Қазақ мәдениетінде бұрыннан келе жатқан идея - жанның мәңгілігі



Жұмыс түрі:  Курстық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:   
қазақстанның xx ғасырдағы мәдени өмірі

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
4

1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ XX ҒАСЫРДАҒЫ МӘДЕНИ ӨМІРІ 6
1.1 Қазақтың XX ғасырдағы оқу ағарту ісімен мәдениетінің дамуы 6

1.2 XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің дамуы
13
2 XX ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНІҢ МӘДЕНИ ӨМІРІНДЕГІ ОРНЫ
21

2.1 ХХ ғасыр мәдениетіндегі қазақ ұлттық баспасөзінің даму тарихы
және ресми баспасөз құралдары
21

2.2 ХХ ғасыр басындағы Қазақ баспасөзінің қоғамдық - саяси, әдеби
және ағартушылық қызметі
33
ҚОРЫТЫНДЫ
36

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
38

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ елінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі
тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаев айтқандай: Қазір тарих бетін ақтарып
қарасақ, қазақтар біздің ғасырдың 20-30 жылдарында да айдалада бостан босқа
қырыла бермепті, саяси жүйеге қару алып күресіпті. Сталиннің бұғауына қарсы
Қазақстанның шартарабында ашықтан ашық күреске шығыпты. Бірақ күштері тең
келмепті. Титықтаған халықтың бір бөлігі амалсыз көніпті, бір бөлігі туған
қонысын тастап, шетке ауып кетіпті.
Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып кетуге шақ қалды. Бірақ өмірге
құштарлық қайтадан жығылған еңсені көтеріп, тәуекелге бел буғызды[1].
Байырғы көшпелі елдің оңы-солын жаңа-жаңа танып, отырықшылық
өркениетіне бет бұра бастаған тұстағы толып жатқан қиындықтармен алысып,
алды-артын азамат соғысының өрт-жалыны шарпып, халық қатты күйзеліс көріп
жатқан кезеңде дүниеге келген қазақ мәдениеті,ел басылымының аяқтанып
кетуіне сол тұстағы “елім, жұртым, халқым” деп еңіреген ұлт зиялыларының
барлығы XX ғасыр мәдениетінің дамуына ат салысқан. Қазақстандағы оқу ағарту
ісінің дамуына, Ғылыми мекемелер мен қоғамдардың қызметіне, қазақ
әдебиетінің дамуына Ыбырай Алтынсарин, Шоқан Уәлихановтар, Абай
Құнанбаевтардың қосқан үлестерін айтып кетуге болады.
Әрине, тарих жолы ешқашан даңғыл болған емес. Әсіресе қазақ елінің
тарихы қым-қуат, күрделі, кедір-бұдыры көп. Сол көп кедір-бұдырдың қайсыбір
аяқты жаңылыс бастырған тұстары да жеткілікті. XX ғасыр мәдениетінде қазақ
басылымдары дүниегеге келді. Дегенмен, газет, негізінен, өзінің әлгі аталы
сөзіне – ел алдында берген антына барынша адалдығын бұзбауға ұмтылып
отырды. Сәкен Сейфуллин, Тұрар Рұсқылов, Смағұл Сәдуақасов, Ғаббас
Тоқжанов, Ораз Жандосов, Ораз Исаев, Ғабит Мүсірепов, Жүсіпбек
Аймаутовтардың басылымдарға басшылық жасауы сертіне деген беріктігін ел
санасында шегелей түсті. Олар сол тамыры тереңде жатқан, рухы биікте
қалқыған үлгі, өнеге мектебі әлі жалғасып келеді.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. ХХ ғасыр мәдениетіндегі қазақ
баспасөзінің тарихын зерттеген ғалым Х.Бекхожин “Түркістан уәлаятының
газеті” секілді мерзімді басылымдар қазақ халқының қамын ойлап, оның
әлеуметтік- шаруашылық және мәдени ағарту тілектерін ескергендіктен
шығарылған жоқ, патша үкіметінің отаршылдық саясатын күшейте түсу, оның
бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз
орындаттыру, сондай-ақ оның ресми көзқарастарын халық арасына кең таратып,
қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау мақсатын көздеген;- деп түйін
жасайды.
ХХ ғасыр мәдениетіндегі қазақ әдебиетінің дамуы, оқу-ағарту істері
,ғылыми-қоғамдық істердің алға жылжуы. Сонымен қатар баспасөз тарихын
зерттеушілер осы біртұтас дүниені қазан төңкерісіне дейін және кейін деп
екі кезеңге бөліп қарастырды.“Айқап”пен“Абай”,“Шолпан ”,“Таң” журналдарының
сарыны бір. “Қазақ”, “Сарыарқа”, “Жас азамат”, “Бірлік туы” газеттері мен
“Қазақ тілі”, “Ақ жол”, т.б. басылымдарды екі кезеңге бөліп қарастырудан
ұтпаймыз, ұтыламыз. Бұлардың барлығы ұлттың жоғын жоқтады, намысын жыртты,
сөзін сөйледі,күйін күйттеді. Қазақстанның және қазақ халқынын тарихы мен
мәдениетін зерттеуге В. В. Радлов, Г. Н. Потанин, Ә. Диваев, Н. Я. Коншин,
А. И. Добросмыслов, И. И. Крафт, Ф. К. Зобнин, И. А. Аристов, Н. Н.
Пантусов және басқалар зор үлес қосты [2].
Зерттеу жұмысының деректемесі. XX ғасыр мәдениетіндегі оқу ағарту
істері, ғылыми-қоғамдық қызметтер, баспасөз газет-журналдарға үлестерін
қосқан қазақ зиялы қауымы жайлы жан-жақты қарау. Әрине, ХІХ ғасырдың аяғы
мен ХХ ғасырдың босында Ресейдің территориялық-басшылық орындарының жанынан
шығарыла бастаған ведомстволық Дала уәлаяты сияқты газеттер болды. Олар
да біраз іс тындырып, халқымыздың сол дәуірінен біраз мәліметтер арттарына
қалдырып кетті.
1907 жылы Қазақ газеті деген атпен шыққан газет те бір-ақ рет (бір
саны ғана) шықты да тоқтап қалды. Санкт-Петербургте Мардан Қошығұлов шығара
бастаған “Серке” атты журналы да тез сөнді. Ахмет Байтұрсынов Орынбор
қаласында шығарған “Қазақ ” газеті (1913-1918) түбегейлі мәселелер қозғады.

Дегенмен қазақ халқының қамын ерекше ойлаған, ұлт дала төсінде зор
жаңалықтың басында тұрған “Айқап” (1911-1915) журналы еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. XX ғасырдың басындағы қазақ
мәдениетінің құндылықтары, рухани, материалдық байлықтарын зерттеу.
Қойылған мақсатқа негізделіп келесі міндеттер қойылды:
-ХХ ғасыр басындағы қазақ ұлт зиялыларының қалыптасу тарихын
бақылау;
-ХХ ғасыр мәдениетіндегі қазақ ұлттық баспасөзінің даму тарихын және
ресми баспасөз құралдарын зерттеп саралау;
-ХХ ғасыр басындағы Қазақ баспасөзінің қоғамдық - саяси, әдеби және
ағартушылық қызметтерін толық ашып көрсету.
Курстық жұмыстың құрылымы.Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және
қортындыдан тұрады. Жұмыстың соңында қолданылған әдебиеттер тізімі
көрсетілген.

1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ XX ҒАСЫРДАҒЫ МӘДЕНИ ӨМІРІ

1.1 Қазақтың XX ғасырдағы оқу ағарту ісімен мәдениетінің дамуы
Адамзат тарихында XX ғасыр мәдениетінің алатын орны ерекше. Өйткені,
бұл кезең тарихи оқиғаларға, қантөгіс соғыстарға, санқилы дағдарыстарға
толы сындарлы заман болды.XX ғасыр мәдениетінің мазмұның ашып көрсетуде екі
басты мәселеге баса назар аударғанды жөн көрдік. Оның біріншісі, XX ғасыр
мәдениеті дамуының басты бағыттары (XX ғасыр мәдениетінің калыптасуының
сабақтастығы мен дәстүрлері, қазіргі заман мәдениетінің тоқырауға ұшырауы
мен одан шығу жолдары және бұл процестің түрлі мәдени концепцияларда
көрініс табуы және т.б. мәселелері), екіншісі, XX ғасыр мәдениетінің жалпы
адамзаттық және ұлттық сипаты (жалпы адамзат мәдениеті қалыптасуының басты
себептері және оның құндылықтары, жалпы адамзаттық және ұлттық диалектика
және т.б.).
XX ғасыр дүниежүзінде түрлі мәдениеттердің өмір сүретіндігін жоққа
шығарған, бірыңғайға келтірілген гуманистік мономәдениеттің екі үлгісін
бастан кешірді. Оның біріншісі - дүниежүзілік пролетарлық революция
(сталинизм) идеясы. Ол таптық құндылықтарды асыра бағалауға негізделген.
Екінші модель, бір ғана ұлттық мәдениеттің, бір ғана ұлт пен мыңжылдық рейх
(герман фашизмі) мемлекетінің үстемдігіне негізделді. Бұл жағдайлардың
салдарынан миллиондаған адамдар қазіргі заман мәдениетінің жалпы адамзаттық
сипаты туралы идеяны басқаша қабылдады. Осы себепті мәдениеттің қарсы
мәдениетке айналуы етек алып, әлеуметтік қозғалыстың бұрмаланған түрі
пайда болды. Осы орайда, жалпы адамзаттық мәдениетке апаратын қозғалыстың
өте күрделі процесс екендігін ерекше атап өткен жөн. Орын алған қарама-
қайшылықтарды шешуде түрлі мәдени бағыттарды, көзқарастарды, пікірлерді
есепке алмасқа тағы болмайды. Жалпы адамзаттық мәдениет-жолындағы
қайшылыққа толы алғашқы Біз - Олар жолы - өте күрделі процесс, ал бұл
формулаға сүйенсек тағылық заманға қайтып оралған болар едік [3].
Жалпы адамзаттық мәдениет - көркемдік-поэтикалық, ғылыми, өндірістік
қызметтің ең жетілген түрлері, әр түрлі халықтар мен ұрпақтардың ғасырлар
бойы қалыптасқан өмір мен шындықты және дүниені танып білуінің бірыңғай
тәсілдері. Адамзат баласы осы қағидалардың негізінде таптық және
нәсілшілдік өшпенділігіне жол бермейтін, адам мен халықтар құқы
бұзылмайтын, қайыршылық пен сауатсыздық, экономикалық және мәдени
отаршылдықтан біртұтас өркениет құруға бағытталуда. Мәдениеттің бұл
үлгілері мәдениетті қалыптастыруда басты бағдар болып отыр. Адамзаттық
мәдениеттің қалыптасуын халықаралық қауымдастық мүшелерінің құндылықтарының
белгілі бір жүйесін жай ғана қабылдау деп, дәлірек айтқанда, түрлі мәдениет
салаларын бірыңғайлау деп қарастыруға тағы болмайды [4].
Ұлттық мәдениет дәстүрлерін сақтап қалу бағытының ерекше етек алып
отыр-ғандығы да жоғарыда айтылған ойымызды айқындай түсетін сияқты. Әрине,
қазіргі өркениетті түрлі ғаламдық өркениеттердің басын жай ғана біріктіре
салу деп түсіну мүлде қате болған болар еді. Бұл процесс әрі күрделі және
толып жатқан қарама-қарсылықтарға толы болып келеді. Оған дәлел ретінде,
қазіргі замандағы Батыс мәдениетіне Жапония мен Таяу Шығыстың басқа да
елдерінің өндірістік мәдениетінің зор ықпалын келтіруге болады.
Шындығында да, бұл аталған елдердің мәдениетіне негізделген қызметтің
өндірістік түрлерінің Батыстың дәстүрлі құндылықтарымен салыстырғанда
көптеген артықшылықтары бар екендігі айқын аңғарылады. Ендеше, казіргі
жалпы адамзаттық мәдениетті қалыптастырып, дамытуда мәдени құндылықтарды
өзара байланыста игеру, мәдениетті дамытуды ғалымдық дәрежеге көтеру -
бүгінгі таңдағы басты мәселе болмақ. Ал адамзаттың біртұтас ғаламдық
мәдениеті мәселесінің ерекше қойылуының басты себептері қандай?
Біріншіден, адамзат тіршілігінің түрлері мен тәсілдерінің үлгілерінің
терең өзгеріске ұшырауына байланысты ұлы әлеуметтік революция жүзеге асты.
Оған дәлел ретінде, XX ғасырда дүниежүзілік көлемде дәстүрлі қоғамға тән
жеке еңбек етуден жалданып еңбек етуге, коллективте (ұжымда) еңбек ету
және бақылау арқылы еңбек етуге көшу жүзеге асырылды. Жаппай урбанизация
жағдайында адамдардың өмірді, қоршаған ортаны қабылдау тәсілдері мен
түрлері өзгерді, халықтың өмір салты адам айтқысыз өзгерістерге ұшырады.
Сөзіміз дәлелді болу үшін цифрлар келтірейік. XX ғасырдың басында Батыстың
ең алдыңғы қатарлы тоғыз еліндегі өнеркәсіп саласында еңбек етушілер
халықтың 43%-і болса, XX ғасырдың ортасында бұл көрсеткіш, яғни жалданып
жұмыс істеушілердің саны 60%-ке жетті, өз кезегінде бұл көрсеткішпен қатар
мұндай мемлекеттердің саны да арта түсті. Мұндай құбылыс дамушы елдерде
етек алды, тіпті жалданып жұмыс істеушілердің саны жағынан олар Батыс
елдерін басып озды. XX ғасырдың басында дүниежүзіндегі қала халқы адамзат
баласының небәрі 3%-ін ғана құраса, XX ғасырдың ортасында олардың үлесі 28%-
ке, ал 90 жылдары 40%-тен асып кетті. Кең байтақ мегополистер пайда болды.
Мысалы, АҚШ-тың солтүстік-шығысында (көлемі 100 мың шаршы км., халқы 15
млн.), Жапонияда Хоккайдода (70- 50-700) және т.б. Қала мәдениеті
жағдайында адамның мәдени жандүниесі күрделі өзгерістерге ұшырады. Қала
халқының алдында өзіндік өзгеше өмірдің есігі айқара ашылды. Адам
телевидение және компьютерлік жүйелер арқылы толассыз хабарлар алу
мүмкіндігіне ие болды, өмір салты, еңбек ету айтарлыктай өзгерістерге
ұшырады, білім берудің мазмұны мен түрлері жаңа сатыға көтерілді. Сөйтіп,
ауыл-село халқының көпшілігі қалаға қоныс аударды, ал бұл жағдай түрлі
ұлттардың өзара жақындасуына, мәдени байланыстарының кеңеюіне әсер ете
отырып, оларды біртұтас жалпы адамзаттық мәдениет арнасында тоғыстырды.
Екіншіден, XX ғасырда адамның мәдени құндылықтарды игеру бағытында,
жалпы адамзаттық біртұтас негіздердің қалыптасуында айтарлықтай өзгерістер
болды, ал олар өз кезегінде жанұяға деген көзқарастың өзгеруіне, адамның
жан-жақты қалыптасуына айтарлықтай әсер ететін алғашқы әлеуметтік ұжымға
тікелей байланысты болды. Дәстүрлі неке институты өзгеріп, жаңа жанұя мүлде
жаңаша мазмұнға ие болды. Ұлттық мінез өзгешеліктеріне, жанұяның өз
ішіндегі қарым-қатынастардың өзгешеліктеріне қарамастан, өз дамуында
постиндустриалдық кезеңге аяқ басқан көптеген елдерде түбегейлі өзгерістер
дәуірі басталды. Жанұялардың өз қажеттіліктерін қанағаттандырып табысқа қол
жеткізушілік, яғни жанұя мүшелерінің өмірлерінде алға басушылық байқалды.
Патриархалдық жанұя-да балалар еңбекке ерте араласты, күнкөріс қамын
ересектермен бөлісті. Ал XX ғасырда балалық шақтың созылуы, оларды жанұяның
басты құндылығы деп санау, оларға айрықша қамқорлықтың жасалуы жастардың
дүниежүзілік мәдениетке деген құштарлығын арттырып, мүлде жаңаша
адамгершілік, сезімдік және интеллектуальдық құндылықтарды өз бойларына
тереңірек сіңіруіне себепкер болды. Бұл кезенде жастар жалпы адамзаттық
мәдениеттің қайнар бұлағына сусындап, рухани азық алды, сөйтіп олардың
бойында заман талабына сәйкес жаңа ізгі қасиеттер қалыптасты. Қоғамдағы
болып жатқан өзгерістер өмір сүрудің жаңа түрлерін, мөдени стериотиптерді
өмірге келтірді [5].
Абайдан басталған қазақ мәдениетіндегі тың сарын XX ғасырдың бас
кезінде ары қарай жалғасты. Қазақ мәдениеті XX ғасырды әрі үмітпен, әрі
түңілумен қарсы алды. Дүниежүзілік техникалық және демократиялық прогресс
Азия орталығына да жете бастады. Ұлттық идея темір тордағы халықты
толғандырып, оны азаттық үшін күресуге ұмтылдырды. Әрине, ұлт-азаттық
күреске бүкіл Ресей империясын қамтыған революциялық және реформалық
қозғалыстар да әсерін тигізді. Алайда Қазақстандағы толқулар тек орыс
революционерлерінің ықпалымен болды деу жаңсақ пікір. Бірде-бір ресейлік
саяси ұйым мен белгілі қайраткерлер империяны таратып, басқа ұлттарға
азаттық әперу туралы мәселе көтермеді. Социал-демократтардың өздері Шығыс
халықтарының оянуына панисламизм, пантюркизм айдарын тағып, күдіктене қара-
ды. Мәселе, сонымен бірге Ресейдің халықтары әр түрлі өркениеттерге
жататындығында. Батыс христиандарына жақын эстондар мен араб-парсы әлеміне
түбірлес өзбек, қазақтардың арасында ортақ мәдени негіз тым аз еді.
Өзіне туысқан халықтардағы сияқты Қазақстандағы мәдени қайтадан
жаңғыру орыс экспансиясына қарсы шығудан басталды. XX ғасырдың басында
қазақтан шыққан алғашқы саяси қайраткерлердің бірі Міржақып Дулатов қазақ
халқының манифесі - Оян, қазақ! өлеңін жариялады. Ол тұңғыш рет халықты
ашық күреске шақырған ұран тастады: Қазақстаннан болған социал-
демократтарға бір ауыз сөз айтамын: Еуропаның пролетариясы үшін қанды жас
төгуіңіз пайдалы, бірақ өз халқыңыз қазаққа артық назар салыңыз, орыстың
қара халқының күнелтуі ауыр, сонда да алды ашық. Қазақ халқы алты
миллиондық бір ұлы тайпа бола тұрып, басқа халыққа қарағанда жәрдемсіз азып-
тозып кетер. Міржақып саяси мәселелермен қоса өз шығармасында қазақ
мәдениетін тұйықтан шығаратын жолдар іздейді. Ең алдымен мәдени тоқыраудың
себебін М. Дулатов бодандықтан көреді [6].
Екі ғасыр арасында қазақтың ұлттық санасының оянуына үлкен әсер еткен
тұлғаның бірі - Әлихан Бөкейханов. Ол қазақ хандарының тікелей ұрпағы, ұлт-
азаттық козғалыстың жетекшісі, қазақтың алғашқы саяси партиясының басшысы,
қазақтың бірінші ұлттық үкіметі - Алашорданың көсемі еді. Әлихан Бөкейханов
сан қырлы қоғамдық қызметтерімен бірге қазақтың рухани мәдениетін алғашқы
зерттеушілердің қатарында танымал. Ол Абайдың шығармашылығы туралы түңғыш
мақаланы жариялады, қазақ эпосы мен фольклоры жөнінде әлі күнге дейін
ғалымдарды өзінің ой терендігімен таң қалдыратын еңбектер жазды. Солардың
ішіндегі құндысы - 1899 жылы Түркістан ведомое -тыларында жарияланған
Қырғыздың Қобыланды аңызындағы әйел атты еңбегі еді. Әлиханның бұл
жерде көтеріп отырған мәселесі бұрынғы қазақтың рухани мәдениетінің бай
мұраларына байланысты. Аталған аңызда мұсылмандық дін мен ежелгі тәңірілік
түсініктердің қарым-қатынасы, көшпелілер мәдениетіне тән ана мен әйелді
қастерлеу, ел намысын пендешіліктен жоғары қою т.б. мәселелері талқыланады.
Шексіз сахара қазақ мәдениетін көптеген жылдар бойы сыртқы жаулардан
қорғаштап, өзіндік ерекшеліктерін сақтауға себебін тигізді. Дүлей далада
тек жүз бен руға бөлінген тұтас қауым ғана өмір сүре алатын еді. Қысқаша
айтқанда, Әлихан мен Міржақып, Ахмет Байтұрсынов пен Мағжан Жұмабаев,
Жүсіпбек Аймауытов пен Сұлтанмахмұт Торайғыров секілді алаштың арыстары өз
күресінде халқының ғасырлық мұрасынан қашанда күш-қуат алып отырды.
Қазақтың рухани мәдениеті мен менталитетінде өшпес із қалдырған алып
тұлғаның бірі - Шәкәрім Қүдайбердіұлы. Оның шығармашылығының негізгі
тақырыбы мораль философиясы мен мәдениет ілімін қамтиды. Шәкәрім Абайдың
немере інісі және ұлы ақынның мұрасына сүйенген. Ол арнайы оқу орнында
оқымаса да, араб, парсы, орыс, шағатай тілдерін өз бетімен үйреніп, сол
тілдердегі шығармалардан дала ойшылы тұрғысынан ой қорытқан.
Абай сияқты Шәкәрім де қазақ елін қалай өркениетті, мәдениетті елдер
қатарына қосамын деп талпынады. Оның ойынша, бұл азаматтық өтеудің басты
шарты туған елдің бүкіл тарихи мәдени құндылықтарын жоғалтпай, оларды заман
талабына сәйкес қолдану. Шәкәрімнің рухани ізденісінде ежелгі сақ-түрік
заманынан қалыптасқан ғарыштық дүниетаным ерекше орын алады. Тәңірі, Нұр,
Күн, Табиғат - ол үшін қасиетті, киелі ұғымдар.
Қазақ мәдениетінде бұрыннан келе жатқан идея - жанның мәңгілігі. Әл-
Фараби мен Қожа Ахмет Иассауи, Абай мен Мағжан жалпы Шығыс ғұламалары
бойынша, адамның дүниедегі тіршілік ету мағынасы жанның мәңгілігімен
айқындалады. Әйтпесе өмір мазмұны жануарлық күн көруден алыс кетпек емес.
Әлем мен адамға бағыт беретін жол көрсетуші, мәңгілік пен шексіздіктің
кепілі - Нұр. Оған адамның жай ақылы жетпейді, оны аңғару, түсіну, жан
дүниеңмен қабылдау қажет. Өтпелі өмірден мәңгілікке (фәниден бақиға) көшу,
басқа сөзбен айтқанда, бұл дүниеден кету дегеніміз адам жанының Нұрға
қосылуы. Жан, - дейді Шәкәрім, - менің айтқанымдай баста бар болса, тұрған
денесі орын болуға жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып
кетпейді. Құр ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дәлел
жоқ. Олай болса бір түрге түсіп барлықтың ішінде бар болып жүреді. Осы
негізгі шығармасын Шәкәрім ұзақ дайындықтан соң жазған және ол Жаңа
замандағы қазақ кәсіпқой философиясының алғашқы туындысы болып табылады.
Бұл шығармада айтылған ойлардың сыры мен астарлы қатпарлары мол. Батыстағы
материализм және идеализм тәрізді екі анықпен Шәкәрім шектелмей, өз жолы -
үшінші анықты ұсынады:
Еңбекпенен, өрнекпенен Өнер ойға тоқылса, Жайнар көңіл, қайнар өмір ар
ілімі оқылса.
Яғни, басты мәселе - ар ілімі, моральдың төңірегінде. Кәдімгі этиканы
Шәкәрімнің ар ілімі деп атауында да үлкен мән бар. Себебі оның негізгі
категориясы, мәдениеттіліктің тірегі - ұждан. Бұл категорияны түсіну үшін
Шәкәрімнен үзінді келтірейік: Әрине, жаның өлген соң тазарып,
жоғарылайтынына нанған кісі қуанышта болып, жоғалуына нанған кісі өкініште
болып біржола жоғалмады-ау деп өлсе керек. Және ұждан, совесть жанның
тілегі екеніне нанған кісі қиянат қылғанына қатты кейіп, жақсылық қылғанына
жете қуанса керек. Олай болса нанбай, ұждан, совесть құр ғана көрініс үшін
адамдыққа лайық деген кісіге жақсылық, қиянаттың көп айырмасы жоқ болса
керек [7].
Ізін білдірмеудің айласын тапса болғаны, себебі өлген соңғы жан
өміріне нана алмай ұждан, совесть, жан екі өмірге бірдей керек таяныш
екеніне нана алмаған кісінің жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір жол, заң
тазарта алмайды. Егер бір адам жанның өлген соңғы өмірі мен ұждан соның
азығы екеніне әбден нанса, оның жүрегін еш нәрсе қарайта алмайды. Адам
атаулыны бір бауырдай қылып, екі өмірді де жақсылықпен өмір сүргізетін
жалғыз жол осы мұсылман жолы сияқты. Кейбір діншілдерді қорлыққа түсіріп
жүрген шатақ дін, жалқаулық, әйтпесе жаратушыда білім бар, өлген соң да бір
түрлі жан тіршілігі бар. Жан екі өмірде де азығы- ұждан, совесть деумен еш
нәрседен кемдік көрмейді. Тіпті бұл жоғарылаудың ең зор жардамы үш анық
дегенім осы. Шәкәрімнің ұжданы біз жоғарыда айтқан, ежелгі гректегі
каллокагатия, И. Канттың кесімді императив ұғымдарымен астас. Ұждан
дегеніміз - ынсап, әділет, мейірім.
Тарих аумағынан қарағанда тым қысқа уақыт аралығында (70 жыл - бір
адамның ғұмыры) қазақтың ұлттық мәдениеті Кеңес өкіметі кезінде сан қырлы
құбылыстарды өз басынан өткізді. 1916 жылдан басталған күрес келесі жылы
мақсаттарына жеткендей болды. Өздерін демократтар санаған Уақытша үкімет
өкілдері сөз жүзінде езілген халықтарға азаттық береміз деді. Қазақ
ғұламасы Ә. Бөкейханов революция жасала сала Жаңарған Ресейдің ерікті
азаматтары - қазақтарға деген өз үндеуін жариялады. Жалпы алғанда,
қазақтың ұлттық мәдениетін XX ғасыр талаптарына сәйкес қайта құруда Алаш
партиясының ролі ерекше болды.
Қазақстанда кеңес өкіметі жылдарында мәдени салада едәуір жетістіктер
де болды. Партия саясатын түсіну үшін елге көзі ашық, сауатты азаматтар
керек еді. Ресей сияқты бұрын негізінен сауатсыз империяда халыққа білім
беру жүйесі бірталай табыстарға жетті. Әрбір одақтық республика өз Ғылым
Академияларына, мемлекеттік университеттеріне, институттарына ие болды.
Жоғары басқару жүйелері негізінен орыстарға сүйенгенімен жергілікті ұлт
өкілдеріне мұқтаж еді. Оларды даярлау Ресейдің орталық аудандарында
жүргізілді. Мұның нәтижесінде көптеген ұлт өкілдерінің еуропалық мәдениет
және білімге қолдары жетті.
Баспасөз, газет-журналдар шығару, радио хабарларын тарату, теледидар,
кезінде от арба, сиқырлы машина деп жүретін ауыл тұрғындарына жете
бастады. Қазақстанның мәдени өмірінде ұлттық опера, балет, драма,
симфониялар пайда болып, ауқымы кеңи түсті. Қазақ бұлбұлы Күләш
Байсейітова, шебер биші Шара, кәсіпқой сахна жүлдыздары Серке Қожамқұлов,
Қалибек Қуанышбаев, Шәкен Айманов т.б. өз өнерлерімен халық дәстүрін жаңа
заманға лайықты жалғастыра білді.
XIX ғасырдың ортасынан кейін қалыптаса бастаған жазба әдебиеті де
кеңес Өкіметі жылдарында біршама табыстарға жетті. Сәкен Сейфуллин, Мұхтар
Әуезов, Сәбит Мұқанов, Бейімбет Майлин, Мұқағали Мақатаев сияқты көптеген
ақын-жазушылар, социалистік реализм мен тап күресі идеологиясының
шеңберінен шығып, өз шығармаларында халықтың көңіл-күйін, арман-тілегін,
тыныс-тіршілігін шебер суреттей білді [8].
Осы жылдары қазақ халқының мәдени тарихын зерттеп-білуге бағытталған
біршама әрекеттер жасалды. Бұл ретте казақ эпосының негізінде көрермендерге
ұсынылған Қыз Жібек, Айман - Шолпан, Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Ер
Тарғын,
Қалқаман - Мамыр сияқты опера, көркем фильм, балеттерді атап өтуге
болады.Тарихи ескерткіштерді қорғау, сақтау, Қазақстан тарихын көрсету
мақсаттарында республикада көптеген мұражайлар ұйымдастырылды. 80-жылдарда
республикада 47 мұражай, оның ішінде 29 өлкетану, 5 тарихи-мемориалдық, 4
әдеби-мемориалдық, 4 өнертану, 1 этнографиялық музей жұмыс істеді.
Ұлтымыздың кейінгі жүз жылдан аса тарихының сырлы шежіресі – қазақ
баспасөзі ХІХ ғасырдың екінші жартысында “Түркістан уәлаятының газеті”
және “Дала уәлаятының газеті” болып патшалы Ресей үкіметімен дүниеге
келді. Бұл басылымдар отарлаушы елдің жыртысын жыртып, Жырын жырлау
мақсатында шығарылғанымен, шын мәнінде, сол шеңбермен тұйықталып қалмай,
Ұлтымыздың жоғын түгендеу бағытында едәуір еңбек сіңіргенімен есте тұтқан
жөн. Бейресми бөлімдерінде жарық көрген халқымыздың тарихына, әдет-ғұрып,
салт-санасына, мәдениеті мен өнеріне, жалпы тұрмыс-тіршілігіне қатысты
бағалы дүниелердің дәл бүгінгі таңда да құны жоғары.
ХХ ғасырдың басы мен жиырма бірінші жүзжылдықтың алғашқы қадамдарынан
белгілі бір дәрежеде ұқсастықтар байқалады. Алаш баспасөзінде көтерілген
мәселелер арада жүз жыл салып қайта көкейтесті мәнге ие болып жатқаны соған
мегзейді. “Қазақ ” газетінің алғашқы нөмірі мынадай жолдармен басталады:
“Заманына қарай амалы” деген сөз бар. Мұның мағынасы – заманның түріне
қарап іс істеу. Төңірекке қарасақ, түнерген-түнерген бұлттар көрінеді, түбі
қалай белгісіз, не боларын білмейміз. Нұр болып жауып, жерімізді көгертіп,
несібемізді молайтар ма? Болмаса, дауыл боп соғып, үйімізді жағып, үй
ішімізді шашып тастар ма? Көзіміз бұған жетпейді. Жалаң аяқ, жалаң бас,
жеңдеріміз киюсіз, етектеріміз жиюсыз,ашылып шашылып, қамсыз жатқан
халықпыз. Күннің не боларына көзіміз жетпей тұр. Дауылды жауын ету
қолымыздан келмесе де, үйлеріміз қирамай, үйішіміз шашылмай қалуына амал
ету керек емес пе? Сол амалға кіруге жұртқа мұрындық болатын нәрсенің бірі
– газет”. Осында көтерілген мәселе, түйілген ой тура бүгінгі күнге арнап
айтылғандай әсерге бөлейді. Қазіргі жаһандасу заманындағы қазақ халі көз
алдымызға елестемей қоймайды [9].
Қазақстан мен Ресей империясы арасындағы байланыстардың өсуі себепті
өлкедегі халыққа білім беру ісі XX ғасырдын басында одан әрі дами түседі,
бұл орайда ауыл шаруашылық мектептері қолөнерге оқытуға дайындайтын
мектептер түріндегі бастауыш және кәсіптік-техникалық білім берудің
дамығанын атап өткен жөн. Егер 1901 жылы Қазақстанда Оку-ағарту министрлігі
бойынша 283 орыс және 207 орыс-қазақ мектептері болса, 1916жылы олар Семей
облысында - 323, Жетісу облысында - 181, Сырдария облысында -231, Торғай
облысында- 517, Орал облысында - 455, Ішкі Ордада - 74, барлығы 2448 болды,
олардың 562-сі орыс-қазақ мектептері еді, бұл орайда Акмола, Семей, Орал
облыстарында әскери қазақ мектептері Оқу-ағарту министрлігіне берілді.
1916жылы оқушылар саны - 134 245, ал қазак және татар балалары 19 372
болған.41917 жылы 47 жоғары-бастауыш училище, 17 орта мектеп, 4 реалдық
училище, 4 ерлер және 9 кыздар гимназиясы, 13 ауыл шаруашылық төменгі
мектебі мен қолөнер училищесі жұмыс істеді. Үкіметтің мектептерді негізінен
артықшылығы басым орыс тұрғындары мен қазақтарға ғана арнап бөлу жөніндегі
саясаты қазақ халкының сауатсыз немесе шала сауатты болып қалуына әкеп
соқты, сондықтан қазақ халқының орасан көп бөлігі мектептерде немесе
медреселерде қандай болса да білім алуға тырысты. [10].
Қазақстанның барлық түкпірлерінен жаңа әдісті мектептерге өкімет
орындарының теріс көзқараста екені туралы мәліметтер түсіп жатты. Өкімет
орындары біртіндеп олардың қызметіне бақылауды күшейте бастады. Нақ сол
Жетісу облысында хабарламалардың бірінде жаңа әдісті мектептердің ресми
өкімет орындарына өте зиянды екені былай деп тура көрсетілген: Дала
өңірінде қазақ халкына арналған көшпелі мектеп-үйлер ашу орыс
мемлекеттігінің мүдделерінен аулақ жатыр. Келушілер қазактар арасында таза
қазақ тілінде Уфа мен Қазанда басылып шыққан зиянды бағыттағы кітапшалар
таратады. Кітапшалар арасындағы белгілері: Оян, қазақ!, Тұр, қазақ!
және Маса деген мысалдар жинағы. Бұл кітапшалардың авторлары белгілі
зиялылар Міржакып Дулатов, Әлихан Бөкейханов және Ахмет Байтұрсыновтар
болатын, олар сол кезде-ақ Қазақстанның шалғайдағы басқа аудандарына жер
аудару түрінде сотталып, аса қатан жазаға тартылған еді. Нақ сол
хабарламада қазақтардың пайдалануындағы жер мөлшерінің кемігені
көрсетіліп, аграрлық мәселе қозғалады деп атап өтілген. Сонымен өкімет
орындары жана әдісті мектептердің қызметін өлке дамуының саяси мәселесімен
тікелей байланыстырды [11].
1917 жылдардың басына қарай өлкеде 31 қолөнер училищесі болды, ал 257
бастауыш мектепте қол еңбегі сыныптары жұмыс істеді.
Ауыл шаруашылық мектептеріне біршама көбірек көңіл бөлінді. Өлкенің
көптеген әкімшілері ауыл шаруашылығына бейімдеп оқыту қажет екенін
көрсетті, алайда ешкім тиісінше көңіл бөлмеді, өйткені ол арнайы қаражатты
қажет ететін еді. Сөйтіп қоныс аудару, олардың 1907 жылдан кейінгі ағылуы
туралы мәселе өте өткір қойылған кезде ғана ауыл шаруашылық мектептерін
ашуға әрекеттер жасалды, бірақ олардың дені ашылмаған күйінде қалды. Ауыл
шаруашылық мектептеріне көбінесе қазақ балалары алынды, оларда ауыл
шаруашылығының негіздерімен бірге жалпы білім беретін пәндер өткізілді.
Пәндерді оқыту кезінде негізінен оларды іс жүзінде қолдануға көңіл бөлініп,
шаруашылықты жүргізу мәселелеріне онша мән берілмеді. Ауыл шаруашылық
мектептерінің оқушылары шын мәнінде бай қожалықтарға сауатты жұмыс күшін
беріп отырды. Нақ осы жылдарда жергілікті жерлерде қалың бұкараға білім
беру жөніндегі бастамашылық өсе түсіп, өмірдің әр түрлі проблемалары,
сондай-ақ халық бұқарасының сауатын ашу мәселелеріне аса зор көңіл бөлінді.
Мәселен, белгілі қоғам қайраткері В. Н. Каллаур 1886 жылдың басында Н. И.
Гродековке былай деп жаны аши отырып жазған: Сарықман кентінің тұрғындары
өткен жылдың қараша айында өздерінің көшпелі мектебін ұйымдастырды. Олар
мүлде босатылған солдат Семибратовты мұғалім етіп қабылдады, ол әрбір оқушы
бала үшін тиын-тебен алып, мектеп орналаскан, жалдап алынған үйшікте
тұрады, ал тамақты күніне балалары оқитын әр үйден кезек-кезек ішеді
барлығы 18 бала оқиды. Бұдан кейін Н. И. Гродеков бұл мектепке жазу
құралдарын беріп көмектескен.
XX ғасырдың басында зиялылар салауаттылық қоғамдары мен халық-тық
оқулар ұйымдастыру жөніндегі қоғамдардың ашылуы туралы шешімді зор
ыкыласпен қарсы алды. Мәселен, Семей облысында халықтық оқулар ұйымдастыру
жөніндегі комиссияның төрағасы - Ресей географиялық қоғамынын белгілі
қайраткері Б. Г. Герасимов,30 халықтың салауаттылығы туралы қамқоршы
комитеттің мүшесі Е. П. Михаэлис болды. Лекторлар арасында да Ресей
географиялык коғамының қайраткерлері көп еді. Нақ сол Семейде В. Н.
Белослюдов, В. С. Усов, Н. Я. Коншин және баскалар халықтық оқулар
ұйымдастыру жөніндегі комитетте лекторлар болды. Қазақстандағы халыққа
білім беру ісі тарихының кейбір онша мәлім емес жактары мен оның негізгі
бағыттары осындай [12].

1.2 XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің дамуы
Ресейдегі XX ғасырдың басындағы революциялық козғалыс ұлттық шет
аймақтардын, соның ішінде Қазақстанның да жағдайына әсерін тигізді. Саны аз
ұлттық зиялылар осы жағдайды пайдаланып, тәуелсіздік пен бостандық үшін,
халықты ғасырлар бойындағы ұйқыдан ояту үшін, қос езгіден: патша өкіметінің
отаршылдық бұғауынан және жергілікті патриархаттық-рулық зорлық-зомбылықтан
құтылу үшін күрес бастады. Зиялылар халықты тәуелсіздік жолына шығарды,
білімді, ғылымды, өнерді меңгеруге шакырды. Бұл үрдісте қазақ халқының
өмірін бейнелеуге және оның мүдделерін қорғауға өз үлесін қосқан қазақ
әдебиетінің рөлі соңғы орында қалған жоқ. Қазақ жазушылары мен акындарынын
алдыңғы қатарлы бөлігі Абайдың ағартушылык, демократиялық дәстүрін
жалғастырып, оларды отаршылдыққа қарсы күрес идеясымен байланыстыруға
тырысты. Ұлттық қозғалыстың басында тұрған Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып
Дулатовтын әдеби-шығармашылық, қоғамдық-саяси қызметінің революциялық-
демократиялық бағытта болғаны айқын. Олар ұлт-азаттык идеясына шығармашылық
қызметінде ғана емес, өздерінің қоғамдык-саяси қызметінде де ерекше мән
берді. Бұған олардың 1905 жылғы бүкіл халыктық революцияға қатысуы,
конституциялық-демократиялық партияның съезінде қазақтардың тәуелсіздігін
талап етуі, бұл идеяны Қазақ газетінің (1913-1918) беттерінде нысаналы
бағытта дамытуы, сондай-ақ патша өкіметі құлағаннан кейін Алаш автономиясын
құруға әрекет жасауы айғақ болып табылады.
Ахмет Байтұрсынов (1873-1938) - XX ғасырдын басындағы қазақ әдебиетін
бостандық пен тәуелсіздік жолындағы күрес идеясымен байытқан ақын. Оның
Маса деген поэтикалык жинағы (Орынбор, 1911) халықтың ауыр, құқықсыз
жағдайына, оны отаршылдықтан азат етуге, дамудағы мешеулікке, надандыққа
арналған, екінші жағынан, туынды білімге, ғылымға, мәдениетке шақыру болып
табылады. Ақыннын отандастарынын бойында жоғары азаматтық сезімді оятуға
ұмтылысы зор. Егер:
Қаз едік қатар ұшып каңқылдаған, Сахара-көлге қонып салқындаған. Бір
ертке қаудан шыққан душар болып, Не қалды тәнімізде шарпылмаған-деген
жолдарда отаршылдық езгі қажып-қалжыраған халықтың үмітсіз жағдайы
суреттелсе, мына жолдардан:
Қалтылдақ қайық мініп еспесі жок, Теңізде жүрміз қалқып, кешпесі жоқ.
Жел соқса, құйын қуса жылжи беру Болғандай табан тіреу еш нәрсе жок,
тәуелсіздік пен бостандық болмайынша, ұлттың болашағы бұлдыр, көмескі екені
айкын көрінеді.
Өз жинағын Маса деп атап, ақын бұл атауға белгілі бір мағына бер-
ген, маса сияқты мазаны алып, үздіксіз ызындау арқылы ұйықтап жатқан
халықты оятуға ұмтылған.
Қазағым-елім, Қайқайып белін, Сынуға тур таянып. Талауда малың,
Қалауда жаның, Аш көзінді оянып. Қанған жоқ па әлі ұйкың, Ұйықтайтын бар не
сиқың?!
А. Байтұрсыновтың Қырық мысал деген кітабы (Петербург, 1909) Крылов
мысалдарының үлгісімен жазылған туындылар жинағы болып табы-лады. Крылов
мысалдарының сюжеттерін негізге алып, Байтұрсынов оларды қазақ өмірінен
алынған мысалдармен толықтырып, еркін аудару арқылы түпнұска қазақ
мысалдарын туғызған. Мысалдарда қазақтар арасында таралған кеселдер келемеж
етіледі, әлеуметтік әділетсіздік сыналады[13].
А. Байтұрсынов - қазақ тілінің реформаторы. Ол араб графикасы
негізінде әліпби жасады. 1912 жылы басталған бұл жұмыс 1924 жылы Жаңа
емле ретінде ресми қабылданды. А. Байтұрсынов Оқу құралы (1912) және
Тіл құралы оқулыктарын жазды, олар үш бөлімнен: фонетика, морфология,
синтаксис бөлімдерінен тұрады. А. Байтұрсыновтын оқулықтары қазақтар үшін
ғана емес, сонымен қатар бүкіл түркі тілдес дүние үшін де жаңалық болды.
Кейініректе ол әдістемелік сипаттағы Баяншы (1926), Тіл жұмсарту (1928)
деген кітаптар шығарды. Әдебиеттану жөніндегі тұнғыш еңбек - Әдебиет
таныткыш (1926) та Байтұрсыновтың туындысы.
Міржақып Дулатов (1885-1935) - Ахмет Байтұрсыновтың халық бос-тандығы
жолындағы күрес жылдарында да, әдебиет саласында да онымен қатар жүрген
серігі. ОныңОян, қазақ! (Уфа, 1909) жинағы - халық тағ-дырының
проблемалары өткір көтерілетін алғашқы туындылардың бірі. Ол өз
оқырмандарының ойы мен санасына ыкпал жасай отырып, олардың назарын әрбір
жеке тұлғаның халық алдындағы жауапкершілігіне аударады. Өз заманындағы
қазақ қоғамы өмірінін келенсіз жақтарын ашып көрсете келіп, М. Дулатов
отандастарын жаңа өмірге шақырады, баска халықтардағы жаксылық жағын
үйренуге үндейді, ғылымды, білімді, әйелдердің тең құқықтылығын жақтайды:
Жігітке талаптанған мың рахмет, Пайдасын ғылымының халыққа шашқан.
Жаны ашып нашарларға қызмет етіп, Салса егер түзу жолға болса адасқан бұл
жолдарда Міржакыптың гуманистік көзқарасы ғана емес, мұнда өзінің өмірлік
бағдарламасына (бостандық, бауырластық, тендік) адалдығы да бар.
Оян, қазақ! жарыққа шыққан кезінен бастап отаршылдыққа қарсы
бағытталған кітап ретінде қабылданды, оның таралымы жойып жіберілді, ал
авторы қуғынға ұшырап, талай рет түрмеге қамалды. Алайда бұл акынды
мойытпады, ол өзінің әдеби-көсем сөздік қызметін сол күйінде белсенді түрде
жалғастыра берді. Бұл кезенде ол Бакытсыз Жамал романын (Орынбор, 1910),
Азамат (Орынбор, 1913), Терме (Орынбор, 1915) деген жинақтарын
шығарады. 1913 жылдан бастап Орынборда тұрақты тұрып, Ахмет Байтұрсыновпен
бірге Қазақ газетін шығарады.
Бақытсыз Жамал - уақыты жағынан бірінші жазылған қазақ романы. Онда
патриархаттық-рулық ғұрыптар мен соқыр сенімдердің құрбаны болған қыз –
Жамалдың ауыр тағдыры суреттеледі. Сонымен бірге романда туып келе жатқан
жаңалықтың өшіп бара жатқан ескілікпен тартысы, жас ұрпақ көзқарастарының
ғасырлар бойындағы негіздерді жақтаушылармен қақтығыстары көрсетілген.
Роман жастардың бойында еркіндік сүйгіш идеялардың туындау үрдісін ашып
көрсетуімен де тартымды.
М. Дулатов орыс және шетел классиктерінің (Пушкин, Лермонтов, Шиллер,
Токай) біркатар туындыларын аударды. Дулатовтың қазақ көсемсөзін дамытуға
да қосқан үлесі баға жеткісіз.
Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920) -тәуелсіздік ісіне, халықтың
прогресс пен мәдениет жолымен дамуына зор үлес қосқан ақын. Ол өткір сыни
бағыттағы, әділетсіз өмір бет пердесін ашатын, надандық пен қараң-ғылықты
түйрейтін туындылар жазды. Торайғыровтын пікірінше, халық өз тағдырын өзі
жасайды, бұл үшін оған ұйқыдан оянып, ілгері жүру және басқа халықтар
сиякты даму керек. Отаршылдыққа арсы күрескен бауырларына ынтымақтастық
ниет көрсете отырып, С. Торайғыров Таныстыру деген поэмасында (1918)
Дулатовты, Байтұрсыновты, Бөкейхановты күн, таң, ай деп атайды [14].
Сұлтанмахмұт қазақ әдебиетін онын көркемдік-эстетикалық дамуы
тұрғысынан байытты. Бұлармен қатар ол қазақ әдебиеті үшін жаңа жанрларды
қалыптастыру мен дамыту ісінде біраз іс тындырды. Оның өленмен жазылған
Қамар сұлу, Кім жазықты романдары, Адасқан өмір, Кедей поэмалары,
лирикалык өлендері, көсемсөздік, сын мақалалары оның көркемдік
ізденістерініңсан қырлы және жан-жақты болғанын ашып көрсетеді.
Қазақ әдебиетінің сыншыл бағытын дамытуда, көркемдік құралдар арқылы
ағартушылық идеяларын асқақтатуда Шәкерім (1858-1931), Сәбит Дөнентаев
(1894-1933), Мұхамеджан Сералин (1872-1929), Спандияр Көбеев (1878- 1956),
Бекет Өтетілеуов (1883-1949), Әріп Тәңірбергенов( 1856-1924), Ғұмар Карашев
(1876-1921), Тұрмағамбет Ізтілеуов (1882-1939), Бернияз Күлеев (1899-1923),
Нарманбет Орманбетов (1870-1918) және басқалар шығармашылығының ерекше
маңызы болды.
Поэтикалық шеберлікті дамытып және байыта отырып, олар дәуірді
көркемдік ой елегінен өткізуге зор үлес қосты. Егер С. Дөнентаев сюжеті ша-
ғын өлендер мен мысалдар жанрын дамытса, С. Көбеев өмір шындығын лирикалық
туындыларда бейнелеуге ұмтылды. С. Көбеев пен Б. Өтетілеуовтің
шығармашылығы педагогикалық қызметпен астасып жатты: олардың екеуі де ауыл
мектептерінде мұғалім болды. Әдебиетті балалар тәрбиелеуге кеңінен
пайдалана отырып, жазушылар идеялық мазмұны жаңа бірқатар туындылар жазды.
С. Кобеевтің Қалыңмал романы, балаларға арналған хикаялары мен өлендері
осылай туған. С. Кобеев пен Б. Өтетілеуов аударған орыс классиктерінін
туындылары аз емес.
М. Сералин қазақ әдебиетінің дамуына ғана емес, сонымен қатар өз
заманындағы журналистиканың дамуына да үлес қосты. Ол және оның қаламдас
бауырлары шығарған Айқап журналы (1911-1915) қазақ әдебиетінің
ағартушылық және демократиялық бағытын айқын да анық ұстанды. Сералин
поэмалар жазып, Фирдоусидін Шахнамесін (Рүстем-Зураб) аударды.
М. Сералин Айқап беттеріндегі кесемсөздік туындыларында патриар-
хаттык негіздерді сынға алып, халыкты ағарту ісіне, оның ілгері ұмтылуына,
қазақтардың отырыкшылық тұрмыс салтына көшу проблемасына ерекше көңіл
бөлді. Біз Ғ. Қарашев пен Н. Орманбетовтің туындыларынан айтар-лықтай
көркемдік шешімдерді көреміз, оларда отаршылдықтын мәні, халықты басқару
саясатынын екіжүзділігі, қазақ қоғамы өмірінің артта қалғандығы кенінен
ашып көрсетілген. Бірнеше кітаптын (Бала тұлпар, Қарлығаш,Аға тұлпар,
Тұрымтай жене басқалар) және философиялык толғаныстардың авторы Ғұмар
Карашев өз ерекшелігі бар жаркын ақын, ағартушы-философ ретінде, шариғат
дәстүрлеріне және арожданға адал суреткер ретінде көрінді. Ол Акпан
революциясын және Алаш козғалысын үмітпен қарсы алып, өз халкынын
бостандығы мен тәуелсіздігіне сенді, кейіннен Кеңес өкіметіне ізгі ниет
білдірді. Ал Нармамбет өлендерінде (Сарыарқа, Заман және басқалары)
қазактар шұрайлы қонысынан айырылып, туған жерлерінен көше бастаған кездегі
патша өкіметінің қоныс аудару саясаты салдарынан ерекше көрінген халықтың
ауыр өмірін суреттеді. XX ғасырдың басындағы қазақ ақын-жазушылары
өздерінің бағдары мен көркемдік ізденістері жөнінен әсте де бірдей емес.
Талант көп болған сайын оның қыры да алуан түрлі болмақ. Олардың көбісін
революциялық-демократиялық және ағартушылық-демократиялық идеялар
біріктірді. Бұл бағытты ұстанғандардын бәрі прогресті, халықтар әдебиетінің
озық идеяларын менгеруге тырысты. Сонымен бірге Шығыстың демократиялық
әдебиетінің тәжірибесін пайдалана отырып, таза ұлттық дәстүрде жазған
ақындардың тұтас тобы болды. Надандықты, билік басындағылардың
әділетсіздігін, патша өкіметінің отаршылдық саясатын олар да сынады, алайда
олар бұл тұйықтан шығу жолдарын таба алмай, оның шешімі өткендегі жақсы
заманға оралуда деп тапты. Бұл ақындар қатарына Мәшһүр Жүсіп Копеевті (1858-
1931), Нұржан Наушабаевты (1859-1919), Мақыш Қалтаевты (1869-1916)
жатқызуға болады. Олардың реалистік туындылары біздің сол дәуірдегі
шындықты ұғуымызға көмектеседі. М.Ж. Копеевтің Сарыарқа кімнің жері?
деген кітабы (Қазан, 1907) тәркіленіп, ал басып шығарушыға ірі көлемде
айыппұл салынды. М.Ж. Копеевтің мұрасында халықтың ауызша шығармашылығының
ол жинаған туындылары мен қазақ ақындарының шығармаларынан тұратын
қолжазбалар сақталған. Н. Наушабаевтың поэзиясы негізінен ғибрат пен
тағылымы мол термелерден тұрады. М. Қалтаевтын шығармашылығында өмір мен
дәуір кең көрсетілгеніне қарамастан, дегенмен де көркемдік деңгейі солғын
тартып жатады [15].
Қазақ ақындарының басқа бір тобы халық туындылары, сондай-ақ Шығыс
шығармалары сюжеттерінің ықпалымен дастандарға және хисса-ларға ерекше
көңіл бөлді. Оларға Жүсіпбек Шайхысламұлын (1854-1936), Шәді Жәңгірұлын
(1855-1933), Ақылбек Сабалұлын (1880-1919) жатқызуға болады. Олардын бәрі
тамаша білімді еді және араб-парсы әдебиетінің білгірлері болатын, халықтың
аса бай фольклорын егжей-тегжейлі білетін. Олар өз туындыларын тығыз
байланысты болған Қазан баспаханаларынан бірде Дастан түрінде, бірде
хисса түрінше шығарып отырды. Осы туындылар арқылы XX ғасырдын басында
халық арасында хиссалар кең таралды. Мұнда сюжеттерінің қызыкты,
суреттелетін тарихи оқиғалардың маңызды болуы аз рол атқарған жоқ. Бұл
туындылардың арасында.
Қыз Жібек, Мұңлық-Зарлық, Сейфұл-Мәлік, Қасым-Жомарт, Орақ-
Күлше, Һарон ар-Рашид, Қамарзаман, Бозжігіт, Тахир- Зуһра, Назым
және басқалар бар. Олар түрлі тақырыптарға (махаббат, әділдік, наным
жәнет.б.) жазылғанымен, бұл дастандарды адамзатқа деген сүйіспеншілік
байланыстырды. Олардың кейбіреуі талай рет қайта басылып шықты.
Халық өміріндегі тарихи оқиғалар туралы жазып, оларға халықтық баға
беруге тырысқан ақындар да болды. Бұл арада Ығылман Шөрековтің (1871-1932)
Исатай-Махамбет поэмасын айту орынды. Автор тарихи оқиғалар хронологиясын
тәптіштеп тере бермей, Исатай батыр мен оның досы Махамбеттің бейнелерін
ашып көрсетуге тырысады. Көтерілістің негізгі кезендеріне ғана тоқталған
автор онын шын себептерін ашып, руаралық жанжалдарды шешудегі Исатайдың
даусыз беделін, Жәңгірханмен қакты-ғыстардағы батырдың ержүректігін көрсете
білген.
Қарастырылып отырған кезеңде қазақ әдебиеті мен мәдениетінің
дәстүрлерін жалғастырған сазгер-ақындардын шығармашылығы елеулі орын алады.
Театрлар, концерт залдары болмаған жағдайларда сазгер-ақындар халықтың
рухани мәдениетінің дамуына, оның театр және ән-күй өнерін байытуға зор
үлес қосты. Біржан, Ақан сері, Мұхит шығармашылығының дәстүрлерін ұстана
отырып, сазгер-акындар Жаяу Мұса Байжанұлы (1835-1929), Балуан Шолақ
Баймырзаұлы (1864-1919), Мәди Бапиұлы (1880-1921), Майра Уәлиқызы (1896-
1926), Иманжүсіп Құтбанұлы (1863-1929), Әсет Найманбайұлы (1867-1923),
Үкілі Ыбырай Сандыбайұлы (1856-1932), Кенен Әзірбаев (1884-1976) және
басқалар демократиялық бағыттағы жана әндер мен жырлар туғызды. Олардың
едәуір туындыларында өмірдің көркемдігі жырланды, тындаушылардын бойында
жоғары эстетикалык сезімдердің қалыптасуына жәрдемдесті. Сонымен бірге бұл
шығармаларда да қоғамның әлеуметтік жағынан әділ құрылмағандығынын
проблемалары қозғалып, отаршылдық бұғауынан арылуға шақырған ұрандар
естілді. Жаяу Мұса, Балуан Шолақ, Мәди, Иманжүсіп, Үкілі Ыбырай пат-шалық
өкімет орындарының қысымы мен қудалауын өз бастарынан кешірді. Сазгер-
ақындардың қызметі сөз жоқ, шынайы халықтық ән шығармашы-лығының дамуына
көмектесті. Олар Жаяу Мұса, Хаулау, Ғалия, Қаракесек, Майра,
Иманжүсіп, Гәкку, Бозторғай сияқты класси-калық туындылар туғызды.
Сазгер-ақындардың мұрасы орасан көп және алуан қырлы. Мұнда лирикалық әндер
мен дастандарды кездестіруге болады, ал Әсет, Кенен сияқты ақындар
айтыстарға қатысқан[16].
XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті дамуының ерекшелігі оның баска
халықтардың әдебиеттерімен байланысы болып табылады. Тарихи жағдай қоғамдык-
экономикалық байланыстардың күшеюіне себепші болып қана қоймай, рухани
мәдениет саласындағы қарым-қатынас үрдісін жандандыра түсті. Бұл қозғалыста
қазақ мерзімді баспасөзі едәуір рөл атқарды, оның негізін Түркістан
уәлаятының газеті (1870-1882) мен Дала уәлаятының газеті (1888-1902)
салып берді. Олардың беттерінде орыс әдебиеті мен дүниежүзілік классикадан
аудармалар басылды. Абайдың аудармашылық дәстүрлерін жалғастыра отырып, Ә.
Тәңірбергенов пен Ә. Найманбаев А. Пушкиннің Евгений Онегинінен үзінділер
жариялады, сондай сюжетке өз туындыларын жасады. Капитан қызы (аударған
М. Бекімов, 1903) мен Дубровский (аударған ІІІ. Құдайбердиев,1912),
сондай-ақ А. Байтұрсыновтың Қырық мысалы (1909) мен С. Көбеевтің Үлгілі
тәрбиесі (1910) кітап болып жарық көрді, Б. Өтетілеуов Пушкиннін,
Лермонтовтың, Жуковскийдің, Плещеевтің, Крыловтың туындыларын аударды.
Айқап журналы мен Қазақ газеттерінін беттерінде орыс, Шығыс және Батыс
Еуропа әдебиеттерінен жасалған аудармалар үлкен орын алды. Олардың арасында
Рүстем-Зурабты (Фирдоусидің Шахнамесінен — аударған М. Сералин), Д.
Байроннын Шильон тұтқынын (аударған А. Ғалымов), Мың бір түннен
үзінділерді, А. Толстой мен А. Чеховтың әнгімелерін атауға болады. Сонымен
дүниежүзілік классикалық әдебиеттің көркемдік тәжірибесін меңгеру үшін кең
жол ашылды. Ғасырдың басында қазақ әдебиетінің дамуына 1916 жылғы ұлт-
азаттық қозғалыс елеулі ықпал жасады. Көтеріліске қазақтарды тыл
жұмыстарына алу туралы патша жарлығы себеп болды. Отаршылдық езгінің ауыр
салмағы зарықтырған халық өмірдің жақсаруынан қандай да бір үмітін үзіп, өз
билеушілеріне қарсы көтерілді. Амангелді, Бекболат сияқты халық
батырларының басшылығымен көтеріліске шыққан халық өкіметтің өкілдерін
жазалай бастады. Алайда стихиялы түрде басталған көтеріліс басшылық ететін
ұйымдасқан орталығы болмай, көп кешікпей-ақ бәсеңдей бастады, ал патша
солдаттары одан кейін де ұзак уакыт жүгенсіздік етті. Халыктық әдебиетте
бұл көтеріліс туралы көптеген туындылар сақталған. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
ХХ ғасырда қазақ мәдениеті
Этика терминінің мәні мен мазмұны туралы
Көркем мәдениет
Шәкәрім құдайбердіұлы өмірі мен еңбектері
Қазақ мәдениетінің дамуы
Шәкәрімнің филасофиялық көзқарасы
Қазақ мәдениетінің бастаулары жайлы
Қазақ халқының ұлттық рухани мәдениетінде мәселелілері
Ұлттық сана үшін құндылықтың мәнін айқындаушы ұлттық сапаның бағалаушылығы
Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері мен ерекшеліктері
Пәндер