ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің тарихы мен зерттелуі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
1. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің тарихы мен
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. 4
1. ХІХ ғасырдың І-ші жартысындағы қазақ әдебиеті және
туындылары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. ХІХ ғасырдың І-ші жартысындағы халық ағарту
ісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
3. ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысындағы мәдениетінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. ХІХ ғасыр әдебиетінің даму
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...20
1. Зар – заман поэзиясының
өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2. Әдеби шығармалардың жанрлық-көркемдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .32
3. Жаңа дәуірдегі әдеби дәстүрдің
жаңғыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 41
КІРІСПЕ
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы әдебиетінің шынайы рухы, ұлттың азаттығы
мен елдің тәуелсіздігі жолындағы өзекті арқауы, көкейкесті мүддесі патшалық
Ресейдің отаршылдығы тұсында да, Советтік саясат жылдарында да жеткілікті
деңгейде ашылмай, айтылмай келген еді. Бірқатар ақындардың шығармашылығы
кеңестік идеология қалыбымен жаңсақ бағаланып отырды. Бұл кітапта қазақ
әдебиетінің ерекше тегеуірінді, рухы асқақ, идеялық-көркемдік шарықтау
дәуірі - ХІХ ғасырдағы ішкі жаңғыру заңдылықтары тарихи шындық тұрғысынан
сараланып отыр. Көркем әдебиет пен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстардың
сабақтастығы, сонымен қатар ұлттық әдебиеттің халықтық қасиеті тұңғыш рет
ғылыми түрде негізделіп, басты сипаттары мен заңдылықтары дәйектелді.
Көптеген ақындардың мұралары қайта қаралды, архивтерде тұмшаланып жатқан
деректер назарға алынды, жаңа көзқарас тұрғысынан бағаланды. [1.17].
Тәуелсіздік алғанға дейін әдебиет тарихындағы орны жете сараланбай
келген Көтеш Райымбекұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы сынды
бірнеше ірі ақындардың шығармашылығына назар аударылды. Шал Құлекеұлы,
Махамбет Өтемісұлынан бастап бірқатар көрнекті тұлғалардың туындылары
арнайы талданды.
ХІХ ғасырда қазақ халқының жаңа әдебиеті қалыптаса бастады, әдебиет
жанрлық, көркемдік шеберлік тұрғыдан іштей түлеп, тақырып аясын барынша
кеңейтті, қоғамның тарихи құбылыстарына қарай күрделі көркемдік сипат алды.
Әдеби процестің осындай заңдылықтары қазақ қауымының қоғамдық-әлеуметтік
жағдайларымен бірегей сабақтастықта қарастырылды.
Қазақ әдебиеті тарихының ең бір құнарлы, дәстүрі берік, мазмұны бай кезеңі
ХІХ ғасыр. [1.20].
Бұл ғасыр үлкен-үлкен құбылысты оқиғаларға да, күрделі де шиеленісті
әлеуметтік тартыстарға да толы болғандығы дүние тарихының парақтарынан да
белгілі. Ондай тарихи кезең құбылыстары қазақ даласына соқпай өткен жоқ.
Қазақ елі бұл кезеңде де ауыр күндерді басынан кешті. Он сегізінші ғасырдың
аласапыран дәуірінің зардаптары жалғаса түсті. "Ақтабан шұбырынды" атанған
зарлы заманнан өткен қазақ жұрты, қазақ хандығы тағы да бір қилы заман,
қиын кезеңге аяқ басты. Сол дәуірдің оқиғалары мен тарихи шындығы,
негізінен, қазақ әдебиеті шығармаларында көрініс тапты. ХІХ ғасырдағы
қазақтың ұлттық әдебиетін дәуір шындығынан бөліп қарау мүмкін емес. Бұл
кезеңде әдебиет пен халық тарихы біте қайнасып, кірігіп кеткендей еді.
Қазақ даласында ХІХ ғасырда патшалы ресей отарлаушылары жүргізген
саяси-әлеуметтік өктемдік пен басқару жүйесіндегі реформалардың себеп-
салдарлары сол кезеңдегі қазақ әдебиеті шығармаларынан да жан-жақты көрініс
тапты. Көкірегі ояу ақын-жырау, сөз ұстаған би, шешендер ұлттың мұңын,
ұлттың келешегін болжаған күңіреністі көзқарастарын толғады. Хандық басқару
жүйесі ыдырағаннан кейін, үздік-создық ұлт-азаттық қозғалысына ұласқан
наразылық жалпыхалықтық қуатты күшке айналып кетуге түрлі ішкі-сыртқы
жағдаяттар кедергі болса да, халықтың мұң-мүддесі тарихи жыр, дастан,
толғауларда буырқанып көрінді. Бұрқ етіп басталып, езіп-жаншылып, қайта бас
көтеріп өршіп отырған ұлт-азаттық қозғалыс тарихының ұзақ мерзімді
кезеңдерінде ақындардың сөзі, ұлттық әдебиет мұраты ғана өз жолынан да,
жүрісінен де жаңылған жоқ.
Осы аласапыран кезеңдердегі қазақ әдебиетінің шығармаларын тереңдеп
талдап тану, ұлттық әдебиеттің жаңа дәуірінің қалыптасуы мен даму
заңдылықтарын тарихи сабақтастықта зерттеу ел тарихының қастерлі беттерін
ашады. ХІХ ғасыр әдебиеті өткен ғасырлардағы ұлттық сөз өнерінің өрнегін,
дәстүрін сақтаумен бірге көркемдік құралдарын байытты, жаңа сипаттар
дарытты. Әдеби шығармалар жанрлық жағынан да, көркемдік бітімі турасында
да, идеялық мазмұны жөнінен де көп ілгеріледі. [1.24].
Зерттеу барысында осы дәуірдегі көптеген әдеби мұралар жаңа қырынан
қарастырылды, бұрын белгісіз болып келген, әлде арнайы талдауға түрлі
себептермен мүмкіндік болмаған шығармалар мен ақын-жазушылар мұралары
ғылыми айналымға қосылды. Дулат, Шортанбай мұраларына қазақ халқы
тәуелсіздік алғаннан кейін ғана тереңдеп үңіліп, ашық жазуға мүмкіндік
туды. [1.30].
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеті тарихының ең бір құнарлы,
дәстүрі берік, мазмұны бай кезеңі ХІХ ғасыр. Бұл ғасыр үлкен-үлкен
құбылысты оқиғаларға да, күрделі де шиеленісті әлеуметтік тартыстарға да
толы болғандығы дүние тарихының парақтарынан да белгілі. ХІХ ғасырдағы
қазақтың ұлттық әдебиетін дәуір шындығынан бөліп қарау мүмкін емес. Бұл
кезеңде әдебиет пен халық тарихы біте қайнасып, кірігіп кеткендей еді.
Соған орай әдебиет те жаңа сапалық деңгейге көтерілді. Қазіргі
әдебиеттануда "жаңа дәуір әдебиеті" деп атала бастаған бұл кезеңдегі
әдебиет шынында да тарихи алғышарттары мен себеп-салдарларына орай дәстүрлі
арнадан шығып жаңа сипаттарға ие бола бастады. Жыраулық әдебиеттің
мектептері, әдеби дәстүр уақыт талаптарына сәйкес соны көркемдік
соқпақтарға ойысты. Қоғамдық-әлеуметтік мәселелер, саяси тақырыптар,
күнделікті қауым тірлігіндегі жақсылы-жаманды көріністер тікелей әдеби
шығармалардың өзекжарды саздарына, көкейкесті сөзіне ұласып отырды.
ХІХ ғасырдағы қазақтың ұлттық әдебиетін дәуір шындығынан бөліп қарау
мүмкін емес. Бұл кезеңде әдебиет пен халық тарихы біте қайнасып, кірігіп
кеткендей еді. Соған орай әдебиет те жаңа сапалық деңгейге көтерілді.
Қазіргі әдебиеттануда "жаңа дәуір әдебиеті" деп атала бастаған бұл
кезеңдегі әдебиет шынында да тарихи алғышарттары мен себеп-салдарларына
орай дәстүрлі арнадан шығып жаңа сипаттарға ие бола бастады. Жыраулық
әдебиеттің мектептері, әдеби дәстүр уақыт талаптарына сәйкес соны көркемдік
соқпақтарға ойысты. Қоғамдық-әлеуметтік мәселелер, саяси тақырыптар,
күнделікті қауым тірлігіндегі жақсылы-жаманды көріністер тікелей әдеби
шығармалардың өзекжарды саздарына, көкейкесті сөзіне ұласып отырды. Алынып
отырған тақырып сонысымен де өзекті болып саналады. Ежелгі дәуірдегі
әдебиет бастауларын негізге ала отырып, ХІХ ғасырда жаңаша үлгідегі әдебиет
пайда болды. Және де сол әдебиет келесі, ХХ ғасырдағы әдебиет өкілдерінің
сусындар бұлағы, шабытының қайнар көзі болды. Мысалға, Абайды
шабыттандырған, қаламына арқау болған Ұлы даланың көшпелі халқының
философиялық, әдеби мұрасы болса, ХХ ғасырға келіп Абайды үлгі тұтып, Алаш
зиялылары қалыптасты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Осы зерттеуді жүзеге асыру
барысында ХІХ ғасыр әдебиеті, оның даму үрдісі мен зерттелу тарихы туралы
толыққанды түсінік қалыптастыру мақсат етіп қойылды. Осы мақсатқа жету
барысында келесідей міндеттер белгіленді:
- ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің тарихы мен зерттелуі туралы ақпарат
жинау;
- ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің өкілдерінің туындыларымен танысу;
- ХІХ ғасырдағы халық ағарту ісінің жай-күйіне сараптама жасау;
- ХІХ ғасырдағы әдеби шығармалардың жанрлық-көркемдік ерекшеліктерін
көрсету;
- ХІХ ғасырдағы дәуірдегі әдеби дәстүрдің жаңғыруының маңыздылығын ашу.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде ХІХ ғасыр әдебиеті, әдебиет тарихы,
әдебиет өкілдері, олардың халықтың өміріне тигізген әсері, әдеби
шығармалары алынды. Және жұмыстың негізгі бөлімі осы нысандар негізінде
жүзеге асырылды.
Зерттеу жұмысының ғылымилығы.
Зерттеу жұмысының әдістері. Жинақтау → өңдеу → сараптау → талдау →
саралау → сипаттау → салыстыру → іріктеу → жүйелеу.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
әр тарауы үш тараушадан және жалпы қорытынды, сонымен қатар пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы әдебиетінің шынайы рухы, ұлттың азаттығы мен
елдің тәуелсіздігі жолындағы өзекті арқауы, көкейкесті мүддесі патшалық
Ресейдің отаршылдығы тұсында да, Советтік саясат жылдарында да жеткілікті
деңгейде ашылмай, айтылмай келген еді. Бірқатар ақындардың шығармашылығы
кеңестік идеология қалыбымен жаңсақ бағаланып отырды. Бұл кітапта қазақ
әдебиетінің ерекше тегеуірінді, рухы асқақ, идеялық-көркемдік шарықтау
дәуірі - ХІХ ғасырдағы ішкі жаңғыру заңдылықтары тарихи шындық тұрғысынан
сараланып отыр. Көркем әдебиет пен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстардың
сабақтастығы, сонымен қатар ұлттық әдебиеттің халықтық қасиеті тұңғыш рет
ғылыми түрде негізделіп, басты сипаттары мен заңдылықтары дәйектелді.
Көптеген ақындардың мұралары қайта қаралды, архивтерде тұмшаланып жатқан
деректер назарға алынды, жаңа көзқарас тұрғысынан бағаланды. Тәуелсіздік
алғанға дейін әдебиет тарихындағы орны жете сараланбай келген Көтеш
Райымбекұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы сынды бірнеше ірі
ақындардың шығармашылығына назар аударылды. Шал Құлекеұлы, Махамбет
Өтемісұлынан бастап бірқатар көрнекті тұлғалардың туындылары арнайы
талданды. [2.160].
ХІХ ғасырда қазақ халқының жаңа әдебиеті қалыптаса бастады, әдебиет
жанрлық, көркемдік шеберлік тұрғыдан іштей түлеп, тақырып аясын барынша
кеңейтті, қоғамның тарихи құбылыстарына қарай күрделі көркемдік сипат алды.
Әдеби процестің осындай заңдылықтары қазақ қауымының қоғамдық-әлеуметтік
жағдайларымен бірегей сабақтастықта қарастырылды.
Қазақ әдебиеті тарихының ең бір құнарлы, дәстүрі берік, мазмұны бай кезеңі
ХІХ ғасыр. Бұл ғасыр үлкен-үлкен құбылысты оқиғаларға да, күрделі де
шиеленісті әлеуметтік тартыстарға да толы болғандығы дүние тарихының
парақтарынан да белгілі. Ондай тарихи кезең құбылыстары қазақ даласына
соқпай өткен жоқ. Қазақ елі бұл кезеңде де ауыр күндерді басынан кешті. Он
сегізінші ғасырдың аласапыран дәуірінің зардаптары жалғаса түсті. "Ақтабан
шұбырынды" атанған зарлы заманнан өткен қазақ жұрты, қазақ хандығы тағы да
бір қилы заман, қиын кезеңге аяқ басты. Сол дәуірдің оқиғалары мен тарихи
шындығы, негізінен, қазақ әдебиеті шығармаларында көрініс тапты.
ХІХ ғасырдағы қазақтың ұлттық әдебиетін дәуір шындығынан бөліп қарау
мүмкін емес. Бұл кезеңде әдебиет пен халық тарихы біте қайнасып, кірігіп
кеткендей еді. Соған орай әдебиет те жаңа сапалық деңгейге көтерілді.
Қазіргі әдебиеттануда "жаңа дәуір әдебиеті" деп атала бастаған бұл
кезеңдегі әдебиет шынында да тарихи алғышарттары мен себеп-салдарларына
орай дәстүрлі арнадан шығып жаңа сипаттарға ие бола бастады. Жыраулық
әдебиеттің мектептері, әдеби дәстүр уақыт талаптарына сәйкес соны көркемдік
соқпақтарға ойысты. Қоғамдық-әлеуметтік мәселелер, саяси тақырыптар,
күнделікті қауым тірлігіндегі жақсылы-жаманды көріністер тікелей әдеби
шығармалардың өзекжарды саздарына, көкейкесті сөзіне ұласып отырды.
[2.161].
Тарихи шындық пен көркемдік шындық арасындағы сабақтастық бұрынғыдан
да айқын көрінді. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің заңдылықтарын сол
кезеңдердегі қазақ халқының тарихымен сабақтастықта қарау қажеттігі осындай
әу бастан жаратылысы бір көркемдік құбылыстардың ішкі бірлігінен туындайды.
Осы кезеңдегі елдік құрылымдық күйреу қазақ халқының қоғамдық-
әлеуметтік өмірін біржола басқа арнаға бұрған еді. ХІХ ғасырдағы Евразия
кеңістігіндегі тарихи реформалар қазақ әдебиетінің де болмысына бетбұрысты
өзгерістер әкелген.
Қазақ даласында ХІХ ғасырда патшалы ресей отарлаушылары жүргізген
саяси-әлеуметтік өктемдік пен басқару жүйесіндегі реформалардың себеп-
салдарлары сол кезеңдегі қазақ әдебиеті шығармаларынан да жан-жақты көрініс
тапты. Көкірегі ояу ақын-жырау, сөз ұстаған би, шешендер ұлттың мұңын,
ұлттың келешегін болжаған күңіреністі көзқарастарын толғады. Хандық басқару
жүйесі ыдырағаннан кейін, үздік-создық ұлт-азаттық қозғалысына ұласқан
наразылық жалпыхалықтық қуатты күшке айналып кетуге түрлі ішкі-сыртқы
жағдаяттар кедергі болса да, халықтың мұң-мүддесі тарихи жыр, дастан,
толғауларда буырқанып көрінді. Бұрқ етіп басталып, езіп-жаншылып, қайта бас
көтеріп өршіп отырған ұлт-азаттық қозғалыс тарихының ұзақ мерзімді
кезеңдерінде ақындардың сөзі, ұлттық әдебиет мұраты ғана өз жолынан да,
жүрісінен де жаңылған жоқ. [2.163].
Осы аласапыран кезеңдердегі қазақ әдебиетінің шығармаларын тереңдеп
талдап тану, ұлттық әдебиеттің жаңа дәуірінің қалыптасуы мен даму
заңдылықтарын тарихи сабақтастықта зерттеу ел тарихының қастерлі беттерін
ашады. ХІХ ғасыр әдебиеті өткен ғасырлардағы ұлттық сөз өнерінің өрнегін,
дәстүрін сақтаумен бірге көркемдік құралдарын байытты, жаңа сипаттар
дарытты. Әдеби шығармалар жанрлық жағынан да, көркемдік бітімі турасында
да, идеялық мазмұны жөнінен де көп ілгеріледі. Зерттеу барысында осы
дәуірдегі көптеген әдеби мұралар жаңа қырынан қарастырылды, бұрын белгісіз
болып келген, әлде арнайы талдауға түрлі себептермен мүмкіндік болмаған
шығармалар мен ақын-жазушылар мұралары ғылыми айналымға қосылды. Дулат,
Шортанбай мұраларына қазақ халқы тәуелсіздік алғаннан кейін ғана тереңдеп
үңіліп, ашық жазуға мүмкіндік туды.
Соған орай қазақ әдебиеті тарихының ең бір тынысты, мазмұнға бай
кезеңі - ХІХ ғасыр шығармаларын шартты түрде екі кезеңге бөліп қарауға тура
келеді. Демек, ХІХ ғасырды еңсеріп ХХ ғасырдың советтік дәуіріне аяқ басқан
алғашқы ширегін қамтитын ұлттық әдебиеттің жаңа дәуір әдебиеті кезеңі үш
дәуірге сұрыпталып қарастырылмақшы. Бірінші кезең - ХІХ ғасырдың бірінші
жартысындағы әдебиет, екінші кезең - ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет
те, үшінші кезеңі ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі әдебиет деп желіленді.
[2.164].
Ұлттық әдебиеттің бұл үш белесі негізінен қазақ ақын-жазушыларының,
зиялы қауым өкілдерінің елдік құрылымды, мемлекеттік тәуелсіздікті, елдік
әдебиетті көксеп, сол жолда жанын салып ізденіп жұмыс істеген, ашық саяси
күреске бел шешіп кірген тұсы. Бір ғасыр бойы жүрген ұлт-азаттық күресі мен
ұлттық азаттық аңсары ХХ ғасырдың басындағы Алаш қайраткерлерінің
қозғалысына барып ұласты. Қазақ әдебиеті мен қазақ елінің тарихында бұрын-
соңды мұндай азаматтық-саяси бағыты айқын тегеуірінді дәуір болған емес.
Алашорда қайраткерлерінің саяси күресі есіл кетіп, қазақ елінің кейінгі
тағдыры советтік заманға жалғасқандығы мәлім.
Қазақ әдебиеті тарихының төртінші томындағы зерттеулер мен талдаулар
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы (1800-1850 жылдар аралығындағы)
әдебиеттің даму заңдылықтарын қамтиды. "ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы
қазақ әдебиеті" атты шолу мақала осы кезеңдегі әдебиет тынысына сараптама
жасап, негізгі бағыттары мен көркемдік ерекшеліктерін көрсетуге арналды.
ХVІІІ ғасырдың соңында дүниеге келіп шығармашылық ізденістері ХІХ ғасырда
көрінген ақын-жыраулар мен ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүріп,
әдеби шығармалар жазған тарихи тұлғалардың өмір жолы мен әдеби қызметі
ғылыми айналымға ұсынылды. Отыздан аса ақын-жыраулар мұралары қарастырылды.
Сол кезеңдегі әдебиеттің даму тынысының өзіндік ерекшеліктері сипатталып,
негізгі заңдылықтары зерделенді, он бес ірі суреткерлердің шығармашылық
портреттері жасалды. [2.170].
Әдетте әдебиет тарихына қатысты академиялық басылымдарға шығармалары
жете зерттеліп, зерделенген, белгілі бір ғылыми тұжырымды көзқарас
қалыптасқан тұлғалар қосылатындығы белгілі. Қай ғасырда да қазақ ақын-
жыраулары, көркем сөз шеберлері көп болғандығы да шындық. Бұл ХІХ ғасыр
әдебиетіне де қатысты жай. Қолжазбалары мұрағат қорларында сақтаулы,
мерзімді баспасөзбен бірді-екілі кітаптарда шығармалары тиіп-қашып
жарияланған, немесе мұралары жарық көрсе де зерттеліп, бағалана қоймаған
ақын-жыраулар тіпті көп. Кейбірінің әдеби-көркем мұралары ауқымды болып
келсе, енді біреулерінің үш-төрт, әлде оншақты өлеңдері мен айтыстары ғана
сақталып қалған. Тәуелсіздік алған жылдардағы егемендік пен еркіндік бұл
салаға да өз жаңалағын әкелді. Көптеген ақын-жыраулар әдеби айналымға
қосылды. Сонымен бірге Қазақстанның түкпір-түкпірінен, әр ауылдан ақындар
мен батырларды атап-түстеп, дәріптеу үрдісі басталды. Бұл көбінесе жер-
жердегі әуесқой әдебиетшілер мен әдебиет жанашырлары тарапынан шашыраңқы,
стихиялы түрде жүрді. Кейінгі жылдарда арнайы ғылыми мамандандырылған
экспедициялар шығару дәстүрі мүлде тоқтап қалғандықтан, ел ішінде бастау
алған әдеби мұраларды жинап-насихаттау мақсатындағы талаптардың бәрі бірдей
ғылыми тұрғыда тиісті деңгейде нәтиже бере бермейді. Міне, осындай
себептермен, жеткілікті зерттеліп, белгілі бір ғылыми тұжырым түйіп
үлгермегендіктен ақын-жыраулардың енді бір қатарының шығармаларын
академиялық зерттеу кітабына қосудың реті келмеді. Бұл әдебиеттану
ғылымының үздіксіз жалғаса беретін, кезең-кезеңімен атқарылатын төл ісі.
Енді бірқатар ақындардың есімдері мен шығармалары аталып, қысқа мағлұматтар
ұсынылды.
1. ХІХ ғасырдың І-ші жартысындағы қазақ әдебиеті және туындылары
Жер жүзі әдебиетінің тарихына көз салсақ, мәдени-рухани дамуында
белгілі бір белі,елеулі кезеңдері болады. Әр елдің әлеумет өміріндегі әр
алуан тартыс, тап күресі, қоғам өмірінің жалпы даму процесі таптың немесе
топтың ой-пікір, тілек, мүддесін жыр етіп жоғары көтеретін адамдарды да
дүниеге ала келеді. Олардың кейбіреулері ескінің шырмауынан шыға алмай,
өткеннің күнгейін, жаңа заманның көлеңке жағын көрсе, кейбіреулері
ескіліктің сыншысы, жаңалықтың жаршысы дәрежесіне көтеріледі. Олар тарихты
даттамай да, мақтамай да әділ бағалап, үмітті алдан, жарықты келешектен
күтеді. Өз кезіндегі әр алуан мәселелерді терең толғап, кеңінен шолиды.
Айналасына көз тігіп, ел қамы, жұрт пайдасы деген нысананы алға қояды
да, тарихтың үлкен сахнасында бой көрсетеді. Сөйтіп, олар өз дәуірінің
ұраншысы, келешектің жыршысы болады. [2.172].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақтың әлеумет
қайраткерлеріне, оқымысты, ақын, жазушыларына, олардан қалған мұраларға біз
осы тұрғыдан келсек, өмірде екі түрлі көзқарас, екі түрлі тілек, екі түрлі
мүддені аңсаушылардың болғандығын көреміз. Бұны әдеби нұсқалардан айқын
аңғарамыз. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиеттің идеялық мазмұнына,
стиль ерекшеліктеріне қарап, біріншісін регресшіл романтизм бағытындағы
әдебиет те, екіншісін реалистік және прогресшіл романтизм бағытындағы
әдебиет деп бөліп қараймыз. Бірінші бағыттың басты өкілдері: Шортанбай,
Әубәкір (Әбубәкір), Мұрат, Нұржан т.б. Бұл ақындардың әрқайсысы
Қазақстанның әр түкпірінде өмір сүрді. Көбінің бір-бірімен қарым-қатыс,
байланыстары болған жоқ. Бірақ олардан қалған мұраларды алсақ, барлығына
ортақ, барлығының шығармаларына тән бірнеше ерекшеліктерді көреміз, яғни
өмірге торыға қарау, заманына риза болмау, қазақ даласына жайыла бастаған
капитализм элементтеріне, олармен байланысты туа бастаған жаңалықтарға
қарсы болу, Қазақстанның Россияға қосылуына наразылық білдіру, өткен
заманды, хандық-феодалдық құрылысты мадақтау, бар жанымен ескі өмір, көне
заманға қайта бұрылу, өмірден торығу, дінге сену, бұл дүниеден безіп, ол
дүниені іздеу.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ қоғам өміріндегі әр алуан болған
өзгешеліктерді суреттей келіп, Кердері Әубәкір ақын:
Қарадан туып хан болды,
Құлдан туып паң болды,
Сары - азамат, сардар - бек,
Сары сулар - ас болды...
Халық ұстаған хандары,
Тағынан түсіп көлбеді,
Ақсақалдар жығылып,
Жас балалар тергеді.
Не жамандар түзеліп,
Жоғары қарап өрледі, -
десе, Шортанбай:
Ақсақалдан әл кетті,
Алмайды оның кеңесін.
Старшын қойған болыпты
Қайда пысықсыған немесін.
Шұнақ бидің тұсында,
Жауға қалқан ер кетіп,
Би қалмады шүйделі, -
деді. Әрине, ХІХ ғасырдың екінші жарымында құлдан туып теңдік алып,
кедейден шыққандар ел билеп, сарысы әкім, сардары - бек болған қазақ
жоқ. Оны қазақ тарихы білмейді. Әубәкір, Шортанбайдың бұл айтып отырғандары
шын мәніндегі құл, кедейлер емес, ХІХ ғасырдың екінші жартысында сауда
арқылы байыған қазақ даласындағы байлар, яғни, аталы сойдан шықпаса да,
байлықтың арқасында ел тізгініне жармасушылар еді. Қазақтың әлеумет
өміріндегі үстемдік хандар мен сұлтан, ірі феодалдардың қолына көшуі
Шортанбай, Әубәкірлердің жандарына ауыр тиеді. Сондықтан да олар өтіп бара
жатқан хандық дәуірді көксеп күңіренеді. [2.174].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақтың Россияға үзілді-кесілді
қосылуымен, 1861 жылғы реформамен, қазақ даласына орыс шаруаларының
орналасуымен, 1868 жылы Жаңа низамның нәтижесімен, қазақ даласына жайыла
бастаған капитализм элементімен байланысты әр алуан жаңалықтардың да төбесі
көріне бастады. Бұл жаңалық, өзгерістердің бәрі де Шортанбай, Әубәкір,
Мұраттарға жан түршіктірерлік нәрсе болып көрінді, олар заман азды, ел
тозды деп жырлай бастады. Аз-мұз өзгерістердің өзін адам айтқысыз үлкейтіп
көрсетті:
Заман кетті қырынға,
Бұрынғы, шіркін, заманның,
Исі де келмес мұрынға.
Биттей нәрсе қалсайшы,
Бұрынғы заңнан ырымға, -
дейді Шортанбай. Бұл кездегі өзгеріс, жаңалықтардың егжей-тегжейін
Шортанбайдан гөрі құлдилата суреттеген - Әубәкір ақын. Әубәкірдің қай
мәселе жөніндегі өлеңін алсақ та, ол кездегі өмір шындығын пессимистік
сарынмен шектен шығара суреттегенін көруге болады. Бұл бағыттағы ақындардың
қай-қайсысы да заман азды, ел тозды деген қорытындыға келіп:
Ақыл сұрасаң азбас ең,
Көпті көрген көнеден.
Қасиет кетті төреден,
Әділдік кетті билерден,
Абырой кетті енеден,
Мейір кетті пендеден.
Тар заманға душар боп,
Жаздым, тәңірім, мен неден, -
дейді. Ғасырлар бойы үстемдік етіп келген хандықтың жойылуы, феодалдық
құрылыстың іргесінің босай бастауы сол таптың идеолог жыршысы болған
ақындардың бәрінің торығуына себеп болды. Олар қоғам өмірінің даму процесін
даттау, ескіні дәріптеу арқылы тоқтатпақшы болды. Заманның ешбір өзгермей
өз қалпында қалуын аңсады. Ел азып, жұрт тозбайтын заң да, жақсылық та,
ескілік те көне заманда - деп, келешекке ұсынған өсиеті осы ескілік болды.
[2.178].
Бұл кезге шейін өзінің үстемдігін өмірдің барлық саласында толық жүргізіп
келген қазақтың феодал табы, оның идеология майданындағы ақын, жыршылары
жаңалыққа қарсы әр алуан жолдармен күрес ашты. Сол кезде орыс мектептерінде
білім алып, ел билеу жұмысына араласқан бірен-саран оқымыстыларды, қазақ
салтына ене бастаған кейбір жаңалықтарды, ескішіл феодал ақындарын өлтіре
сынап, Әубәкір:
Тар шалбар, бешпет шықты қынамалы,
Жігітке шапан киген ұнамады.
Сары жез самауырын тағы шықты,
Машина шүмегі бар бұрамалы.
Төсектен ерте тұрып, басы ауырса,
Бөтен ем шайдан басқа сұрамады.
Сол болды ауруының жаққан емі,
Халықтың бәрекелді тапқан емі, -
десе, тап осы пікірді Мұрат сөзбе-сөз қайталап:
Киім кисе жеңі жоқ,
Етегі бар да, белі жоқ.
Бармақ сыяр жері жоқ,
Қатпа болған түйедей,
Киеңкі болған биедей
Ел билейді бір сымпыс,
Екі бұты таралған, -
деді. Феодал қоғам құрылысының қаймағын бұзғысы келмеген феодал табы
жыршыларының жаңалыққа қарсы күресте күшті құралдарының бірі дін мәселесі
болды. Олар діннің кертартпалық әсерін түсінді. Сондықтан ислам дінінің әр
алуан шарттарын өлеңге айналдырып, халыққа таратуға тырысты. [4.120].
Бұл кезде ислам діні қазақ даласына екі түрлі жолмен тарады. Бірінші
жолы қазақтың әр облысында, әр ауданында ресми түрде ашылған мектеп,
медресе болса, екіншісі түрік, татар тілінде басылған кітаптар еді. Мектеп,
медреселердегі схоластикалық діни оқуды өзі жақсы білмейтін дүмше, надан
молдалар жастарға қараңғылық, кертартпалықтың ұрығын септі. Тәңірге
апаратын тура жол деп, дінге шәк келтірмей, бас июді уағыздады, жұрттан
осыны талап етті. Әйтсе де схоластикалық оқу, діни үгіт арқылы таратпақшы
болған идеалистік көзқарас жалпы көпшілікті түгел ертіп кете алмады. Араб,
иран, түрік елдеріндегі діни фанатизм қазақта болмауы былай тұрсын,
өзіміздің көршілес Қазан татарларымен салыстырғанның өзінде, қазақтың
діншілдігі арасында айырма болды. Діншілдер әр алуан жолдармен, қалай да
болса, қазақ даласында дінді мол таратуға, діншілдіктің ең жоғарғы сатысы
фанатик халге жеткізуге әрекеттер жасады. Әптиек, құраннан бастап,
Мұхаммедтің 40 парызын үйрететін Қырық хадис, Шортсала кітаптарының
әрбір шартын қазақшылап оқыту, үйрету әдісіне көшті. Діншілдердің бұл
әрекеттері де олардың өздері ойлағандай нәтиже бере алмады. Ислам дінін
ресми түрде алса да, оған бағынса да, иланудың ішкі мағынасына толық
түсінуден не түсінбесе де оған түгел берілуден халық көпшілігі бас тарта
бастады.
ХІХ ғасырдың 60-70 жылдарында қазақ елінің көп жерлерін аралап,
олардың әдебиетін, салтын, ғұрпын, дінін, тілін зерттеуші атақты ғалым,
тюрколог В.В.Радлов бұл жөнінде былай деп жазады: Халықтың (қазақтың)
көпшілігі ислам жолын сыртқы әдет-ғұрып жөнінде ғана қолданады: шаш алдыру,
мұрт қағу әдеттері қатты сақталынады. Намаз оқу, ораза ұстау дегендерді
Мұхаммед дініндегі отырықшылар, олардың маңында тұратын қырғыздар болмаса,
одан басқа халықтың көпшілігі оразаны берік ұстай бермейді. Дәретті теріс
алады, дәреттің орнына таямамды (ташбиық) жақсы көреді. Мал бауыздауда ғана
құран сөздері қатты ескеріліп, қырғыздардың (қазақтардың), әсіресе қарттар
жағы, құран сөздерінен үзінді келтіруді ұнатады. Бірақ иланудың ішкі
мағынасын толық білу олардың арасында сирек кездеседі,1 - дейді. Радловтың
бұл айтқандары - шындық. [4.122].
Қазақ өзімен көршілес түрік тектес халықтармен салыстырғанда, ислам
дінінің зәрімен түгел улану дәрежесіне жеткен жоқ. Оразаны күзге, намазды
жазға қалдыруға не намаздың орнына Ақ қойдың келдесі, қара қойдың
келдесі, мен Құдайдың пендесі, -деп баса беруге олар әрдайым әзір
болатын. Молда мен қожа, хазірет пен ишан ясин, тәбәрәкті өлердей
мүлгітіп, мақамын келтіріп қанша оқыса да, араб, парсы тілін білмейтін
қазақтар үшін олардың аяты, қадистері аңғыры бар, мандыры жоқ, үні бар,
ұғынары жоқ жай сөз, жалаң әуеннің дәрежесінен аса бермейтін. Осындай
жағдайда қазақ даласына дін әсерін күшейту жолының мықты құралы ретінде
түрік, өзбек, татар баспаларынан шыққан көркем әдебиет нұсқалары келіп
араласты.
Діншілдік идеяға әбден суарылған, әулие-әмбие, пайғамбар, сақабалардың
іс-әрекеттерін асыра дәріптейтін, тәңірді, оған құлшылық етуді жырлайтын
бұл әдебиеттің ұясы мен ойнағы түрік мемлекеті болды. Сол кездің өзінде-ақ
азған ой-пікірдің жылымы болған түрік милеті өздерінің пантюркистік
көзқарасын түрік тектес басқа елдерге тарату саясатын әр алуан жолдармен
жүргізуге тырысты. Соның бірі дін және діншілдік моральді үгіттейтін
кітаптар болды. [4.126].
Бұл діншілдікті үгіттеуде 1801 жылдан бастап, ХХ ғасырдың алғашқы
жылдарына шейінгі Қазан, Уфа т.б. татар баспа орындарында басылып шығып,
қазақ даласына тараған жыр, өлең, бәйіт, қисса деп аталатын кітапшалардың
көпшілігінде-ақ дін, діншілдік мәселесі қозғалды. Бұл кітаптардың идеялық
мазмұнын айқындай келіп, атақты тюрколог проф. С.Е.Малов: Дін және діни
мораль - барлығының мазмұны осы ғана, - деді.
ХІХ ғасырдан бастап қазақтың жазба әдебиетi — әлеумет халiн ұғып, ел
қамын жақтауға кiрiсiп, өлең бұрынғыша, қызық, сауық сияқты ермек емес,
қауым қызметiн атқара бастады, елдiң саяси пiкiрi мен тiлек, мақсат, мұң,
зар сияқты сезiмдердiң басын қосып, жаңадан ой негiзiн, салт санасын
құрауға кiрiстi, бұл уақытқа шейiн болмаған әлеуметшiлдiк сарыны, азаматтық
нысанасы бой көрсеттi. Осындай әлеуметшiлдiк сарынды көбейткен тарихи
оқиғалар бұл дәуiрде орыс отаршылдығымен байланысты туды. Ресей империясына
бодан болу, сонымен байланысты туған ел iшiндегi өзгерiстер, қанаудың
күшеюi, халықтың тiршiлiк ету аясының тарылуы, ұлттық намыстың тапталуы
қазақ ақындары шығармаларында кеңiнен бейнелендi. Осы өзгерiске қарсы анық
наразылық Махамбет Өтемiсұлы өлеңдерiнен айқын көрiнедi. Махамбет жырлары –
Исатай Тайманов бастаған көтерiлiстiң (1836 – 1837) ұраны, үнi. Мұнда
көтерiлiстiң мақсат-мұраты (Қорлықта жүрген халқыма бостандық алып берем
деп), оған қатысатын ерлердiң сипаты (Ереуiл атқа ер салмай), соғыс
суретттерi (Соғыс), Исатайдың батырлығы мен оны жоқтауға арналған жырлар
(Тарланым, Мұнар күн), ақынның өз жайына, көңiл-күйiне (Баймағамбет
сұлтанға айтқаны, Қызғыш құс) байланысты өлеңдерiне жалғасып, тұтастай
көтерiлiс тарихын, сол кезеңдегi әлеуметтік жағдайды бейнелейдi. [5.108].
Исатай-Махамбет көтерiлiсiне тiлектес ақындар қатарындағы Шернияз
Жарылғасұлының Исатайды мадақтап, Баймағамбеттi даттайтын өлеңдерi
батылдығымен, тапқырлығымен бағалы. Исатай – Махамбет көтерiлiсiне жалғас
туған Кенесары—Наурызбай бастаған ұлт-азаттық қозғалысы да (1837 – 1847)
өзiне тiлектес әдебиет тудырды (Наурызбай – Қаншайым, Топ жарған,
Жасауыл қырғыны, Нысанбай Жаманқұлұлының Кенесары-Наурызбай жыры). Сыр
бойында, Батыс Қазақстанда өткен патша отаршылдығына қарсы көтерiлiстер
кезiнде жаңа жырлар туды (Бекет батыр, Жанқожа батыр). Отаршылдыққа
қарсы күрес поэзиясы қазақ көркем сөзiнiң дамуында озық идеясымен, халықтық
мазмұнымен жаңа белес саналады. Билеушiлерге қарсы наразылықты ашық айтқан
шыншыл поэзия туды, адамды суреттеудiң жаңа тәсiлдерi қолданылды. Осы
қатардағы ақындар iшiнде Жанақ Сағындықұлы, Шөже Қаржаубайұлы, Сүйiнбай
Аронұлы елеулi орын алады. Отаршылдық дәуiр әдебиетiнiң ақындары
шығармаларында ел байлығының талауға түсiп, халықтың кедейшiлiкке ұрынып,
қоныстың тарылуы, зорлық-зомбылықтың күшеюi, парақорлықтың етек жаюы,
адамдар мiнез-құлқының өзгерiп, ұсақталып, берекесiздiкке түсуi, дiн
шарттарының еленбеуi, т.б. жағдайлар кең қамтылып, көркем бейнелендi.
Оларды заман қайғысы, өткендi ойлап торығу, алдағы өмiрден шошыну зары
бiрiктiрдi. [5.108].
Бұл сарынның көрнектi ақындары – Дулат Бабатайұлы, Шортанбай
Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Кердерi Әбубәкiр Шоқанұлы, т.б. халықтық
поэзияның түрлерiн жетiлдiрдi. Оны заман шындығын бейнелеумен шебер
байланыстыруда, реализмдi байытып, адам психологиясындағы өзгерiстердi
жарқын суреттеуде, тiл өрнегiнде сан алуан жаңалықтар табуда осы топтағы
ақындардың еңбегi үлкен. Олардың бiразы отарлаушыларға шошына қарады,
дегенмен шығыс әдебиетiмен, дiни әдебиет үлгiлерiмен жете таныс болуы
арқасында көркемдiк құндылығы жоғары туындылар жасады.
2. ХІХ ғасырдың І-ші жартысындағы халық ағарту ісі
XІX ғасырда қазақ әдебиеті ұлттық дарынды тұлғалардың көптігімен де,
бір-біріне ұқсамайтын дара туындылардың сан қырлы сипатымен де ерекшеленді.
Бұл дәуірде айтыс өнері дамып, даңқты ақындар Жанақ, Шөже, Орынбай, Түбек,
Сүйінбай, Шернияз, Біржан, Бақтыбай, Жамбыл сияқты әйгілі ақындар қатары
Сара, Ырысжан, Ұлбике, Тәрбие, Ақбала және басқалар сияқты ақын қыздардың
есімдерімен толықты деуге болады. Түрі мен мазмұны жағынан айтыстар бір-
біріне ұқсамайды. Олардың кейбіреулерінің негізгі мазмұнында халықтың
өмірі, оның шаруашылық-тұрмыстық проблемалары, рулық қоғамдастықтың
ерекшеліктері сөз болса, Біржан мен Сара айтысында қазақ әйелдеріне жеке
бостандық беру мәселесі көтеріледі. Мұндай айтыстармен қатар бірін-бірі
қалжыңмен қағыту, танысу, амандасу, көңіл көтеретін әзіл-оспаққа құрылған
айтыс түрлері де аз кездеспейді. [5.115].
Осы кезеңнің музыкалық мәдениетінде Махамбет Өтемісұлы (1804-1846)
өзіндік даралығымен көрінді. Ол 1836-1838 жылдардағы Исатай Тайманұлы
бастаған шаруалар көтерілісінің белсенді қатысушысы ғана емес, көтерілістің
“жаны” мен “жылнамашысы” болды.
Махамбет Өтемісұлы (1804-1846) Батыс Қазақстан облысының Орда
ауданында туды. 20 жасынан Жəңгір ханның ұлы Зұлқарнайынмен бірге 1824-1829
жылдары Орынборда тұрды. 1829 жылы шаруалар толқуына қатысқаны үшін
Махамбет Калмыков түрмесінде отырды. Ақын өз шығармаларында үстем таптың
озбырлығын айыптады. Ол поручик Аитовқа Есет батырдың қолына түскен орыс
солдаттарын азат етуіне көмектескен. Махамбеттің өлеңдері 1836-1838
жылдардағы Бөкей Ордасындағы шаруалар көтерілісінің себептерін, мақсаттарын
айқындайды. Ол шығармаларында езілген еңбекшілер өмірін, билеуші таптың
озбырлығын суреттейді. 1846 жылы 20 қазанда Баймағамбет сұлтанның
жендеттерінен қаза тапты. Оның “Исатай көтерілісі”, “Исатайдың өлердегі
сөзі” сияқты шығармалары көтерілісті жан-жақты сипаттады. [5.117].
Сол сияқты Шернияз Жарылғасұлы (1817-1881) Кіші жүз қазақтарының
отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің жыршысы және ту көтерушісі болды.
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар көтерілісінің бел
ортасында жүрген Шернияз бұл қозғалыстың ұраншысы әрі ақыны болды.
Көтерілісшілер жеңіліске ұшыраған соң, Шернияз қуғындалды және оған қатаң
бақылау қойылды. Осыдан кейін ол Баймағамбет сұлтанның қол астынан пана
тауып, қалған ғұмырын осында өткізді. Ақын азаттық, бостандық тақырыбын
асқақ үнмен жырлады, сол арқылы Исатайдың батырлық бейнесін жасады: Па,
шіркін, Исатайдай сабаз тумас, Ақ алмас, алтын сапты қылышым-ай, Исатай
ел еркесі, ел серкесі, т.б. жырларын шығарды. Жалпы Шернияз поэзиясы
мазмұндық сипатымен, стильдік айқындығымен, көркемдік бейнелеу нақыштарының
шеберлігімен ерекшеленеді. Шернияз өлеңдерінің үш нұсқасы (Алыш ақын,
Мәшһүр Жүсіп, Омарбек нұсқалары) бар. Жалынды жырларымен халықты күреске
үндеген халық ақыны болды. [6.10].
Шығармалары қайшылыққа толы, күрделі тұлға саналған зар-заман ақындары
да қазақ әдебиетінде өзіндік орын алады. Зар-заман ақындарының көрнекті
өкілдері - Дулат Бабатайұлы (1802-1874), Шортанбай Қанайұлы (1818-1881),
Мұрат Мөңкеұлы (1843-1909). Олар қазақ халқының өмірін ақиқатпен жырлаған
ақындар болды. Ахмет Байтұрсыновтың “Ақындық жалғыз өз көңілінің күйін
толғай білуде емес, басқалардың да халін танып, күйіне салып толғай
алуында” деп тұжырымдағаны сияқты, бұл ақындар да қара басын күйттеген ақын
емес, халқының үнімен елдің мұңын жеткізуші болды. Зар-заман ақындары өмір
сүрген кезең патшаның отаршылдық саясаты дәуірлеп, қазақ жерінің нағыз
талауға түскен кезі еді. Мәселен, Мұрат Мөңкеұлы “Үш қиян”, “Сарыарқа”,
“Әттең, бір қатты дүние-ай” сияқты толғау-дастандары арқылы қазақ жерін
отарлаушыларды батыл әшкерелеп, озбыр саясатқа қарсы тұрса, Дулат
Бабатайұлы “Бейшара менің қазағым”, “О, Сарыарқа, Сарыарқа” өлеңдері арқылы
қазақтың ауыр тұрмысын бейнелейді. [2.188].
1813 жылы Омбыда, ал 1825 жылы Орынборда әскери училищелер ашылды.
Кейіннен олар Сібір және Орынбор Неплюев кадет корпустарына айналды. Бұл
оқу орындарына қазақ балаларын қабылдауға едәуір шек қойылды. Ұлты қазақ
кадеттер бірқатар әскери пәндерді оқып үйренуге жіберілмеді. Омбы кадет
корпусын белгілі қазақ ғалымы, зерттеуші әрі ағартушы Шоқан
Уәлиханов бітіріп шықты. 1841 жылы Бөкей хандығында Жәңгір ханның бастамасы
бойынша алғашқы қазақ мектебі ашылды. Ол мектептің оқушылары орыс тілін,
математиканы, географияны, бірқатар шығыс халықтарының тілдерін, сондай-ақ
ислам дінінің негіздерін оқып үйренді. Қазақ балаларының сабақ үйренуін
Жәңгір ханның өзі тікелей бақылауға алып, тексеріп жүрді. Неғұрлым
қабілетті деген балаларды ол Қазанға, Ресейдің басқа да қалаларына оқуға
жіберіп отырды. Казак станицаларында, бекініс-қамалдарда діни шіркеулер
және казактардың балалары оқитын мектептер болды. Олардағы оқыту деңгейі
тым төмен еді. Мұғалімдердің басым көпшілігін шала сауатты дьяктар, сондай-
ақ қызметтік міндетін өтеген солдаттар мен казактар құрады. Жалпы алғанда,
Қазақстанда халыққа білім беру ісі мен сауаттылық деңгейін қанағаттанарлық
болды деп айтуға келмейтін. Зайырлы мектептер өте аз еді. Маман мұғалімдер
жетіспеді. Көшпелі және жартылай көшпелі өмір салты жағдайында тұрақты
мектептер ашу қиын болды. [2.189].
Ағарту ісінің басты бағыттары, орталықтары. 1867-1868 жылдардағы
әкімшілік-аумақтық реформалар біртіндеп қарқын ала бастаған коғамдың
козғалыс Ресей империясының алшақ жатқан аудандарында да ағарту ісінің
дамуына әсерін тигізді. XIX ғасырдың 60-70-жылдарынан ұйымдастырыла
бастаған ғылыми коғамдар, көпшілікке арналған кітапханалар, ағарту ісінің
жолға қойылуы коғамдың өмірдің жандануын тездетті, оған әсерін
тигізді.Облыстық орталықтарда ашыла бастаған халыққа хат таныту қоғамдары
да көп ұлтты қазақ өлкесіндегі тұңғыш мектептердің кызметіне жаңа бағыт
берді. 1868 жылы кұрылған Түркістан статистикалық комитеті, 1878 жылы
ұйымдастырылған Семей облыстық және кейінгі жылдары бірінен кейін бірі
жұмысын жолға койған басқа да ғылыми ағартушылық мекемелер қазақ және
өлкені қоныстанған басқа да ұлттар арасында ғылым мен білімнің,
сауаттылықтың негіздерін таратуда белгілі рөл атқарды.Қазақстанды
зерттеуде, бірқатар еңбектер жариялауда пәрменді рөл атқарған орыс
географиялык коғамының Түркістан, Батыс Сібір бөлімдері, кейіннен ашылған
Семей бөлімшесі қазақ жерінде ғылыми экспедициялар ұйымдастырды. [2.190].
Абай Құнанбайұлы Семей облыстык статистикалық комитетінің белді
мүшелерінің бірі болғаны жұртшылыққа мәлім. 1883 жылы Семейде қоғамдық
кітапхана ашылды. Алғашында кітап қоры 260 томнан ғана тұрған бұл кітапхана
жылдан-жылға өсе бастады, кейіннен коғамдық өмірдің бір орталығына
айналды.Осы қалаға жер аударылған А.Д.Блек, Е.П.Михаэлис, А.В.Леонтьев,
Н.И.Долгополов, П.Лобановский, С.С.Гросс және де жергілікті халықтың
өкілдері, соның ішінде Абай Құнанбайұлы кітапханаға құнды басылымдарды
жинауға ат салысты. Кейіннен Ресейдің әр түкпірлерінен осы кітапханаға
көптеген журналдар, әр ғылым салаларынан кітаптар келіп түсе бастады.
Ақысыз пайдаланатын қоғамдық кітапханалар Торғайда, Орынборда. ашылды. 1876
жылы Ташкентте ұйымдастырылған халыктың сауатын кетеруді басты мақсат еткен
арнайы комиссия да жергілікті тұрғындар ара-сында бірқатар ізгі
өзгерістерді жүзеге асырды. XIX ғасырдың II-ші жартысында өлкеде әр түрлі
мектептердің ашылуына әсер еткен басты фактор, тек ағартушылық ғылыми
мекемелер мен кітапханалар болып қойған жок. Патша үкіметінің отаршылдық
баскару жүйесіне тілмаштарды даярлау қажеттілігі шаруашылық және шенеунік
әкімшілік мұқтаждығына қызметкерлердің жетіспеуі, аралас орыс-қазақ
мектептерін жылдан-жылға көбейтуді қажет етті. [2.221].
3. ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысындағы мәдениетінің зерттелуі
Қазақ өлкесін зерттеуде баға жетпес үлес қосқан орыс мәдениетінің
кәрнекті өкілдерінің ішінде В.И. Дальдың алатын орны ерекше. Ол 1833-1841
жылдары Орынбор губернаторы жанындағы ерекше тапсырмалар жөніндегі
қызметкер болып істеген көзінде қазақ халқының ауыз әдебиетін, әдет-ғұрпы
мен тұрмыс тіршілігін зерттеді. [9.133].
1833 жылы А.С. Пушкин Орынбор мөн Оралға Е. Пугачев көтерілісі туралы
материал жинау үшін арнайы келіп, бұл аймақта қазақ халқының мәде-ниетімен
де танысады. Осы сапарында Пушкин Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырының бір
нұсқасын жазып алған.
ХІХ ғасырда Қазақстанды зерттеушілердің ішінде әлемдік деңгей деп
ғалым П.П. Семенов-Тянь-Шаньский (1827-1914) болды. Ол Орталық Тянь-Шаньды
зерттеді, Алтай, Жетісу, Орта Азияға саяхат жасады. Оның басшылығымен
Ресей. Біздің Отанымыздың толық географиялық жазбалары деген көптомдық
зерттеулері жарық көрді. Бұл еңбектің Қырғыз өлкесі және Түркістан
өлкесі деген екі томы Қазақстан мен Орта Азияға арналған. Мұнда
географиялық орта, табиғат, қазба байлық, тарих, қазақтардың тұрмыс-
тіршілігі жөнінде ғылыми мәліметтер топтастырылды. Қазақстанның
географиясын, өсімдіктер және жануарлар дүниесін, оның қазба байлығын
зерттегендердің келесі бір өкілдері Н.А. Северцев пен И.В. Мушкетов болды.
Сондай-ақ қазақ халқының мәдениеті мен этнографиясының беймәлім сырларын
ашуда белгілі шығыстанушы, түркітанушы, этнограф, Петербор академиясының
академигі В.В. Радлов (1837-1918) та қомақты үлес қосты. Ол Алтай,
Солтүстік Қазақстан, Жетісу қазақтары мен басқа да халықтарының салт-
дәстүрі мен әдет-ғұрыптары, фольклоры туралы құнды еңбектер қалдырды. Оның
Түрік тайпаларының халыктық әдебиетінің үлгілерінде қазақтың ертегілері,
эпикалық шығармалары мен лирикасы жинақталған. Қазақ халқының тарихы туралы
құнды деректерді ірі шығыстанушы ғалым, археолог, лингвист, академик В.В.
Вельяминов-Зерновтың (1830-1904) еңбектерінен ала аламыз. Ол Қасымдық
патшалар мен ханзадалар туралы зерттеу, Қырғыз-қайсақтар туралы тарихи
мәліметтер және басқа да еңбектерінде Қазақ тарихының өзекті мәселелері
талданады. Қазақ өлкесінің тарихын А.И. Добросмыслов, Н.Н. Аристов, М
Красовский сынды ғалымдар да зерттеді. Еліміздің тарихы, этнографиясы,
географиясы туралы мәліметтерді саяси жер аударылғандар, патшалық
әкімшіліктің қызметкерлері, Бас штабтың офицерлері жинастырды. [6.133].
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстандағы қоғамдық ой мен мәде-
ниетті дамытуда мәдени-ағарту мекемелері мен ғылыми қоғамдар маңызды рөл
атқарды. Орыс географиялық қоғамының бөлімдері Орынборда (1868 ж.), Омбыда
(1867 ж.), ал кейінірек Семей бөлімшесі мен Түркістанда (1897 ж.) бөлімі
ашылды. Олар жиналған мәліметтер бойынша тарих, этнография, география
туралы жинақтар жариялап отырды. Қоғам жұмысына қазақ зиялылары да белсене
араласты. Мысалы, Орыс географиялық қоғамының Орынбор бөлімінің
корреспондент мүшесі Ы. Алтынсарин болды және ол өзінің ғылыми зерттеулерін
осы жинақтарда жариялады.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда облыстық статистикалық
комитеттері құрылды. Бүл комитеттер статистика, тарих, этнография, мәде-
ниет жайлы мәліметтер жинақтап, әрбір облыс бойынша шолу жасап отыр-ды.
Семей облыстық статистикалық комитет жұмысына Абай да қатынасты.
Қазақстанды зерттеумен Ресейдің басқа да ғылыми ұйымдары - Ауыл
шаруашылық қоғамы, Шығыс тарихы мен археологиясының әуесқойлары,
жаратылыстану, шығыстану мен антропология әуесқойлары қоғамы т.б. ай-
налысты. Бұл кезеңде Қазақстанда қоғамдық кітапханалар ашыла бастады.
1883 жылы Семейде көпшілікке арналған алғашқы кітапхана ашылды.
Қазақстанның Ресейге қосылуы білім беру жүйесінің дамуына да үлкен
ықпал жасады. Ауқатты адамдардың балалары Бұхара, Самарқанд, Хиуа, Ташкент
қалаларындағы медреселерде білім алды. Қарапайым көшпелі адамдардың
балалары сауаттарын мұсылман мектептерінде немесе ауыл молдаларынан ашты.
Діни емес оқу орындары жергілікті патша әкімшілігінің қызметкерлерін:
тілмаштар мен хатшылар дайындау қажеттілігіне байла-нысты ашылды. Ондай оқу
орындарына 1786 жылы Омбыда ашылған Азиялық мектебі, 1789 жылы ашылған
Орынбордағы Үкіметтік мектеп жатты. Онда орыс балаларымен бірге, қазақ
шәкірттері де оқыды. 1825 жылы Орынборда, ал 1846 жылы Омбыда әскери
мамандар мен әкімшілік чиновниктерін дайындайтын Кадет корпусы ашылды.
Қазақ балаларына арналған зайырлы мектеп 1841 жылы Бекей хандығында, 1850
жылы Орынборда Шекаралық комиссия жанынан ашылды. Қазақ даласында әйелдерге
білім беру өте нашар дамыды. 1887 жылы Ырғызда Ы.Алтынсариннің белсенді
педагогикалық қызметінің нәтижесінде қыздарға арналған училище ашылды. 1890-
1896 жылдары Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақта, Ақтебеде орыс-қазақ қыздар
училищелері пайда болды. Алғашқы кәсіби білім беретін оқу орындарынан 1879
жылы негізі қаланған Түркістан мұғалімдер семинариясы мен 1883 жылы ашылған
Орынбордағы қазақ мұғалімдер мектебі болды. [11.115].
Кейіннен мұғалімдер семинариясы Ақтөбе, Верный, Семей, Орал
қалаларында жұмыс істей бастады. Қазан төңкерісіне дейінгі уақытта олар 300-
ге жуық қазақ мұғалімдерін даярлап шығарды. Сондай-ақ XIX ғасырда ауыл
шаруашылық және фельдшерлік мектептер де пайда болды. Бірақ қазақ өлкесінде
бірде-бір жоғары оқу орны болмады. Сол уақытта емір сүріп, қазақ
мәдениетіне өлшеусіз үлес қосқан қазақтың көрнекті қайраткерлері Шоқан
Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев XIX ғасырдың екінші жартысында
қазақ тарихында өшпес із қалдырды
Бұл тарихи кезеңде Қазақстанда Акмолинские областные ведомости,
Оренбургский листок және т.б. газеттер басылып шыға бастады. 1870 жылы 28
сәуірде Түркістан уалаяты газетінің қазақ және өзбек тілдеріндегі бірінші
нөмері жарық көрді. [11.120].
Музыка өнері де жаңа сапалық деңгейге көтерілді. Кең байтақ қазақ
жерінің әр өңірінде күйшілер мектебі мен сал-серілер мектебі қалыптасты. Әр
өңір мектебі өзіндік қайталанбас өнерімен ерекшеленді. Мысалы, күй өнерінде
қазақ жерінің батыс өңірінде төкпе күй бағыты ерекше дамыса, солтүстік
және шығыс өңірінде шертпе күй мектебі қалыптасты. XIX ғасырда қазақ
музыка өнерінде терең із қалдырған, музыкалық мұралары бүгінгі күннің
рухани құндылығына айналған дүлдүлдер қатарында Құрманғазы Сағырбай-ұлы,
Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы сынды дарынды
күйшілер: Сегіз сері, Біржан сал Қожағұлұлы, Ақан сері Қорамсаұлы, Жаяу
Мұса Байжанұлы, Мұхит Мералыұлы сияқты көптеген сал-серілер болды. Мысалы,
Құрманғазының бізге мәлім 60-тан астам күйлері, солардың ішінде Сарыарқа,
Балбырауын, Түрмеден қашқан, Кішкентай және т.б. қазақ музыка
мәдениетінің асыл қазынасына кіретін аспаптық шығармашылықтың биік шыңы
ретінде бағаланады. Ал Дәулеткерейдің 40-тан астам күйлері бүгінгі ұрпаққа
мұра болып қалған. [11.190].
Бұл кезең қылқалам шеберлерінің Қазақстан, оның табиғаты, халқының
өмірі жайында салынған сурет өнерінің туындыларымен белглі болды. Мәселен,
1847-1857 жылдары Қазақ жерінде айдауда болған Т.Г. Шевченконың
қылқаламынан туған Ат үстіндегі қазақ, Қазақ балалары, Байғұстар
деген т.б. қазақ өмірін бейнелейтін туындылары бүгінгі күнге жеткен.
1860 – 1870 жылдары суретші В.В. Верещагин Хазірет Йассауи мешіті,
Алатау тауларында сияқты үздік суреттерін салған. Өйткені бұл кезде ол
Түркістан өңірінде саяхатта болған еді.
Сондай-ақ үй ішін, ыдыс-аяқ, жиһаздарды безендіру, тері, жүн, ағаш,
темір, тас өңдеу арқылы тұрмысқа қажетті бұйымдар жасау халықтық қолөнердің
жоғары дәрежеде дамығанын айғақтаса керек.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және
мәдени дамуы Ресей империясының өлкені толық отарға айналдыру процесіне
тікелей байланысты болды. [12.76].
1. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ДАМУ ҮРДІСІ
ХІХ ғ. І жартысындағы қазақ әдебиеті екі идеялық бағытта дамыды:
қарапайым халықтың және басқарушы таптардың мүдделерін қорғау. ХІХ ғасырдың
20-60 жылдарында қазақ әдебиетінің дамуына Ресей империясының бодандығына
қарсы азаттық күрестермен тығыз байланысты. Бұл уақытта ауыз әдебиетінің
барлық жанырлары әрі қарай дамыды, сонымен қатар маңызды тарихи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
1. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің тарихы мен
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. 4
1. ХІХ ғасырдың І-ші жартысындағы қазақ әдебиеті және
туындылары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. ХІХ ғасырдың І-ші жартысындағы халық ағарту
ісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
3. ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысындағы мәдениетінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. ХІХ ғасыр әдебиетінің даму
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...20
1. Зар – заман поэзиясының
өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2. Әдеби шығармалардың жанрлық-көркемдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .32
3. Жаңа дәуірдегі әдеби дәстүрдің
жаңғыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 41
КІРІСПЕ
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы әдебиетінің шынайы рухы, ұлттың азаттығы
мен елдің тәуелсіздігі жолындағы өзекті арқауы, көкейкесті мүддесі патшалық
Ресейдің отаршылдығы тұсында да, Советтік саясат жылдарында да жеткілікті
деңгейде ашылмай, айтылмай келген еді. Бірқатар ақындардың шығармашылығы
кеңестік идеология қалыбымен жаңсақ бағаланып отырды. Бұл кітапта қазақ
әдебиетінің ерекше тегеуірінді, рухы асқақ, идеялық-көркемдік шарықтау
дәуірі - ХІХ ғасырдағы ішкі жаңғыру заңдылықтары тарихи шындық тұрғысынан
сараланып отыр. Көркем әдебиет пен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстардың
сабақтастығы, сонымен қатар ұлттық әдебиеттің халықтық қасиеті тұңғыш рет
ғылыми түрде негізделіп, басты сипаттары мен заңдылықтары дәйектелді.
Көптеген ақындардың мұралары қайта қаралды, архивтерде тұмшаланып жатқан
деректер назарға алынды, жаңа көзқарас тұрғысынан бағаланды. [1.17].
Тәуелсіздік алғанға дейін әдебиет тарихындағы орны жете сараланбай
келген Көтеш Райымбекұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы сынды
бірнеше ірі ақындардың шығармашылығына назар аударылды. Шал Құлекеұлы,
Махамбет Өтемісұлынан бастап бірқатар көрнекті тұлғалардың туындылары
арнайы талданды.
ХІХ ғасырда қазақ халқының жаңа әдебиеті қалыптаса бастады, әдебиет
жанрлық, көркемдік шеберлік тұрғыдан іштей түлеп, тақырып аясын барынша
кеңейтті, қоғамның тарихи құбылыстарына қарай күрделі көркемдік сипат алды.
Әдеби процестің осындай заңдылықтары қазақ қауымының қоғамдық-әлеуметтік
жағдайларымен бірегей сабақтастықта қарастырылды.
Қазақ әдебиеті тарихының ең бір құнарлы, дәстүрі берік, мазмұны бай кезеңі
ХІХ ғасыр. [1.20].
Бұл ғасыр үлкен-үлкен құбылысты оқиғаларға да, күрделі де шиеленісті
әлеуметтік тартыстарға да толы болғандығы дүние тарихының парақтарынан да
белгілі. Ондай тарихи кезең құбылыстары қазақ даласына соқпай өткен жоқ.
Қазақ елі бұл кезеңде де ауыр күндерді басынан кешті. Он сегізінші ғасырдың
аласапыран дәуірінің зардаптары жалғаса түсті. "Ақтабан шұбырынды" атанған
зарлы заманнан өткен қазақ жұрты, қазақ хандығы тағы да бір қилы заман,
қиын кезеңге аяқ басты. Сол дәуірдің оқиғалары мен тарихи шындығы,
негізінен, қазақ әдебиеті шығармаларында көрініс тапты. ХІХ ғасырдағы
қазақтың ұлттық әдебиетін дәуір шындығынан бөліп қарау мүмкін емес. Бұл
кезеңде әдебиет пен халық тарихы біте қайнасып, кірігіп кеткендей еді.
Қазақ даласында ХІХ ғасырда патшалы ресей отарлаушылары жүргізген
саяси-әлеуметтік өктемдік пен басқару жүйесіндегі реформалардың себеп-
салдарлары сол кезеңдегі қазақ әдебиеті шығармаларынан да жан-жақты көрініс
тапты. Көкірегі ояу ақын-жырау, сөз ұстаған би, шешендер ұлттың мұңын,
ұлттың келешегін болжаған күңіреністі көзқарастарын толғады. Хандық басқару
жүйесі ыдырағаннан кейін, үздік-создық ұлт-азаттық қозғалысына ұласқан
наразылық жалпыхалықтық қуатты күшке айналып кетуге түрлі ішкі-сыртқы
жағдаяттар кедергі болса да, халықтың мұң-мүддесі тарихи жыр, дастан,
толғауларда буырқанып көрінді. Бұрқ етіп басталып, езіп-жаншылып, қайта бас
көтеріп өршіп отырған ұлт-азаттық қозғалыс тарихының ұзақ мерзімді
кезеңдерінде ақындардың сөзі, ұлттық әдебиет мұраты ғана өз жолынан да,
жүрісінен де жаңылған жоқ.
Осы аласапыран кезеңдердегі қазақ әдебиетінің шығармаларын тереңдеп
талдап тану, ұлттық әдебиеттің жаңа дәуірінің қалыптасуы мен даму
заңдылықтарын тарихи сабақтастықта зерттеу ел тарихының қастерлі беттерін
ашады. ХІХ ғасыр әдебиеті өткен ғасырлардағы ұлттық сөз өнерінің өрнегін,
дәстүрін сақтаумен бірге көркемдік құралдарын байытты, жаңа сипаттар
дарытты. Әдеби шығармалар жанрлық жағынан да, көркемдік бітімі турасында
да, идеялық мазмұны жөнінен де көп ілгеріледі. [1.24].
Зерттеу барысында осы дәуірдегі көптеген әдеби мұралар жаңа қырынан
қарастырылды, бұрын белгісіз болып келген, әлде арнайы талдауға түрлі
себептермен мүмкіндік болмаған шығармалар мен ақын-жазушылар мұралары
ғылыми айналымға қосылды. Дулат, Шортанбай мұраларына қазақ халқы
тәуелсіздік алғаннан кейін ғана тереңдеп үңіліп, ашық жазуға мүмкіндік
туды. [1.30].
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеті тарихының ең бір құнарлы,
дәстүрі берік, мазмұны бай кезеңі ХІХ ғасыр. Бұл ғасыр үлкен-үлкен
құбылысты оқиғаларға да, күрделі де шиеленісті әлеуметтік тартыстарға да
толы болғандығы дүние тарихының парақтарынан да белгілі. ХІХ ғасырдағы
қазақтың ұлттық әдебиетін дәуір шындығынан бөліп қарау мүмкін емес. Бұл
кезеңде әдебиет пен халық тарихы біте қайнасып, кірігіп кеткендей еді.
Соған орай әдебиет те жаңа сапалық деңгейге көтерілді. Қазіргі
әдебиеттануда "жаңа дәуір әдебиеті" деп атала бастаған бұл кезеңдегі
әдебиет шынында да тарихи алғышарттары мен себеп-салдарларына орай дәстүрлі
арнадан шығып жаңа сипаттарға ие бола бастады. Жыраулық әдебиеттің
мектептері, әдеби дәстүр уақыт талаптарына сәйкес соны көркемдік
соқпақтарға ойысты. Қоғамдық-әлеуметтік мәселелер, саяси тақырыптар,
күнделікті қауым тірлігіндегі жақсылы-жаманды көріністер тікелей әдеби
шығармалардың өзекжарды саздарына, көкейкесті сөзіне ұласып отырды.
ХІХ ғасырдағы қазақтың ұлттық әдебиетін дәуір шындығынан бөліп қарау
мүмкін емес. Бұл кезеңде әдебиет пен халық тарихы біте қайнасып, кірігіп
кеткендей еді. Соған орай әдебиет те жаңа сапалық деңгейге көтерілді.
Қазіргі әдебиеттануда "жаңа дәуір әдебиеті" деп атала бастаған бұл
кезеңдегі әдебиет шынында да тарихи алғышарттары мен себеп-салдарларына
орай дәстүрлі арнадан шығып жаңа сипаттарға ие бола бастады. Жыраулық
әдебиеттің мектептері, әдеби дәстүр уақыт талаптарына сәйкес соны көркемдік
соқпақтарға ойысты. Қоғамдық-әлеуметтік мәселелер, саяси тақырыптар,
күнделікті қауым тірлігіндегі жақсылы-жаманды көріністер тікелей әдеби
шығармалардың өзекжарды саздарына, көкейкесті сөзіне ұласып отырды. Алынып
отырған тақырып сонысымен де өзекті болып саналады. Ежелгі дәуірдегі
әдебиет бастауларын негізге ала отырып, ХІХ ғасырда жаңаша үлгідегі әдебиет
пайда болды. Және де сол әдебиет келесі, ХХ ғасырдағы әдебиет өкілдерінің
сусындар бұлағы, шабытының қайнар көзі болды. Мысалға, Абайды
шабыттандырған, қаламына арқау болған Ұлы даланың көшпелі халқының
философиялық, әдеби мұрасы болса, ХХ ғасырға келіп Абайды үлгі тұтып, Алаш
зиялылары қалыптасты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Осы зерттеуді жүзеге асыру
барысында ХІХ ғасыр әдебиеті, оның даму үрдісі мен зерттелу тарихы туралы
толыққанды түсінік қалыптастыру мақсат етіп қойылды. Осы мақсатқа жету
барысында келесідей міндеттер белгіленді:
- ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің тарихы мен зерттелуі туралы ақпарат
жинау;
- ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің өкілдерінің туындыларымен танысу;
- ХІХ ғасырдағы халық ағарту ісінің жай-күйіне сараптама жасау;
- ХІХ ғасырдағы әдеби шығармалардың жанрлық-көркемдік ерекшеліктерін
көрсету;
- ХІХ ғасырдағы дәуірдегі әдеби дәстүрдің жаңғыруының маңыздылығын ашу.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде ХІХ ғасыр әдебиеті, әдебиет тарихы,
әдебиет өкілдері, олардың халықтың өміріне тигізген әсері, әдеби
шығармалары алынды. Және жұмыстың негізгі бөлімі осы нысандар негізінде
жүзеге асырылды.
Зерттеу жұмысының ғылымилығы.
Зерттеу жұмысының әдістері. Жинақтау → өңдеу → сараптау → талдау →
саралау → сипаттау → салыстыру → іріктеу → жүйелеу.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
әр тарауы үш тараушадан және жалпы қорытынды, сонымен қатар пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы әдебиетінің шынайы рухы, ұлттың азаттығы мен
елдің тәуелсіздігі жолындағы өзекті арқауы, көкейкесті мүддесі патшалық
Ресейдің отаршылдығы тұсында да, Советтік саясат жылдарында да жеткілікті
деңгейде ашылмай, айтылмай келген еді. Бірқатар ақындардың шығармашылығы
кеңестік идеология қалыбымен жаңсақ бағаланып отырды. Бұл кітапта қазақ
әдебиетінің ерекше тегеуірінді, рухы асқақ, идеялық-көркемдік шарықтау
дәуірі - ХІХ ғасырдағы ішкі жаңғыру заңдылықтары тарихи шындық тұрғысынан
сараланып отыр. Көркем әдебиет пен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстардың
сабақтастығы, сонымен қатар ұлттық әдебиеттің халықтық қасиеті тұңғыш рет
ғылыми түрде негізделіп, басты сипаттары мен заңдылықтары дәйектелді.
Көптеген ақындардың мұралары қайта қаралды, архивтерде тұмшаланып жатқан
деректер назарға алынды, жаңа көзқарас тұрғысынан бағаланды. Тәуелсіздік
алғанға дейін әдебиет тарихындағы орны жете сараланбай келген Көтеш
Райымбекұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы сынды бірнеше ірі
ақындардың шығармашылығына назар аударылды. Шал Құлекеұлы, Махамбет
Өтемісұлынан бастап бірқатар көрнекті тұлғалардың туындылары арнайы
талданды. [2.160].
ХІХ ғасырда қазақ халқының жаңа әдебиеті қалыптаса бастады, әдебиет
жанрлық, көркемдік шеберлік тұрғыдан іштей түлеп, тақырып аясын барынша
кеңейтті, қоғамның тарихи құбылыстарына қарай күрделі көркемдік сипат алды.
Әдеби процестің осындай заңдылықтары қазақ қауымының қоғамдық-әлеуметтік
жағдайларымен бірегей сабақтастықта қарастырылды.
Қазақ әдебиеті тарихының ең бір құнарлы, дәстүрі берік, мазмұны бай кезеңі
ХІХ ғасыр. Бұл ғасыр үлкен-үлкен құбылысты оқиғаларға да, күрделі де
шиеленісті әлеуметтік тартыстарға да толы болғандығы дүние тарихының
парақтарынан да белгілі. Ондай тарихи кезең құбылыстары қазақ даласына
соқпай өткен жоқ. Қазақ елі бұл кезеңде де ауыр күндерді басынан кешті. Он
сегізінші ғасырдың аласапыран дәуірінің зардаптары жалғаса түсті. "Ақтабан
шұбырынды" атанған зарлы заманнан өткен қазақ жұрты, қазақ хандығы тағы да
бір қилы заман, қиын кезеңге аяқ басты. Сол дәуірдің оқиғалары мен тарихи
шындығы, негізінен, қазақ әдебиеті шығармаларында көрініс тапты.
ХІХ ғасырдағы қазақтың ұлттық әдебиетін дәуір шындығынан бөліп қарау
мүмкін емес. Бұл кезеңде әдебиет пен халық тарихы біте қайнасып, кірігіп
кеткендей еді. Соған орай әдебиет те жаңа сапалық деңгейге көтерілді.
Қазіргі әдебиеттануда "жаңа дәуір әдебиеті" деп атала бастаған бұл
кезеңдегі әдебиет шынында да тарихи алғышарттары мен себеп-салдарларына
орай дәстүрлі арнадан шығып жаңа сипаттарға ие бола бастады. Жыраулық
әдебиеттің мектептері, әдеби дәстүр уақыт талаптарына сәйкес соны көркемдік
соқпақтарға ойысты. Қоғамдық-әлеуметтік мәселелер, саяси тақырыптар,
күнделікті қауым тірлігіндегі жақсылы-жаманды көріністер тікелей әдеби
шығармалардың өзекжарды саздарына, көкейкесті сөзіне ұласып отырды.
[2.161].
Тарихи шындық пен көркемдік шындық арасындағы сабақтастық бұрынғыдан
да айқын көрінді. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің заңдылықтарын сол
кезеңдердегі қазақ халқының тарихымен сабақтастықта қарау қажеттігі осындай
әу бастан жаратылысы бір көркемдік құбылыстардың ішкі бірлігінен туындайды.
Осы кезеңдегі елдік құрылымдық күйреу қазақ халқының қоғамдық-
әлеуметтік өмірін біржола басқа арнаға бұрған еді. ХІХ ғасырдағы Евразия
кеңістігіндегі тарихи реформалар қазақ әдебиетінің де болмысына бетбұрысты
өзгерістер әкелген.
Қазақ даласында ХІХ ғасырда патшалы ресей отарлаушылары жүргізген
саяси-әлеуметтік өктемдік пен басқару жүйесіндегі реформалардың себеп-
салдарлары сол кезеңдегі қазақ әдебиеті шығармаларынан да жан-жақты көрініс
тапты. Көкірегі ояу ақын-жырау, сөз ұстаған би, шешендер ұлттың мұңын,
ұлттың келешегін болжаған күңіреністі көзқарастарын толғады. Хандық басқару
жүйесі ыдырағаннан кейін, үздік-создық ұлт-азаттық қозғалысына ұласқан
наразылық жалпыхалықтық қуатты күшке айналып кетуге түрлі ішкі-сыртқы
жағдаяттар кедергі болса да, халықтың мұң-мүддесі тарихи жыр, дастан,
толғауларда буырқанып көрінді. Бұрқ етіп басталып, езіп-жаншылып, қайта бас
көтеріп өршіп отырған ұлт-азаттық қозғалыс тарихының ұзақ мерзімді
кезеңдерінде ақындардың сөзі, ұлттық әдебиет мұраты ғана өз жолынан да,
жүрісінен де жаңылған жоқ. [2.163].
Осы аласапыран кезеңдердегі қазақ әдебиетінің шығармаларын тереңдеп
талдап тану, ұлттық әдебиеттің жаңа дәуірінің қалыптасуы мен даму
заңдылықтарын тарихи сабақтастықта зерттеу ел тарихының қастерлі беттерін
ашады. ХІХ ғасыр әдебиеті өткен ғасырлардағы ұлттық сөз өнерінің өрнегін,
дәстүрін сақтаумен бірге көркемдік құралдарын байытты, жаңа сипаттар
дарытты. Әдеби шығармалар жанрлық жағынан да, көркемдік бітімі турасында
да, идеялық мазмұны жөнінен де көп ілгеріледі. Зерттеу барысында осы
дәуірдегі көптеген әдеби мұралар жаңа қырынан қарастырылды, бұрын белгісіз
болып келген, әлде арнайы талдауға түрлі себептермен мүмкіндік болмаған
шығармалар мен ақын-жазушылар мұралары ғылыми айналымға қосылды. Дулат,
Шортанбай мұраларына қазақ халқы тәуелсіздік алғаннан кейін ғана тереңдеп
үңіліп, ашық жазуға мүмкіндік туды.
Соған орай қазақ әдебиеті тарихының ең бір тынысты, мазмұнға бай
кезеңі - ХІХ ғасыр шығармаларын шартты түрде екі кезеңге бөліп қарауға тура
келеді. Демек, ХІХ ғасырды еңсеріп ХХ ғасырдың советтік дәуіріне аяқ басқан
алғашқы ширегін қамтитын ұлттық әдебиеттің жаңа дәуір әдебиеті кезеңі үш
дәуірге сұрыпталып қарастырылмақшы. Бірінші кезең - ХІХ ғасырдың бірінші
жартысындағы әдебиет, екінші кезең - ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет
те, үшінші кезеңі ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі әдебиет деп желіленді.
[2.164].
Ұлттық әдебиеттің бұл үш белесі негізінен қазақ ақын-жазушыларының,
зиялы қауым өкілдерінің елдік құрылымды, мемлекеттік тәуелсіздікті, елдік
әдебиетті көксеп, сол жолда жанын салып ізденіп жұмыс істеген, ашық саяси
күреске бел шешіп кірген тұсы. Бір ғасыр бойы жүрген ұлт-азаттық күресі мен
ұлттық азаттық аңсары ХХ ғасырдың басындағы Алаш қайраткерлерінің
қозғалысына барып ұласты. Қазақ әдебиеті мен қазақ елінің тарихында бұрын-
соңды мұндай азаматтық-саяси бағыты айқын тегеуірінді дәуір болған емес.
Алашорда қайраткерлерінің саяси күресі есіл кетіп, қазақ елінің кейінгі
тағдыры советтік заманға жалғасқандығы мәлім.
Қазақ әдебиеті тарихының төртінші томындағы зерттеулер мен талдаулар
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы (1800-1850 жылдар аралығындағы)
әдебиеттің даму заңдылықтарын қамтиды. "ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы
қазақ әдебиеті" атты шолу мақала осы кезеңдегі әдебиет тынысына сараптама
жасап, негізгі бағыттары мен көркемдік ерекшеліктерін көрсетуге арналды.
ХVІІІ ғасырдың соңында дүниеге келіп шығармашылық ізденістері ХІХ ғасырда
көрінген ақын-жыраулар мен ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүріп,
әдеби шығармалар жазған тарихи тұлғалардың өмір жолы мен әдеби қызметі
ғылыми айналымға ұсынылды. Отыздан аса ақын-жыраулар мұралары қарастырылды.
Сол кезеңдегі әдебиеттің даму тынысының өзіндік ерекшеліктері сипатталып,
негізгі заңдылықтары зерделенді, он бес ірі суреткерлердің шығармашылық
портреттері жасалды. [2.170].
Әдетте әдебиет тарихына қатысты академиялық басылымдарға шығармалары
жете зерттеліп, зерделенген, белгілі бір ғылыми тұжырымды көзқарас
қалыптасқан тұлғалар қосылатындығы белгілі. Қай ғасырда да қазақ ақын-
жыраулары, көркем сөз шеберлері көп болғандығы да шындық. Бұл ХІХ ғасыр
әдебиетіне де қатысты жай. Қолжазбалары мұрағат қорларында сақтаулы,
мерзімді баспасөзбен бірді-екілі кітаптарда шығармалары тиіп-қашып
жарияланған, немесе мұралары жарық көрсе де зерттеліп, бағалана қоймаған
ақын-жыраулар тіпті көп. Кейбірінің әдеби-көркем мұралары ауқымды болып
келсе, енді біреулерінің үш-төрт, әлде оншақты өлеңдері мен айтыстары ғана
сақталып қалған. Тәуелсіздік алған жылдардағы егемендік пен еркіндік бұл
салаға да өз жаңалағын әкелді. Көптеген ақын-жыраулар әдеби айналымға
қосылды. Сонымен бірге Қазақстанның түкпір-түкпірінен, әр ауылдан ақындар
мен батырларды атап-түстеп, дәріптеу үрдісі басталды. Бұл көбінесе жер-
жердегі әуесқой әдебиетшілер мен әдебиет жанашырлары тарапынан шашыраңқы,
стихиялы түрде жүрді. Кейінгі жылдарда арнайы ғылыми мамандандырылған
экспедициялар шығару дәстүрі мүлде тоқтап қалғандықтан, ел ішінде бастау
алған әдеби мұраларды жинап-насихаттау мақсатындағы талаптардың бәрі бірдей
ғылыми тұрғыда тиісті деңгейде нәтиже бере бермейді. Міне, осындай
себептермен, жеткілікті зерттеліп, белгілі бір ғылыми тұжырым түйіп
үлгермегендіктен ақын-жыраулардың енді бір қатарының шығармаларын
академиялық зерттеу кітабына қосудың реті келмеді. Бұл әдебиеттану
ғылымының үздіксіз жалғаса беретін, кезең-кезеңімен атқарылатын төл ісі.
Енді бірқатар ақындардың есімдері мен шығармалары аталып, қысқа мағлұматтар
ұсынылды.
1. ХІХ ғасырдың І-ші жартысындағы қазақ әдебиеті және туындылары
Жер жүзі әдебиетінің тарихына көз салсақ, мәдени-рухани дамуында
белгілі бір белі,елеулі кезеңдері болады. Әр елдің әлеумет өміріндегі әр
алуан тартыс, тап күресі, қоғам өмірінің жалпы даму процесі таптың немесе
топтың ой-пікір, тілек, мүддесін жыр етіп жоғары көтеретін адамдарды да
дүниеге ала келеді. Олардың кейбіреулері ескінің шырмауынан шыға алмай,
өткеннің күнгейін, жаңа заманның көлеңке жағын көрсе, кейбіреулері
ескіліктің сыншысы, жаңалықтың жаршысы дәрежесіне көтеріледі. Олар тарихты
даттамай да, мақтамай да әділ бағалап, үмітті алдан, жарықты келешектен
күтеді. Өз кезіндегі әр алуан мәселелерді терең толғап, кеңінен шолиды.
Айналасына көз тігіп, ел қамы, жұрт пайдасы деген нысананы алға қояды
да, тарихтың үлкен сахнасында бой көрсетеді. Сөйтіп, олар өз дәуірінің
ұраншысы, келешектің жыршысы болады. [2.172].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақтың әлеумет
қайраткерлеріне, оқымысты, ақын, жазушыларына, олардан қалған мұраларға біз
осы тұрғыдан келсек, өмірде екі түрлі көзқарас, екі түрлі тілек, екі түрлі
мүддені аңсаушылардың болғандығын көреміз. Бұны әдеби нұсқалардан айқын
аңғарамыз. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиеттің идеялық мазмұнына,
стиль ерекшеліктеріне қарап, біріншісін регресшіл романтизм бағытындағы
әдебиет те, екіншісін реалистік және прогресшіл романтизм бағытындағы
әдебиет деп бөліп қараймыз. Бірінші бағыттың басты өкілдері: Шортанбай,
Әубәкір (Әбубәкір), Мұрат, Нұржан т.б. Бұл ақындардың әрқайсысы
Қазақстанның әр түкпірінде өмір сүрді. Көбінің бір-бірімен қарым-қатыс,
байланыстары болған жоқ. Бірақ олардан қалған мұраларды алсақ, барлығына
ортақ, барлығының шығармаларына тән бірнеше ерекшеліктерді көреміз, яғни
өмірге торыға қарау, заманына риза болмау, қазақ даласына жайыла бастаған
капитализм элементтеріне, олармен байланысты туа бастаған жаңалықтарға
қарсы болу, Қазақстанның Россияға қосылуына наразылық білдіру, өткен
заманды, хандық-феодалдық құрылысты мадақтау, бар жанымен ескі өмір, көне
заманға қайта бұрылу, өмірден торығу, дінге сену, бұл дүниеден безіп, ол
дүниені іздеу.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ қоғам өміріндегі әр алуан болған
өзгешеліктерді суреттей келіп, Кердері Әубәкір ақын:
Қарадан туып хан болды,
Құлдан туып паң болды,
Сары - азамат, сардар - бек,
Сары сулар - ас болды...
Халық ұстаған хандары,
Тағынан түсіп көлбеді,
Ақсақалдар жығылып,
Жас балалар тергеді.
Не жамандар түзеліп,
Жоғары қарап өрледі, -
десе, Шортанбай:
Ақсақалдан әл кетті,
Алмайды оның кеңесін.
Старшын қойған болыпты
Қайда пысықсыған немесін.
Шұнақ бидің тұсында,
Жауға қалқан ер кетіп,
Би қалмады шүйделі, -
деді. Әрине, ХІХ ғасырдың екінші жарымында құлдан туып теңдік алып,
кедейден шыққандар ел билеп, сарысы әкім, сардары - бек болған қазақ
жоқ. Оны қазақ тарихы білмейді. Әубәкір, Шортанбайдың бұл айтып отырғандары
шын мәніндегі құл, кедейлер емес, ХІХ ғасырдың екінші жартысында сауда
арқылы байыған қазақ даласындағы байлар, яғни, аталы сойдан шықпаса да,
байлықтың арқасында ел тізгініне жармасушылар еді. Қазақтың әлеумет
өміріндегі үстемдік хандар мен сұлтан, ірі феодалдардың қолына көшуі
Шортанбай, Әубәкірлердің жандарына ауыр тиеді. Сондықтан да олар өтіп бара
жатқан хандық дәуірді көксеп күңіренеді. [2.174].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақтың Россияға үзілді-кесілді
қосылуымен, 1861 жылғы реформамен, қазақ даласына орыс шаруаларының
орналасуымен, 1868 жылы Жаңа низамның нәтижесімен, қазақ даласына жайыла
бастаған капитализм элементімен байланысты әр алуан жаңалықтардың да төбесі
көріне бастады. Бұл жаңалық, өзгерістердің бәрі де Шортанбай, Әубәкір,
Мұраттарға жан түршіктірерлік нәрсе болып көрінді, олар заман азды, ел
тозды деп жырлай бастады. Аз-мұз өзгерістердің өзін адам айтқысыз үлкейтіп
көрсетті:
Заман кетті қырынға,
Бұрынғы, шіркін, заманның,
Исі де келмес мұрынға.
Биттей нәрсе қалсайшы,
Бұрынғы заңнан ырымға, -
дейді Шортанбай. Бұл кездегі өзгеріс, жаңалықтардың егжей-тегжейін
Шортанбайдан гөрі құлдилата суреттеген - Әубәкір ақын. Әубәкірдің қай
мәселе жөніндегі өлеңін алсақ та, ол кездегі өмір шындығын пессимистік
сарынмен шектен шығара суреттегенін көруге болады. Бұл бағыттағы ақындардың
қай-қайсысы да заман азды, ел тозды деген қорытындыға келіп:
Ақыл сұрасаң азбас ең,
Көпті көрген көнеден.
Қасиет кетті төреден,
Әділдік кетті билерден,
Абырой кетті енеден,
Мейір кетті пендеден.
Тар заманға душар боп,
Жаздым, тәңірім, мен неден, -
дейді. Ғасырлар бойы үстемдік етіп келген хандықтың жойылуы, феодалдық
құрылыстың іргесінің босай бастауы сол таптың идеолог жыршысы болған
ақындардың бәрінің торығуына себеп болды. Олар қоғам өмірінің даму процесін
даттау, ескіні дәріптеу арқылы тоқтатпақшы болды. Заманның ешбір өзгермей
өз қалпында қалуын аңсады. Ел азып, жұрт тозбайтын заң да, жақсылық та,
ескілік те көне заманда - деп, келешекке ұсынған өсиеті осы ескілік болды.
[2.178].
Бұл кезге шейін өзінің үстемдігін өмірдің барлық саласында толық жүргізіп
келген қазақтың феодал табы, оның идеология майданындағы ақын, жыршылары
жаңалыққа қарсы әр алуан жолдармен күрес ашты. Сол кезде орыс мектептерінде
білім алып, ел билеу жұмысына араласқан бірен-саран оқымыстыларды, қазақ
салтына ене бастаған кейбір жаңалықтарды, ескішіл феодал ақындарын өлтіре
сынап, Әубәкір:
Тар шалбар, бешпет шықты қынамалы,
Жігітке шапан киген ұнамады.
Сары жез самауырын тағы шықты,
Машина шүмегі бар бұрамалы.
Төсектен ерте тұрып, басы ауырса,
Бөтен ем шайдан басқа сұрамады.
Сол болды ауруының жаққан емі,
Халықтың бәрекелді тапқан емі, -
десе, тап осы пікірді Мұрат сөзбе-сөз қайталап:
Киім кисе жеңі жоқ,
Етегі бар да, белі жоқ.
Бармақ сыяр жері жоқ,
Қатпа болған түйедей,
Киеңкі болған биедей
Ел билейді бір сымпыс,
Екі бұты таралған, -
деді. Феодал қоғам құрылысының қаймағын бұзғысы келмеген феодал табы
жыршыларының жаңалыққа қарсы күресте күшті құралдарының бірі дін мәселесі
болды. Олар діннің кертартпалық әсерін түсінді. Сондықтан ислам дінінің әр
алуан шарттарын өлеңге айналдырып, халыққа таратуға тырысты. [4.120].
Бұл кезде ислам діні қазақ даласына екі түрлі жолмен тарады. Бірінші
жолы қазақтың әр облысында, әр ауданында ресми түрде ашылған мектеп,
медресе болса, екіншісі түрік, татар тілінде басылған кітаптар еді. Мектеп,
медреселердегі схоластикалық діни оқуды өзі жақсы білмейтін дүмше, надан
молдалар жастарға қараңғылық, кертартпалықтың ұрығын септі. Тәңірге
апаратын тура жол деп, дінге шәк келтірмей, бас июді уағыздады, жұрттан
осыны талап етті. Әйтсе де схоластикалық оқу, діни үгіт арқылы таратпақшы
болған идеалистік көзқарас жалпы көпшілікті түгел ертіп кете алмады. Араб,
иран, түрік елдеріндегі діни фанатизм қазақта болмауы былай тұрсын,
өзіміздің көршілес Қазан татарларымен салыстырғанның өзінде, қазақтың
діншілдігі арасында айырма болды. Діншілдер әр алуан жолдармен, қалай да
болса, қазақ даласында дінді мол таратуға, діншілдіктің ең жоғарғы сатысы
фанатик халге жеткізуге әрекеттер жасады. Әптиек, құраннан бастап,
Мұхаммедтің 40 парызын үйрететін Қырық хадис, Шортсала кітаптарының
әрбір шартын қазақшылап оқыту, үйрету әдісіне көшті. Діншілдердің бұл
әрекеттері де олардың өздері ойлағандай нәтиже бере алмады. Ислам дінін
ресми түрде алса да, оған бағынса да, иланудың ішкі мағынасына толық
түсінуден не түсінбесе де оған түгел берілуден халық көпшілігі бас тарта
бастады.
ХІХ ғасырдың 60-70 жылдарында қазақ елінің көп жерлерін аралап,
олардың әдебиетін, салтын, ғұрпын, дінін, тілін зерттеуші атақты ғалым,
тюрколог В.В.Радлов бұл жөнінде былай деп жазады: Халықтың (қазақтың)
көпшілігі ислам жолын сыртқы әдет-ғұрып жөнінде ғана қолданады: шаш алдыру,
мұрт қағу әдеттері қатты сақталынады. Намаз оқу, ораза ұстау дегендерді
Мұхаммед дініндегі отырықшылар, олардың маңында тұратын қырғыздар болмаса,
одан басқа халықтың көпшілігі оразаны берік ұстай бермейді. Дәретті теріс
алады, дәреттің орнына таямамды (ташбиық) жақсы көреді. Мал бауыздауда ғана
құран сөздері қатты ескеріліп, қырғыздардың (қазақтардың), әсіресе қарттар
жағы, құран сөздерінен үзінді келтіруді ұнатады. Бірақ иланудың ішкі
мағынасын толық білу олардың арасында сирек кездеседі,1 - дейді. Радловтың
бұл айтқандары - шындық. [4.122].
Қазақ өзімен көршілес түрік тектес халықтармен салыстырғанда, ислам
дінінің зәрімен түгел улану дәрежесіне жеткен жоқ. Оразаны күзге, намазды
жазға қалдыруға не намаздың орнына Ақ қойдың келдесі, қара қойдың
келдесі, мен Құдайдың пендесі, -деп баса беруге олар әрдайым әзір
болатын. Молда мен қожа, хазірет пен ишан ясин, тәбәрәкті өлердей
мүлгітіп, мақамын келтіріп қанша оқыса да, араб, парсы тілін білмейтін
қазақтар үшін олардың аяты, қадистері аңғыры бар, мандыры жоқ, үні бар,
ұғынары жоқ жай сөз, жалаң әуеннің дәрежесінен аса бермейтін. Осындай
жағдайда қазақ даласына дін әсерін күшейту жолының мықты құралы ретінде
түрік, өзбек, татар баспаларынан шыққан көркем әдебиет нұсқалары келіп
араласты.
Діншілдік идеяға әбден суарылған, әулие-әмбие, пайғамбар, сақабалардың
іс-әрекеттерін асыра дәріптейтін, тәңірді, оған құлшылық етуді жырлайтын
бұл әдебиеттің ұясы мен ойнағы түрік мемлекеті болды. Сол кездің өзінде-ақ
азған ой-пікірдің жылымы болған түрік милеті өздерінің пантюркистік
көзқарасын түрік тектес басқа елдерге тарату саясатын әр алуан жолдармен
жүргізуге тырысты. Соның бірі дін және діншілдік моральді үгіттейтін
кітаптар болды. [4.126].
Бұл діншілдікті үгіттеуде 1801 жылдан бастап, ХХ ғасырдың алғашқы
жылдарына шейінгі Қазан, Уфа т.б. татар баспа орындарында басылып шығып,
қазақ даласына тараған жыр, өлең, бәйіт, қисса деп аталатын кітапшалардың
көпшілігінде-ақ дін, діншілдік мәселесі қозғалды. Бұл кітаптардың идеялық
мазмұнын айқындай келіп, атақты тюрколог проф. С.Е.Малов: Дін және діни
мораль - барлығының мазмұны осы ғана, - деді.
ХІХ ғасырдан бастап қазақтың жазба әдебиетi — әлеумет халiн ұғып, ел
қамын жақтауға кiрiсiп, өлең бұрынғыша, қызық, сауық сияқты ермек емес,
қауым қызметiн атқара бастады, елдiң саяси пiкiрi мен тiлек, мақсат, мұң,
зар сияқты сезiмдердiң басын қосып, жаңадан ой негiзiн, салт санасын
құрауға кiрiстi, бұл уақытқа шейiн болмаған әлеуметшiлдiк сарыны, азаматтық
нысанасы бой көрсеттi. Осындай әлеуметшiлдiк сарынды көбейткен тарихи
оқиғалар бұл дәуiрде орыс отаршылдығымен байланысты туды. Ресей империясына
бодан болу, сонымен байланысты туған ел iшiндегi өзгерiстер, қанаудың
күшеюi, халықтың тiршiлiк ету аясының тарылуы, ұлттық намыстың тапталуы
қазақ ақындары шығармаларында кеңiнен бейнелендi. Осы өзгерiске қарсы анық
наразылық Махамбет Өтемiсұлы өлеңдерiнен айқын көрiнедi. Махамбет жырлары –
Исатай Тайманов бастаған көтерiлiстiң (1836 – 1837) ұраны, үнi. Мұнда
көтерiлiстiң мақсат-мұраты (Қорлықта жүрген халқыма бостандық алып берем
деп), оған қатысатын ерлердiң сипаты (Ереуiл атқа ер салмай), соғыс
суретттерi (Соғыс), Исатайдың батырлығы мен оны жоқтауға арналған жырлар
(Тарланым, Мұнар күн), ақынның өз жайына, көңiл-күйiне (Баймағамбет
сұлтанға айтқаны, Қызғыш құс) байланысты өлеңдерiне жалғасып, тұтастай
көтерiлiс тарихын, сол кезеңдегi әлеуметтік жағдайды бейнелейдi. [5.108].
Исатай-Махамбет көтерiлiсiне тiлектес ақындар қатарындағы Шернияз
Жарылғасұлының Исатайды мадақтап, Баймағамбеттi даттайтын өлеңдерi
батылдығымен, тапқырлығымен бағалы. Исатай – Махамбет көтерiлiсiне жалғас
туған Кенесары—Наурызбай бастаған ұлт-азаттық қозғалысы да (1837 – 1847)
өзiне тiлектес әдебиет тудырды (Наурызбай – Қаншайым, Топ жарған,
Жасауыл қырғыны, Нысанбай Жаманқұлұлының Кенесары-Наурызбай жыры). Сыр
бойында, Батыс Қазақстанда өткен патша отаршылдығына қарсы көтерiлiстер
кезiнде жаңа жырлар туды (Бекет батыр, Жанқожа батыр). Отаршылдыққа
қарсы күрес поэзиясы қазақ көркем сөзiнiң дамуында озық идеясымен, халықтық
мазмұнымен жаңа белес саналады. Билеушiлерге қарсы наразылықты ашық айтқан
шыншыл поэзия туды, адамды суреттеудiң жаңа тәсiлдерi қолданылды. Осы
қатардағы ақындар iшiнде Жанақ Сағындықұлы, Шөже Қаржаубайұлы, Сүйiнбай
Аронұлы елеулi орын алады. Отаршылдық дәуiр әдебиетiнiң ақындары
шығармаларында ел байлығының талауға түсiп, халықтың кедейшiлiкке ұрынып,
қоныстың тарылуы, зорлық-зомбылықтың күшеюi, парақорлықтың етек жаюы,
адамдар мiнез-құлқының өзгерiп, ұсақталып, берекесiздiкке түсуi, дiн
шарттарының еленбеуi, т.б. жағдайлар кең қамтылып, көркем бейнелендi.
Оларды заман қайғысы, өткендi ойлап торығу, алдағы өмiрден шошыну зары
бiрiктiрдi. [5.108].
Бұл сарынның көрнектi ақындары – Дулат Бабатайұлы, Шортанбай
Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Кердерi Әбубәкiр Шоқанұлы, т.б. халықтық
поэзияның түрлерiн жетiлдiрдi. Оны заман шындығын бейнелеумен шебер
байланыстыруда, реализмдi байытып, адам психологиясындағы өзгерiстердi
жарқын суреттеуде, тiл өрнегiнде сан алуан жаңалықтар табуда осы топтағы
ақындардың еңбегi үлкен. Олардың бiразы отарлаушыларға шошына қарады,
дегенмен шығыс әдебиетiмен, дiни әдебиет үлгiлерiмен жете таныс болуы
арқасында көркемдiк құндылығы жоғары туындылар жасады.
2. ХІХ ғасырдың І-ші жартысындағы халық ағарту ісі
XІX ғасырда қазақ әдебиеті ұлттық дарынды тұлғалардың көптігімен де,
бір-біріне ұқсамайтын дара туындылардың сан қырлы сипатымен де ерекшеленді.
Бұл дәуірде айтыс өнері дамып, даңқты ақындар Жанақ, Шөже, Орынбай, Түбек,
Сүйінбай, Шернияз, Біржан, Бақтыбай, Жамбыл сияқты әйгілі ақындар қатары
Сара, Ырысжан, Ұлбике, Тәрбие, Ақбала және басқалар сияқты ақын қыздардың
есімдерімен толықты деуге болады. Түрі мен мазмұны жағынан айтыстар бір-
біріне ұқсамайды. Олардың кейбіреулерінің негізгі мазмұнында халықтың
өмірі, оның шаруашылық-тұрмыстық проблемалары, рулық қоғамдастықтың
ерекшеліктері сөз болса, Біржан мен Сара айтысында қазақ әйелдеріне жеке
бостандық беру мәселесі көтеріледі. Мұндай айтыстармен қатар бірін-бірі
қалжыңмен қағыту, танысу, амандасу, көңіл көтеретін әзіл-оспаққа құрылған
айтыс түрлері де аз кездеспейді. [5.115].
Осы кезеңнің музыкалық мәдениетінде Махамбет Өтемісұлы (1804-1846)
өзіндік даралығымен көрінді. Ол 1836-1838 жылдардағы Исатай Тайманұлы
бастаған шаруалар көтерілісінің белсенді қатысушысы ғана емес, көтерілістің
“жаны” мен “жылнамашысы” болды.
Махамбет Өтемісұлы (1804-1846) Батыс Қазақстан облысының Орда
ауданында туды. 20 жасынан Жəңгір ханның ұлы Зұлқарнайынмен бірге 1824-1829
жылдары Орынборда тұрды. 1829 жылы шаруалар толқуына қатысқаны үшін
Махамбет Калмыков түрмесінде отырды. Ақын өз шығармаларында үстем таптың
озбырлығын айыптады. Ол поручик Аитовқа Есет батырдың қолына түскен орыс
солдаттарын азат етуіне көмектескен. Махамбеттің өлеңдері 1836-1838
жылдардағы Бөкей Ордасындағы шаруалар көтерілісінің себептерін, мақсаттарын
айқындайды. Ол шығармаларында езілген еңбекшілер өмірін, билеуші таптың
озбырлығын суреттейді. 1846 жылы 20 қазанда Баймағамбет сұлтанның
жендеттерінен қаза тапты. Оның “Исатай көтерілісі”, “Исатайдың өлердегі
сөзі” сияқты шығармалары көтерілісті жан-жақты сипаттады. [5.117].
Сол сияқты Шернияз Жарылғасұлы (1817-1881) Кіші жүз қазақтарының
отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің жыршысы және ту көтерушісі болды.
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған шаруалар көтерілісінің бел
ортасында жүрген Шернияз бұл қозғалыстың ұраншысы әрі ақыны болды.
Көтерілісшілер жеңіліске ұшыраған соң, Шернияз қуғындалды және оған қатаң
бақылау қойылды. Осыдан кейін ол Баймағамбет сұлтанның қол астынан пана
тауып, қалған ғұмырын осында өткізді. Ақын азаттық, бостандық тақырыбын
асқақ үнмен жырлады, сол арқылы Исатайдың батырлық бейнесін жасады: Па,
шіркін, Исатайдай сабаз тумас, Ақ алмас, алтын сапты қылышым-ай, Исатай
ел еркесі, ел серкесі, т.б. жырларын шығарды. Жалпы Шернияз поэзиясы
мазмұндық сипатымен, стильдік айқындығымен, көркемдік бейнелеу нақыштарының
шеберлігімен ерекшеленеді. Шернияз өлеңдерінің үш нұсқасы (Алыш ақын,
Мәшһүр Жүсіп, Омарбек нұсқалары) бар. Жалынды жырларымен халықты күреске
үндеген халық ақыны болды. [6.10].
Шығармалары қайшылыққа толы, күрделі тұлға саналған зар-заман ақындары
да қазақ әдебиетінде өзіндік орын алады. Зар-заман ақындарының көрнекті
өкілдері - Дулат Бабатайұлы (1802-1874), Шортанбай Қанайұлы (1818-1881),
Мұрат Мөңкеұлы (1843-1909). Олар қазақ халқының өмірін ақиқатпен жырлаған
ақындар болды. Ахмет Байтұрсыновтың “Ақындық жалғыз өз көңілінің күйін
толғай білуде емес, басқалардың да халін танып, күйіне салып толғай
алуында” деп тұжырымдағаны сияқты, бұл ақындар да қара басын күйттеген ақын
емес, халқының үнімен елдің мұңын жеткізуші болды. Зар-заман ақындары өмір
сүрген кезең патшаның отаршылдық саясаты дәуірлеп, қазақ жерінің нағыз
талауға түскен кезі еді. Мәселен, Мұрат Мөңкеұлы “Үш қиян”, “Сарыарқа”,
“Әттең, бір қатты дүние-ай” сияқты толғау-дастандары арқылы қазақ жерін
отарлаушыларды батыл әшкерелеп, озбыр саясатқа қарсы тұрса, Дулат
Бабатайұлы “Бейшара менің қазағым”, “О, Сарыарқа, Сарыарқа” өлеңдері арқылы
қазақтың ауыр тұрмысын бейнелейді. [2.188].
1813 жылы Омбыда, ал 1825 жылы Орынборда әскери училищелер ашылды.
Кейіннен олар Сібір және Орынбор Неплюев кадет корпустарына айналды. Бұл
оқу орындарына қазақ балаларын қабылдауға едәуір шек қойылды. Ұлты қазақ
кадеттер бірқатар әскери пәндерді оқып үйренуге жіберілмеді. Омбы кадет
корпусын белгілі қазақ ғалымы, зерттеуші әрі ағартушы Шоқан
Уәлиханов бітіріп шықты. 1841 жылы Бөкей хандығында Жәңгір ханның бастамасы
бойынша алғашқы қазақ мектебі ашылды. Ол мектептің оқушылары орыс тілін,
математиканы, географияны, бірқатар шығыс халықтарының тілдерін, сондай-ақ
ислам дінінің негіздерін оқып үйренді. Қазақ балаларының сабақ үйренуін
Жәңгір ханның өзі тікелей бақылауға алып, тексеріп жүрді. Неғұрлым
қабілетті деген балаларды ол Қазанға, Ресейдің басқа да қалаларына оқуға
жіберіп отырды. Казак станицаларында, бекініс-қамалдарда діни шіркеулер
және казактардың балалары оқитын мектептер болды. Олардағы оқыту деңгейі
тым төмен еді. Мұғалімдердің басым көпшілігін шала сауатты дьяктар, сондай-
ақ қызметтік міндетін өтеген солдаттар мен казактар құрады. Жалпы алғанда,
Қазақстанда халыққа білім беру ісі мен сауаттылық деңгейін қанағаттанарлық
болды деп айтуға келмейтін. Зайырлы мектептер өте аз еді. Маман мұғалімдер
жетіспеді. Көшпелі және жартылай көшпелі өмір салты жағдайында тұрақты
мектептер ашу қиын болды. [2.189].
Ағарту ісінің басты бағыттары, орталықтары. 1867-1868 жылдардағы
әкімшілік-аумақтық реформалар біртіндеп қарқын ала бастаған коғамдың
козғалыс Ресей империясының алшақ жатқан аудандарында да ағарту ісінің
дамуына әсерін тигізді. XIX ғасырдың 60-70-жылдарынан ұйымдастырыла
бастаған ғылыми коғамдар, көпшілікке арналған кітапханалар, ағарту ісінің
жолға қойылуы коғамдың өмірдің жандануын тездетті, оған әсерін
тигізді.Облыстық орталықтарда ашыла бастаған халыққа хат таныту қоғамдары
да көп ұлтты қазақ өлкесіндегі тұңғыш мектептердің кызметіне жаңа бағыт
берді. 1868 жылы кұрылған Түркістан статистикалық комитеті, 1878 жылы
ұйымдастырылған Семей облыстық және кейінгі жылдары бірінен кейін бірі
жұмысын жолға койған басқа да ғылыми ағартушылық мекемелер қазақ және
өлкені қоныстанған басқа да ұлттар арасында ғылым мен білімнің,
сауаттылықтың негіздерін таратуда белгілі рөл атқарды.Қазақстанды
зерттеуде, бірқатар еңбектер жариялауда пәрменді рөл атқарған орыс
географиялык коғамының Түркістан, Батыс Сібір бөлімдері, кейіннен ашылған
Семей бөлімшесі қазақ жерінде ғылыми экспедициялар ұйымдастырды. [2.190].
Абай Құнанбайұлы Семей облыстык статистикалық комитетінің белді
мүшелерінің бірі болғаны жұртшылыққа мәлім. 1883 жылы Семейде қоғамдық
кітапхана ашылды. Алғашында кітап қоры 260 томнан ғана тұрған бұл кітапхана
жылдан-жылға өсе бастады, кейіннен коғамдық өмірдің бір орталығына
айналды.Осы қалаға жер аударылған А.Д.Блек, Е.П.Михаэлис, А.В.Леонтьев,
Н.И.Долгополов, П.Лобановский, С.С.Гросс және де жергілікті халықтың
өкілдері, соның ішінде Абай Құнанбайұлы кітапханаға құнды басылымдарды
жинауға ат салысты. Кейіннен Ресейдің әр түкпірлерінен осы кітапханаға
көптеген журналдар, әр ғылым салаларынан кітаптар келіп түсе бастады.
Ақысыз пайдаланатын қоғамдық кітапханалар Торғайда, Орынборда. ашылды. 1876
жылы Ташкентте ұйымдастырылған халыктың сауатын кетеруді басты мақсат еткен
арнайы комиссия да жергілікті тұрғындар ара-сында бірқатар ізгі
өзгерістерді жүзеге асырды. XIX ғасырдың II-ші жартысында өлкеде әр түрлі
мектептердің ашылуына әсер еткен басты фактор, тек ағартушылық ғылыми
мекемелер мен кітапханалар болып қойған жок. Патша үкіметінің отаршылдық
баскару жүйесіне тілмаштарды даярлау қажеттілігі шаруашылық және шенеунік
әкімшілік мұқтаждығына қызметкерлердің жетіспеуі, аралас орыс-қазақ
мектептерін жылдан-жылға көбейтуді қажет етті. [2.221].
3. ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысындағы мәдениетінің зерттелуі
Қазақ өлкесін зерттеуде баға жетпес үлес қосқан орыс мәдениетінің
кәрнекті өкілдерінің ішінде В.И. Дальдың алатын орны ерекше. Ол 1833-1841
жылдары Орынбор губернаторы жанындағы ерекше тапсырмалар жөніндегі
қызметкер болып істеген көзінде қазақ халқының ауыз әдебиетін, әдет-ғұрпы
мен тұрмыс тіршілігін зерттеді. [9.133].
1833 жылы А.С. Пушкин Орынбор мөн Оралға Е. Пугачев көтерілісі туралы
материал жинау үшін арнайы келіп, бұл аймақта қазақ халқының мәде-ниетімен
де танысады. Осы сапарында Пушкин Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырының бір
нұсқасын жазып алған.
ХІХ ғасырда Қазақстанды зерттеушілердің ішінде әлемдік деңгей деп
ғалым П.П. Семенов-Тянь-Шаньский (1827-1914) болды. Ол Орталық Тянь-Шаньды
зерттеді, Алтай, Жетісу, Орта Азияға саяхат жасады. Оның басшылығымен
Ресей. Біздің Отанымыздың толық географиялық жазбалары деген көптомдық
зерттеулері жарық көрді. Бұл еңбектің Қырғыз өлкесі және Түркістан
өлкесі деген екі томы Қазақстан мен Орта Азияға арналған. Мұнда
географиялық орта, табиғат, қазба байлық, тарих, қазақтардың тұрмыс-
тіршілігі жөнінде ғылыми мәліметтер топтастырылды. Қазақстанның
географиясын, өсімдіктер және жануарлар дүниесін, оның қазба байлығын
зерттегендердің келесі бір өкілдері Н.А. Северцев пен И.В. Мушкетов болды.
Сондай-ақ қазақ халқының мәдениеті мен этнографиясының беймәлім сырларын
ашуда белгілі шығыстанушы, түркітанушы, этнограф, Петербор академиясының
академигі В.В. Радлов (1837-1918) та қомақты үлес қосты. Ол Алтай,
Солтүстік Қазақстан, Жетісу қазақтары мен басқа да халықтарының салт-
дәстүрі мен әдет-ғұрыптары, фольклоры туралы құнды еңбектер қалдырды. Оның
Түрік тайпаларының халыктық әдебиетінің үлгілерінде қазақтың ертегілері,
эпикалық шығармалары мен лирикасы жинақталған. Қазақ халқының тарихы туралы
құнды деректерді ірі шығыстанушы ғалым, археолог, лингвист, академик В.В.
Вельяминов-Зерновтың (1830-1904) еңбектерінен ала аламыз. Ол Қасымдық
патшалар мен ханзадалар туралы зерттеу, Қырғыз-қайсақтар туралы тарихи
мәліметтер және басқа да еңбектерінде Қазақ тарихының өзекті мәселелері
талданады. Қазақ өлкесінің тарихын А.И. Добросмыслов, Н.Н. Аристов, М
Красовский сынды ғалымдар да зерттеді. Еліміздің тарихы, этнографиясы,
географиясы туралы мәліметтерді саяси жер аударылғандар, патшалық
әкімшіліктің қызметкерлері, Бас штабтың офицерлері жинастырды. [6.133].
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстандағы қоғамдық ой мен мәде-
ниетті дамытуда мәдени-ағарту мекемелері мен ғылыми қоғамдар маңызды рөл
атқарды. Орыс географиялық қоғамының бөлімдері Орынборда (1868 ж.), Омбыда
(1867 ж.), ал кейінірек Семей бөлімшесі мен Түркістанда (1897 ж.) бөлімі
ашылды. Олар жиналған мәліметтер бойынша тарих, этнография, география
туралы жинақтар жариялап отырды. Қоғам жұмысына қазақ зиялылары да белсене
араласты. Мысалы, Орыс географиялық қоғамының Орынбор бөлімінің
корреспондент мүшесі Ы. Алтынсарин болды және ол өзінің ғылыми зерттеулерін
осы жинақтарда жариялады.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда облыстық статистикалық
комитеттері құрылды. Бүл комитеттер статистика, тарих, этнография, мәде-
ниет жайлы мәліметтер жинақтап, әрбір облыс бойынша шолу жасап отыр-ды.
Семей облыстық статистикалық комитет жұмысына Абай да қатынасты.
Қазақстанды зерттеумен Ресейдің басқа да ғылыми ұйымдары - Ауыл
шаруашылық қоғамы, Шығыс тарихы мен археологиясының әуесқойлары,
жаратылыстану, шығыстану мен антропология әуесқойлары қоғамы т.б. ай-
налысты. Бұл кезеңде Қазақстанда қоғамдық кітапханалар ашыла бастады.
1883 жылы Семейде көпшілікке арналған алғашқы кітапхана ашылды.
Қазақстанның Ресейге қосылуы білім беру жүйесінің дамуына да үлкен
ықпал жасады. Ауқатты адамдардың балалары Бұхара, Самарқанд, Хиуа, Ташкент
қалаларындағы медреселерде білім алды. Қарапайым көшпелі адамдардың
балалары сауаттарын мұсылман мектептерінде немесе ауыл молдаларынан ашты.
Діни емес оқу орындары жергілікті патша әкімшілігінің қызметкерлерін:
тілмаштар мен хатшылар дайындау қажеттілігіне байла-нысты ашылды. Ондай оқу
орындарына 1786 жылы Омбыда ашылған Азиялық мектебі, 1789 жылы ашылған
Орынбордағы Үкіметтік мектеп жатты. Онда орыс балаларымен бірге, қазақ
шәкірттері де оқыды. 1825 жылы Орынборда, ал 1846 жылы Омбыда әскери
мамандар мен әкімшілік чиновниктерін дайындайтын Кадет корпусы ашылды.
Қазақ балаларына арналған зайырлы мектеп 1841 жылы Бекей хандығында, 1850
жылы Орынборда Шекаралық комиссия жанынан ашылды. Қазақ даласында әйелдерге
білім беру өте нашар дамыды. 1887 жылы Ырғызда Ы.Алтынсариннің белсенді
педагогикалық қызметінің нәтижесінде қыздарға арналған училище ашылды. 1890-
1896 жылдары Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақта, Ақтебеде орыс-қазақ қыздар
училищелері пайда болды. Алғашқы кәсіби білім беретін оқу орындарынан 1879
жылы негізі қаланған Түркістан мұғалімдер семинариясы мен 1883 жылы ашылған
Орынбордағы қазақ мұғалімдер мектебі болды. [11.115].
Кейіннен мұғалімдер семинариясы Ақтөбе, Верный, Семей, Орал
қалаларында жұмыс істей бастады. Қазан төңкерісіне дейінгі уақытта олар 300-
ге жуық қазақ мұғалімдерін даярлап шығарды. Сондай-ақ XIX ғасырда ауыл
шаруашылық және фельдшерлік мектептер де пайда болды. Бірақ қазақ өлкесінде
бірде-бір жоғары оқу орны болмады. Сол уақытта емір сүріп, қазақ
мәдениетіне өлшеусіз үлес қосқан қазақтың көрнекті қайраткерлері Шоқан
Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев XIX ғасырдың екінші жартысында
қазақ тарихында өшпес із қалдырды
Бұл тарихи кезеңде Қазақстанда Акмолинские областные ведомости,
Оренбургский листок және т.б. газеттер басылып шыға бастады. 1870 жылы 28
сәуірде Түркістан уалаяты газетінің қазақ және өзбек тілдеріндегі бірінші
нөмері жарық көрді. [11.120].
Музыка өнері де жаңа сапалық деңгейге көтерілді. Кең байтақ қазақ
жерінің әр өңірінде күйшілер мектебі мен сал-серілер мектебі қалыптасты. Әр
өңір мектебі өзіндік қайталанбас өнерімен ерекшеленді. Мысалы, күй өнерінде
қазақ жерінің батыс өңірінде төкпе күй бағыты ерекше дамыса, солтүстік
және шығыс өңірінде шертпе күй мектебі қалыптасты. XIX ғасырда қазақ
музыка өнерінде терең із қалдырған, музыкалық мұралары бүгінгі күннің
рухани құндылығына айналған дүлдүлдер қатарында Құрманғазы Сағырбай-ұлы,
Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы сынды дарынды
күйшілер: Сегіз сері, Біржан сал Қожағұлұлы, Ақан сері Қорамсаұлы, Жаяу
Мұса Байжанұлы, Мұхит Мералыұлы сияқты көптеген сал-серілер болды. Мысалы,
Құрманғазының бізге мәлім 60-тан астам күйлері, солардың ішінде Сарыарқа,
Балбырауын, Түрмеден қашқан, Кішкентай және т.б. қазақ музыка
мәдениетінің асыл қазынасына кіретін аспаптық шығармашылықтың биік шыңы
ретінде бағаланады. Ал Дәулеткерейдің 40-тан астам күйлері бүгінгі ұрпаққа
мұра болып қалған. [11.190].
Бұл кезең қылқалам шеберлерінің Қазақстан, оның табиғаты, халқының
өмірі жайында салынған сурет өнерінің туындыларымен белглі болды. Мәселен,
1847-1857 жылдары Қазақ жерінде айдауда болған Т.Г. Шевченконың
қылқаламынан туған Ат үстіндегі қазақ, Қазақ балалары, Байғұстар
деген т.б. қазақ өмірін бейнелейтін туындылары бүгінгі күнге жеткен.
1860 – 1870 жылдары суретші В.В. Верещагин Хазірет Йассауи мешіті,
Алатау тауларында сияқты үздік суреттерін салған. Өйткені бұл кезде ол
Түркістан өңірінде саяхатта болған еді.
Сондай-ақ үй ішін, ыдыс-аяқ, жиһаздарды безендіру, тері, жүн, ағаш,
темір, тас өңдеу арқылы тұрмысқа қажетті бұйымдар жасау халықтық қолөнердің
жоғары дәрежеде дамығанын айғақтаса керек.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және
мәдени дамуы Ресей империясының өлкені толық отарға айналдыру процесіне
тікелей байланысты болды. [12.76].
1. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ДАМУ ҮРДІСІ
ХІХ ғ. І жартысындағы қазақ әдебиеті екі идеялық бағытта дамыды:
қарапайым халықтың және басқарушы таптардың мүдделерін қорғау. ХІХ ғасырдың
20-60 жылдарында қазақ әдебиетінің дамуына Ресей империясының бодандығына
қарсы азаттық күрестермен тығыз байланысты. Бұл уақытта ауыз әдебиетінің
барлық жанырлары әрі қарай дамыды, сонымен қатар маңызды тарихи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz