Экологиялық қылмыстардың түсінігі
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Экологиялық қылмыстарға жалпы сипаттама және олардың
түрлері ... ... ... ...5
1.1. Экологиялық қылмыстардың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Экологиялық қылмыстардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3. Экологиялық маңызды қызметтерді бұзатын
қылмыстар ... ... ... ... ... .9
2. Экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстардың
ерекшелігі ... ... ... ...13
2.1. Экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстар туралы заңнаманың
даму
генезисі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 13
2.2. Қоршаған ортаның жекелеген түрлеріне қол сұғатын қылмыстар ... .17
2.3. Флора мен фауна объектілеріне қол сұғатын
қылмыстар ... ... ... ... ... 21
3. Экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық
жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .35
Кіріспе
Қурстық жұмысының өзектілігі: Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары
экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүлде жаңа мемлекеттік
жүйесінің құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған
ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және
аумақтық таралған жүйесін - қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды
басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау және табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты
қалыптастыруды және дәйекті іске асыруды қамтамасыз етті.
Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше
жоғары техногендік салмақ түсіретін, табиғат пайдаланудың көбінесе шикізат
жүйесі қалыптасты. Сондықтан әзірге экологиялық жағдайдың түбегейлі
жақсаруы әзір бола қойған жоқ әрі ол бұрынғысынша биосфераның
тұрақсыздануына, оның қоғамның тіршілік әрекеті үшін қажетті қоршаған
ортаның сапасын оның қолдау қабілетін жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердің
тозуымен сипатталады [2].
Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын тиімді
пайдалану коғамның дамуының конституциялык қағидаларына енгізілген, ол
әрбір адамның парызы ретінде жалпы-мемлекеттік, жалпыхалықтық міндет болып
табылады.
Қазақстанда экологиялық заңдардың бұзылуы кең тараған. Қоршаған ортаны
корғауға байланысты мемлекет белгіліген ережелерді бұзу заң бойынша
жауапкершілікке соқтырады. Өкінішке орай, елімізде экологиялык заңдарды
бұзатын жағдайлар жиі кездеседі.
Жылдан жылға экологиялык кылмыстар мен өзге де құқық бұзушылыктар саны
өсуде. Олардың коғамдық қауіпсіздік жағдайына ықпалы да жоғарылап бара
жатыр. Экология саласындағы кылмыстар елдің экономикасына ғана зиян
келтіріп коймай, сондай-ақ адам тіршілігіне биологиялық негізін жояды.
Табиғаттың тұтастығына қол сұғатын қылмыстар тақырыбы өзекті болып
келеді. Себебі, қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеу жолдарын және
табиғи байлықтарды тиімді пайдалану шараларын іздестіру қазіргі уақыттағы
қоғамдық қатынастар саласында ең маңызды шешілетін сұрақтардың бірі болып
табылады.
Зерттеу жұмысымның мақсаты: экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын
қылмыстарды анықтап қарау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- таңдаған тақырыбымның өзекті екенін дәлелдеу;
- қылмыстық құқықта экологиялық қылмысты бұйымдарын жалпы түсіну және
топтастыруын өндіру;
- экологиялық қылмыстарға жалпы сипаттама беру және олардың түрлерін
анықтап қарау;
- экологиялық қылмыстарды саралау;
- экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық сұрағын зерттеу;
- экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстардың ерекшелігігн
анықтау;
- экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстар туралы заңнаманың
даму генезисін талдау;
- қоршаған ортаның жекелеген түрлеріне және флора мен фауна
объектілеріне қол сұғатын қылмыстарды зерттеу;
- экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылықты анықтау.
Гипотеза. Экологиялық қылмыстардың топтық объектісі – қоршаған ортаны
қорғау, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, тірі организмдерге қолайлы
табиғи жағдайларды сақтау және адамдардың экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Осы жағдайда И.Ш. Борчашвили профессордың қорытындысы ерекше назарына
еңбек сіңіреді: Жақсаруға және өркениетке тырысатын қай мемлекет болса да,
біріншіден, өз азаматтардың физикалық, психикалық және өнегелі денсаулығына
қамқорлық етуге тиісті, өйткені, халық генофондтың сапасы осы факторлардан
тікелей тәуелдi болады.
Жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындысы
мен пайдаланған әдебиеттен құрылған.
1. Экологиялық қылмыстарға жалпы сипаттама және олардың түрлері
1.1. Экологиялық қылмыстардың түсінігі
Қоршаған табиғи айналаға экологиялық қылмыстар қол сұғады, адам онымен
ақылды және құнтты пайдалануға қажет, ол баға жетпейтiн игіліктің бірі.
Сонымен қатар, бұл халық молшылықтың, мемлекет пен қоғамның әлеуметтік-
экономикалық негізін онан әрі өркендеу және күшейту бұлағы.
Экология терминін ғылымға 1866 жылы неміс биологы Эрнст Геккель (1834
- 1919) енгізген. Экология - тірі организмдер мен қоршаған ортаның тығыз
байланыста, қарым-қатынаста тіршілік етуі жайындағы ілім. Қоршаған орта -
табиғи объектілердің, өзара қарым-қатынастағы атмосфералық ауаны, жердің
озон қабатын, суды, топырақты, жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін, сондай-ақ климатты қоса алғанда жиынтығы. Экологиялық
мәселелердің шиеленісуіне байланысты адамзат тарапынан қоршаған ортаны
қорғауды, яғни экологиялық қауіпсіздікті сақтауды талап етеді. Экологиялық
қауіпсіздік дегеніміз жеке адамның, қоғамның өмірлік маңызды мүдделері мен
құқықтарын қоршаған ортаға антропогендік және табиғи ықпал ету нәтижесінде
туындайтын қатерден қорғалуының жай-күйі. Ал қоршаган ортаны қорғау -
табиғат пен адамның өзара үйлесімді іс-қимылына, қоршаған ортаның сапасын
жақсартуға, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен молықтыруға бағытталған
мемлекеттік және қоғамдык шаралар жүйесі. Қоршаған ортаның тазалығының
төмендеуіне оның ластануы әсер етеді. Қоршаған ортаның ластауы - қоршаған
ортаға ыктимал қауіпті химиялық және биологиялық заттардың, радиоактивті
материалдардың, өндіріс пен тұтыну қалдықтарының түсуі, сондай-ақ қоршаған
ортаға шудың, тербелістің, магнитті өрістердің және өзге де зиянды
физикалық ықпалдардың әсері. Сондықтан адамзаттан табиғатты барынша тиімді,
сапалы, үнемділікпен пайдалану талап етіледі. Ал табиғатты пайдалану
дегеніміз адамның шаруашылық және өзге де қызметінде табиғи ресурстарды
пайдалануы. Табиғи ресурстар - бұл қоғамның материалдық, мәдени және басқа
қажеттерін қанағаттандыру үшін қоршаған ортаның шаруашылық және өзге қызмет
процесінде пайдаланылатын құрамдас бөліктері [3].
Табиғат байлығы барлық Қазақстан халықтың игілігі болып шығады, сол
себептi қол сұғудан қорғау сол халықтың ықыласында мұктаж болады. 1998
жылғы 26 маусымдағы ҚР ұлттық қауіпсіздік туралы ҚР заңында экологиялық
қауіпсіздігі біздің ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі болып танылған.
Экологиялық қауіпсіздігі елдің ұлттық қауіпсіздікті қамсыздандыруы құқықтық
қатынас бағыттын бірі болып шығады.
2007 жылғы 9 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексi
бойынша экологиялық заңнамасының негiзгi принциптерi осындай:
1) Қазақстан Республикасының орнықты дамуын қамтамасыз ету;
2) экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;
3) экологиялық қатынастарды реттеу кезiндегi экожүйелi көзқарас;
4) қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттiк реттеу және табиғи
ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттiк басқару;
5) қоршаған ортаны ластаудың және оған кез келген басқа түрде залал
келтiрудi болдырмау жөнiнде алдын алу шараларының мiндеттiлiгi;
6) Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын бұзғаны үшiн
жауаптылықтан бұлтартпау;
7) қоршаған ортаға келтiрiлген залалды өтеу мiндеттiлiгi;
8) қоршаған ортаға әсер етудiң ақылы болу және оған рұқсат алу
тәртiбi;
9) табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету кезiнде
неғұрлым экологиялық таза және ресурс үнемдеушi технологияларды қолдану;
10) қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi мемлекеттiк органдар қызметiнiң
өзара әрекеттестiгi, үйлесiмдiлiгi мен жариялылығы;
11) табиғат пайдаланушыларды қоршаған ортаны ластауды болдырмауға,
азайтуға және оны жоюға, қалдықтарды кемiтуге ынталандыру;
12) экологиялық ақпараттың қолжетiмдiлiгi;
13) табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету кезiнде
ұлттық мүдделердi қамтамасыз ету;
14) Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының халықаралық құқық
принциптерiмен және нормаларымен үйлесуi;
15) жоспарланып отырған шаруашылық және өзге де қызметтiң экологиялық
қауiптiлiгi презумпциясы және оны жүзеге асыру туралы шешiмдер қабылдаған
кезде қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерiн бағалау
мiндеттiлiгi болып табылады [4].
Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілік тәртіпті белгілейтін
қылмыстық-құқықтық нормалардың негізгі заңнамасы ҚР Конституцияның 31
бабында көрсетілген:
1. Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы
ортаны қорғауды мақсат етіп қояды.
2. Адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректер мен
жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп
соғады.
Экологиялық қылмыс дегеніміз - қоршаған ортаға, оның ресурстарына
халықтардың экологиялық қауіпсіздігіне қол сұғатын қоғамға қауіпті
қылмыстық заңға қайшы іс-әрекеттер болып табылады. Экологиялық қылмыстың
заты- нақты табиғат ресурстары: жер, су, ауа, жануарлар дүниесі, орман
тоғайлар және т.б. болады. Экологиялық қылмыстың топтық объектісі- қоршаған
ортаны табиғат ресурстарын тиімді пайдалану тірі организмдерге қолайлы
табиғи жағдайларды сақтау және адамдардың экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Осы жағдайда И.Ш. Борчашвили профессордың қорытындысы ерекше назарына
еңбек сіңіреді: Жақсаруға және өркениетке тырысатын қай мемлекет болса да,
біріншіден, өз азаматтардың физикалық, психикалық және өнегелі денсаулығына
қамқорлық етуге тиісті, өйткені, халық генофондтың сапасы осы факторлардан
тікелей тәуелдi болады [5].
Қазақстан Республикасы Конституцияның 34 бабында мемлекет адамның
денсаулығы және өміріне қолайлы қоршаған айналаны қорғауын өзінің мақсаты
деп анықтайды.
1.2. Экологиялық қылмыстардың түрлері
Экологиялық қылмыстармен күресудің маңыздылығы ҚР Қылмыстық кодексқа
18 баптан құралған Экологиялық қылмыстар тәуелсiз бабын кіргізуге
қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Экологиялық қылмыстар тарауында 4 жалпы нормалар:
- шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптардың
бұзылуы (277-бап);
- ықтимал экологиялық қауiптi химиялық, радиоактивтi және биологиялық
заттарды өндiру мен пайдалану кезiнде экологиялық талаптардың бұзылуы (278-
бап);
- микробиологиялық немесе басқа биологиялық агенттермен немесе улы
заттармен жұмыс iстеу кезiнде қауiпсiздiк ережелерiнiң бұзылуы (279-бап);
- ветеринарлық ережелердi және өсiмдiктердiң аурулары мен
зиянкестерiне қарсы күресу үшiн белгiленген ережелердiң бұзылуы (280-бап),
және 14 арнайы нормалардан құралған:
- суларды ластау, бiтеу және сарқу (281-бап);
- атмосфераны ластау (282-бап);
- теңiз аясын ластау (283-бап);
- Қазақстан Республикасының құрылықтық шельфi туралы және Қазақстан
Республикасының айрықша экономикалық аймағы туралы заңдардың бұзылуы (284-
бап);
- жердi бүлдiру (285-бап);
- жер қойнауын қорғау және пайдалану ережелерiн бұзу (286-бап);
- балық ресурстарын және басқа да су жануарлары мен өсiмдiктерiн
заңсыз алу (287-бап);
- заңсыз аңшылық (288-бап);
- жануарлар дүниесiн қорғау ережелерiн бұзу (289-бап).
- жануарлар мен өсiмдiктердiң сирек кездесетiн және құрып кету қаупi
төнген түрлерiмен заңсыз iс-әрекеттер (290-бап);
- ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу (291-бап);
- ормандарды жою немесе зақымдау (292-бап);
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтар режимiнiң бұзылуы (293-бап);
- экологиялық ластау зардаптарын жою жөнiнде шара қолданбау (294-бап)
[6].
Қазақстан Республикасы Еуразия құрлығында экологиялық тұрақтылықты
қамтамасыз етуде, яғни экологиялық жүйелерді дамытуда байланыстырушы
қызметін атқарады. Өйткені, еліміздің климат жағдайы әралуан, әсіресе
өңірдің су тепе-теңдігіне тән ерекшелігіне орай Еуразияның бүкіл
аумағындағы экологиялық ахуал Қазақстанның тұрақтылығына байланысты
екендігін айта кету керек. Ал экономиканың өсуі экологиялық жағдайға
тікелей байланысты екені баршаға мәлім.
Ел Президенті өзінің Жолдауында халықтың әл-ауқатын қамтамасыз ету,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатының негізгі бағыты болып
табылатындығын атап көрсетті. Бұл ретте табиғи құндылықтар және қоршаған
ортаның жай-күйі әрбір азаматтың денсаулығының, ұлтық әл-ауқаттың ажырамас
бөлігі болып табылуы ең маңызды мәселе екені сөзсіз. Сол себепті біздің
ішкі жалпы өнімнің өсуі қоршаған ортаның ластанудың жоғары деңгейінде жүріп
жатқанын айтпасқа болмайды. Бұл тұрғыда табиғи орта мен халықтың
денсаулығына кері әсер ететін экологиялық зардаптарды болдырмау мақсатында
еліміздегі атқарылып жатқан қыруар еңбектің мән-жайын айта кету ләзім.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында айтылғандай,
еліміз неғұрлым жоғары дәрежедегі ауасы кәусар, суы тұнық ең таза жасыл ел
болуы қажет. Осыған байланысты "2007-2012 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасында қоршаған ортаны қорғау жүйесінің орнықты дамуының негізгі
бағыттары" айқындалған еді. Онда төрт негізгі кезең бойынша нұсқаулық
көрсеткіштер алғаш рет анықталып отыр. Еліміздің орнықты дамуын жан-жақты
қамтамасыз етуде қоршаған орта ахуалын, оның сапалық көрсеткішін жан-жақты
жақсарту үшін, оған қоса Президент пен Үкімет белгілеген айқын әрі нысаналы
көрсеткіштерге қол жеткізуде түрлі бағыттар бойынша жүмыстар жүргізіліп
келеді [7].
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі әлемдік стандарттарға
толығымен сәйкестендірілген және халықаралық келісімдермен және
конвенциялармен үндестірілген. Осы кодексті іске асыру үшін қолданыстағы 46
заңға қатысы бар актілер қабылданды. Оған мысал ретінде Базель
конвенциясына негізделген қалдықтардың жаңа классификаторы, Орхусс
конвенциясына сәйкес жұртшылықтың экологиялық ақпаратқа және сот әділдігіне
қол жеткізуін қамтамасыз ету жөніндегі актісі, Монреаль хаттамасына сәйкес
парниктік газдар мен озонды бұзатын заттардың шығарындыларының есебін
жүргізу, түгендеу және нормалау ережесі және бұдан басқаларды да келтіруге
болады. Мына бір мән-жайды да айта кеткен жөн. Үкімет елімізді орнықты
дамуға көшудегі тұжырымдамасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарында
97 ұстаным бар, оның бүгінде 33-ші орындалды. Осы ретте Қазақстан
Республикасы Үкіметінің орнықты даму жөніндегі бөлімдері және тиісті
нысаналық көрсеткіштері ортамерзімдік жоспарларға сәйкес келуде. 2008-2015
жылдарға арналған елдің бәсекеге қабілеттілігі және экспорттық
мүмкіндігінің жаңа деңгейдегі сапалыққа қол жеткізу мақсатында біршама
жұмыстар атқарылды.
Бұған қоса Денсаулық сақтау министрлігімен бірлесіп "Қоршаған ортаның
ластанудағы халық денсаулығының жай-күйі үшін қауіптілікті бағалау ережесін
бекіту туралы" және Білім және ғылым министрлігімен "Технологияларды
(жобаларды) орнықты даму критерийлері бойынша серпінділер санатына жатқызу
әдістемесін бекіту туралы" бірлескен іс шаралар қолға алынды [8].
Елдегі экологиялық ахуалды жақсарту үрдісіне нарықтық тетіктерді тарту
маңызды болмақ. Сондықтан Қоршаған ортаны қорғау министрлігі жалпы сомасы
200 миллиардтан астам теңгеге табиғат ресурстарын пайдаланушылардың үш
жылдық іс-шара жоспарларын пысықтады. Олар меншікті эмиссиялардың жалпы
ішкі өнімнің бірлігінде кем дегенде жыл сайын 25-30 пайызға төмендету
көзделген. Яғни, бұл жоспар бойынша экологиялық рұқсаттардың ажырамас
бөлігін министрлік катаң бақылауға алады деген сөз.
Қазіргі таңда Ел Президенті Н. Ә. Назарбаевтың ІІІ Жер саммитін 2012
жылы Астана қаласында өткізу туралы бастамасын іске асыру жөніндегі шаралар
жан-жақты жүргізілуде. Бұл саладағы орнықты даму жөніндегі екі саммит
Америка және Африка континенттерінде өткені баршаға мәлім. Енді Еуразияның
құрлығына қатысты кезек біздің елдің еншісіне тигелі тұр [9].
Осы тұрғыда Қазақстанның құқық қорғау органдарымен де бірталай
жұмыстар жолға қойылған. Мәселен, экологиялық қылмыстар бойынша 2007 жылы
164 қылмыстық істер тергеліп, аудандық соттарға жіберілген. Оның сотта 158
қаралып, 219 адамға қатысты үкім шығарылған. Ал осы жылдың бірінші
тоқсанында 35 қылмыстық іс тергеліп сотқа түскен. 37 қылмыстық істері
бойынша, 58 адамға үкім шығарылған. Ондағы қаралған істердің басым
көпшілігі заңсыз балық аулау мен заңсыз аңшылық, сирек кездесетін жануарлар
мен өсімдіктердің және құрып кету қаупі төнген олардың түрлерін заңсыз жою
екенін баса айтып кеткен жөн. Қылмыстық кодекстегі көптеген экологиялық
талаптардың бұзылуы салдарынан қоршаған ортаны ластау, бүлдіру, жануарлар
дүниесін қорғау ережелерін бұзу т.б. қауіпсіздік ережелерін бұзу орын
алады. Оны тікелей бақылап қадағалаумен айналысатын құқық қорғау
органдарының немқұрайлықтары елеңдетеді.
Адамда табиғатты аялау сәби кезінен басталады. Сондықтан күнделікті
өмірде еліміздің қаласы мен даласын кіршіксіз, таза күйде көркейіп, мерейін
өсіру Қазақстан азаматтары экологиялық тепе-теңдікті, қоршаған ортаны
аялауды ұрпақтан ұрпаққа аманат етіп, ол отбасында, оқу - ағарту орындарда
жақсы үрдіс, дәстүрмен жалғасын тауып жатса, нұр үстіне нұр болар еді.
1.3. Экологиялық маңызды қызметтерді бұзатын қылмыстар
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекстің 11-тарауы экологиялық
қылмыстарға арналған. Себебі Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздігі ең маңызды құндылықтардың бірі болып табылады.
Экологиялық қылмыстардың топтық объектісі – қоршаған ортаны қорғау,
табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, тірі организмдерге қолайлы табиғи
жағдайларды сақтау және адамдардың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Объективті жағынан аталған қылмыстардың басым көпшілігі - әрекет
арқылы, кейбірі - әрекетсіздік арқылы жасалады. Бұндай қылмыстардың
көбісінің құрамы материалды. Экологиялық қылмыстардың көбісінің
диспозициясы бланкетті болғандықтан, тиісінде Орман кодексі, Су кодексі,
Қоршаған ортаны қорғау туралы, Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар
туралы, Экологиялық сараптама туралы, Жануарлар дүниесін қорғау және
пайдалану туралы, Мемлкеттік шекара туралы, Жер қойнауы туралы, Жер
туралы және ҚР Жоғарғы Сотының 20.07.2004 ж. № 1 Экологиялық қылмыстарға
жауапкершілік тоғайындау жөнінде соттардың заңдылықты қолдануы туралы
қаулысымен танысу керек [10].
Субъективті жағынан көптеген қылмыстар қасақаналықпен немесе
абайсыздық әрекетпен сондай-ақ пайда болған зардапқа кінәнің абайсыздығымен
сипатталады.
Экологиялық қылмыстардың субъектісі 16 жасқа толған ақыл-есі дұрыс
тұлға. Қарастырылып отырған ҚК-тің тарауының кейбір арнайы субъект (ҚК-тің
277, 294) белгілерін қамтиды.
Тікелей объектісінің ерекшеліктеріне байланысты экологиялық қылмыстар
мына төмендегі түрлерге бөлінеді:
- экологиялық маңызды қызметтерді бұзатын қылмыстар;
- қоршаған ортаның жекелеген түрлеріне қол сұғатын қылмыстар;
- флора мен фауна объектілеріне қол сұғатын қылмыстар.
Экологиялық маңызды қызметтерді бұзатын қылмыстарға ҚР ҚК-нің 277-280
баптарын қамтитын қылмыстар жатады.
ҚК-тің 277 бабы жалпы сипатқа ие бола отырып, субъектілердің
шаруашылық және өзге де салалар үрдісі кезінде адам денсаулығына, қоршаған
ортаға зардап келтіргені үшін жауапкершілік жүктейді.
Табиғи ресурстарды пайдалану, кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге
де объектiлердi жобалау, орналастыру, салу және жаңғырту, пайдалануға беру
және пайдалану, өнеркәсiп, энергетика, көлiк пен байланыс объектiлерiн,
ауыл шаруашылық мақсатындағы және мелиорация объектiлерiн пайдалану,
қалалар мен басқа да елдi мекендердi салу кезiнде, әскери және қорғаныс
объектiлерiне, әскери және ғарыш қызметiне қойылатын талаптарды сол
талаптардың сақталуы үшiн жауапты адамдардың бұзуы, егер бұл қоршаған
ортаның едәуiр ластануына, адамның денсаулығына зиян келтiруге, жануарлар
немесе өсiмдiктер дүниесiнiң жаппай құрып кетуiне және өзге де ауыр
зардаптарға әкеп соқса - үш жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр лауазымдарды
атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айырып не онсыз бес
жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
ҚР ҚК-нің 278 және 279 баптары қылмыс құрамы мен мазмұнына байланысты
ұқсас. Олардың ортақ белгісі белгілі бір іс-әрекеттер істеу нәтижесінде
экологиялық талаптардың бұзылуы және бұл әрекеттер адамның денсаулығына
немесе қоршаған ортаға елеулі зиян келтіру қаупінің төнуі.
278 бап. Ықтимал экологиялық қауiптi химиялық, радиоактивтi және
биологиялық заттарды өндiру, тасымалдау, сақтау, көму, пайдалану немесе
өзге де жұмыс iстеу кезiнде экологиялық талаптардың бұзылуы, егер бұл
әрекеттер адамның денсаулығына немесе қоршаған ортаға елеулi зиян келтiру
қаупiн төндiрсе - екi жүзден бес жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi
мөлшерде немесе сотталған адамның екi айдан бес айға дейiнгi кезеңдегi
жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерiнде айыппұл салуға, не үш жылға
дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге, не екi жылға дейiнгi мерзiмге
бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Қоршаған ортаның ластануына, улануына немесе зақымдануына, адамның
денсаулығына зиян келтiруге, не жануарлар немесе өсiмдiктер дүниесiнiң
жаппай құрып кетуiне әкеп соққан, сол сияқты төтенше экологиялық жағдай
аумағында жасалған дәл сол әрекеттер – бес жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген, абайсыздан
адамдардың жаппай сырқаттануына немесе кiсi өлiмiне әкеп соққан әрекеттер -
үш жылдан сегiз жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
279-бап. Микробиологиялық немесе басқа да биологиялық агенттердi
немесе токсиндердi жинап қою, жою немесе көму кезiнде экологиялық
талаптарды бұзу немесе оларды Қазақстан Республикасына ұқсату, сақтау
немесе көму үшiн заңсыз әкелу, егер бұлар адам денсаулығына немесе қоршаған
ортаға елеулi зиян келтiру қатерiн туғызса - екi жүзден бес жүз айлық
есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның екi айдан бес
айға дейiнгi кезеңдегi жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерiнде айыппұл
салуға, не үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге, не екi жылға
дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Қоршаған ортаның ластануына, улануына немесе зақымдануына, адамның
денсаулығына зиян келтiруге, не жануарлар немесе өсiмдiктер дүниесiнiң
жаппай құрып кетуiне әкеп соққан, сол сияқты төтенше экологиялық жағдай
аумағында жасалған дәл сол әрекет – бес жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген, абайсызда
адамдардың жаппай ауруына немесе кiсi өлiмiне әкеп соққан әрекет – үш
жылдан сегiз жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық
заттарды өндіру, тасымалдау, сақтау, көму, пайдалану немесе өзге де жұмыс
істеу кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы, егер бұл әрекеттер адамның
денсаулығына немесе қоршаған ортаға елеулі зиян келтіру қаупін төндірсе –
ҚК-тің 278 бабы 1 бөл. бойынша сараланады. Ал егер микробиологиялық немесе
басқа да биологиялық агенттерді немесе токсиндерді жинап қою, жою немесе
көму кезінде экологиялық талаптарды бұзу немесе оларды ҚР-на ұқсату, сақтау
немесе көму үшін заңсыз әкелу, егер бұлар адам денсаулығына немесе қоршаған
ортаға елеулі зиян келтіру қатерін туғызса – ҚК-тің 279 бабы 1 бөл.
бойынша сараланады.
Ауырлататын белгілерді, заңшығарушы, экологиялық қауіпсіздік
талаптарын бұза отырып, нәтижесінде ауыр зардап пайда болуын ескертіп
тағайындаған. 2 бөлік бойынша ол қоршаған ортаның ластануына, улануына
немесе зақымдануына, адамның денсаулығына зиян келтіруге, не жануарлар
немесе өсімдіктер дүниесінің жаппай құрып кетуіне әкеп соққан, сол сияқты
төтенше экологиялық жағдай аумағында жасалған дәл сол әрекет. Ал 3 бөлік
бойынша осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде кезделген, абайсызда
адамдардың жаппай ауруына немесе кісі өліміне әкеп соққан әрекет.
ҚК-тің 280 бабы өзіне екі түрлі қылмыс құрамын біріктіреді. Бірінші
бөлігі ветеринарлық ережелерді бұзу індеттерге немесе өзге де зардаптарға
әкеп соқса жауапкершілік жүктейді. 2 бөлігі өсімдіктердің аурулары мен
зиянкестеріне қарсы күресу үшін белгіленген ережелерді бұзу және ол ауыр
заптартарға әкеп соқса жауапкершілік тағайындайды.
Ветеринарлық ережелердi бұзу iндеттерге немесе өзге де зардаптарға
әкеп соқса - бес жүзден бiр мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде
немесе сотталған адамның бес айдан бiр жылға дейiнгi кезеңдегi жалақысы
немесе өзге де табысы мөлшерiнде айыппұл салуға, не екi жылға дейiнгi
мерзiмге түзеу жұмыстарына, не үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын
шектеуге, не үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
Өсiмдiктердiң аурулары мен зиянкестерiне қарсы күресу үшiн белгiленген
ережелердi бұзу, ауыр зардаптарға әкеп соқса - екi жүзден бес жүз айлық
есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның екi айдан бес
айға дейiнгi кезеңдегi жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерiнде айыппұл
салуға, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына, не екi жылға
дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге, не екi жылға дейiнгi мерзiмге
бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Объективті жағынан диспозицияда көрсетілген ережелерді әрекет арқылы
бұзу немесе әрекетсіздікпен (анықталған зиянкестерге қарсы күрес жүргізбеу)
сипатталады [11].
2. Экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстардың ерекшелігі
2.1. Экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстар туралы заңнаманың
даму генезисі
Адамзат дамуының алғашқы кезеңдерінде табиғатты қорғау нормалары
қарапайым заң бойынша дәстүрге негізделіп белгіленген. Мысалы, ежелгі
тайпалардың бірі, Орта Африкада Итури өзенінің жағасында мекен еткен
бамбути тайпасында жалпыға бірдей бекітілген тәртіпті бұзу маңыздылығына
қарай келесідей бағаланған:
1) балаларға қарсы қатігездік;
2) адам өлтіру;
3) жабайы жануарларға негізсіз қатыгездік көрсету;
4) ата-ана мен үлкендерге құрмет көрсетпеу;
5) ауырған немесе жарақат алған адамға көмек көрсетпеу;
6) асты бүлдіру;
7) ағын суларды ластау;
8) дуалау;
9) азғындық;
10) аңшылық кезінде қорқақтық таныту;
11) әйелін немесе күйеуін ұру;
12) үлкен ағаштарды кесу;
13) құдайға тіл тигізу;
14) ұрлық;
15) өмірді тудырушы ретінде қарастырылатын, жұмыртқаларды жеу;
16) жала жабу.
Бұл 16 қылмыстың 4 – еуі экологиялық болып табылады. Бұл қылмыстар
үшін аталған халықтың экономикалық, мәдени дамуына сәйкес топпен бірге аңға
шығуға тыйым салу, экваторлық орманда өлумен тең болатын топтан қуу сияқты
ең қатал жазалар қолданылған. Мал шаруашылығымен айналысқан Алжир мен Мали
Туарегтер үшін келесі тәртіп бұзушылықтар үшін қатал жазалар қарастырылған:
шөптер енді шығып келе жатқанда мал жаю, бір басқа арналған жайылымнан көп
жер алу, бұлақтарды ластау, талдар мен ағаштарды кесу [12].
Егіншілікпен айланысатын елдерде егін уақытында әскери әрекеттерге
тыйым салатын жазылған заңдар болған. Бұл заң тек әр түрлі шаруашылықпен
айланысатын елдер арасындағы соғыстарға әсер етпеген. Сонымен қатар,
жауынгер көшпенділер экономикалық тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне әсер ету
үшін шабуыл жасау үшін егін уақытын таңдайтын. Кейіннен осындай халықтық
тәжірибе Орыс шындығы, Саликалық және т.б. Еуропа елдеріндегі заңнамалары,
ұлы мәскеу княздарының жарғылары, Тайхоре жапон заңнамасы, Гуань-цзы
қытай трактаты, Фытх Ныгест эфиопиялық заңнамалық жинақтары сияқты
заңнамалық актілерге бекітілген. Табиғатты қолданудың дәстүрлі нормаларын
бұзу, жеке басқа қарсы қылмыстар сияқты қатаң қудаланып, жазаланған.
Табиғатты қолдануға қатысты бірінші заңнамалық актілер б.з.д. ІІ мың
жылдықтардан басталған. Вавилонның Хаммурапи патшасының тасқа қашалып
жазылған заңына ( б.з.д. ХVІІІ ғ.) сәйкес платиналар мен арықтарды бұзғаны
үшін қатаң жаза қолданылып, ал жеміс ағаштарын кескені үшін төленетін
айыппұл3 адам денесіне өлімге әкеп соғатын ауыр жарақат салу құнымен бірдей
болған [13].
Қытайда б.з.д. І мыңжылдықтың өзінде табиғатты қорғау саласына қатысты
заңдық қаулылар Гуань-цзы (б.з.д. VІ –ІІІ ғасыр) және Сюнь-цзы (б.з.д.
ІІІ ғасыр) жинақтарында рәсімделген. Оларда көктемде жас бұғыларды
өлтіруге, өсімдіктердің бұталарын жұлуға тыйым салынған, аң аулау жылдың
белгілі бір мезгілдерінде ғана рұқсат етілген. Мемлекет ағаштар мен
өсімдіктерді гүлдеу кезінде, тасбақалар мен балықтарды жұмыртқа салу мен
уылдырық шашу кезінде қорғауға, саз балшықтарды сақтауға және табиғи тепе-
теңдікті сақтау үшін тау баурайларында орман отырғызуға міндетті болған.
Гуань-цзы жинағы қоғамның бүкіл өмірінің мезгілдік өзгерістеріне сәйкес
реттелген. Сонымен қатар, көктемде каналдар мен шұңқырларды тазалап қана
қоймай, жолдар, егістіктерді қалыпқа келтіріп, қылмыскерлерді кешіру де
жазылған. Жазды күні алқаптағы жұмыстан басқа, ескі дәндерді тарату
ұсынылған, ұшып жүрген құстарды өлтіруге тыйым салған. Күзде егіс жинау,
азық-түлік және отын қорын жинау, мүлікті тексеру керек болған. Ал қыста
жетімдерге, қарттарға қамқорлық көрсету, құрбандық шалу басқару жүйесін
жетілдіру және т.б. шаруалар атқару керек болған.
Он екі кесте ежелгі Рим Заңдарында заңсыз кесілген ағаш үшін 25 мыс
тиын төлеу қарастырылған. Үндінің б.з.д. ІІ ғасырынан б.з. ІІ ғасырына
дейін болған Ману Заңында табиғи байлықтарды, аңдарды, құстарды сату, суды
ластау және т.б. табиғатқа зиян келтіруді жақтамаған. Кез келген тіршілік
иесін өлтіру жаманшылық шақыратын қылмыс, аспандағы мекен ету
үйлесімсіздігі ретінде қарастырылған. Эфиопияның Фытх Ныгест жинағында
өзен балығын, құстарды, жабайы жануарларды сатуға тыйым салынған; таудың
етегіндегі суармалы егістікке келетін ағын суға кедергі келтірмеуге
шақырған. Ортағасырлық Еуропада VІ ғасырдың басындағы Сали заңдылығында
ағаш кесуді қоғамға қауіпті әрекет ретінде қарап, орманды қорғауға
шақырған. Англияда ХІІ ғасырда орман заңнамасы қорғалатын орман
мәртебесін бекітті. Сол жүзжылдықта неміс княздары аңшыларды қорғауға алды,
ау құрып, қақпан қоятындардан басқаларын: олар ешжерде және ешқашан
бейбітшілікке ие бола алмайды. ХІХ ғасырда Англияда жануарларды мертіктіру
мен орман ағаштарын кескені үшін өлім жазасына қиған.
Осыған ұқсас заңдар Ресейде де қолданылған. Орыс шындығында (ХІ-ХІІ
ғасыр) ағаш қуысындағы ара ұясын бүлдіргені үшін немесе жойғаны үшін
айыппұл төлеу қарастырылған. XVII ғасырда табиғатты қорғауға қатысты 20
шақты заң қабылданған. 1635 жылы Ресейге тайга аудандары (солтүстік – шығыс
аудандары, Приуралье және Зауралье) қосылғаннан кейін патша жарлығымен
құндыз бен кәмшатты қақпанмен аулауға тыйым салынды. Бұл заңды бұзғандарға
айыппұл төлетті, дүре соқты және қамауға алды. Шіркеу заңдар жинағында 1649
жылы да табиғатты қорғау нормалары енген. Ол талаптарды жалпы, патшалық
және мемлекеттік (қазыналық) деп бөлген, онда еркін аңшылыққа тыйым
салынған. Патша дастарханына арналған балықтың түрі, көлемі мен саны
анықталды, қазып алынатын байлықтардың (тұз, топырақ) қазу мен өңдеудің
жылдық көлемі анықталды. Жинақтың Х тарау 223 бабында орманды жою немесе
қасақана өртеу, егер жануарлар мен өсімдіктерге залалын тигізген жағдайда,
абайсызда өртесе де жауап беретіні айтылған. Бұл тарауда аяушылық түрдегі
аулау құралдары туралы да айтылған: жиі үлкен ау, темір қақпан, құс аулауға
арналған білтелі мылтықтар қолдануға тыйым салынған. Бұл ережелерді бұзғаны
үшін келесідей жазалар қабылданған: айыппұл, қамшы мен дүре соғу, кейбір
жағдайларда өлім жазасын да кескен. Петровскийдің бұйрығына сәйкес XVIII
ғасырдың басында кеме жасауға жарайтын ормандарды тіркеуге алды; кейбір
ормандар мен кейбір ағаш түрлері қорық болып жарияланды; өзен бойындағы
ағаштарды жоюға тыйым салды. ТМД елдері аумағында қоршаған ортаны қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісі ретінде ХІХ ғасырда ерекшелеп көрсетті. Оған
дейін экологиялық деп атауға болатын жекеленген нормалар ғана кездесті.
Мысалы, Шіркеу заң жинағында 1649 ж. (Х тарау 223 бап) орманды жою немесе
қасақана өртеу, егер жануарлар мен өсімдіктерге залалын тигізген жағдайда,
абайсызда өртесе де жауап беретіні айтылған.
Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін, заңнаманың кейбір бөліктері соның
ішінде қылмыстық және экологиялық заңнамалар Қазақстан аумағында да
қолданыла бастады. Заң жинақтарында қылмыстық және түзету жазалау шаралары
туралы 1845 ж. маңызсыз қылмыс санатына Қазына орманы туралы жарғыны
бұзу туралы (ІХ тарау, VII бөлімі), Халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету
қаулыларына қарсы қылмыс пен тәртіпсіздік туралы, Өрттен сақтану
ережелерін бұзу туралы және т.б [14, 304 б.]. Аталған заң бұзушылықтардың
көпшілігі әлемдік соттар тағайындайтын қаулыда 1864 ж. көрсетілгенін айта
кеткен жөн: 52 бап – өзендерді, каналдарды, бұлақтарды оларға тас, топырақ
және соған ұқсас нәрселерді тастау арқылы, судың бүлінуіне әсер етпей
ластау (жазасы 10 сомға тең ақшалай айыппұл), 57 бап – рұқсат етілмеген
жерде, рұқсат етілмеген кезде, рұқсат етілмеген түрде немесе жазылған
ережелерді сақтамай аң аулау, сондай-ақ, балық және т.б аулау, құстардың
ұясын бұзу, жабайы құстарды сату (25 сомға дейін ақшадай айыппұл), 77 бап -
каналдар мен өзендер арқылы ағаштарды ағызу (50 сомға дейін ақшалай
айыппұл); порттағы кеме тоқтайтын жерге, кеме жүзетін арнаға, айлаққа
балласт тастау (100 сомға дейін айыппұл, қайталаған жағдайда 30 күнге дейін
қамауға алу немесе 300 сомға дейін айыппұл), 85 бап – балықшылардың өзендер
мен каналдарды ластауы немесе жағаны ластауы (25 сомға дейін ақшадай
айыппұл), 111 бап – ауызсуды зығыр мен сора малу арқылы ластау,халықтың
денсаулығына залал келтіруді ойламай, лас немесе зиян нәрселерді лақтырып
немесе құю (7 күнге дейін қамау немесе25 сомға дейін ақшадай айыппұл),112-
малдардағы пайда болған індетті жасыру немесе малды індеттен сақтаудың
алдын алу шараларын сақтамау (1 айға дейін қамау немесе 100 сомға дейін
айыппұл), 154 бап – өздігінен орман ағаштарын кесу (кесілген ағаштың екі
есе құны, екінші рет қайталанған жағдайда сол айыппұл мен 1 айдан 6 айға
дейін қамауға алу) [15, 16-17 б.].
Қазақстанда да күші болған 1903 жылғы Қылмыстық Заң жинағында, 9-11
тарауларда келесі құрамдар қарастырылған:
- 220 бап – суды ішуге жарамсыз ететін заттарды суға салу, лақтыру,
құю арқылы ішуге арналған немесе суаттағы суды бүлдіру (1 айға дейін қамау
немесе 500 сомға дейін айыппұл),
- 243 бап – үй жануарларының жұқпалы, жаппай індет ауруларын жасыру,
ауылшаруашылық өсімдіктер немесе отын немесе жидек ағаштарын бүлдіретін
жануарлар мен құрт – құмырсқалардың пайда болғанын жасыру (1 айға дейін
қамау немесе 100 сомға дейін айыппұл),
- 244 бап - заңда бекітілген немесе міндетті қаулыдағы ауылшаруашылық
өсімдіктер немесе отын немесе жидек ағаштарында пайда болған жұқпалы
ауруларды уақытында жеткізу міндетін атқармау (100 сомға дейінгі ақшалай
айыппұл),
- 246 бап – рұқсат етілмеген жерде, рұқсат етілмеген уақытта, рұқсат
етілмеген түрде немесе жазылған ережелерді сақтамай балық және т.б аулау
(25 сомға дейін айыппұл, кәсіби себептерде кәсіби түрдегі әрекет немесе
улау, жару – 1 айға дейін қамау немесе 100 сомға дейін айыппұл ),
- 247 бап – аң аулау - 1) бекітілген аң аулауға арналған куәліксіз, 2)
басқа біреудің аң аулау куәлігімен, 3) сол уақытта рұқсат берілмеген құсты
аулау, 4) рұқсат етілмеген түрде (1 бойынша 25 сом айыппұл, 2,3,4 – 100
сом),
- 248 – тыйым салынған құстар ұясын бұзу немесе ұясынан жұмыртқаларды
алып тастау (25 сомға дейін айыппұл),
- 250 бап – жабайы өгізді немесе ұрғашы бұғы, марал, жабайы ешкіні
немесе осылардың бұзауларын аң аулау кезінде сою (әр жабайы өгізге - 500
сомға айыппұл, әр ұрғашы бұғы, марал үшін – 50 сом, жабайы ешкіні немесе
осылардың бұзаулары үшін – 25 сом),
- 254 бап - тыйым салынған теңіз мысықтарын теңізде аулау немесе
құрғақ жерде осы кәсіппен айланысу (қамау),
- 255 бап - орман қожайыны немесе орманды басқаруға берген адамның
заңмен тыйым салынған жағдайда өсіп тұрған орман ағаштарын кесуі, ағаштың
түбін аршу немесе жазылған ережелерді бұзу (жергілікті орман бағаламасына
сәйкес кесілген немесе аршылған орман бағасына тең ақшалай айыппұл).
Барлық аудандарда экологиялық қылмыс үшін көбінесе мүліктік сипаттағы
санкциялар қолданылатыны уақыт өте көрініп келе жатыр.
Экологиялық заң бұзушылықтардың қауіпті түрлерімен күресу шараларын
анықтайтын Қылмыстық заңнама біздің ел аумағына қазіргі таңда 16 шілде 1997
жылы қабылдаған еді. Қазақстан Республикасы ҚК енгенше, кейбір баптар
қылмыстық заңнаманың әр жерінде болған: ХХ ғасырдың 60-шы жылдарына дейін
экологиялық қылмыстар өндіріс кәсібі туралы ережелерді бұзу туралы
заңнамаға жатты, ал содан кейін мемлекеттің табиғат шаруашылық мәні
мүддесін бұзатын қылмыстарға жатқан [16, 23-24 б.]. Негізінен табиғи ортаға
зиян келтіретін қылмыстардың жиынтығы Шаруашылық қылмыстары
тарауында,сондай-ақ, алдыңғы Қылмыстық кодекс табиғи байлықтарды олардың
материялдық аспектісіне көңіл аудара отырып, тонаудан қорғауға негізделген
[17, 206 б.]. Экологиялық және жағымды қоршаған ортада өмір сүру
мүдделерінің экономикалық басымдылығын сипаттайды. Шаруашылық, әскери,
ғылыми және т.б сұрақтарды шешкенде көбінесе адам денсаулығын қорғайтын,
халықтың аман-саулығын қорғайтын заңнамалар еленбей қалады [18, 28 б.].
Сондықтан, 1922, 1926, 1959 жылдардағы заңдарда бар құрамдардың ішінде, 156
бап Жер мен ауылшаруашылық жер – суларды заңсыз иелену, 158 бап Суды өз
еркімен басып алу, 159 бап Су, жер, ауаны ластау, 163 бап Заңсыз аң
аулау және т.б.
Қазақстандық қылмыстық заңнама тарихында Қазақстан Республикасы ҚК-
сінде бірінші рет жеке Экологиялық қылмыстар тарауы пайда болды. Бұл
заңшығарушы қоршаған ортаға қылмыстық қол сұғудың қоғамға қауіптілігін
бағалап, адам өмірінің негізі мен елдің саулығын ойланбастан құртып жатқан
адамдардың қылмыстық әрекетінің алдын алу шараларын қолға алғанын
көрсетеді. Экологиялық қылмыстар жүйесі 18 шақты құрамнан тұрады. Оның
ішінде экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстарға бес қылмыстар
құрамдары жатады.
Сонымен қатар, қазіргі ҚР ҚҚ 169 бабында өсiмдiктер әлемін немесе
жануарлар дүниесiн жаппай жою, атмосфераны, жер немесе су ресурстарын улау,
сондай-ақ экологиялық зілзаланы немесе төтенше экологиялық ахуал туғызған
немесе туғызуы мүмкiн өзге де әрекеттердi жасау он жылдан он бес жылға
дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады деп айтылған. Жалпы,
экоцид деп аталады.
2.2. Қоршаған ортаның жекелеген түрлеріне қол сұғатын қылмыстар
Экологиялық қылмыстары ҚР ҚҚ 13 тарауында біріктіреді.
Адамның денсаулығына зиян келтіруге немесе жануарлар немесе өсімдіктер
дүниесінің жаппай құрып кетуіне, сол сияқты ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарда не төтенше экологиялық жағдай аумағында жасалған дәл сол
әрекеттер ҚК-тің 339 бабы бойынша сараланады.
Жер бетi немесе жер асты суларын, мұздықтарды, ауыз сумен жабдықтау
көздерiн ластау, бiтеу, сарқу не олардың табиғи қасиеттерiн өзге де
өзгерту, егер осы әрекеттер жануарлар немесе өсiмдiктер дүниесiне, балық
қорына, орман немесе ауыл шаруашылығына елеулi зиян келтiруге әкеп соқса, -
жүзден екi жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған
адамның бiр айдан екi айға дейiнгi кезеңдегi жалақысы немесе өзге де табысы
мөлшерiнде айыппұл салуға, не бес жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр
лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан
айыруға, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына, не үш айға
дейiнгi мерзiмге қамауға жазаланады.
Адамның денсаулығына зиян келтiруге немесе жануарлар немесе өсiмдiктер
дүниесiнiң жаппай құрып кетуiне, сол сияқты ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарда не төтенше экологиялық жағдай аумағында жасалған дәл сол
әрекеттер - бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген, абайсызда
кiсi өлiмiне әкеп соққан әрекеттер - бес жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Келесі құрам атмосфераны ластау және теңіз аясын ластау (ҚР ҚК 329,
330 бап).
Экологиялық талаптарды бұзу салдарынан атмосфералық ауаны ластау
немесе оның табиғи қасиеттерін өзге де өзгерту, егер бұл іс-әрекет қоршаған
ортаға ірі залал келтіруге әкеп соқса немесе адамның денсаулығына
зиянкелтірсе, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан екі жылға дейінгі мерзімге айыра отырып немесе онсыз, үш
мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға не сол
мөлшерде түзеу жұмыстарына не үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын
шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады (329 бап).
Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген, абайсызда
кiсi өлiмiне әкеп соққан әрекеттер - бес жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Атмосфераны ластауді дегеніміз - атмосфераға ластайтын заттар шығару
ережелерін немесе қондырғыларды, ғимараттарды және өзге де объектілерді
пайдалану ережелерін бұзу және бұл әрекеттер ауаның табиғи қасиеттерінің
ластануына немесе өзге де өзгеруіне әкеп соғуы.
Сараланушы нышаны адамның денсаулығына зиян келтіруге әкеп соққан дәл
сол әрекет және ерекше саралушы нышаны абайсызда кісі өліміне әкеп соққан
әрекеттер [19, 88 б.].
Экологиялық талаптарды бұзу салдарынан теңіз ортасын ластау, егер бұл
іс-әрекет қоршаған ортаға ірі залал келтіруге әкеп соқса немесе адамның
денсаулығына зиян келтірсе, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі
бір қызметпен айналысу құқығынан екі жылға дейінгі мерзімге айыра отырып
немесе онсыз, үш мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл
салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не үш жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады
(330-бап).
Адамның денсаулығына, жануарлар немесе өсiмдiктер дүниесiне, балық
қорына, қоршаған ортаға, демалыс аймақтарына не басқа да заңмен қорғалатын
мүдделерге елеулi зиян келтiрген дәл сол әрекеттер - елуден жүз айлық
есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның бiр айға
дейiнгi кезеңдегi жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерiнде айыппұл салып,
үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген, абайсызда
кiсi өлiмiне әкеп соққан нақ сол әрекет - бес жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Теңіз аясын ластаудың объективті жағы құрғақтағы көздерден не көлік
құралдарынан немесе теңізде тұрғызылған жасанды құрылыстардан адамның
денсаулығы мен теңіздің жанды ресурстары үшін зиянды не теңіз аясын заңды
пайдалануға кедергі келтіретін заттар мен материалдарды көму немесе тастау
ережелерін бұзу салдарынан теңіз аясын ластау.
Аталған қылмыстың ауырлататын мән-жайі адамның денсаулығына, жануарлар
немесе өсімдіктер дүниесіне, балық қорына, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Экологиялық қылмыстарға жалпы сипаттама және олардың
түрлері ... ... ... ...5
1.1. Экологиялық қылмыстардың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Экологиялық қылмыстардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3. Экологиялық маңызды қызметтерді бұзатын
қылмыстар ... ... ... ... ... .9
2. Экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстардың
ерекшелігі ... ... ... ...13
2.1. Экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстар туралы заңнаманың
даму
генезисі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 13
2.2. Қоршаған ортаның жекелеген түрлеріне қол сұғатын қылмыстар ... .17
2.3. Флора мен фауна объектілеріне қол сұғатын
қылмыстар ... ... ... ... ... 21
3. Экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық
жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .35
Кіріспе
Қурстық жұмысының өзектілігі: Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары
экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүлде жаңа мемлекеттік
жүйесінің құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған
ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және
аумақтық таралған жүйесін - қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды
басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау және табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты
қалыптастыруды және дәйекті іске асыруды қамтамасыз етті.
Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше
жоғары техногендік салмақ түсіретін, табиғат пайдаланудың көбінесе шикізат
жүйесі қалыптасты. Сондықтан әзірге экологиялық жағдайдың түбегейлі
жақсаруы әзір бола қойған жоқ әрі ол бұрынғысынша биосфераның
тұрақсыздануына, оның қоғамның тіршілік әрекеті үшін қажетті қоршаған
ортаның сапасын оның қолдау қабілетін жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердің
тозуымен сипатталады [2].
Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын тиімді
пайдалану коғамның дамуының конституциялык қағидаларына енгізілген, ол
әрбір адамның парызы ретінде жалпы-мемлекеттік, жалпыхалықтық міндет болып
табылады.
Қазақстанда экологиялық заңдардың бұзылуы кең тараған. Қоршаған ортаны
корғауға байланысты мемлекет белгіліген ережелерді бұзу заң бойынша
жауапкершілікке соқтырады. Өкінішке орай, елімізде экологиялык заңдарды
бұзатын жағдайлар жиі кездеседі.
Жылдан жылға экологиялык кылмыстар мен өзге де құқық бұзушылыктар саны
өсуде. Олардың коғамдық қауіпсіздік жағдайына ықпалы да жоғарылап бара
жатыр. Экология саласындағы кылмыстар елдің экономикасына ғана зиян
келтіріп коймай, сондай-ақ адам тіршілігіне биологиялық негізін жояды.
Табиғаттың тұтастығына қол сұғатын қылмыстар тақырыбы өзекті болып
келеді. Себебі, қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеу жолдарын және
табиғи байлықтарды тиімді пайдалану шараларын іздестіру қазіргі уақыттағы
қоғамдық қатынастар саласында ең маңызды шешілетін сұрақтардың бірі болып
табылады.
Зерттеу жұмысымның мақсаты: экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын
қылмыстарды анықтап қарау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- таңдаған тақырыбымның өзекті екенін дәлелдеу;
- қылмыстық құқықта экологиялық қылмысты бұйымдарын жалпы түсіну және
топтастыруын өндіру;
- экологиялық қылмыстарға жалпы сипаттама беру және олардың түрлерін
анықтап қарау;
- экологиялық қылмыстарды саралау;
- экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық сұрағын зерттеу;
- экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстардың ерекшелігігн
анықтау;
- экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстар туралы заңнаманың
даму генезисін талдау;
- қоршаған ортаның жекелеген түрлеріне және флора мен фауна
объектілеріне қол сұғатын қылмыстарды зерттеу;
- экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылықты анықтау.
Гипотеза. Экологиялық қылмыстардың топтық объектісі – қоршаған ортаны
қорғау, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, тірі организмдерге қолайлы
табиғи жағдайларды сақтау және адамдардың экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Осы жағдайда И.Ш. Борчашвили профессордың қорытындысы ерекше назарына
еңбек сіңіреді: Жақсаруға және өркениетке тырысатын қай мемлекет болса да,
біріншіден, өз азаматтардың физикалық, психикалық және өнегелі денсаулығына
қамқорлық етуге тиісті, өйткені, халық генофондтың сапасы осы факторлардан
тікелей тәуелдi болады.
Жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындысы
мен пайдаланған әдебиеттен құрылған.
1. Экологиялық қылмыстарға жалпы сипаттама және олардың түрлері
1.1. Экологиялық қылмыстардың түсінігі
Қоршаған табиғи айналаға экологиялық қылмыстар қол сұғады, адам онымен
ақылды және құнтты пайдалануға қажет, ол баға жетпейтiн игіліктің бірі.
Сонымен қатар, бұл халық молшылықтың, мемлекет пен қоғамның әлеуметтік-
экономикалық негізін онан әрі өркендеу және күшейту бұлағы.
Экология терминін ғылымға 1866 жылы неміс биологы Эрнст Геккель (1834
- 1919) енгізген. Экология - тірі организмдер мен қоршаған ортаның тығыз
байланыста, қарым-қатынаста тіршілік етуі жайындағы ілім. Қоршаған орта -
табиғи объектілердің, өзара қарым-қатынастағы атмосфералық ауаны, жердің
озон қабатын, суды, топырақты, жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін, сондай-ақ климатты қоса алғанда жиынтығы. Экологиялық
мәселелердің шиеленісуіне байланысты адамзат тарапынан қоршаған ортаны
қорғауды, яғни экологиялық қауіпсіздікті сақтауды талап етеді. Экологиялық
қауіпсіздік дегеніміз жеке адамның, қоғамның өмірлік маңызды мүдделері мен
құқықтарын қоршаған ортаға антропогендік және табиғи ықпал ету нәтижесінде
туындайтын қатерден қорғалуының жай-күйі. Ал қоршаган ортаны қорғау -
табиғат пен адамның өзара үйлесімді іс-қимылына, қоршаған ортаның сапасын
жақсартуға, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен молықтыруға бағытталған
мемлекеттік және қоғамдык шаралар жүйесі. Қоршаған ортаның тазалығының
төмендеуіне оның ластануы әсер етеді. Қоршаған ортаның ластауы - қоршаған
ортаға ыктимал қауіпті химиялық және биологиялық заттардың, радиоактивті
материалдардың, өндіріс пен тұтыну қалдықтарының түсуі, сондай-ақ қоршаған
ортаға шудың, тербелістің, магнитті өрістердің және өзге де зиянды
физикалық ықпалдардың әсері. Сондықтан адамзаттан табиғатты барынша тиімді,
сапалы, үнемділікпен пайдалану талап етіледі. Ал табиғатты пайдалану
дегеніміз адамның шаруашылық және өзге де қызметінде табиғи ресурстарды
пайдалануы. Табиғи ресурстар - бұл қоғамның материалдық, мәдени және басқа
қажеттерін қанағаттандыру үшін қоршаған ортаның шаруашылық және өзге қызмет
процесінде пайдаланылатын құрамдас бөліктері [3].
Табиғат байлығы барлық Қазақстан халықтың игілігі болып шығады, сол
себептi қол сұғудан қорғау сол халықтың ықыласында мұктаж болады. 1998
жылғы 26 маусымдағы ҚР ұлттық қауіпсіздік туралы ҚР заңында экологиялық
қауіпсіздігі біздің ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі болып танылған.
Экологиялық қауіпсіздігі елдің ұлттық қауіпсіздікті қамсыздандыруы құқықтық
қатынас бағыттын бірі болып шығады.
2007 жылғы 9 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексi
бойынша экологиялық заңнамасының негiзгi принциптерi осындай:
1) Қазақстан Республикасының орнықты дамуын қамтамасыз ету;
2) экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;
3) экологиялық қатынастарды реттеу кезiндегi экожүйелi көзқарас;
4) қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттiк реттеу және табиғи
ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттiк басқару;
5) қоршаған ортаны ластаудың және оған кез келген басқа түрде залал
келтiрудi болдырмау жөнiнде алдын алу шараларының мiндеттiлiгi;
6) Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын бұзғаны үшiн
жауаптылықтан бұлтартпау;
7) қоршаған ортаға келтiрiлген залалды өтеу мiндеттiлiгi;
8) қоршаған ортаға әсер етудiң ақылы болу және оған рұқсат алу
тәртiбi;
9) табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету кезiнде
неғұрлым экологиялық таза және ресурс үнемдеушi технологияларды қолдану;
10) қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi мемлекеттiк органдар қызметiнiң
өзара әрекеттестiгi, үйлесiмдiлiгi мен жариялылығы;
11) табиғат пайдаланушыларды қоршаған ортаны ластауды болдырмауға,
азайтуға және оны жоюға, қалдықтарды кемiтуге ынталандыру;
12) экологиялық ақпараттың қолжетiмдiлiгi;
13) табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету кезiнде
ұлттық мүдделердi қамтамасыз ету;
14) Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының халықаралық құқық
принциптерiмен және нормаларымен үйлесуi;
15) жоспарланып отырған шаруашылық және өзге де қызметтiң экологиялық
қауiптiлiгi презумпциясы және оны жүзеге асыру туралы шешiмдер қабылдаған
кезде қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерiн бағалау
мiндеттiлiгi болып табылады [4].
Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілік тәртіпті белгілейтін
қылмыстық-құқықтық нормалардың негізгі заңнамасы ҚР Конституцияның 31
бабында көрсетілген:
1. Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы
ортаны қорғауды мақсат етіп қояды.
2. Адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректер мен
жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп
соғады.
Экологиялық қылмыс дегеніміз - қоршаған ортаға, оның ресурстарына
халықтардың экологиялық қауіпсіздігіне қол сұғатын қоғамға қауіпті
қылмыстық заңға қайшы іс-әрекеттер болып табылады. Экологиялық қылмыстың
заты- нақты табиғат ресурстары: жер, су, ауа, жануарлар дүниесі, орман
тоғайлар және т.б. болады. Экологиялық қылмыстың топтық объектісі- қоршаған
ортаны табиғат ресурстарын тиімді пайдалану тірі организмдерге қолайлы
табиғи жағдайларды сақтау және адамдардың экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Осы жағдайда И.Ш. Борчашвили профессордың қорытындысы ерекше назарына
еңбек сіңіреді: Жақсаруға және өркениетке тырысатын қай мемлекет болса да,
біріншіден, өз азаматтардың физикалық, психикалық және өнегелі денсаулығына
қамқорлық етуге тиісті, өйткені, халық генофондтың сапасы осы факторлардан
тікелей тәуелдi болады [5].
Қазақстан Республикасы Конституцияның 34 бабында мемлекет адамның
денсаулығы және өміріне қолайлы қоршаған айналаны қорғауын өзінің мақсаты
деп анықтайды.
1.2. Экологиялық қылмыстардың түрлері
Экологиялық қылмыстармен күресудің маңыздылығы ҚР Қылмыстық кодексқа
18 баптан құралған Экологиялық қылмыстар тәуелсiз бабын кіргізуге
қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Экологиялық қылмыстар тарауында 4 жалпы нормалар:
- шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптардың
бұзылуы (277-бап);
- ықтимал экологиялық қауiптi химиялық, радиоактивтi және биологиялық
заттарды өндiру мен пайдалану кезiнде экологиялық талаптардың бұзылуы (278-
бап);
- микробиологиялық немесе басқа биологиялық агенттермен немесе улы
заттармен жұмыс iстеу кезiнде қауiпсiздiк ережелерiнiң бұзылуы (279-бап);
- ветеринарлық ережелердi және өсiмдiктердiң аурулары мен
зиянкестерiне қарсы күресу үшiн белгiленген ережелердiң бұзылуы (280-бап),
және 14 арнайы нормалардан құралған:
- суларды ластау, бiтеу және сарқу (281-бап);
- атмосфераны ластау (282-бап);
- теңiз аясын ластау (283-бап);
- Қазақстан Республикасының құрылықтық шельфi туралы және Қазақстан
Республикасының айрықша экономикалық аймағы туралы заңдардың бұзылуы (284-
бап);
- жердi бүлдiру (285-бап);
- жер қойнауын қорғау және пайдалану ережелерiн бұзу (286-бап);
- балық ресурстарын және басқа да су жануарлары мен өсiмдiктерiн
заңсыз алу (287-бап);
- заңсыз аңшылық (288-бап);
- жануарлар дүниесiн қорғау ережелерiн бұзу (289-бап).
- жануарлар мен өсiмдiктердiң сирек кездесетiн және құрып кету қаупi
төнген түрлерiмен заңсыз iс-әрекеттер (290-бап);
- ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу (291-бап);
- ормандарды жою немесе зақымдау (292-бап);
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтар режимiнiң бұзылуы (293-бап);
- экологиялық ластау зардаптарын жою жөнiнде шара қолданбау (294-бап)
[6].
Қазақстан Республикасы Еуразия құрлығында экологиялық тұрақтылықты
қамтамасыз етуде, яғни экологиялық жүйелерді дамытуда байланыстырушы
қызметін атқарады. Өйткені, еліміздің климат жағдайы әралуан, әсіресе
өңірдің су тепе-теңдігіне тән ерекшелігіне орай Еуразияның бүкіл
аумағындағы экологиялық ахуал Қазақстанның тұрақтылығына байланысты
екендігін айта кету керек. Ал экономиканың өсуі экологиялық жағдайға
тікелей байланысты екені баршаға мәлім.
Ел Президенті өзінің Жолдауында халықтың әл-ауқатын қамтамасыз ету,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатының негізгі бағыты болып
табылатындығын атап көрсетті. Бұл ретте табиғи құндылықтар және қоршаған
ортаның жай-күйі әрбір азаматтың денсаулығының, ұлтық әл-ауқаттың ажырамас
бөлігі болып табылуы ең маңызды мәселе екені сөзсіз. Сол себепті біздің
ішкі жалпы өнімнің өсуі қоршаған ортаның ластанудың жоғары деңгейінде жүріп
жатқанын айтпасқа болмайды. Бұл тұрғыда табиғи орта мен халықтың
денсаулығына кері әсер ететін экологиялық зардаптарды болдырмау мақсатында
еліміздегі атқарылып жатқан қыруар еңбектің мән-жайын айта кету ләзім.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында айтылғандай,
еліміз неғұрлым жоғары дәрежедегі ауасы кәусар, суы тұнық ең таза жасыл ел
болуы қажет. Осыған байланысты "2007-2012 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасында қоршаған ортаны қорғау жүйесінің орнықты дамуының негізгі
бағыттары" айқындалған еді. Онда төрт негізгі кезең бойынша нұсқаулық
көрсеткіштер алғаш рет анықталып отыр. Еліміздің орнықты дамуын жан-жақты
қамтамасыз етуде қоршаған орта ахуалын, оның сапалық көрсеткішін жан-жақты
жақсарту үшін, оған қоса Президент пен Үкімет белгілеген айқын әрі нысаналы
көрсеткіштерге қол жеткізуде түрлі бағыттар бойынша жүмыстар жүргізіліп
келеді [7].
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі әлемдік стандарттарға
толығымен сәйкестендірілген және халықаралық келісімдермен және
конвенциялармен үндестірілген. Осы кодексті іске асыру үшін қолданыстағы 46
заңға қатысы бар актілер қабылданды. Оған мысал ретінде Базель
конвенциясына негізделген қалдықтардың жаңа классификаторы, Орхусс
конвенциясына сәйкес жұртшылықтың экологиялық ақпаратқа және сот әділдігіне
қол жеткізуін қамтамасыз ету жөніндегі актісі, Монреаль хаттамасына сәйкес
парниктік газдар мен озонды бұзатын заттардың шығарындыларының есебін
жүргізу, түгендеу және нормалау ережесі және бұдан басқаларды да келтіруге
болады. Мына бір мән-жайды да айта кеткен жөн. Үкімет елімізді орнықты
дамуға көшудегі тұжырымдамасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарында
97 ұстаным бар, оның бүгінде 33-ші орындалды. Осы ретте Қазақстан
Республикасы Үкіметінің орнықты даму жөніндегі бөлімдері және тиісті
нысаналық көрсеткіштері ортамерзімдік жоспарларға сәйкес келуде. 2008-2015
жылдарға арналған елдің бәсекеге қабілеттілігі және экспорттық
мүмкіндігінің жаңа деңгейдегі сапалыққа қол жеткізу мақсатында біршама
жұмыстар атқарылды.
Бұған қоса Денсаулық сақтау министрлігімен бірлесіп "Қоршаған ортаның
ластанудағы халық денсаулығының жай-күйі үшін қауіптілікті бағалау ережесін
бекіту туралы" және Білім және ғылым министрлігімен "Технологияларды
(жобаларды) орнықты даму критерийлері бойынша серпінділер санатына жатқызу
әдістемесін бекіту туралы" бірлескен іс шаралар қолға алынды [8].
Елдегі экологиялық ахуалды жақсарту үрдісіне нарықтық тетіктерді тарту
маңызды болмақ. Сондықтан Қоршаған ортаны қорғау министрлігі жалпы сомасы
200 миллиардтан астам теңгеге табиғат ресурстарын пайдаланушылардың үш
жылдық іс-шара жоспарларын пысықтады. Олар меншікті эмиссиялардың жалпы
ішкі өнімнің бірлігінде кем дегенде жыл сайын 25-30 пайызға төмендету
көзделген. Яғни, бұл жоспар бойынша экологиялық рұқсаттардың ажырамас
бөлігін министрлік катаң бақылауға алады деген сөз.
Қазіргі таңда Ел Президенті Н. Ә. Назарбаевтың ІІІ Жер саммитін 2012
жылы Астана қаласында өткізу туралы бастамасын іске асыру жөніндегі шаралар
жан-жақты жүргізілуде. Бұл саладағы орнықты даму жөніндегі екі саммит
Америка және Африка континенттерінде өткені баршаға мәлім. Енді Еуразияның
құрлығына қатысты кезек біздің елдің еншісіне тигелі тұр [9].
Осы тұрғыда Қазақстанның құқық қорғау органдарымен де бірталай
жұмыстар жолға қойылған. Мәселен, экологиялық қылмыстар бойынша 2007 жылы
164 қылмыстық істер тергеліп, аудандық соттарға жіберілген. Оның сотта 158
қаралып, 219 адамға қатысты үкім шығарылған. Ал осы жылдың бірінші
тоқсанында 35 қылмыстық іс тергеліп сотқа түскен. 37 қылмыстық істері
бойынша, 58 адамға үкім шығарылған. Ондағы қаралған істердің басым
көпшілігі заңсыз балық аулау мен заңсыз аңшылық, сирек кездесетін жануарлар
мен өсімдіктердің және құрып кету қаупі төнген олардың түрлерін заңсыз жою
екенін баса айтып кеткен жөн. Қылмыстық кодекстегі көптеген экологиялық
талаптардың бұзылуы салдарынан қоршаған ортаны ластау, бүлдіру, жануарлар
дүниесін қорғау ережелерін бұзу т.б. қауіпсіздік ережелерін бұзу орын
алады. Оны тікелей бақылап қадағалаумен айналысатын құқық қорғау
органдарының немқұрайлықтары елеңдетеді.
Адамда табиғатты аялау сәби кезінен басталады. Сондықтан күнделікті
өмірде еліміздің қаласы мен даласын кіршіксіз, таза күйде көркейіп, мерейін
өсіру Қазақстан азаматтары экологиялық тепе-теңдікті, қоршаған ортаны
аялауды ұрпақтан ұрпаққа аманат етіп, ол отбасында, оқу - ағарту орындарда
жақсы үрдіс, дәстүрмен жалғасын тауып жатса, нұр үстіне нұр болар еді.
1.3. Экологиялық маңызды қызметтерді бұзатын қылмыстар
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекстің 11-тарауы экологиялық
қылмыстарға арналған. Себебі Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздігі ең маңызды құндылықтардың бірі болып табылады.
Экологиялық қылмыстардың топтық объектісі – қоршаған ортаны қорғау,
табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, тірі организмдерге қолайлы табиғи
жағдайларды сақтау және адамдардың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Объективті жағынан аталған қылмыстардың басым көпшілігі - әрекет
арқылы, кейбірі - әрекетсіздік арқылы жасалады. Бұндай қылмыстардың
көбісінің құрамы материалды. Экологиялық қылмыстардың көбісінің
диспозициясы бланкетті болғандықтан, тиісінде Орман кодексі, Су кодексі,
Қоршаған ортаны қорғау туралы, Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар
туралы, Экологиялық сараптама туралы, Жануарлар дүниесін қорғау және
пайдалану туралы, Мемлкеттік шекара туралы, Жер қойнауы туралы, Жер
туралы және ҚР Жоғарғы Сотының 20.07.2004 ж. № 1 Экологиялық қылмыстарға
жауапкершілік тоғайындау жөнінде соттардың заңдылықты қолдануы туралы
қаулысымен танысу керек [10].
Субъективті жағынан көптеген қылмыстар қасақаналықпен немесе
абайсыздық әрекетпен сондай-ақ пайда болған зардапқа кінәнің абайсыздығымен
сипатталады.
Экологиялық қылмыстардың субъектісі 16 жасқа толған ақыл-есі дұрыс
тұлға. Қарастырылып отырған ҚК-тің тарауының кейбір арнайы субъект (ҚК-тің
277, 294) белгілерін қамтиды.
Тікелей объектісінің ерекшеліктеріне байланысты экологиялық қылмыстар
мына төмендегі түрлерге бөлінеді:
- экологиялық маңызды қызметтерді бұзатын қылмыстар;
- қоршаған ортаның жекелеген түрлеріне қол сұғатын қылмыстар;
- флора мен фауна объектілеріне қол сұғатын қылмыстар.
Экологиялық маңызды қызметтерді бұзатын қылмыстарға ҚР ҚК-нің 277-280
баптарын қамтитын қылмыстар жатады.
ҚК-тің 277 бабы жалпы сипатқа ие бола отырып, субъектілердің
шаруашылық және өзге де салалар үрдісі кезінде адам денсаулығына, қоршаған
ортаға зардап келтіргені үшін жауапкершілік жүктейді.
Табиғи ресурстарды пайдалану, кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге
де объектiлердi жобалау, орналастыру, салу және жаңғырту, пайдалануға беру
және пайдалану, өнеркәсiп, энергетика, көлiк пен байланыс объектiлерiн,
ауыл шаруашылық мақсатындағы және мелиорация объектiлерiн пайдалану,
қалалар мен басқа да елдi мекендердi салу кезiнде, әскери және қорғаныс
объектiлерiне, әскери және ғарыш қызметiне қойылатын талаптарды сол
талаптардың сақталуы үшiн жауапты адамдардың бұзуы, егер бұл қоршаған
ортаның едәуiр ластануына, адамның денсаулығына зиян келтiруге, жануарлар
немесе өсiмдiктер дүниесiнiң жаппай құрып кетуiне және өзге де ауыр
зардаптарға әкеп соқса - үш жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр лауазымдарды
атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айырып не онсыз бес
жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
ҚР ҚК-нің 278 және 279 баптары қылмыс құрамы мен мазмұнына байланысты
ұқсас. Олардың ортақ белгісі белгілі бір іс-әрекеттер істеу нәтижесінде
экологиялық талаптардың бұзылуы және бұл әрекеттер адамның денсаулығына
немесе қоршаған ортаға елеулі зиян келтіру қаупінің төнуі.
278 бап. Ықтимал экологиялық қауiптi химиялық, радиоактивтi және
биологиялық заттарды өндiру, тасымалдау, сақтау, көму, пайдалану немесе
өзге де жұмыс iстеу кезiнде экологиялық талаптардың бұзылуы, егер бұл
әрекеттер адамның денсаулығына немесе қоршаған ортаға елеулi зиян келтiру
қаупiн төндiрсе - екi жүзден бес жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi
мөлшерде немесе сотталған адамның екi айдан бес айға дейiнгi кезеңдегi
жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерiнде айыппұл салуға, не үш жылға
дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге, не екi жылға дейiнгi мерзiмге
бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Қоршаған ортаның ластануына, улануына немесе зақымдануына, адамның
денсаулығына зиян келтiруге, не жануарлар немесе өсiмдiктер дүниесiнiң
жаппай құрып кетуiне әкеп соққан, сол сияқты төтенше экологиялық жағдай
аумағында жасалған дәл сол әрекеттер – бес жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген, абайсыздан
адамдардың жаппай сырқаттануына немесе кiсi өлiмiне әкеп соққан әрекеттер -
үш жылдан сегiз жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
279-бап. Микробиологиялық немесе басқа да биологиялық агенттердi
немесе токсиндердi жинап қою, жою немесе көму кезiнде экологиялық
талаптарды бұзу немесе оларды Қазақстан Республикасына ұқсату, сақтау
немесе көму үшiн заңсыз әкелу, егер бұлар адам денсаулығына немесе қоршаған
ортаға елеулi зиян келтiру қатерiн туғызса - екi жүзден бес жүз айлық
есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның екi айдан бес
айға дейiнгi кезеңдегi жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерiнде айыппұл
салуға, не үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге, не екi жылға
дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Қоршаған ортаның ластануына, улануына немесе зақымдануына, адамның
денсаулығына зиян келтiруге, не жануарлар немесе өсiмдiктер дүниесiнiң
жаппай құрып кетуiне әкеп соққан, сол сияқты төтенше экологиялық жағдай
аумағында жасалған дәл сол әрекет – бес жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген, абайсызда
адамдардың жаппай ауруына немесе кiсi өлiмiне әкеп соққан әрекет – үш
жылдан сегiз жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық
заттарды өндіру, тасымалдау, сақтау, көму, пайдалану немесе өзге де жұмыс
істеу кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы, егер бұл әрекеттер адамның
денсаулығына немесе қоршаған ортаға елеулі зиян келтіру қаупін төндірсе –
ҚК-тің 278 бабы 1 бөл. бойынша сараланады. Ал егер микробиологиялық немесе
басқа да биологиялық агенттерді немесе токсиндерді жинап қою, жою немесе
көму кезінде экологиялық талаптарды бұзу немесе оларды ҚР-на ұқсату, сақтау
немесе көму үшін заңсыз әкелу, егер бұлар адам денсаулығына немесе қоршаған
ортаға елеулі зиян келтіру қатерін туғызса – ҚК-тің 279 бабы 1 бөл.
бойынша сараланады.
Ауырлататын белгілерді, заңшығарушы, экологиялық қауіпсіздік
талаптарын бұза отырып, нәтижесінде ауыр зардап пайда болуын ескертіп
тағайындаған. 2 бөлік бойынша ол қоршаған ортаның ластануына, улануына
немесе зақымдануына, адамның денсаулығына зиян келтіруге, не жануарлар
немесе өсімдіктер дүниесінің жаппай құрып кетуіне әкеп соққан, сол сияқты
төтенше экологиялық жағдай аумағында жасалған дәл сол әрекет. Ал 3 бөлік
бойынша осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде кезделген, абайсызда
адамдардың жаппай ауруына немесе кісі өліміне әкеп соққан әрекет.
ҚК-тің 280 бабы өзіне екі түрлі қылмыс құрамын біріктіреді. Бірінші
бөлігі ветеринарлық ережелерді бұзу індеттерге немесе өзге де зардаптарға
әкеп соқса жауапкершілік жүктейді. 2 бөлігі өсімдіктердің аурулары мен
зиянкестеріне қарсы күресу үшін белгіленген ережелерді бұзу және ол ауыр
заптартарға әкеп соқса жауапкершілік тағайындайды.
Ветеринарлық ережелердi бұзу iндеттерге немесе өзге де зардаптарға
әкеп соқса - бес жүзден бiр мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде
немесе сотталған адамның бес айдан бiр жылға дейiнгi кезеңдегi жалақысы
немесе өзге де табысы мөлшерiнде айыппұл салуға, не екi жылға дейiнгi
мерзiмге түзеу жұмыстарына, не үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын
шектеуге, не үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
Өсiмдiктердiң аурулары мен зиянкестерiне қарсы күресу үшiн белгiленген
ережелердi бұзу, ауыр зардаптарға әкеп соқса - екi жүзден бес жүз айлық
есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның екi айдан бес
айға дейiнгi кезеңдегi жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерiнде айыппұл
салуға, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына, не екi жылға
дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге, не екi жылға дейiнгi мерзiмге
бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Объективті жағынан диспозицияда көрсетілген ережелерді әрекет арқылы
бұзу немесе әрекетсіздікпен (анықталған зиянкестерге қарсы күрес жүргізбеу)
сипатталады [11].
2. Экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстардың ерекшелігі
2.1. Экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстар туралы заңнаманың
даму генезисі
Адамзат дамуының алғашқы кезеңдерінде табиғатты қорғау нормалары
қарапайым заң бойынша дәстүрге негізделіп белгіленген. Мысалы, ежелгі
тайпалардың бірі, Орта Африкада Итури өзенінің жағасында мекен еткен
бамбути тайпасында жалпыға бірдей бекітілген тәртіпті бұзу маңыздылығына
қарай келесідей бағаланған:
1) балаларға қарсы қатігездік;
2) адам өлтіру;
3) жабайы жануарларға негізсіз қатыгездік көрсету;
4) ата-ана мен үлкендерге құрмет көрсетпеу;
5) ауырған немесе жарақат алған адамға көмек көрсетпеу;
6) асты бүлдіру;
7) ағын суларды ластау;
8) дуалау;
9) азғындық;
10) аңшылық кезінде қорқақтық таныту;
11) әйелін немесе күйеуін ұру;
12) үлкен ағаштарды кесу;
13) құдайға тіл тигізу;
14) ұрлық;
15) өмірді тудырушы ретінде қарастырылатын, жұмыртқаларды жеу;
16) жала жабу.
Бұл 16 қылмыстың 4 – еуі экологиялық болып табылады. Бұл қылмыстар
үшін аталған халықтың экономикалық, мәдени дамуына сәйкес топпен бірге аңға
шығуға тыйым салу, экваторлық орманда өлумен тең болатын топтан қуу сияқты
ең қатал жазалар қолданылған. Мал шаруашылығымен айналысқан Алжир мен Мали
Туарегтер үшін келесі тәртіп бұзушылықтар үшін қатал жазалар қарастырылған:
шөптер енді шығып келе жатқанда мал жаю, бір басқа арналған жайылымнан көп
жер алу, бұлақтарды ластау, талдар мен ағаштарды кесу [12].
Егіншілікпен айланысатын елдерде егін уақытында әскери әрекеттерге
тыйым салатын жазылған заңдар болған. Бұл заң тек әр түрлі шаруашылықпен
айланысатын елдер арасындағы соғыстарға әсер етпеген. Сонымен қатар,
жауынгер көшпенділер экономикалық тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне әсер ету
үшін шабуыл жасау үшін егін уақытын таңдайтын. Кейіннен осындай халықтық
тәжірибе Орыс шындығы, Саликалық және т.б. Еуропа елдеріндегі заңнамалары,
ұлы мәскеу княздарының жарғылары, Тайхоре жапон заңнамасы, Гуань-цзы
қытай трактаты, Фытх Ныгест эфиопиялық заңнамалық жинақтары сияқты
заңнамалық актілерге бекітілген. Табиғатты қолданудың дәстүрлі нормаларын
бұзу, жеке басқа қарсы қылмыстар сияқты қатаң қудаланып, жазаланған.
Табиғатты қолдануға қатысты бірінші заңнамалық актілер б.з.д. ІІ мың
жылдықтардан басталған. Вавилонның Хаммурапи патшасының тасқа қашалып
жазылған заңына ( б.з.д. ХVІІІ ғ.) сәйкес платиналар мен арықтарды бұзғаны
үшін қатаң жаза қолданылып, ал жеміс ағаштарын кескені үшін төленетін
айыппұл3 адам денесіне өлімге әкеп соғатын ауыр жарақат салу құнымен бірдей
болған [13].
Қытайда б.з.д. І мыңжылдықтың өзінде табиғатты қорғау саласына қатысты
заңдық қаулылар Гуань-цзы (б.з.д. VІ –ІІІ ғасыр) және Сюнь-цзы (б.з.д.
ІІІ ғасыр) жинақтарында рәсімделген. Оларда көктемде жас бұғыларды
өлтіруге, өсімдіктердің бұталарын жұлуға тыйым салынған, аң аулау жылдың
белгілі бір мезгілдерінде ғана рұқсат етілген. Мемлекет ағаштар мен
өсімдіктерді гүлдеу кезінде, тасбақалар мен балықтарды жұмыртқа салу мен
уылдырық шашу кезінде қорғауға, саз балшықтарды сақтауға және табиғи тепе-
теңдікті сақтау үшін тау баурайларында орман отырғызуға міндетті болған.
Гуань-цзы жинағы қоғамның бүкіл өмірінің мезгілдік өзгерістеріне сәйкес
реттелген. Сонымен қатар, көктемде каналдар мен шұңқырларды тазалап қана
қоймай, жолдар, егістіктерді қалыпқа келтіріп, қылмыскерлерді кешіру де
жазылған. Жазды күні алқаптағы жұмыстан басқа, ескі дәндерді тарату
ұсынылған, ұшып жүрген құстарды өлтіруге тыйым салған. Күзде егіс жинау,
азық-түлік және отын қорын жинау, мүлікті тексеру керек болған. Ал қыста
жетімдерге, қарттарға қамқорлық көрсету, құрбандық шалу басқару жүйесін
жетілдіру және т.б. шаруалар атқару керек болған.
Он екі кесте ежелгі Рим Заңдарында заңсыз кесілген ағаш үшін 25 мыс
тиын төлеу қарастырылған. Үндінің б.з.д. ІІ ғасырынан б.з. ІІ ғасырына
дейін болған Ману Заңында табиғи байлықтарды, аңдарды, құстарды сату, суды
ластау және т.б. табиғатқа зиян келтіруді жақтамаған. Кез келген тіршілік
иесін өлтіру жаманшылық шақыратын қылмыс, аспандағы мекен ету
үйлесімсіздігі ретінде қарастырылған. Эфиопияның Фытх Ныгест жинағында
өзен балығын, құстарды, жабайы жануарларды сатуға тыйым салынған; таудың
етегіндегі суармалы егістікке келетін ағын суға кедергі келтірмеуге
шақырған. Ортағасырлық Еуропада VІ ғасырдың басындағы Сали заңдылығында
ағаш кесуді қоғамға қауіпті әрекет ретінде қарап, орманды қорғауға
шақырған. Англияда ХІІ ғасырда орман заңнамасы қорғалатын орман
мәртебесін бекітті. Сол жүзжылдықта неміс княздары аңшыларды қорғауға алды,
ау құрып, қақпан қоятындардан басқаларын: олар ешжерде және ешқашан
бейбітшілікке ие бола алмайды. ХІХ ғасырда Англияда жануарларды мертіктіру
мен орман ағаштарын кескені үшін өлім жазасына қиған.
Осыған ұқсас заңдар Ресейде де қолданылған. Орыс шындығында (ХІ-ХІІ
ғасыр) ағаш қуысындағы ара ұясын бүлдіргені үшін немесе жойғаны үшін
айыппұл төлеу қарастырылған. XVII ғасырда табиғатты қорғауға қатысты 20
шақты заң қабылданған. 1635 жылы Ресейге тайга аудандары (солтүстік – шығыс
аудандары, Приуралье және Зауралье) қосылғаннан кейін патша жарлығымен
құндыз бен кәмшатты қақпанмен аулауға тыйым салынды. Бұл заңды бұзғандарға
айыппұл төлетті, дүре соқты және қамауға алды. Шіркеу заңдар жинағында 1649
жылы да табиғатты қорғау нормалары енген. Ол талаптарды жалпы, патшалық
және мемлекеттік (қазыналық) деп бөлген, онда еркін аңшылыққа тыйым
салынған. Патша дастарханына арналған балықтың түрі, көлемі мен саны
анықталды, қазып алынатын байлықтардың (тұз, топырақ) қазу мен өңдеудің
жылдық көлемі анықталды. Жинақтың Х тарау 223 бабында орманды жою немесе
қасақана өртеу, егер жануарлар мен өсімдіктерге залалын тигізген жағдайда,
абайсызда өртесе де жауап беретіні айтылған. Бұл тарауда аяушылық түрдегі
аулау құралдары туралы да айтылған: жиі үлкен ау, темір қақпан, құс аулауға
арналған білтелі мылтықтар қолдануға тыйым салынған. Бұл ережелерді бұзғаны
үшін келесідей жазалар қабылданған: айыппұл, қамшы мен дүре соғу, кейбір
жағдайларда өлім жазасын да кескен. Петровскийдің бұйрығына сәйкес XVIII
ғасырдың басында кеме жасауға жарайтын ормандарды тіркеуге алды; кейбір
ормандар мен кейбір ағаш түрлері қорық болып жарияланды; өзен бойындағы
ағаштарды жоюға тыйым салды. ТМД елдері аумағында қоршаған ортаны қылмыстық-
құқықтық қорғау объектісі ретінде ХІХ ғасырда ерекшелеп көрсетті. Оған
дейін экологиялық деп атауға болатын жекеленген нормалар ғана кездесті.
Мысалы, Шіркеу заң жинағында 1649 ж. (Х тарау 223 бап) орманды жою немесе
қасақана өртеу, егер жануарлар мен өсімдіктерге залалын тигізген жағдайда,
абайсызда өртесе де жауап беретіні айтылған.
Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін, заңнаманың кейбір бөліктері соның
ішінде қылмыстық және экологиялық заңнамалар Қазақстан аумағында да
қолданыла бастады. Заң жинақтарында қылмыстық және түзету жазалау шаралары
туралы 1845 ж. маңызсыз қылмыс санатына Қазына орманы туралы жарғыны
бұзу туралы (ІХ тарау, VII бөлімі), Халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету
қаулыларына қарсы қылмыс пен тәртіпсіздік туралы, Өрттен сақтану
ережелерін бұзу туралы және т.б [14, 304 б.]. Аталған заң бұзушылықтардың
көпшілігі әлемдік соттар тағайындайтын қаулыда 1864 ж. көрсетілгенін айта
кеткен жөн: 52 бап – өзендерді, каналдарды, бұлақтарды оларға тас, топырақ
және соған ұқсас нәрселерді тастау арқылы, судың бүлінуіне әсер етпей
ластау (жазасы 10 сомға тең ақшалай айыппұл), 57 бап – рұқсат етілмеген
жерде, рұқсат етілмеген кезде, рұқсат етілмеген түрде немесе жазылған
ережелерді сақтамай аң аулау, сондай-ақ, балық және т.б аулау, құстардың
ұясын бұзу, жабайы құстарды сату (25 сомға дейін ақшадай айыппұл), 77 бап -
каналдар мен өзендер арқылы ағаштарды ағызу (50 сомға дейін ақшалай
айыппұл); порттағы кеме тоқтайтын жерге, кеме жүзетін арнаға, айлаққа
балласт тастау (100 сомға дейін айыппұл, қайталаған жағдайда 30 күнге дейін
қамауға алу немесе 300 сомға дейін айыппұл), 85 бап – балықшылардың өзендер
мен каналдарды ластауы немесе жағаны ластауы (25 сомға дейін ақшадай
айыппұл), 111 бап – ауызсуды зығыр мен сора малу арқылы ластау,халықтың
денсаулығына залал келтіруді ойламай, лас немесе зиян нәрселерді лақтырып
немесе құю (7 күнге дейін қамау немесе25 сомға дейін ақшадай айыппұл),112-
малдардағы пайда болған індетті жасыру немесе малды індеттен сақтаудың
алдын алу шараларын сақтамау (1 айға дейін қамау немесе 100 сомға дейін
айыппұл), 154 бап – өздігінен орман ағаштарын кесу (кесілген ағаштың екі
есе құны, екінші рет қайталанған жағдайда сол айыппұл мен 1 айдан 6 айға
дейін қамауға алу) [15, 16-17 б.].
Қазақстанда да күші болған 1903 жылғы Қылмыстық Заң жинағында, 9-11
тарауларда келесі құрамдар қарастырылған:
- 220 бап – суды ішуге жарамсыз ететін заттарды суға салу, лақтыру,
құю арқылы ішуге арналған немесе суаттағы суды бүлдіру (1 айға дейін қамау
немесе 500 сомға дейін айыппұл),
- 243 бап – үй жануарларының жұқпалы, жаппай індет ауруларын жасыру,
ауылшаруашылық өсімдіктер немесе отын немесе жидек ағаштарын бүлдіретін
жануарлар мен құрт – құмырсқалардың пайда болғанын жасыру (1 айға дейін
қамау немесе 100 сомға дейін айыппұл),
- 244 бап - заңда бекітілген немесе міндетті қаулыдағы ауылшаруашылық
өсімдіктер немесе отын немесе жидек ағаштарында пайда болған жұқпалы
ауруларды уақытында жеткізу міндетін атқармау (100 сомға дейінгі ақшалай
айыппұл),
- 246 бап – рұқсат етілмеген жерде, рұқсат етілмеген уақытта, рұқсат
етілмеген түрде немесе жазылған ережелерді сақтамай балық және т.б аулау
(25 сомға дейін айыппұл, кәсіби себептерде кәсіби түрдегі әрекет немесе
улау, жару – 1 айға дейін қамау немесе 100 сомға дейін айыппұл ),
- 247 бап – аң аулау - 1) бекітілген аң аулауға арналған куәліксіз, 2)
басқа біреудің аң аулау куәлігімен, 3) сол уақытта рұқсат берілмеген құсты
аулау, 4) рұқсат етілмеген түрде (1 бойынша 25 сом айыппұл, 2,3,4 – 100
сом),
- 248 – тыйым салынған құстар ұясын бұзу немесе ұясынан жұмыртқаларды
алып тастау (25 сомға дейін айыппұл),
- 250 бап – жабайы өгізді немесе ұрғашы бұғы, марал, жабайы ешкіні
немесе осылардың бұзауларын аң аулау кезінде сою (әр жабайы өгізге - 500
сомға айыппұл, әр ұрғашы бұғы, марал үшін – 50 сом, жабайы ешкіні немесе
осылардың бұзаулары үшін – 25 сом),
- 254 бап - тыйым салынған теңіз мысықтарын теңізде аулау немесе
құрғақ жерде осы кәсіппен айланысу (қамау),
- 255 бап - орман қожайыны немесе орманды басқаруға берген адамның
заңмен тыйым салынған жағдайда өсіп тұрған орман ағаштарын кесуі, ағаштың
түбін аршу немесе жазылған ережелерді бұзу (жергілікті орман бағаламасына
сәйкес кесілген немесе аршылған орман бағасына тең ақшалай айыппұл).
Барлық аудандарда экологиялық қылмыс үшін көбінесе мүліктік сипаттағы
санкциялар қолданылатыны уақыт өте көрініп келе жатыр.
Экологиялық заң бұзушылықтардың қауіпті түрлерімен күресу шараларын
анықтайтын Қылмыстық заңнама біздің ел аумағына қазіргі таңда 16 шілде 1997
жылы қабылдаған еді. Қазақстан Республикасы ҚК енгенше, кейбір баптар
қылмыстық заңнаманың әр жерінде болған: ХХ ғасырдың 60-шы жылдарына дейін
экологиялық қылмыстар өндіріс кәсібі туралы ережелерді бұзу туралы
заңнамаға жатты, ал содан кейін мемлекеттің табиғат шаруашылық мәні
мүддесін бұзатын қылмыстарға жатқан [16, 23-24 б.]. Негізінен табиғи ортаға
зиян келтіретін қылмыстардың жиынтығы Шаруашылық қылмыстары
тарауында,сондай-ақ, алдыңғы Қылмыстық кодекс табиғи байлықтарды олардың
материялдық аспектісіне көңіл аудара отырып, тонаудан қорғауға негізделген
[17, 206 б.]. Экологиялық және жағымды қоршаған ортада өмір сүру
мүдделерінің экономикалық басымдылығын сипаттайды. Шаруашылық, әскери,
ғылыми және т.б сұрақтарды шешкенде көбінесе адам денсаулығын қорғайтын,
халықтың аман-саулығын қорғайтын заңнамалар еленбей қалады [18, 28 б.].
Сондықтан, 1922, 1926, 1959 жылдардағы заңдарда бар құрамдардың ішінде, 156
бап Жер мен ауылшаруашылық жер – суларды заңсыз иелену, 158 бап Суды өз
еркімен басып алу, 159 бап Су, жер, ауаны ластау, 163 бап Заңсыз аң
аулау және т.б.
Қазақстандық қылмыстық заңнама тарихында Қазақстан Республикасы ҚК-
сінде бірінші рет жеке Экологиялық қылмыстар тарауы пайда болды. Бұл
заңшығарушы қоршаған ортаға қылмыстық қол сұғудың қоғамға қауіптілігін
бағалап, адам өмірінің негізі мен елдің саулығын ойланбастан құртып жатқан
адамдардың қылмыстық әрекетінің алдын алу шараларын қолға алғанын
көрсетеді. Экологиялық қылмыстар жүйесі 18 шақты құрамнан тұрады. Оның
ішінде экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстарға бес қылмыстар
құрамдары жатады.
Сонымен қатар, қазіргі ҚР ҚҚ 169 бабында өсiмдiктер әлемін немесе
жануарлар дүниесiн жаппай жою, атмосфераны, жер немесе су ресурстарын улау,
сондай-ақ экологиялық зілзаланы немесе төтенше экологиялық ахуал туғызған
немесе туғызуы мүмкiн өзге де әрекеттердi жасау он жылдан он бес жылға
дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады деп айтылған. Жалпы,
экоцид деп аталады.
2.2. Қоршаған ортаның жекелеген түрлеріне қол сұғатын қылмыстар
Экологиялық қылмыстары ҚР ҚҚ 13 тарауында біріктіреді.
Адамның денсаулығына зиян келтіруге немесе жануарлар немесе өсімдіктер
дүниесінің жаппай құрып кетуіне, сол сияқты ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарда не төтенше экологиялық жағдай аумағында жасалған дәл сол
әрекеттер ҚК-тің 339 бабы бойынша сараланады.
Жер бетi немесе жер асты суларын, мұздықтарды, ауыз сумен жабдықтау
көздерiн ластау, бiтеу, сарқу не олардың табиғи қасиеттерiн өзге де
өзгерту, егер осы әрекеттер жануарлар немесе өсiмдiктер дүниесiне, балық
қорына, орман немесе ауыл шаруашылығына елеулi зиян келтiруге әкеп соқса, -
жүзден екi жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған
адамның бiр айдан екi айға дейiнгi кезеңдегi жалақысы немесе өзге де табысы
мөлшерiнде айыппұл салуға, не бес жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр
лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан
айыруға, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына, не үш айға
дейiнгi мерзiмге қамауға жазаланады.
Адамның денсаулығына зиян келтiруге немесе жануарлар немесе өсiмдiктер
дүниесiнiң жаппай құрып кетуiне, сол сияқты ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарда не төтенше экологиялық жағдай аумағында жасалған дәл сол
әрекеттер - бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген, абайсызда
кiсi өлiмiне әкеп соққан әрекеттер - бес жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Келесі құрам атмосфераны ластау және теңіз аясын ластау (ҚР ҚК 329,
330 бап).
Экологиялық талаптарды бұзу салдарынан атмосфералық ауаны ластау
немесе оның табиғи қасиеттерін өзге де өзгерту, егер бұл іс-әрекет қоршаған
ортаға ірі залал келтіруге әкеп соқса немесе адамның денсаулығына
зиянкелтірсе, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан екі жылға дейінгі мерзімге айыра отырып немесе онсыз, үш
мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға не сол
мөлшерде түзеу жұмыстарына не үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын
шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады (329 бап).
Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген, абайсызда
кiсi өлiмiне әкеп соққан әрекеттер - бес жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Атмосфераны ластауді дегеніміз - атмосфераға ластайтын заттар шығару
ережелерін немесе қондырғыларды, ғимараттарды және өзге де объектілерді
пайдалану ережелерін бұзу және бұл әрекеттер ауаның табиғи қасиеттерінің
ластануына немесе өзге де өзгеруіне әкеп соғуы.
Сараланушы нышаны адамның денсаулығына зиян келтіруге әкеп соққан дәл
сол әрекет және ерекше саралушы нышаны абайсызда кісі өліміне әкеп соққан
әрекеттер [19, 88 б.].
Экологиялық талаптарды бұзу салдарынан теңіз ортасын ластау, егер бұл
іс-әрекет қоршаған ортаға ірі залал келтіруге әкеп соқса немесе адамның
денсаулығына зиян келтірсе, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі
бір қызметпен айналысу құқығынан екі жылға дейінгі мерзімге айыра отырып
немесе онсыз, үш мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл
салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не үш жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады
(330-бап).
Адамның денсаулығына, жануарлар немесе өсiмдiктер дүниесiне, балық
қорына, қоршаған ортаға, демалыс аймақтарына не басқа да заңмен қорғалатын
мүдделерге елеулi зиян келтiрген дәл сол әрекеттер - елуден жүз айлық
есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның бiр айға
дейiнгi кезеңдегi жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерiнде айыппұл салып,
үш жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген, абайсызда
кiсi өлiмiне әкеп соққан нақ сол әрекет - бес жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Теңіз аясын ластаудың объективті жағы құрғақтағы көздерден не көлік
құралдарынан немесе теңізде тұрғызылған жасанды құрылыстардан адамның
денсаулығы мен теңіздің жанды ресурстары үшін зиянды не теңіз аясын заңды
пайдалануға кедергі келтіретін заттар мен материалдарды көму немесе тастау
ережелерін бұзу салдарынан теңіз аясын ластау.
Аталған қылмыстың ауырлататын мән-жайі адамның денсаулығына, жануарлар
немесе өсімдіктер дүниесіне, балық қорына, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz