Түйсіну мен қабылдаудың қасиеттері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 3
1 Түйсіну мен қабылдаудың теориялық негіздері 4
1.1 Түйсіну мен қабылдау жөнінде ғылыми көзқарастар 4
1.2 Түйсіну мен қабылдаудың қасиеттері 11
2 Түйсіну мен қабылдау: түрлері, құрылымы, дамуы 14
2.1 Түйсіну мен қабылдаудың түрлері 14
2.2 Түйсіну мен қабылдаудың құрылымы 21
2.3 Түйсіну мен қабылдаудың дамуы 24
Қорытынды 31
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 33

Кіріспе

Қоршаған орта мен өз тәніміз жөніндегі біліктердің негізгі көзі -
біздін түйсіктеріміз. Олар қоршаған орта мен ағза қалпы жөніндегі
ақпараттардың миға жетіп, адамның төңіректегі дүние ортасы мен өз тәніне
байланысты бағыт-бағдар түзуіне қажетті негізгі өзек, арнаны құрайды. Егер
осы өзектер жабық болып, сезім мүшелері керекті ақпараттарды жеткізіп
тұрмағанда, ешқандай саналы өмір жөнінде әңгіме ету мүмкін болмас еді.
Деректерден белгілі болғандай, тұрақты ақпарат көзінен айрылған адам
мүлгіген кейіпке түседі. Мұндай жағдай адамда кенеттен көру, есту, иіс сезу
қабілетінен айрылып немесе сана сезімі қандай да сырқатқа байланысты
шектелсе, көрініс береді. Бұл кейіпте адам алғашқыда ұйқы құрсауына
шырмалып, кейін төзіп болмас күйзеліске ұшырайды.
Көптеген байқаулардың көрсеткеніндей, ерте балалық шақта кереңдік пен
зағиптіктен жеткілікті ақпарат ала алмаудан адамның психикалық дамуы күрт
тоқтайды. Егер соқыр-керең болып туған баланы немесе ерте жастан мұндай
халге душар болған субъектіні арнайы оқытып, кемістіктердің орнын
толтырудың жолдары мен әдістерін үйретпесе, олардың психикалық дамуы
өрістей алмай, өз бетінше кемелденуі біржола жойылады.
Түйсiк пен қабылдау өзара тығыз байланысқан жан құбылыстары. Бұлардың
екеуi де бiздiң санамыздан тəуелсiз жасап, түйсiк мүшелерiмiздiң
əсерленуiнен туындайтын объектив шындықтың сезiмдiк бейнесi. Бұл тараптан
түйсiк пен қабылдау өзара жақын келедi. Бiрақ қабылдау - нақты затты немесе
құбылысты сезiмдiк тануға негiзделедi, қабылдауда бiз көз алдымызға белгiлi
мағынаға толы адамдар, заттар, құбылыстар əлемiн келтiремiз жəне олардың
бəрiнiң де өзара күрделi, əрқилы қатынастарға түскенiн байқап, бiлемiз. Осы
қатынастар арқасында куəсi мен қатысушысы өзiмiз болған мəндi де маңызды
жағдайлар түзiледi. Ал түйсiк болса - қоршаған орта əсерiнен болатын, бiрақ
толық жетiлмеген, нақты заттық кейiпке келмеген жеке сезiмдiк қасиеттердiң
бейнеленуi. Бұл тұрғыдан түйсiк пен қабылдау сананың екi əртүрлi формалары
немесе заттық дүниеге деген екi бiр-бiрiне ұқсамаған қатынастарын
бiлдiредi.
Зерттеу өзектігі: түйсіну мен қабылдаудың адам өміріндегі рөлі.
Зерттеу пәні: психология.
Зерттеу объектісі: түйсіну және қабылдау сезімдері.
Зерттеудің мақсаты: түйсіну және қабылдау жөніндегі ұғымды зерттеу.
Зерттеудің міндеттері: тақырыпты ашу барысында өзіме келесі міндеттерді
қойдым:
- зерттеу объектісінің анықтамасына тоқталып өтіп тақырыпты ашу;
- түйсіну және қабылдаудың түрлеріне анықтама беру.

1 Түйсіну мен қабылдаудың теориялық негіздері

1.1 Түйсіну мен қабылдау жөнінде ғылыми көзқарастар

Түйсіктер адамға қоршаған орта мен өз тәнінін сигналдарын қабылдап,
олардың қасиеттері мен белгілерін бейнелеуге мүмкіндік береді. Олар адамды
төңіректегі дүниемен байланыстырып, негізгі таным көзі ретінде қызмет
етеді, солар арқасында адамның даму мүмкіндігі ашылады. Идеалист философтар
түйсікті біздің саналы өміріміздің емес, ол табиғаттан берілген, сыртқы
әсерлерге тәуелсіз санамыздың ішкі қалпы, ақыл-ой қабілетіміз, - деп
топшылаған. Рационализм философиясының негізіне алынған мұндай көзқарас
мәні: психикалық процестер күрделі тарихи дамудын жемісі емес, сана мен
ақылдың қоғамдық болмысқа қатысы жоқ, олардың бәрі адам рухының түсіндіріп
болмас, тума берілген қасиеті. Идеалистік тұжырымдарды қолдаушы философтар
мен психологтар түйсіктердің адамды сыртқы дүниемен байланыстыратыны
жөніндегі күмәнсіз ережені жоққа шығарып, олардың адамды қоршаған дүниеден
бөлектеп, екі apaғa ажыратқыш дуал болып түседі деген қисынға келмейтін
пікірдің дұрыстығын дәлелдегісі келеді[1].
Бұл көзқарасты кезінде философ-идеалистер (Д. Беркли, Д. Юм, Э. Max)
ұсынып, ал оның негізінде психологтар (Мюллер, Г. Гельмгольц) "сезім
мұшелерінің ерекше энергиясы" деген теорияны нақтылады. Бұл теорияның
астарында сезім мүшелерінің әрқайсысы (көз, құлак, тері, тіл) сыртқы дүние
әсерлерін бейнелемейді, нақты шындық процестерден хабар бермейді, болғаны –
сырттан өзіндік процестерді қоздырушы ықпалдарды ғана қабылдайды деген
пікір жатыр. Бұған идеалистердің келтіретін дәлелі: көзге қандай да әсер
болса, жарқыл туындайтынын, құлақта механикалық не электрлі әсерден ызың
пайда болатынын алға тартады. Осыдан, сезім мүшелері сыртқы әсерлерді
бейнелемсй, олардан тек қозу күшін алады, ал адам қоршаған дүниенің
объектив әсерлеріне ұшырамай, сезім мүшелерінің әрекетін бейнелейтін өзінің
субъектив кейпін ғана тани алады дегендей қорытынды пайымдайды. Бұл сезім
көзі-түйсік адамды қоршаған дүниемен байланыстырмай, олар арасын ажырата
түседі деген сөз. Субъектив идеализм негізіне алынған бұл қорытынды адам
тек өзін ғана танута қабілетті, ол өзінен басқа болмыс барлығын дәлелдейтін
ешқандай дерек көзіне ие емес деген кертартпа теорияға арқау болды[2].
Субъектив идеализм теориясы адамның сыртқы дүниені объектив бейнелеу
мүмкіндігі жөніндегі ғылыми көзқарасқа тікелей қарсы. Сезім мүшелерінің
эволюциясын зерделі зерттеу нәтижесінде ұзаққа созылған тарихи дамудын
желісі ретінде объектив болмыстағы материя қозғалысының формаларын
қабылдайтын органдардың (рецепторлар), дыбысгық тербелістерге жауап қатушы
тері рецепторларының, сондай-ақ белгілі диапазондағы электро-магниттік
толқындарды бейнелеуші көру рецепторларының қалыптасқаны белгілі болып
отыр. Организм эволюциясын зерттеу арқылы ғылым адам психикасы сезім
органдарының өзіндік ерекше энергиясымен қатынас жасамай, әрқандай сыртқы
энергияларды қабылдап, оған жауап беретін ерекше сезім мүшесімен байланысқа
келетінін дәлелдеді. Ал, құлақ не көзде қандай да әсерден ызың не жарқылдың
пайда болуы сол қабылдаушы аппараттың жоғарғы "мамандандырылғанын", сонымен
бірге өздерінің жұмыс атқару сипатына тура келмеген әсерлерге жауап
қатпайтынын көрсетеді[3].
Әртүрлі сезім органдары қызметінің жоғарғы дәрежеде жіктелуі олар
негізінде ерекше құрылым - "рецепторлардың" болуынан ғана емес, сондай-ақ
шеткі сезім органдары қабылдаған сигналдарды орталық жүйке аппаратына
жеткізуші жоғары дәрежеде "маманданып", жетілген нейрондарға да байланысты
[4].
Психикалық тіршілікте ассоциация заңына негізделген басты түсініктердің
бәрі ес процесіне қатысты және естің кызметіне тіректелген. Осындай
түсініктерге тірекгелген қабылдауды да ассоциация психологиясындағы
түйсікгердің жиынтығы деп санайды. Ес процесі де ассоциация байланыстарына
сүйене отырып жекелеген елестер мен еске түсірулер белгілі жүйелі ізбен
жасалып отырады дейтін пайымдау жасалады. Міне осындай жәйттердің
байланысты болуына қабылдау да жатады деген түсінік қалыптасты[2].
Жекелеген бытыраңқы нүктелер мен бөлшектер тұтас дене, не көрнекті
тұлға қалай пайда болады? – деген қисынды сұрақ туьш, сол нәрселер мен
тұлғалар бейнесін біз қалайша танып білеміз, әлде қалай қабылдай аламыз?
деген мәселенің мәнін түсіну керек болады. Мұнлай сұрақтар психолотиядағы
ассоциация бағытына тән болатын.
Осындай сұрақтарға сәйкее қабылдау процесі де жекелеген нәрселердің
бөлшектерінен өзара мөлшерлес шашыраңқы бөлшектерінің жинақталып көз
кабығының торына әсер етуі арқылы көзбен көріп қабылдау процесін тудырады.
Қабылдаудың бұл сипаты бойынша көз алдымызда тұрған нәрсенің бөлшектері
көзге әсер етіп, олар мидың алаптарында қозу тудырады, өзара байланысып
тұтасады да, орталық жүйке жүйесі арқылы бірігіп қабылдау процесін жасайды.
Қабылдау туралы ассоциация теориясының дәрменсіздігі бекерленіп, ол
құрылым психологиясы тарапынан сыналады. Бұл бағыт – психикалық
процестердің мәнін тәжірибе арқылы зерттеп, адам тіршілігіндегі психикалық
кұбылыстардың бәрі де құрылымдық сипатта болады, нәрселерді көріп қабылдау
тұтас түрде бейнеленеді. Сөйтіп дәстүрлі ассоциация психологиясының басты
принциптеріне қарсы шықты. Құрылым психологиясын жақтаушылар қабылдаудың
түйсіктен, елестен сапалы айыр-машылығы бар екенін және олардың жиынтығы
емес екендігін көрсетті. Құрылым психологиясындағы мұңдай принцип пси-
хикалық тіршшіктің өзге де процестеріне қатысы бар деген пікірді қолдап,
бұл көзкарастың шындығын тәжірибеде зерттеу нәтижелерімен анықтады.
Осы орайда В.Келердің қолда өсірген тауыққа жасаған тәжірибесімен
танысып көрейік. Тауық екі түрлі түсті нәрселердің қарапайым ассоциациялы
қосындысы ретінде емес, олардың арасындағы айырмашылықты көрсететін жиекті
тұтас түсірілген жарыққа лайықты қабылдаған. Түстердің шегі жарык беру
арқылы өзгертілгенімен қабылдау жиегі бұрынғыша қалпын сақтап өзгермеген.
Тәжірибенің бұл тәсілдері алдымен төменгі сатыдағы хайуанаттарға, одан
кейін адам тектес маймылдарға, ақырында бұл тәжірибенің тәсілін өзгертіп
балалардын қабылдау процесін анықтауға қолданған. Тәжірибе қорытындылары
қабылдаудағы тұтастық сипаты оның бөліктерін өзгерткенмен бұрынғы қалпын
сақтап қалған. Осы тәжірибе керісінше тұтастық құрылымды өзгертіп
жүргізгенде де қабылдаудың пайда болуындағы тұтастық сақталатыны белгілі
болған.
Енді осы бағытта Г.Фолькельттің өрмекшіге жасаған тәжірибесімен
танысайық. Өрмекші ұясына шыбынды өзі ұшып келғендей етіп тастайды. Осы
мезетте өрмекші шыбынды ұстап жеуге әрекеттеніп, оған ұмтылады. Ал сондай
шыбынды бөлшектеп өрмекші ұясының шегіне қойғанда өрмекші оған реакция да
жасамаған. Бұл өрмекшінің өз жемісін тұтас түріңде қабылдайтындығын
көрсетеді де, ал бөлшектенген шыбын оған қажетсіз нәрсе болып қалған.
К.Гештальд тәжірибелеріне назар салайық. Зерттеуші сыналушыға күрделі
заттың бөлшектеріи жекелеп алып, оларды сыналушыға жүздеген рет көрсетеді
де, осы көргендеріңді ұмытпау үшін жаттап ал дейді. Басқа бір жағдайда
сыналушыға сол күрделі заттың бөлшектерін өзгеше түрінде жинап әкеп
көрсеткенде, бұрыңғы жаттап алған бөлшектерді және затты танымай қалады.
Демек, бұл орайда бұрыңғы тұтас түрінде қабылданған затгың құрылымы
өзгерген сон оны сыналушы тани алмаған.
Мұндай тәжірибелердін, мән-жайы белгілі болғандықтан, оларды тәптіштеп
талдап жатудың қажеті бола қоймас деймін.
Балалар психикасының даму ерекшеліктерін түсіну үшін қабылдау процесін
жаңа құрылым теориясы тұрғысынан қарастырудың қаншалықты маңызы бар?
Қабылдау жайындағы ассоциация теориясының мәні баланың жалпы психикалык
даму ерекшеліктеріне ұксас деуге болады. Мұндай түсінік баланың туған
күнінен басталып, оның бүкіл өміріндегі психикалық дамуымен тығыз
ұштастырылып, оның бойында сол ассоциация байланыстары негізінде жаңа
қасиеттер қалыптасады. Дәстүрлі ассоциация психологиясының принциптеріне
сәйкес бөбектің қабылдауы бастапқы кезінде нәрселердің бытыраңқы бейнесі
(түйсік) сипатында болып, ол К.Бюлердін айтуынша шашыраңқы түсініктердің
тағылык бейнесіне ұксайды дейді.
Құрылым психологиясының көзқарасы бойынша баланың қабылдауы жайындағы
түсініктерге сын көзбен карап, жалпы қабылдау өзара байланысыз бытыраңқы
бөлшектер жиынтығынан құралады дейтін идеяға қарсы шығып, қабылдаудың дамуы
төменгі сатысынан бастап нәрселердін тұтас түріндегі бейнесі деген пікірді
қолдайды.
Кёлер Адамның қабылдауы деп аталатын еңбегінде адамның қабылдауы да
негізінен хайуанаттардың қабылдау заңдылығына ұқсас, бірақ адамның қабылдау
қасиеті хайуанаттармен салыстырғанда әлдекайда нәзік, нақты әрі айқын
сипатта болады дейді. Сонымен бірге, Келер адамның қабылдауы жануарларға
қарағанда жоғары дәрежеде тұратындығын айтады.
Құрылым психологиясының өкілдері, даралап айтқанда, Фолькельттің
балалардың қабылдау процесіне қатысты зерттеу-лерінде қабылдаудың тұтастық
қасиеті нәрестелік кезеңнен басталады және сол сипатта қалыптасады деген
пікірі бұл ағымды тығырыққа әкеп тірегендей болды. Өйткені құрылым
психологиясы өкілдерінің қабылдауды баланың нәрестелік кезеңнен басталып,
оның мәні тұтас сипатта болады деп санауы сынар жақты қорытынды еді. Осы
жағдайда мынадай мәселенің мән-жайын анықтау кажет болды.
Егер қабылдау нәрестелік кезеңнен бастап нәрселердің тұтас бейнесі
ретінде қалыптасатын болса, онда балалар мен ересек адамдардың қабылдауы
арасында кандай айырмашылык бар?
Бұл мәселені шешуде құрылым психологиясының өкілдері өздерінің
осалдығын байқатты және өздері іздестірген фактілер мен теориялық
тұжырымдарын дәйектей алмады. Құрылым психологиясының қабылдау процесі
жайындағы дәрменсіздігі бір жағынан, бұл ағымның зерттеу жүргізудегі
методологиялық саяздығын көрсетсе, екінші жағынан,тұтастық деген ұғымның
мәнісін түсіндіруде метафизикалық көзқарасқа ұрынғанын байқатты. Нәтижеде
біздер құрылым исихологиясы ағымындағы бірімен-бірі сабақтас екі пікірмен
ұштастық. Оның бірі – Қ.Гештальд пен К.Коффка зерттеулері. Бұл екеуі де
қабылдаудың адамның даму кезеңдеріне орай қалайша даму сипаттарын ажыратып
көрсете алмады. Ал екіншісі – Фолькельт зерттеуі. Бұл зерттеуде қабылдау
адамның барлық даму сатыларында нәрестелік кезеңінде қалыптасқан біртұтас
құрылымды сипатта болады деп анықталады. Ол барлық нәрсе өзгеріссіз өз
күйін сақтайды деген пікірге сүйенді.
Мен құрылым психологиясының қабылдау процесіне қатысты тығырыққа
тірелген жағдайынан шығу үшін, балалар қабылдауының дамуын дұрыс жолға
салып іздестіру ниетімен, олардың табиғи даму кезеңдерін қарастырған тиімді
болар деп санаймын. Бұл мәселе бұрыннан келе жатқан біздерге мәлім жағдай.
Бұл мәселенің шешімін табуды алғаш рет ойластырған психофизиолог мамандар,
атап айтқанда Г.Гельмгольц қолға алып зерттеген еді. Алайда бұл мәселе одан
әрі іздестірілмеді. Ал соңғы екі он жылдың ішінде бұл мәселені іздестіру
қайтадан су бетіне қалқып шықты. Мәселенің түпкі мәні мынада: қазіргі
ересек адамдардың қабылдауын түсіндірудің өзіндік қиындығы бар және өзге
психикалық процестерден айырмашылығы бар екендігі даусыз.
Олай болса, біздің қабылдау ерекшелігіміздің миы зақымдальш, ауруға
душар болған адамдардан айырмашылығы неде? Біз маңымыздағы кез-келген
нәрсеге зер салып қарайтын болсақ, өзара байланысты, ретті бейнелерін тұтас
күйінде қабылдаймыз.
Бұл мәселенін. аржақ-бержағын ой жүгіртіп, оны тәжірибе арқылы
іздестіретін болсақ мынадай қаситеттерді аңғарып білеміз.
Бірінші – заттың шамасын қабылдаудың тұрақтылығы. Егер мен ұзындығы
бірдей екі затты (екі қаламды) ұстап тұрып көз алдыма жақындататын болсам,
көз қабының торына сол екі заттың бірдей бейнесі түседі, Егер сол қаламның
бірі екіншісінен 5 есе ұзын болса, онда осы екі қаламның әр қайсысының
шамасы түрліше болып бейнеленеді. Демек қаламның ұзын-қысқалы болуы екі
түрлі тітіркендіргіш тудыратын болғаны. Бұл тәжірибені одан әрі жүргізіп,
сол қаламның ұзынын көз алдымнан 5 есе қашықтатсақ онда екі түрлі қаламның
көз қабығындағы торға түскен бейнесі шамалас болар еді. Бірақ осы ұзындығы
екі түрлі қаламның ұзынын қашықтатып, оның екеуін де қатар қабылдасақ
олардың ұзындығы түрліше екендігі айқын байқалады.
Мұндай көріністің психологиялық мәні неде? Не себептен мен бұл
қаламдардың шамасы түрліше деп қабылдаймын?
Осы қабылданған екі түрлі заттың түрліше қашықтықта тұрғанымен олар өз
қалпында қаңдай болса, дәл сондай болып бейнеледі. Бұл – қабылдаудың
тұрақтылык қасиеті. Осы ретте заттардың биологиялық қасиетін де ескеру
керек. Мынадай мысал келтірейік. Жыртқыш аңдардан қорқатын хайуанаттар
өздерінің. жауымен арасы 100 қадам қашықтықта тұрып өзінің табиғи тұрқынан
100 есе кішірейіп көрінсе де, оны хайуандар сол күйінде қабылдап одан
қауіптеніп секем алады. Заттар мен жыртқыш аңдар белгілі қашықтықта
орналасқанымен олар сол өз қалпында қабылданбаған болса, онда хайуандар
жыртқыштардан қауіптеніп сескенбенген болар еді” Мұндай биологиялык
заңдылық заттардың өзіндік тұлғасының тұрақты түрде бейнеленіп
отыратыңдығын көрсетеді.
Демек, осындай мысалдардан біздер биологиялмк механизмнің заттардың
шама-шарқы мен мөлшері, кеңістікте орналасуы түрлі жағдайға сәйкес орнын
өзгерткенмен, олардьщ тұрақты қасиеттері үнемі сақталып отыратындығына
толық көзіміз жетеді. Енді нәрселердің түс-тірін (реңін) қабылдаудары
тұрақтылықты іздестіріп көрейік, Э.Геринг өз тәжірибелерінде бордың сынығы
түс кезінде кас қарайған мезгілмен салыстырғанда күн сәулесін 10 есе артық
қабылдап жарқырай түсетінін айтады. Ымырт кезінде бор ақ түсті, ал көмір
қара түсті больш қала береді. Өзге де нәрселердің түр -түстеріне қатысты
зерттеу нәтижелері де әртүрлі жарықтың түсуіне қарамастан өңдерін өзгертпей
бір қалыпта қала береді. Дегенмен нәрселердің тұр-түсі әр түсті жарықпен
шатасқаңда сапасын өзгертіп, адамда әр қилы тітіркендіргіштер тудырады.
Нәрселердің шамасы мен түр-түсінің тұрақтылығы сол заттардың тұлғасының
да тұрақты екенін көрсетпей ме? Мысалы, мына менің алдымда жатқан зат
портфель ғой. Осы портфельді жоғарыдан да, жанынан да қарасаң сол портфель
күйінде өзгерместен жата береді. Осы орайда Гельмгольц сурет пәнінің
оқытушысы өз шәкірттеріне сурет салдыру үшін нағыз столдың толық тұлғасын
емес, сол столдың кесіндісін көріп отырғанын айрықша етіп түсіндіру
әлдеқайда қиын болатындығына баса мән берген.
Нәрселердің шама-шарқы мен түр-түсінің тұлғасының тұрақтылығына қатысты
өзге де қасиеттерімен толықтыруға болар еді. Бұл мәселенің бәрі тікелей
бақыланатын қасиеттер құрылымы деп аталады. Тікелей бақылаудың өзі тағы да
заттарды дұрыс қабылдай білу. Соңдықтан біздер тікелей бақылау нәтижесінде
нәрселер мен құбылыстардың құлпырып өзгеруі кеңістікте орналасу жағдайына
қарамастан, оларды бұрмаламай дәл сол күйінде тұрақты жағдайында
қабылдаймыз.
Біздің нәрселерді айқын қабылдап, оларды реттеп отыруға байланысты
көптеген өзекті мәселелерді қарастыруда басты мақсатымыз – балалардың
қабылдау процесін дамытуға арналған. Бұл мақсатты жүзеге асыру жолында
қажетті проблемалардың шыңдығын ашып беретін тиісті зарттеулерді іске
асыруда ассоциация психологиясы мен құрылым психологиясының өкілдері
кедергі жасап, оларды іздестіруді өрістетуге тосқауыл болды.
Г.Гельмгольц осы мәселенің тоқырап қалуына өкініш білдіріп, қабылдау
процесін бақылау негізгі әдіс емес, оның дамуына орай пайда болған көзқарас
деген-ді. Қабылдау процесінің өзге де қасиеттері жайында Гельмгольцтің
өзіндік пікірлері мен идеялары болды. Алайда оның зерттеулеріңде қабылдауды
тікелей бақылау нәтижесі деп санауы шындыққа сай келе бермейтін жағдай еді.
Өйткені қабылдау бастапқы процесс емес, ол психикалык дамудың жемісі деп
санау керек еді. Мұңдай шындыққа сай келетін келісімді пікірді Гельмгольц
өз кезеңінде ғылыми талапқа орай көтере алмады. Бұл бірінші.
Екінші, қабылдаудың тұрақтылық қасиеті оның ішкі құрылысының өзгеруі
және өзіндік ішкі қасиеттерінің дамуы жеке процесс шенберінде тұйықталып
қалмай, ол басқа да психикалық кызметтердің, жүйесімен байланысты түрде
әрекеттесіп отыратындығын жете түсіну қажет еді.
Гельмгольцтің санасыз ой қорытындысына сілтеме жасауы бұл мәселені ұзақ
жылдар бойы іздестіруге кедергі болған сәтсіз болжамы еді. Дегенмен қазіргі
зерттеушілердің айтуынша көру қабылдауының пайда болуы күрделі
тітіркендіргіштердің әсерімен жасалып, олар сонан соқ өзара бірігіп отырады
дейді. Мен сіздерге Гельмгольц жорамалына сәйкес қаламды көз алдымнан 5 есе
қашықтатсам, онда ол 5 есе кішіреюі керек қой. Егер біздің көз алдымызда
қалам болмай, оның әсер еткен бейнесін көрсетіп,. заттардың өзін алып
кетсе, бейнесі түскен экранды бізден 5 есе қашықтатса, онда Эмарттың заңы
бойынша қаламның бейнесі 5 есе ұлғайған болар еді. Бірақ экранды көз
алдымыздан әрі қарай жылжытып әкеткенде заттың шамасы өзгермеуі тиіс.
Демек, мен бұл орайда затты қабылдау мен оның адамның көз қабы торына
түскен бейнесі біріне-бірі тең болуға тиісті еді демекпін. Бейне экраннан
алыстаған сайын 5 есе үлғаюы керекті, ал зат 5 есе кішірейеді, бірақ бұл
зат бірізділік бейнемен ұласуға тиісті, соған орай тітіркенудін өзгеріссіз
пайда болатындығы айқын нәрсе.
Бейнелерді тұрақтандыру ниетімен жүргізілген батыл тәжірибелер затгар
мен олардың қашықтығы арасындани қатынас Эмарт заңына қайшы кері
пропорциялы болатындығын көрсетеді. Егер бұл жорамал акикат болса, оңда
заттарды біздерден неғүрлым ашықтатқан сайын олардың кішірейіп көрінуін.
түсіндіру қиын болар еді. Сондыктан мұндай тәжірибені үйлесімді етіп
жүргізу үшін мынадай тәсіл қолданған тиімді болар еді. Заттар біздің көз
алдымыздан өте тез шапшаңдықпен қозғалып, әкетілуі керек. Сонда біздер көз
алдымыздан әкетілген заттардың өзгеріп кішірею шамасын аңғармай қалар едік.
Қабылдаудың биологиялық тұрғыдан тұрақтылығы мен өзгергіштігінің зияны
бірдей деуге болады. Егер дүниедегі заттар үнемі өзгеріп тұратын болса,
онда біз өмір сүрген ортаға бейімделе алмай, алыс-жақынды ажырата алмас
едік. Марбург мектебінің зерттеушілері мұндай тәжірибелерді одан әрі
іздестіре отырып, қабылдау бейнелерінің өзгергіштігі эйдетикалык (айқындық)
сипатта болады деді. Эйдетикалық бейне Эмарт заңына бағын-байды. Өйткені
заттар көзден қашықтаған сайын шамасынын кішіреюі бірден өзгермей, баяулап
барып өзгереді.
Осы әдіспен жүргізілген тәжірибелер (нәрселердің түсінің өзгеріп
қабылдауы мен эйдетикалық бейнемен қабысуы) шындықты дұрыс бейнелей
алатындығын көрсетті. Осы зерттеудегі шындықтан ауытқу 110 бөлікке тең
болса, ал теориялык есептеу мен нақты тәжірибе арасындағы алшақтық 15
бөліктей болып шықты.
Бұл мәселені жүйелеп теориялык жағынан қорытындылаудын мынадай өзара
ұштасты екі түрлі мәселенің мәніне тоқталып өтуді қажет деп санаймын.
Оның бірі – мағыналы қабылдау. Бұл ерекшелік бір-қалыпты дамып, ой-
өрісі жетілген адамға тән қасиет.
Қабылдаудағы тағы бір ерекшелік – ересек адамдардағы тұрақтылык пен
мағыналық.Мысалы, менің қолымдағы жазу дәптерім төрт бұрышты, ақ қағаздан
жасалып, жазуға арналған. Ассоциация психологиясының түсінігінше де бұл
жазу дәптерінің аты мен мәнін бейнелейді. Оның үстіне жазу дәптерін
пайдаланушы өз пікірін қосып қабылданған заттың мәнін толықтырады.
Г.Роршахтың тәжірибесін бірсыпыра зерттеушілер жалғастырып, оны соңғы
кезде жас зерттеуші Э.Блейлер жүйеге келтіргенін сіздер білесіздер. Олардың
тәжірибесі А.Бинеден басталатын сия тамшысының мағынасыз дағын қабылдауға
арналған. Бұл тәжірибеде қабылдаудын мағыналық ерекшелігіне мән берген Бине
сияның қағазға түскен тамшысын бір бет қағазға түсіріп, оны ортасынан
бүктеп екінші бетпен беттестіргенде дақтан белгілер пайда болған. Осы
бейнелерді оқушыларға көрсеткенде олар мұны сия тамшысы демей, бірі иттің,
екіншісі сиырдың үшіншілері аспандағы бұлттың бейнелері деп қабылдаған.
Өйткені балалар бұрын-соңды сия тамшысынан пайда болған мағынасыз
бейнелерді көріп, оларды талдамаған.
Мен қазір алдымда жатқан бірнеше заттардың жеке белгілері мен
сипаттарын көріп отырмын. Олардың ішінен бір заттың мән-жайын барлап, оны
айқынырақ қабылдаймын. Мен шамды, үстелді, адамдарды көріп отырмын. Міне,
осындай жәйттердің бәрі, Бюлердің айтуынша, қабылдау адамның көрнекі
ойлауының бір бөлігі. Осы көріп отырған заттардың бәрі бір мезгілде әсер
ететін болса, бұл қабылдаудың көлемін құрайды. Осы бағытты ұстанған
бірсыпыра зерттеушілердің пікірінше адамның ойлау Үстінде қабылдауында
алдану (иллюзия) пайда болады дейді. Ойдың құбылмалы болу салдарынан
қабылданған нәрселердің бейнесі бүрмаланады. Бұл – аддану.
Тағы бір мысал ретінде Шарпантье алдануын қарастырайық. Біз цилиндр
формасындағы затты қолымызға алып салмақтап көреміз. Формасы кіші
цилиңдрдің салмағы ауырлау болып қабылданады. Өйткені кіші цилиндрдің
массасы біздің, түсінуімізше тығыз. Біз сол заттардың көлемі мен салмағы
жайында мағыналы қабылдаудан әлі арыла қойған жоқпыз. Сондықтан біздер
заттардың сыртқы түріне қарап алдану пайда болып, тікелей қабылдауымызда
қателесеміз. Ересек адамдар осы цилиндрлердін. салмағын анықтау үшін екі
көзін жұмып колына алып көрсе екеуінін де салмағының бірдей екенін анықтай
алады. Мұндай тәжірибені соқыр адамдарға жасатқанда олар цилиндрлерді көре
алмаса да сипап біліп, келемі кіші цилиндрді салмақтырақ дейді. Сонымен
мағыналық қабылдауда цилиндрлердің көлемін салыстыру нәтижесінде тікелей
түйсіну арқылы алдану пайда болады.

1.2 Түйсіну мен қабылдаудың қасиеттері

Түйсіктердің әрқандай түрі өздерінің жеке ерекшеліктерімен ғана
ажыратылып қоймастан, өзара ортақ қасиеттерге ие. Мұндай қасиеттер: түйсік
сапасы, түйсік қарқыны, түйсік ұзақтығы және түйсіктін кеңістік мекендігі.
Түйсік сапасы – нақты түйсік түрінің оны басқа түйсіктерден ажырататын
және сол түйсік шеңберінде көрініс беретін дара негізгі ерекшелігі.
Түйсіктердің осы сапалық көп түрлілігі материя қозғалыс формаларынын шексіз
сан алуандығын дәлелдейді.
Түйсік қарқыны – түйсіктің сандық сипатын білдіре отырып, өз кезегінде
әсер етуші тітіркендіргіштің күші және рецептордың қызметтік жағдайымен
анықталады.
Түйсік ұзақтығы - түйсіктің уақыт аралығына байланысты сипаты. Бұл
қасиет сезім мүшесінің қызметке жарамдылық қалпымен анықталады да,
негізінен, тітіркендіргіш әсерінің уақыт созыңқылығы мен қарқынына
байланысты келеді. Тітіркендіргіштердің сезімдік мүшеге әсер етуімен түйсік
пайда бола қалмайды, ол үшін біршама жасырын (латенттік) уақыт өтуі қажет.
Әртүрлі түйсіктің латенттік уақыты әрқилы: мысалы, сипай сезу түйсіктері
үшін 130 мс, ауырсыну түйсіктеріне - 370, ал дәм түйсіктері үшін 50 мс өзі
де жеткілікті.
Түйсіктін тітіркендіргіш әсерінің басталуымен бірге туындайтынындай,
оның сөнуі де әсер аяғына тура келеді. Түйсіктің мұндай инерциясы әсерден
сон, да біршама уақыт өз жалғасын тауып жатады. Қарсыда жарқырап тұрған шам
кенеттен сөне қалса, көз алдыңызда шам орнындағы жарқылдың біраз уақыт
елестеуі осы құбылыстан.
Түйсіктер үшін тітіркендіргіштің кеңістік мекендігі де тән қасиет.
Әркандай тітіркендіргіш әсері дене бетінде, жалпы кеңістікте белгілі
мекенге ие. Сондықтан түйісу түйсіктері тітіркендіргіштер әсер еткен дене
бөлігіне тура келеді[3].
Түйсік табалдырықтары. Сезімталдық. Бұл психологиялық түсініктер
түйсіктердің сандық өлшеміне байланысты қасиеттерінен. Адамның сезім
мүшелері - өтe нәзік қызмет тетіктері. Мысалы, адам көзі бір шақырымнан
11000 шамаға тең жарық сигналын байқайды. Ал осы бізді тітіркендіруге
келтіретін энергияның соншалықты аздығын мынадан сезуге болады, онымен 1
куб.см. суды 1 градусқа көтеру үшін 60000 жыл қажет екен.
Алайда, көрінген тітіркендіргіш түйсік туындатпайды. Оның пайда болуы
үшін тітіркендіргіш белгілі бір сандық деңгейге көтерілуі керек. Түйсік
пайда етуші тітіркендіргіш әсердің ең аз мөлшері түйсіктің табалдырык шыңы
деп аталады. Осындай әсер деңгейіне жетпеген тітіркендіргіштер түйсік
табалдырығынан тыста қалады. Мұның мысалы ретінде біздің денемізге әр
мезетте түсіп, қонып жатқан көзге көрінбес шаң, тозаң түйіршіктерін
келтіруге болады[5].
Табалдырық шыңы деңгейі сезімталдык шың шамасын көрсетеді. Түйсік
тудырушы тітіркендіргіш неғұрлым әлсіздеу келсе, яғни түйсік табалдырығы
төмен болса, сезім мүшелдігін бұл әсерлерді қабылдауы соғұрлым жоғары
болады. Сезімталдық шыңы тек төмен табалдырықпен ғана шектелмейді, оған
түйсіктің жоғары табалдырығы да маңызға ие. Сезімнің жоғары табалдырығы деп
әліде өзіне сай сезім туғыза алатын тітіркендіргіштің ең шекке жеткен күшін
айтамыз. Біздің рецепторларымызға әсер етуші сол күштердің одан әрі
көтерілуі дене мүшелерінде ауырсыну пайда етеді (шектен тыс дауыс құлақты
жарып жібереді, аса күшті жарқыл көзді тұндырып, кейін жарыққа қарай
алмаймыз). Табалдырық шыңы (төмен, жоғары) шамасы жағдайларға байланысты
өзгеріп отырады: қызмет түрі, адамның жасы, сезім мүшелерінің қызметтік
қалпы, тітіркендіру әсерінің күші мен уақыт арасы және т.б.
Икемделу құбылысы. Ескеретін жәйт, біздің сезім мүшелеріміздің сырткы
әсерлерге жауабы, оларды қабылдау мүмкіндігі өзгермелі, сондықтан жоғарыда
әңгіме еткен сезу табалдырықтары өте кең шектерде ауысып отырады. Мысалы,
қараңғылықта біздін көру сезіміміз әсерлене түседі де, ал күшті жарықта
оның сезгіштігі бәсендейді. Мұны қараңғы бөлмеден жарыққа шыққанда не
жарықтан күңгірт жайға енгенде байқаймыз. Бірінші жағдайда көз қамасып, түк
көрмей қалады, көздің күшті жарыққа үйренісуі үшін біраз уақыт қажет
болады, ал екінші жағдайда - керісінше, аса жарық жерден жарығы солғын
бөлмеге кірген адам алғашқыда көруден қалып, енді осы жағдайға икемделуі
үшін оған 20-30м уақыт керек. Бұл келтірілген мысалдарымыз біздің көру
сезіміміздің қоршаған орта жағдайына орай өзгеріске енетінінің дәлелі.
Мұндай құбылыс сезім органдарымыздың бәріне де тән. Осыдан, сезім
мүшелерінін тітіркендіргіштерге біртіндеп икемделуін адаптация деп
атаймыз[4].
Түйсіктердін өзара ықпал жасау қасиеті.
Түйсіктердің қарқындылығы тек қана нақты тітіркендіргіштердің күші мен
икемделу деңгейіне тәуелді болып қалмастан, бір уақытта сезім мүшелеріне
әсер етіп жатқан басқа да тітіркендіргіштерге байланысты. Басқа сезу
мүшелеріне түсіп жатқан әсерлерден түйсік анализаторларының өзгеріске келуі
- түйсіктердін өзара ықпалы деп аталады. Мысалы, күшті дыбыстык әсер
(ысқырық) көру түйсігін арттырады. Кейбір иістердің көру мен есту
сезімдерін көтеруі не әлсіретуі ғылымда дәлендеген (С. В. Кравцов).
Түйсікке байланысты талдағыштар жоғары немесе төменгі деңгейде бір-біріне
жүйелі ықпал жасап отырады. Өзара ықпалды әрекетте әлсіз тітіркендіргіштер,
талдағыштар сезімін жоғарылатады, ал күшті тітіркендіргіштер әлсіретеді –
бұл жалпы зандылық.
Талдағыштардың өзара ықпалды әсерінен сезгіштіктің артуы -
сенсибилизация деп аталады. Сезгіштік деңгейінің жоғарылауы екі сипатта
көрініс береді (Л. Р. Лурия): 1) ұзаққа созылған, тұрақты, ағзадағы қалыпты
өзгерістерге байланысты; 2) уақытша, субъекті кейпіне, физиологиялық не
психологиялық себептерге орай тосыннан болған әсерлерден туындайды. Көзге
түскен жарық мөлшері оның көру қабілетімен қатар, есту түйсігінің де
сезімталдығын арттыруға себеп болады. Әдетте, қызыл түс адамға ақ, қара
түстерді дұрыс ажыратуға жәрдемдеседі.
Тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуінде ғана түйсік туғызудың
орнына сол сәтте басқа түйсіктердің пайда болуына да жағдай жасайды, яғни
қосарласқан түйсік пайда болады. Бұл құбылыс психологияда синестезия деп
аталады. Мысалы, кейбір адамдар біреудің ас, тағам жөнінде әңгімесін ести
отырып, бұған қоса түрлі дәмдер мен дастархан бетіндегі түрлі түстерді де
сезінуі мүмкін.
Синестезия құбылысы – ағза талдағыштарының өзара тұрақты байланыстылығы
мен объектив дүниені бейнелеудсгі сезімдер тұтастығының және бір дәлелі[5].
Қабылдаудың заттық тектiлiгi. Қабылдаудың бұл қасиетi оның объектив
болмыстық көрiнiсiмен түсiндiрiледi, яғни сыртқы дүниеден алынатын ақпарат
көзi осы объектив дүниенiң өзiнде болуы. Заттай қабылдау адамның тума
қасиетi емес, ол өмiр бойы қалыптасып, iс-əрекеттiң барша саласында
бағыттау-реттеу қызметiн атқарады. Қоршаған дүниенi заттай тану сол затпен
жанасу барысындағы қозғалыс процестерiнiң негiзiнде орнығады (И. М.
Сеченов). Қозғалыс болмаған жерде бiздiң қабылдауымыз заттық қасиетiнен
айрылып, сыртқы ортамен байланысқа келе алмаған болар едi.
Қабылдаудың заттық негiздi болуы əрекет-қылықты реттеуде үлкен маңызға
ие. Əдетте, бiз нақты нысанды басқалардан түрi мен сипатына қарай
бөлмеймiз, бiз үшiн бұл жағдайда ең қажеттiсi оның тұрмыстық қажеттiлiкке
жарайтын негiзгi қасиеттерi. Мысалы, пышақ кесуге жараса - пышақ, болмаса
əншейiн металл. Қабылдаудағы басты мiндет - осы қасиеттердi тану[6].
Қабылдаудың тұтастығы. Түйсiк, жоғарыда айт-қанымыздай, заттардың жеке
қасиеттерiнен ақпарат жинауға қажет, ал қабылдауда сол заттардың қарапайым
бөлшектерi жөнiндегi бiлiктердi бiрiктiру арқылы тұтастай бейне жаратамыз.
Түйсiк құрайтын бөлiктер өзара өте тығыз əрi күштi байланысқан, мұны
бiз сезiм мүшелерiмiзге кейбiр заттардың бiр қасиетi немесе бөлiгi ғана
əсер етуден-ақ бiздiң санамызда сол заттың күрделi бейнесi туындайды
(мақпал, мəрмəр тас). Мұндай танымның негiзiнде бiздiң бұрынғы
тəжiрбиемiзде көру мен сипай сезу арасындағы шартты рефлекстi қалыптас-қан
байланыстар жатыр.
Тұтастық - қабылдаудың құрылымды болуымен бай-ланысты. Қабылдау көп
жағдайда бiздiң мезеттiк түйсiну-лерiмiзге тура келе бермейдi, əрi сол
түйсiктердiң қарапайым қосындысынан жасалмайды. Адам, əдетте, нақты
түйсiнуден дербестенiп, дерексiзденген қорытынды құрылымды қабылдайды, ал
бұл қорытындыға келу бiршама уақыт өтуiн талап қылады. Егер сiз қандай да
бiр əуендi тыңдай қалсаңыз, алғашқы естiген нотаңыз келесi нота берiлгенше
құлағыңыздан кетпей қояды. Əдетте, тыңдаушы үшiн əн-күй бiрiнен соң бiрi
келетiн ноталарымен емес, бiртұтас əуенiмен мəндi.
Қабылдаудың тұтастығы мен құрылымдығы бейне-ленушi қоршаған дүние
нысандарының шындыққа сай өзiндiк ерекшелiктерiнен туындайды.
Қабылдау тұрақтылығы (константтығы). Қабылдау тұрақтылығы деп өзгерген
жағдайларға қарамастан заттың кейбiр қасиеттерiнiң бiр тектi сақталуын
айтамыз. Өзгерiстер орынын толықтыру қабiлетiне ие қабылдаушы талдағыш-
тардан құрылатын тұрақтылыққа орай бiз қоршаған дүние заттарын бiр қалыпты
күйiнде танып, бiлемiз. Көбiне заттардың түрi, көлемi мен формасы мызғымас
қалпында бейнеленедi [7].
Қабылдаудың мағыналылығы. Қабылданған нысан тұтас, оның мəнi сөзбен
берiледi, мазмұны тұжырымдалады. Қабылдау мағынасының қарапайым түрi -
тану. Тану жалпылап тану немесе талғаусыз тану жəне даралап тану болып
бөлiнедi. Жалпылап тануда нəрселердiң жай-жапсары терең бiлiне бермейдi, ал
даралап тануда заттар мен құбылыстарды айыру анық əрi толық түрде өтедi
[8].

2 Түйсіну мен қабылдау: түрлері, құрылымы, дамуы

2.1 Түйсіну мен қабылдаудың түрлері

Адамның жан-жағында толып жатқан заттар бар, үнемі түрлі құбылыстар
болып тұрады. Олардың жеке қасиеттерін бейнелендіретін қарапайым психикалық
процесті мамандар түйсік, кейде түйсіну деп атайды.
Иә, біз өзіміздің түйсігіміз арқылы айналамыздағы заттардың қа
сиеттерін, қатты, жұмсақтығын, олардың бе тінің тегіс немесе кедір-бұдыр
екенін, салмағын, температурасын, иісін, дәмін, түсін, дыбыс шығаратынын,
шығармайтынын, қозғалатын, қозғалмайтынын біле аламыз. Мұның сыртында
түйсік арқылы өз денеміздегі өзгерістерді, оның мүшелерінің қозғалысын,
қалпын, ішкі мүшелеріміздің жұмысын, оның бұзылуын, тағы да бас қа
жағдайларды біліп, қабылдаймыз. Сол се бепті психолог-маман дар Түйсік -
әлем жайындағы біздің барлық біліміміздің бұлағы, қабылдау, елестеу, еске
түсіру, ойлау секілді күрделі тану процесте рі үшін материал осы түйсік
арқылы беріледі... [7], - дейді. Сезгіштік арқылы түйсіну
Адамның түйсіне алу қабілеті – сезгіштік болса, ол абсолюттік және айыру
сезгіштік деп екіге бөлінеді. Абсолюттік сезгіштік деп жүйке саласының өте
әлсіз тітіркендіргіштерді түй-сіне алуын атайды. Ал тітіркендіргіштердің
түй-сік туғызатын ең аз шамасы – оның абсолюттік табалдырығы. Жалпы,
адам баласының сезім мүшелерінің абсолюттік сезгіштігі өте үлкен. Алайда
абсолют сезгіштік те, айыру сезгіштігі де тұрақты емес, түрлі жағдайларға
байланысты олар өзгеріп отырады[10].
Осы өзгеру лер үш себептен:
1.Сезім мүшелерінің әсер еткен тітіркендіргішке
бейімделуіне қарай.
2. Бір мезгілде пайда болатын түйсіктердің бір-біріне ықпалына қарай.
3. Адамның тұрмыс жағдайына, әсіресе, іс-әрекетінің, кәсібінің талабына
қарай.
Бұл сезгіштіктің өзгеруінің бірінші себептен пайда болатын жағдайы –
адаптация, екінші себептен пайда болатын жағдайы – сексибилизация.
Түйсіктің түрлері:
Психолог – мамандар көбінесе түйсікті үш топқа бөліп қарастырады.
Біз енді соған тоқталсақ:
1. Өзімізден тысқары заттардың, құ былыстардың қаси еттерін сәулеленді-
ретін түйсінулер. Бұл түйсінудің мүшелері де ненің бетінде, оған жа-қын
жерде.
2. Денеміздің, ішкі мүшелеріміздің кү йін (жағдайын) сәу лелендіретін
түйсінулер. Бұл түйсінулердің мүшелері ұлпалардың ішінде (бұлшық
еттерінде), яғни, ішкі мүшелердің бетінде (қарынның, тыныс жолдарының
қабырғаларында) орналасқан.
3. Дене мүшелерінің қозғалысы мен бірқалыпты жағдайын білдіретін
түйсінулер. Бірінші топтағы түйсінулер: Оған көру, есту, иіс, дәм, тері
түйсінулері жатады. Біз енді оған жеке-жеке талдау жасалық.
Көру түйсінулері. Біздің көз алдымыздағы нәрсенің қай-қайсының де белгілі
түсі бар. Түссіз зат – мөлдір, көзге көрінбейді. Біздің түстерді
түйсінуіміз – көру түйсінуі болып табылады. Негізінен, көру мүшесін жарық
тітіркендіреді, өмірде ұзындығы 390-800 миллимикронға дейінгі (миллимикрон
милиметрдің миллиондық үлесі, М.С.) электромагнит толқындары болады, бұл
ғылым дәлелдеген ақиқат.
Барлық түстер екі үл кен топқа бөлінеді: ахроматикалық түстер, хроматикалық
түстер. Ахроматикалық түстер: ақ,
қара, сұр түстер. Айналамыздағы түстердің қалғандарының бәрі де –
хроматикалық түстер. Олар: қызыл, сары, жасыл және көк түстердің барлық
реңктері[11].
Есту түйсінулері. Дыбыс шығатын орыннан жан-жаққа ауа бөлшектерінің
бойлық тербелістері тарайды да, дыбыс толқындары адамның есту мүшесін
тітіркендіреді. Осы құбылыс – есту түйсінулері болып саналады[12].
Мамандардың пайымдауынша, дыбыс толқындарын айыру тербелудің жиілігіне,
оның амплитудасына, яғни, тербелудің түріне қарай жүзеге асы рылады. Сол
себепті, есту түйсінуінің мынандай үш жағы бар: дыбыстың жоғарылауы, бұл
тербелу жиілігінің сәулеленуі; дыбыстың қаттылығы, бұл тербелу
амплитудасының сәулеленуі; дыбыс тембірі, бұл тербеліс түрінің сәулеленуі.
Біздегі деректер бойынша, адам баласының құлағы бір секунд ішінде 16
тербелістен 20000 тербеліс шегіндегі тербелістерді сезеді. Тек адам құлағы
жиілігі бір секундта 20000-нан асатын тербелістерді шала алмайды.
Мұндай тербеліс мамандардың тілінде ультра дыбыс деп аталады.
Әрбір дыбыс әр қилы түйсіну туғызады. Соған сәйкес оларды музыкалық
дыбыстар (ән-музыка аспаптарының үні), айқай – шулар, сан алуан сықырлар,
тықыр, дүрсіл, тарсыл, гүрілдеу деп
жіктейді.
Тері түйсінулері. Мамандар тері және ауыз бен мұрының кілегей қабығының
төрт түрлі түйсінулерді білдіруі мүмкін екендігін айтады. Олар:
1. Тигенді түйсіну – тактиль түйсінулері;
2. Сал қынды білдіретін түйсінулер;
3. Жылыны білдіре тін түйсінулер;
4. Ауырғанды білдіретін түйсінулер.
Терінің нүктелері мынандай: Тию нүктелері – тек тактиль түйсінулерді,
салқын нүктелері – салқынды, жылу нүктелері – тек жылыны, ауыру нүктелері –
тек ауырғанды білдіретін нүктелер. Терінің түрлі алаптарының түйсінудің осы
ай тылған төрт түрін түрліше сезетінін біз жақсы білеміз. Бір нәрсе тигенде
оны тілдің ұшы, саусақтардың ұшы, яғни ең қозғалғыш мүшелер жақсы айырады.
Ал адамның арқа тұстары аз сезеді. Тек ауырғанды арқа мен бет терілері тез
сезеді де, оны (ауырғанды) бәсең сезетін адам мүшелері – саусақ ұштары,
алақан терілері. Бір қызығы, адамның өн бойын сыйпауға қатысатын мүшелері
онша ауыра бермейді, олар ауруға бәрінен де жақсы шыныққан. Ыстық, суықты
дененің киім жауып тұратын жерлері тез сезіп, түйсінеді. Олар: белдің,
құрсақтың, көкіректің терілері[13].
Екінші топтағы түйсінулер: Оған қозғалыс, денені тең басу, органикалық
түйсінулер жатады. Қалғаны үшінші топтағылар. Қозғалыс түйсінулері.
Бұлардың рецепторлары етте, сіңірлерде және буындардың беттерінде болады,
- дейді, Б.М.Теплов. Қозғалыс түйсінулері – еттердің жиырылып тартылуын,
мүшелердің орналасып, жайласып тұрған күйін, мәселен, қол иықтан, шынтақтан
немесе білезіктен қаншалықты бүгіліп тұрғанын білдіретін түйсінуі. Тері
түйсінулері мен қозғалыс түйсінулері ұштасып келсе, қол бір нәрсеге тигенін
немесе бір нәрсенің батқанын сезеді, мұны сыйпау сезімі дейді. Сипай сезу
түйсігі. Ол жөнінде таным процесіне байланысты ең алғаш ой ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.