Несиенің қызметтері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе
3

1. Несиенің қызметтері
1.1. Несиенің экономикадағы ролі және оны қолданудың шектері
5
1.2. Несиенің әр түрлі қызметтері
8
1.3. Несиелік мекемелердің қызметін реттеу мен қадағалау
12

2. Қарыз капиталы, пайыз және несие
2.1 Қарыз капиталы және несиенің экономикада дамуы (қарыз
пайызы)
18
2.2 Несие капиталдарының халықаралық рыногы және халықаралық
валюта жүйесі
23
2.3. Қазақстанда несиенің әлеуметтік жағдайын шешу
27
Қорытындылар мен ұсыныстар
29
Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық
өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу – негізгі міндетіміз
болып қала береді. Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелестік
қабілетін арттыру арқылы елімізді дамытудың 2010 жылға дейінгі
жоспарына сәйкес қол жеткіземіз. Бәсекеге қабілеттілікке мемлекеттік
қолдаудың қолайлы жағдайында емес, бәсекелестермен қатаң күресте қол
жеткізілетіні баршаға мәлім - деген Президент Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауынан.
Несие – нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен
қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай – ақ жеке азаматтар да
пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес, олардың
айырбас сферасынан іздеу қажет.
Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін
білдіреді десе, шынымен де осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы – бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбіне несие ақша ретінде түсінеді. Бір
жағынан қарағанда бұған негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі
шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай түрде берілуде. Бірақ бұл жерде
ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды
түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бір санайтындар да аз
емес, несие – бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни
қаражаттың уақытша берілуін және уақыт өткен соң қайтарылуын
баяндаса, ал қаржы – сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді.
Экономикалық категория ретінде, несие – кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай – ақ халық арасындағы несие қорын құру және
оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша
пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар
жиынтығы.
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретіндегі теорияның рөлі
ерекше. Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экономиканың
қалыптасуымен пайда болды. Несиенің ұдайы өндіріс процесімен,
құндылықтың қайта айналымының және айналысының Маркстік тұрғыдан
талдануы несиенің қажеттігін түсінудің демеушісі, қоғамдағы несиелік
қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен мәнінің айрықша
экономикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі болып табылады.

Несиелеу– банкілердің оларға сауда, кәсіпкерлік жұмыс және пайда
түсірудіқамтамасыз ететін ең маңызды операциялары. Қарыз алушыларға несие
бергенде банкілер тәуекелділігіне ұшырайды, сондықтан несиелеу мәні қарыз
беру техникалық бақылау жинағында емес, несие беру және несие алушылар
міндеттемелері бойынша шешім қабылдауда.
Бұл курстық жұмыстың өзектілігі несиенің функциясы, рөлі, шекарасы
және заңдары несиенің қызметтері, мерзімі тағы басқа да қойылатын
талаптар несие саясатына сәйкес тоқтатылады. Несие ол экономикалық
дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол
тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында
көрінеді. Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде
жүзеге асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды.
Ол капитал түрлері үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы
түрі тауарға, тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және
тауарлық қайтадан ақша түріне ауысып тұрады, яғни капиталдың
ауыспалы айналымы жүреді.
Осы курстық жұмыстың мақсаты:
Несие қызметтері мен Қазақстандағы несиенің әлеуметтік жағдайын
шешу.
Міндеттері:
• Несиенің қызметтерін, ролін, шектерін мәнін ашу.
• Несие капиталдарының халықаралық рыногы және халықаралық валюта
жүйесі.
• Қазақстанды несиенің әлеуметтік жағдайын шешу.
Курстық жұмыстың объектісі:
Несие функциялары, рөлі, шекарасы және заңдары.
Зерттелуі:
Қазақстандық ғылыми еңбектерде зерттелген.
Солардың ішінде:
Ғ.С. Сейітқасымов – э.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА академигі; О.Б. Баймұратов -
э.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА академигі; А.Б. Зейнелғабдин - э.ғ.д.,
профессор,
Б.М. Мұхамедиев – э.ғ.д., профессор; Ә.Ж. Сапарбаев – э.ғ.д., профессор
Курстық жұмыстың құрылымы:
Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды мен қолданылған
әдебиеттерден тұрады. Негізгі бөлім және екінші бөлім екі тарадан
тұрады:
Бірінші тарау: Несиенің қызметтері
Екінші тарау: Қарыз капиталы, пайыз және несие

1. Несиенің қызметтері.

1.1. Несиенің экономикадағы ролі және оны қолданудың шектері.
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде мынадай
қызметтерді атқарады:
• қайта бөлу;
• айналыс шығындарын үнемдеу;
• айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
• капиталдың шоғырлануын жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл
қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір
саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің қаржының
қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік
негізде жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал ағымы
несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы
несиенің экономикалық мәніне туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі
ақшалай қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын
алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресуртарға деген қажеттілікті
туындатады. Міне, сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың
барлық категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген
жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл
дегеніміз – капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс
шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орнын
алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асу процесінде
тек қана тауар айналысын емес, сондай – ақ нақты ақшалардың уақытша
орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл
қызметі несиелік ақшалар: чектер, вексельдер, несиелік карточкалар
көмегімен жүзеге асырылады. Несиенің бұл қызметі арқылы ақша
айналысының жылдамдығымен қатар, айналыстағы ақша массасына және
төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлануы процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешуде
несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға
мүмкіндік береді.
Несиенің ғылыми – техникалық прогрессті жеделдету қызметі ғылыми –
техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландыруымен сипатталады. Сондықтан
да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми – зерттеу орталықтарының жұиыс
жасауы қиынға түседі. Сондай – ақ несие өндіріске ғылыми
технологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін де аса қажет болып
табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда кәсіпорынның қаражатымен,
оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктің несиелері есебінен
қаржыландырады.
Несиенің ролін несиелік қатынастардың жұмыс істеуіне әкеліп
соқтыратын нәтижесімен анықтауға болады. Несие өзінің қызметі арқылы
ұдайы өндіріс процесіне әсер етеді. Жоғарыда аталып өткендей,
несиенің өз қызмет саласы бар, ол қозғалыстың барлық құндылықтарымен
емес, шаруашылық айналымда пайдаланылмай тұрған, қайта айналып
құйылудың бастапқы кезінде қайта бөлінуі мүмкін бөлігімен ғана
байланысты. Несиенің көмегімен шешілетін міндеттер қоғамдық дамудың
әр түрлі кезеңдерінде өзгеріп отыруы мүмкін.
Экономика дамуының сатысына қарамастан, несиенің арқасында қарыз беру
капиталы құрылып, оның өнім өндіруге пайдалануы қамтамасыз етіледі.
Несие ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігі мен тездетілуіне қызмет
етеді. Уақытша бос материалдық және ақшалай қаржыларды қайтарымдық
және төлемдік негізде қайта бөлуді қамтамасыз етуші несие кез –
келген экономикалық субъект бойынша ағымдағы өндірістік шығындар мен
табыстардың арасында, өндірістің маусымдық сипаты мен экономика
салаларында тауарларды сатып реттеудің арасында, капиталдың жұмсауға
қажетті көлемі мен қолда бар жиынтықтардың арасында болатын қарама
– қайшылықтарды шешіп отырады. Ұдайы өндіріс процесін несие арқылы
түзету ең алдымен қоғамдық өндірістің үздіксіздігін қуаттап отырудың
арқасында қамтамасыз етіледі. Жоғарыда көрсеткеніміздей, қорлар
айналысының біркелкілік танытпайдығына байланысты бір полюсте бос
тұрған қаржылар пайда болады, екіншісінде оларға деген тапшылық орын
алады. Уақытша қаржылық қиыншылықтарға ұшыраған кәсіпорындарға
берілетін несие оларға ұдайы өндіріс процесін жалғастыруға ТМҚ үшін
ақы төлеуді қамтамасыз етуге, еңбекақы төлеуге және т.б.
мүмкіндіктер тудырады.
Жаңа өндіріс ашу мен оларды кеңейту ісінде де несиенің атқаратын
ролі зор. Несиенің көмегімен айтарлықтай қаржы ресурстарын
шоғырландыру мен орталықтандыру жаңа өндірістердің ірі жобаларын
іске асыруға, жаңа техниканы ендіруге, жоғары қосымша құны бар
өнімдерді өндіруді қайта жарақтауға байланысты салынатын мол
салымдарды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстанда экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, жоғары дамыған
өңдеу секторын құру мақсатын көздейтін ҚР – ның 2003 – 2015 жылдарға
арналған индустриалдық – инновациялық даму стратегиясы жүзеге асуда.
Бұл ретте өзінің несиелік қаржыларын осы Бағдарламаны жүзеге
асыруға бағыттайтын несие жүйесіне үлкен үміттер артылуда. Несиені
капиталдық салымдар есебінде пайдаланудың бюджеттік қайта айналмалы
қаржыландырумен айтарлықтай маңызды артықшылықтары бар. Ол капиталдық
шығынның тиімділігін осы шаралардың пайда есебінен қарызды өтеудің
мүмкіндіктерін анықтаумен әрі несие шараларының өтелу мерзімі
шегінде қарызды өтеудің мерзімін белгілеумен жүйелі бақылауға
мүмкіндік береді.
Несиенің ақша айналымы саласында да алатын орны айрықша. Ол ақша
айналымының үнемделуінен көрінеді. Несие өзінің қызметі – айналысының
құралын құруға байланысты:
- біріншіден, ақша белгілерін дайындау, шығару, есеп жүргізу мен
сақтау шығындарын қысқартады;
- екіншіден, несие бос ақша қаржыларын сан рет пайдалана отырып,
қолма – қол ақшасыз есептесулерді қысқартып, айналым шығындарын
азайтады;
- үшіншіден, айналымның шығындары маусымдық қажеттіліктерді қосымша
қаржылар есебінен көбейткенде қорлардың кемуіне байланысты
қысқарады.
Кәсіпорындар мен халықтың қаржыларын банкілердің есеп – шотында
сақтау ақша есептерін банкінің есебінде жазу арқылы, яғни қолдағы
бар ақшаның қатысуынсыз жасауға мүмкіндік береді. Қолма – қол ақшасыз
есеп экономикадағы есептесулердің тездетіп, айналымның шығындарын
азайтады, мемлекеттік қарыз беру қорын арттырады.
Қолдағы ақшалардың айналымға түсуі және оларды айналымнан шығару
несиелік негізде жүргізіледі, мұның өзі айналыстағы ақша көлемін
реттеп және оларды басқаруға, дәлірек айтқанда валюта мен
инфляцияның тұрақтылығын ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Экономиканың төмендеп, инфляцияның өрлеген кезінде мемлекет пайыздық
ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемін қысу үшін
экономикадағы несиелік салымның көлемін қысқартады. Ал, экономикалық
өрлеу кезінде экономиканы жандандырып, әрі өсіру үшін несие
экспансиясы саясаты қолданылады, яғни пайыздық ұтыстарды кеміту
арқылы несие тасқыны көбейіп, ақша көлемі ұлғаяды. Осылайша ақша
айналымы ретке келтіріледі. Қазақстанда 1993-1997 жылдары несиелердің
шектелуі, ал 1998 жылдан бастап несие экспансиясы саясаты
жүргізілді.
Несиенің (ипотекалық тұтыну несиесі) арқасында тұрғын үй құрылысы,
пәтерлер, автокөлік және басқа да тұрмыстық машиналар мен аппараттар
алу мен шаруашылықты қалыптастыру сияқты қоғамдағы көптеген
әлеуметтік мәселелерді шешуге қол жетіп отыр.
Несиенің көмегімен басқа мемлекеттермен байланыстар нығайып, әлемдік
экономикаға араласуға мүмкіндіктер туып келеді.
Сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы экономикалық субъектілердің
өмір сүруі мен жалпы халықшаруашылығының дамуында, сондай – ақ
халықтың әл – ауқатын көтеруде несиенің атқаратын ролі өте зор
екен.
Міне, осыған байланысты несиені пайдаланудың шегі қайсы деген мәселе
туындайды. Үйлесімді деңгейлерде ғана несиенің экономикаға салынуы
пайда бере алады. Несиенің дамуын, оның ролінің күшеюін экономикаға
несие салымының артуымен байланыстыруға болмайды. Мұның өзі несиені
пайдаланудағы сапалық емес, сандық өзгерістерді көрсеткен болар еді.
Несие салымдарының ұлғайғаны жайлы мәліметтер мен қаржылардың қайнар
көздеріндегі несиенің үлесі экономиканың дамуында оның ролінің
артқандағы осы процестердің несие объектілерінің кеңеюімен, жаңа
өнімдер шығару үшін жаңа да, сапалы жобаларды игерумен байланысты
болғанда да белгілі болады. Бұл жағдайда несиелік қатынастардың
дамуы, жаңа салалардың пайда болуы, капиталдың бір саладан екінші
салаға ауысып қайта құйылатындығы жүзеге асатындықтан, несие ролінің
артқандағы туралы айтуға болады.
Әңгіме бұл жерде несие шектерінің сапасы мен саны жайлы.
Несиелеудің көптігі экономиканың даму процесіне, ақша айналымына кері
әсерін тигізеді. Ол қарыз алушылардың қаржыларды үнемдеп пайдалануға
деген ықыласын бәсеңдетеді.
Ал, несие саласын мейлінше тарылтудың да кері әсері бар, себебі
төлем қаржыларының жеткіліксіздігінен шаруашылық субъектілері ТМҚ –
ны, жабдықтарды сатып ала аймалды, өзінің қызметкерлеріне еңбекақы
төлей алмайды, негізгі қорларды жалға ала алмайды және т.б. Сайып
келгенде мұның бәрі өндірісте, тауарларды сатып – таратуда өз
көрінісін байқатпай қоймайды.
Несиенің шектерін негіздеп анықтау мен сақтаудың сұраныс пен
ұсыныстың, айналымдағы тауар мен ақша көлемдерінің, өндіріс пен
тауарларды сатып – таратудың араларындағы үйлесімді тепе – теңдіктерді
сақтап тұру үшін маңызы зор.Несиенің сандық шегі несиелік
қаржыларды сандық жағынан шектеумен байланысты. Шектеулердің әдісі әр
түрлі, тура әдіс – Ұлттық банк міндетті қор көздерінің мөлшерін
арттырып, соның нәтижесінде несие көздерінің көлемін азайтады,
экономикалық әдіс – пайыздық мөлшерлемені көтерудің нәтижесінде
несиелеу процесін тежейді. Сапалық шектері – бұл жағдайда несие тар
көлемдік деңгейде де, кең көлемдік деңгейде де кері әсер етуі
мүмкін.Несиенің экономика циклінің тиісті кезеңіне байланысты кең
көлемді деңгейде оң немесе теріс түрде қалай әсер ететіндігі
жоғарыда атап көрсетіледі.Несиенің пайдалануы мен оның тар көлем
деңгейінде әсер етуі көп факторларға, ең бірінші несиелік
қатынастарға қатысушы жақтардың ықыластары мен мүмкіндіктеріне
байланысты, атап айтқанда:
- қарыз алушылардың қарыз қаржыларына деген мұқтаждығы мен несие
және пайыздық мөлшерлемелерді қайтаруға байланысты шығындарды
азайтуға олардың ықыласты болуы;
- банкілердің өз табыстарын ұлғайту мақсатымен несие салымдарын
кеңейтуге ықыластылығы.
Екі жақтың несиелік тынымдарға ықыластары жасалған несиелік
келісімдерде көрсетіледі.

2.2. Несиенің әр түрлі қызметтері.
Функция (қызмет) деген сөз латынның functio - дегені – ол
атқару жүзеге асыру деген мағынаны білдіреді. Несиенің қызметін
айтқанда, әдетте оның мәнінің арнайы көрінісі ұғылады. Қызмет
несиенің мәнімен өзара тығыз байланысты; қызметтің атқаруындағы
қарым – қатынастардың мәнінсіз ол өмір сүре алмайды. Қызметтің несие
мәні сияқты объективті сипаты бар. Әрбір сәттегі өзінің өрістеу
барысында несие барлық қызметінің мәнін емес, бір немесе бірнеше
қызметтерімен ғана көрінеді. Қызмет – қатып қалған емес, өзгеріп
тұратын құбылыс.
Несие мәнінің өзгеруімен қатар, оның көрініс танытуды да өзгеріп
отырады. Қызмет бүтіндей процесс ретінде өзінің арнайы көрінісін
байқатады, яғни қызмет несиелік қатынасқа бүтіндей қатысты. Несие
қызметі оның барлық формалары мен түрлері өзіндік ерекшелігімен
көрініс танытуын сипаттайды.
Несиенің ұдайы өндіріс процесінде алаиын орны жайлы біркелкі
ғалымдардың пікірлері жоқ. Кейбір ғалымдар оны айналым белгісіне
жатқызса, басқалары бөлу белгісіне жатқызады. В.М.Тарасов несиені
ұлттық табысты қайта бөлу процесіне қатысатындықтан бөлу
категориясына жатқызады. Және де соған қарамастан, несиенің айырбас
қатынастарына тән ерекшеліктері мен мүмкіндіктері бар.
Айырбас фазасында бөлу қатынастарының сәтін айрықшалап көрсету
мүмкін болғандықтан, несиелік қатынастарды да дәл осыған жатқызуға
болады. Сондықтан несие бөлу категориясы бола отырып, айырбас
белгісіне де жатады, немесе екі жақтылық ерекшелікке ие. Мұның өзі
несиенің қызметіне тән екендігін көрсетеді.
Несие туралы теорияда, оның атқаратын қызметінің саны мен мазмұны
жайлы орныққан біркелкі көзқарас жоқ. Біреулер екі, басқалар үш
түрлі, үшіншілер – төрт көзқарастарды атайды. Ал, жекелеген авторлар
несиенің қызметін: айналымдағы шығындарды үнемдеп, экономиканы ретке
келтіру, уақытша бос қаражаттарды жинастыру т.б. деп түсіндіреді.
Несиенің бақылау қызметі: дегенде ол – ақша, қаржы сияқты басқа да
категорияларға тән екендігін айтқан дұрыс. Ал, шындығында бақылауды
несие емес, банк жүзеге асырады.
Өндірістік қорлар айналымның жанама түрлері бойынша несиенің қызметі
ақшаларға да, қаржыларға да тән – бұл біріншіден, екнішіден қорлар
айналымдардың құндылық категорияларының мазмұнына да енеді.
Экономиканы ретке келтіру қызметі жайлы айтатын болсақ, несиенің
көмегімен ғана емес, баға, бюджет сияқты құндылық категориялары
арқылы да жүзеге асырылады.
Қорларды ынталандыру жайлы да осылай деуге болады.
Осыған қарай отырып, жекелеген ғалымдардың несие дербес қызмет
атқара алады дегендерінің негізі жеткіліксіз. Қызмет – қолдағы
экономикалық категорияның өзгешелік мәнін таныту болып табылады.
Айналымның жанама түрдегі қызметі, бақылаумен ынталандыру,экономиканы
ретке келтіру тек несиеге ғана емес, баға, қаржы, еңбекақы, бюджет,
табыс т.б. құндылық категорияларына да тән.
Көптеген пікірлердің орын алып отырғанына қарамастан, несиенің барлық
формалары мен түрлерінде мәнін ашып көрсететін оның үш түрлі
қызметін бөліп көрсеткіміз келеді. Олар – қайта бөлу, нақты ақшаны
айналымдағы несие құралдарымен ауыстыру және капиталды шоғырландыру
мен орталықтандыруды жеделдету.
Несиені қайта бөлу қызметін атқарады. Оның мағынасы қарыз алушыға
төлем негізінде уақытша пайдалануға берілетін кәсіпорындардың,
ұйымдардың, халық пен мемлекеттің бос ақшалай қаржыларын несие
арқылы шоғырландырып, қарыз беру капиталына айналдыру. Қарыз беру
капиталы несие механизмі арқылы халық шаруашылығы салаларының
арасында қайта қайтарылу негізінде несиеге айналды. Қарыз капиталын
кәсіпорындар, салалар, халық арасында қайта бөлу жүзеге асырылып, ақша
түріндегі капитал аз табыс әкелетін саладан босатылып, банктерде
жинақталады да жоғары дәрежеде табыс әкелетін салаларда жұмсалынады.
Оны салаларда шоғырлану жүзеге асырылады. Екінші сөзбен айтқанда,
өндірітік тепе – теңдіктер, капитал мен экономиканың бірлесіп
басқарылу ретке келтіріледі.
Мәселенің мәнісі өндіріс құралдары ретіндегі капитал физикалық түрде
бір саладан екінші салаға ауысып құйыла алмайды. Бұл процесс ақша
капиталының қозғалыс жағдайына жүзеге асыратындықтан, несие нарықтық
экономикада ең алдымен капиталдың бір саладан басқа салаларға
ауысып құйылуы үшін икемді механизм ретінде керек және табыс
нормаларын теңестіру қызметі арқылы несие капиталдың өндірістің бір
саласынан екіншілеріне еркін түрде ауысып құйылуын және өндіруші
капиталдың белгілі бір нақты үлгіде бекітуін қамтамасыз етеді.
Құндылықтың несие арқылы қайта бөлінуі – салалық, салааралық, аумақтық
бағыттарда, несие қатынасының субъектісі іспеттес кәсіпорындар
деңгейінде жүзеге асады. Қандай бір жағдайлар болмасын, әңгіме
уақытша бос тұрған құндылықты қайта бөлу жағдайында болып отыр.
Сондықтан ол қайта оралу жағдайында бөлінеді. Осы ретте қайта
бөлудің қаншама түрлері болғанмен, меншік иесі ауыстырылмай, ол несие
берушінің қолында қала береді.
Сонымен несие өзінің қайта бөлу қызметінде экономиканы стихиялық
түрде реттеуші болып табылады. Алайда, несие кейбір жағдайларда
экономиканың тепе – теңдігін де күшейтіп жібере алады. Нақты айтар
болсақ, 1993-1996 жылдары капиталдың өндіріс саласынан айналыс
айналыс саласына ауысуы орын алды да өндіріс дағдарысын тереңдете
түсті, яғни несие бұл жылдары сауда – делдалдық салаға ауысып кетіп,
нағыз сектор дағдарыс жағдайында қалап қойды. Несиенің қайта бөлу
қызметінің ерекшеліктері төмендегідей:
Біріншіден, несиенің көмегі арқылы тек мына материалдық игіліктердің
құндылығы, өндіріс құралдары мен тұттыну заттары, яғни бір жылдың
барысында өндірілген ұлттық жалпы өнімдер емес, сондай – ақ ел
экономикасының өткен кезеңдерде жасалған құндылықтары да қайта
бөлінеді;
Екіншіден, несиенің қайта бөлу қызметі жалпы құндылықты қайта бөлуді
емес, уақытша босаған құндылықты қайта бөлуге қатысты;
Үшіншіден, қайта бөлу қызметінде қызметінде уақытша босаған
құндылықты уақытша пайдалануға беру процесі өте маңызды болып
табылады;
Төртіншіден, несиенің көмегімен уақытша босаған құндылықты беру
нарықтық экономикаға тән сарапшылардың банктер мен басқа да
несиелік мекемелердің қатынасуымен жүзеге асырылады.
Қазіргі кездегі нарық шаруашылығында шын мәніндегі ақшалар ел
ішінде айналысқа түспейді, олардың несие негізінде шығарылған ақша
белгілері айналымда болады. Нақты ақшалардың шығарылуы, немесе қолма –
қол есептегі ақша қорларын ұлғайту сол мезетте экономиканы
несиелеудің ресурсы болып табылады.
Несиенің мұндай қызметінің дамуы банк жүйесінің пайда болуымен
байланысты екендігін ескерген жөн. Ақшаларды банкінің есеп шотында
сақтау ақшалай міндеттемелер бойынша тауарлар мен қызмет үшін қолма
– қол ақшасыз есептерді жүзеге асыруға, өзара қарыздарды есепке
жатқызып жойып отыруға мүмкіндік береді. Мұның өзі ақшаны қолмен
санап алыс – беріс жасау айналымын және айналым шығындары мен
өнімсіз шығындарды едуәуір азайтты. Шаруашылық жүргізу субъектілерінің
және халықтың есепшоттардағы қаржылары банкілердің несиелік ресурсы
болып саналып, есепшоттардағы көрсетілген ақша айналымы банкінің ақша
қаржыларының иелерімен несиелік байланыстары болып қалады.
Несиелеу процесі кезінде ақша массасының құрылымына, төлем айналысына
және ақша айналымының жылдамдығына әсер ететін сол ақша айналымы
үшін түрліше төлем қаржылары құрылады. Яғни нағыз ақшаларды несиелік
ақшалармен және несиелік операциялар ауыстыру жүзеге асырылады.
Айналымда ең қарапайым қарыздық міндеттемелер – вексельдерден бастап
қазіргі электрондық ақшаларға дейінгі несие ақшаларының түрліше
формалары пайда болады.
Экономиканың дамуының алғашқы сатысында бұл айналымнан алтынды
ығыстырып шығарумен байланысты болды. Қазіргі кезде нағыз ақшаларды
алмастыратын несие қызметі ақша тасқындарының қозғалысын тездететітін
қолма – қол ақшасыз есептер, несие карточкаларын, вексельдерді,
чектерді, депозиттік сертификаттарды қолдану арқылы көрініс танытады.
Осы кездегі шаруашылықта қолдағы ақшаны несие операцияларымен
ауыстырудың қажетті шарттары жасалған. Ақшаларды бір есепшоттан
екіншілеріне қолма – қол ақшасыз есеп жасау үшін аудару, өзара
талаптарды қанағаттандыруға байланысты, ақша айналымының құрылымын
жақсартуға мүмкіндіктер туады.
Бұл жерде айрықша ескеретін жәйт – несие осы қызметінің барысында
ақшаларды жалпылама ауыстырудың емес, оларды экономикалық айналымда
уақытша ауыстыру қызметін, яғни несие ақшаның ролін атқарады. ТМҚ –
ны алу, қызметтерді төлеу, еңбекақыларды, зейнетақыларды төлеу үшін
пайдалануды және т.б.
Демек, нағыз ақшаларды несиелік ақшалармен және несиелік
операциялармен алмастыру, негізінен, екі түрлі жолмен жүзеге
асырылады:
- алтынның орнына айналымға экономиканы несиелеу жолындағы
несиелік ақшалар шығарылады, олар тауарлармен және қызметтермен
қамтамасыз етілп, міндетті түрде банкідегі эмитентке қайта келіп
түсулері қажет;
- несиелеу барысында төлем қаржылары жасалды, яғни, қолма – қол
ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыруға байланысты айналымға
ақшасыз қолма – қол есептер жасалынатын ақшалар келіп түседі.
Капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды жеделдету несиенің
маңызды қызметі болып табылады. Несие механизмі қосымша құнды
капиталдандыру барысына ықпал етеді.
Несие капиталды шоғырландырудың аса қуатты факторы ретінде оның
жекелеп жинақталуының шекараларын кеңейте түседі. Өндірістің ауқымын
кеңейту үшін жекелеген шаруашылық кәсіпорындарының, кәсіпкерлердің
қаржылары көбінесе жеткіліксіз болып саналатындықтан, әрбір
кәсіпорындардың, халықтың шағын мөлшердегі уақытша бос тұрған
шашыраңқы қаржылары жұмылдырылып банкілерде жинақталады да, үлкен
көлемге жеткеннен кейін ол несие ретінде кең ауқымды ұдайы
өндірісте белсенді түрде пайдаланады.
Несие жекелеген кәсіпорындарды акционерлік қоғамдарға айналдырудың,
монополиялар мен халықаралық компаниялардың жаңа түрлерін құрудың
факторларының бірі болып саналады. К. Маркстың айтуы бойынша несие
бәсекелестік күресте әрі жаңа, әрі сұрапыл қаруға айнала отырып,
соңғы нәтижеде капиталдарды орталықтандырудың аса зор әлеуметтік
механизмі бола бастайды. Монополизмге берілетін жеңілдік несиелеріне
байланысты және шағын тауар өндірушілердің несие алу жағдайларының
нашарлауы бір полюсте капиталдың шоғырлануы мен орталықтандырылуының
күшейіп, екінші жақтың ойсырауына, тақыр кедейленіп, банкротқа
айналуына әкеп соғады.

1.3. Несиелік мекемелердің қызметін реттеу мен қадағалау
Қоғамымызда және еліміздің экономикасында несиелік жүйенің атқаратын
ролі мен орны ерекше. Сондықтан ол мемлекеттік орындардың тарапынан
мұқият қадағалау мен реттеу объектісі болып табылады.
Несиелік іс – мемлекеттің, жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос
қаражатын шоғырландыру мен тартуға және оларды несиелеу қағидасына
сәйкес белгілі бір буындар арасында үлестіруге бағытталған
кәсіпкерлік қызметтің ерекше бір саласы болып табылады.
Несиелік жүйе ішінара қор қағидасы негізінде қызмет етеді. Бұл
мәселен, әр банк өз пассивтерін қамтамасыз етуде өз
міндеттемелерінің шамалы бөлігін ғана құрайтын өтімді қаржысының
қажетті минимумын ғана қолдайды дегенді білдіреді. Әдетте баланстың
9% - ға дейінгі пассивтерін банктегі есеп айырысу, ағымдық шоттарда
сақталатын басқа біреулердің ақшасы, жеке тұлғалар мен мемлекеттің
шаруашылық буындарының резервтері құрайды.
Осы орайда, салымшылардың мүдделерін қорғау, барлық несие жүйесінің
өтімділігі мен төлем қабілетін және жөнді қызмет етуін сақтау үшін
мемлекет жекелей алғанда несиелік мекемелердің және тұтас несие
жүйесін мұқият қадағалайды, бақылайды және реттеп отырады.
Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың
қызметі Қазақстан Республикасының ҚР – дағы банктер және банк
қызметі туралы, ҚР Ұлттық банкі туралы, Акционерлік қоғамдар
туралы, Шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар шаруашылық
серіктестіктері туралы, Бағалы қағаздар нарығы туралы, Қаржы
нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалау
туралы, Қаржы лизингі туралы, Микрокредиттік ұйымдар туралы және
т.б. заңдар арқылы реттеледі.
Қаржылық нарық пенқаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеудің және
қадағалаудың мақсаттары мыналар:
• қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету және тұтастай қаржы жүйесіне деген сенімді
қолдау;
• қаржы қызметі саласында тұтынушылардың мүдделерін қорғаудың
лайықты деңгейін қамтамасыз ету. Қаржы қызметінің тұтынушысы
қаржы ұйымының қызметін пайдаланатын және өз қаражаттарын қаржы
тетіктеріне салатын жеке және заңды тұлға. Қаржы қызметі
сақтандыру және банк нарығына, бағалы қағаздар нарығына,
инвестициялық, жинақтаушы зейнетақы қорларына және өзге де
қаржылық несиелік мекемелерге қатысушылардың қызметі;
• қаржы – несие мекемелерінің арасындағы бәсекелестікке тең жағдай
жасау.
Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалау
қағидалары мынадай:
• ресурстар мен реттеу тетіктерін тиімді пайдалану;
• қаржы ұйымдары мен қаржылық бақылау қызметінің ашықтығы;
• тәуекелдерді ескеруге негізделген қаржылық операцияларды басқаруды
ынталандыру;
• жаңа қаржы тетіктері мен қызметтерін, дамытуды қолдау, сондай – ақ
қаржы нарығында жаңа технологияларды енгізу арқылы тұтынушылар
мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі шаралардың кешендігі.

Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен
қадағалаудың міндеттері мыналар:
• қаржы ұйымдары қызметінің стандарттарын қалыптастыру, қаржы
ұйымдарын корпорациялық басқаруды жақсарту үшін ынталандыру
тетіктерін жасау;
• қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының мониторингі;
• қаржылық нарығының тәуекелге неғұрлым бейім салаларында қадағалау
ресурстарын шоғырландыру.
Қаржы – несие мекемелерінің қызметін реттеу арқылы несие жүйесінің
қалыптасуы мен дамуына негізінен мемлекет ықпал етеді.
Қадағалау мен мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары мынадай:
• Орталық банктің несие – қаржы мекемелеріне қатысты саясаты;
• мемлекеттің барлық деңгейіндегі салық саясаты;
• несиелік мекемелердің қызметіне мемлекеттің қатысуы;
• несие жүйесіндегі әртүрлі мекемелердің қызметін заңнамалық
реттеу.
Несиелік мекемелердің қызметтері өзара байланысты болғандықтан оларды
барлық бағыттары бойынша мемлекет реттеп отырады. Белгілі бір
кезеңдерде мемлекет қоғамның несиелік жүйесіне кейбір бағыттардың
ықпал - әсерін күшейте алады.
Көптеген өнеркәсібі дамыған елдерде орталық банктердің саясаты ең
алдымен коммерциялық, жинақтаушы және өзге де банктерге қатысты
болады да мынадай формаларды жүзеге асырылады:
Есеп саясаты. Ол коммерциялық вексельдерді есептеу мен қайта
есептеуден тұрады, ал оларды банк секторы шарушылық жүргізуші
субъетілер мен тұрғын халықтан өздері берген несиелерді қамтамасыз
ету ретінде алады да Орталық банкке өткізіледі. Орталық банк
алынған вексельдерді төлеу үшін несие береді және қайта есептеуде
алынатын ресми есеп мөлшерлемесін, яғни пайызын белгілейді. Есеп
саясаты банк секторындағы кез – келген беделді мекеменің несие
лимитін қалыптастыруға бағытталады. Несиенің барлық түріндегі өзге
несие бәсі есеп саясатынан туады.
Міндетті резервтер формасының өзгеруі. Міндетті резерв нормасын
белгілеу банктерді өз ресурстарының белгілі бір бөлігін Орталық
банктің пайыздық өсімі жоқ шоттарында сақтауды міндеттейді.
Мұның негізгі мақсаты – банктердің экономиканы несиелеуге бағытталған
ресурстарын реттеу және сол арқылы жинақталған ақша көлеміне әсер
ету. Норманың ұлғаюы банктердің несиелік салымының шектелуіне, ал
төмендеуі, керісінше, олардың өсуіне соқтырады.
Ашық рыноктағы операциялар. Мемлекеттің бағалы қағаздарына қатысты.
Орталық банктың оларды сатуы несиелік мекемелерде ақша ресурстары
көлемінің азаюына соқтырады, сол арқылы банктердің несиелік салымының
көлемі де азаяды. Ал бұған керісінше, өз қызметін ширата түсу үшін
банк несие нарығындағы бағалы қағаздарда сатып алады да сол
арқылы кейіннен экономикаға салу үшін ақша ресурстарын босатады.
Мемлекеттің тікелей ықпалы. Несиелік мекемелердің қызметі лицензиялар
беру, нұсқаулар, бағыттамалар түріндегі тікелей ұйғарымдар жасау,
олардың орындалуын бақылау, ал орындалмаған жағдайда шара қолдану
арқылы реттеледі.
Бұрын айтқанымыздай, несие жүйесін мелекеттік реттеудің негізгі
бағыттарын, Орталық банк тетігінен өзге, мыналар жатады:
• мемлекеттің салық саясаты, ол несиелік мекемелерде пайданың салық
мөлшерлемесінің өзгеруін білдіреді.
Оның ұлғаюы несиелік операциялар көлемінің азаюуына және пайыздық
мөлшерлемесінің өсуіне әсер етсе, төмендеуі мұндай операциялардың
кеңеюіне және пайыздық мөлшерлеменің кемуіне соқтырды;
• несиелік мекемелердің қызметіне мемлекеттің қатысуы жекеменшік және
аралас мекемелердің мемлекеттік мекемелерге айналуын, несиелік
мекемелердің біршама акцияларды сатып алуы арқылы жарғылық
капиталға үлестік қатысуын, жаңа мемлекеттік мекемелердің құрылуын
білдіреді және несие капиталының сұранымы мен ұсынысына, оның
рыногының өлшемі несие пайызына ықпал етеді.
• заңдарға, заңға тәуелді актілерді, ережелерді тұжырымдау арқылы
несиелік мекемелердің қызметін заңнамалық реттеу. Оларды парламент,
орталық және жергілікті билік органдары шығарады.
Сөйтіп, несиелік жүйені мемлекеттік реттеу өзінің қалыптастыруында
қым – қуыт бейімделу кезеңдерін және күрделі құрылымдық өзгерістерді
басынан өткізген өте күрделі, белгілі дәрежеде пәрменді әлі мейлінше
кереғар механизм.
Нарық жағдайында банктердің ресурстық потенциалын өсіру мәселелері

және оның тұрақтылығын қамтамасыз ету бірінші дәрежелі маңызға ие.
Несиелік ресурстар халық шаруашылығының уақытша бос ресурстары мен
жинақтары және банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған
қаражаттарының жиынтығы.
Несиелік ресурстар ақшалай ресурстардың бір формасы. Демек, біздің
көзқарасымызша, экономикалық белгісі бойынша анағұрлым дұрысы, несиелік
ресурстардың қайтарымдылық негізде уақытша пайдаланатын ақшалай
қаражаттардың бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады.
Коммерциялық банктер қарыз беру процесінде пайдалану үшін
жинақтайтын несиелік ресурстар келесі көздер есебінен құралады:
• Депозиттер;
• Банкаралық займдар;
• Депозиттік емес көздер;
• Коммерциялық банктердің меншікті қаражаттары.
Несиелік ресурстардың аталып кеткен көздерін ретімен қарастырайық.
Нарықтық экономикаға өту және банктік жүйені басқару құрылымындағы
және көздерінде көрініс тапты. Несиелік ресурстардың анағұрлым
тұрақты бөлігі болып депозиттік қаражаттар табылады, олар әр түрлі
белгілері бойынша жіктеледі. Депозиттердің салым ретінде
орналастырылуы мүмкін ең төменгі шегі деген ұғым жоқ. Теория
жүзінде ең жоғары шегі бар, өйткені банк орталық банк анықтайтын
өз қаражаттары мен міндеттемелері арасындағы нормативтік қатынасты
сақтауға міндеттенеді.
Банктің капиталы, қаражаты, тартылған қаражат және эмиссияланған
қаражаттардан құрылады. Банктің өз қаражатына акционерлік және
резервтік капиталы, сонымен қатар бөлінбеген пайда жатады. Акционерлік
капитал немесе жарғылық қор бағалы қағаздар нарығында акцияларды
орналастыру арқылы жинақталады. Жарғылық капиталдың сомасы заңмен
шектелмейді, дегенмен, банктің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
Орталық Банк оның төменгі аз мөлшерін бекітеді. Жарғылық қорды
ұлғайту акционерлер қаражаты есебінен, сондай – ақ өз қаражаты,
акционерлердің девиденттері және пайда есебінен жүзеге асырылуы
мүмкін.
Банктің меншікті қаражаттары. Банктің экономикалық дербестігін және
қызмет ету тұрақтылығын қамтамасыз ететін әр түрлі қорлар мен
бөлінбеген пайда жиынтығы.
Банктің меншікті қаражатына жататындар:
- банктің жарғылық капиталы;
- банктің резервтік капиталы;
- қосымша капиталы және пайда есебінен құрылған басқа қорлар;
- сақтандыру резервтері;
- бөлінбеген пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы – банктің заңды тұлға ретінде міндетті
түрде құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды.
Жарғылық капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің
пруденциялық нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық
капиталы, оның құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары
сомасынан тұрады.
Бағалы қағаз шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын
банктің акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі
акцияны ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер мынадай екі ұйымдық формаларда
құрыла алады:
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік
формасында;
- акционерлік банк;
- шетел капиталының қатысуымен;
банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады.
Резервтік қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын
жабу мақсатында құрылған ақшалай қаражаты.
Резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір
пайыз мөлшерінде, айталық 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның
мөлшері жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға
толығымен аударылады. Резервтік қордың құралуын негізгі көзіне банк
пайдасы жатады. Кейде банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор
есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша дивиденттер
төленеді.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардан тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылады.
Арнайы қорлар болса, негізгі қорларды қайта бағалау қоры ұлттық
валюта мен шетел валюталар арасындағы айырма нәтижесінде құрылады.
Ваалюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында
жарғылық капиталды қалыптастыру барысында маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді
төмендету мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай
резервтерге: несиелік тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың
құнсыздануы байланысты құрылған резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша девидендті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігі. Арадағы транзит
шоты. Онда акционерлер арасында девидент түрінде бөлінбеген және
резервке түспеген пайда жинақталады. Пайданы резервке бөлу төлейтін
салықты төмендету әдісіне жатады. Себебі, резервтердің көп түрі
салықтан босатылады. Қазіргі коммернциялық банктердің ресурс қорына
өз қаражатының үлесі 10% шамасында. Басқарылатын ресурстар банкке
тартылған мерзімдік депозиттер және банкаралық несиелерді
біріктіреді.
Банктің тартылған қаражаттары – активтік операциялар, оның ішінде,
несиелік операциялардың 90% - ға жуықтай ресурстарға деген қажетін
қанағаттандырады. Олардың рөлі біршама жоғары тұрады. Заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын тарта отырып, коммерциялық
банктер халық шарушылығының қосымша айналым қаражаттарына деген
сұранысымен қатар халықтың тұтыну қажетін қанағаттандырады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай – ақ ескі банктік
жүйе үшін дәстүрлі емес, уақытша бос ақшалай қаражаттарды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.