Экологиялық проблемаларды экономикалық жолмен шешу тәсілдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .3
I – тарау. Экономикалық даму және оның экологияға әсері.
1. Әлемдік мәселелердің экономикалық жақтары ... ... ... ... .6
2. Экономикалық өсу түсінігі Жақтаушы және Қарсы
аргументтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...9
3. Ғылыми техникалық даму жайлы пікірлер ... ... ... ... ... ..11
II – тарау. Қазақстан Республикасындағы экологиялық апаттың масштабы.
2.1. Қазақстандағы радиациялық жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ...13
2.2. Қазақстанның су ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .14
2.3. Ақмола облысындағы экологиялық жағдай ... ... ... ... ... ..16
III – тарау. Экологиялық проблемаларды экономикалық жолмен шешу тәсілдері.

3.1. Табиғат ресурстарын рационалды қолдану ... ... ... ... ... ..22
3.2. Тұрақты даму тұжырымдамасының негізгі принциптері...25
3.3. Экономиканы экологизациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .36

Кіріспе

Қазіргі кезеңде адамдар мен табиғат арақатынастары жылдан жылға
шиеленісіп барады. Жер жүзіндегі халықтар санының тез өсуі мен мемлекет-
тердің жаппай өнеркәсіпті дамыту жолыңа түсуі бұған себеп болып отыр. Со-
ның салдарынан табиғат қорларын пайдалану бір-неше есе өсіп, адамдардың
қоршаған ортаға тигізетін зияны үнемі көбейіп келеді. Пайдалы кендер қоры-
ның жақын арада таусылу, өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлерінің
толықтай жоғалуы қоршаған ортаның шектен тыс ластану, қауіпі
төнді. Өнеркәсібі дамыған бірқатар елдерде қоршаған ортаның нашарлағаны
сонша енді адамдардың денсаулығына кесірін тигізе бастады.
Міне, сондықтан да табиғат қорларына құнтты болу бұзылғандарын қал-
пына, келтіріп отыру, оларды ұтымды пайдалану, ауаға, жерге, суға, өсімдік-
тер мен, жануарлар дүниесіне қамқорлықты күшейту барлық азаматтардың
борышы және абыройлы міндеті болып саналады.
Табиғаттағы өзгерістер өте баяу жүретін болғандықтан қоршаған орта-
ға келген зиян көзге көріне бермейді, бірнеше жыл өткесін, ғана біліне
бас- тайды. Осыған байланысты зиянды өзгерістерді тоқтату үшін алынған
шара- лар тым кеш болып нәтиже бермей, болмаса мезгіл өтіп кеткен соң
көп күш қаржы мен материал жұмсауға тура келеді. Олай болса қолда барды
сақтау мен ұтымды пайдалану – бүгінгі күн талабы екенін есте ұстаған жөн.
Өкінішке орай табиғатпен арақатынаста бұл талап ұмыт болып бүгінгі
пайдаға қызығып, ертеңді ойламайтын болдық.
Адамдардың кінәсінен қоршаған ортаға талай – талай қиянат жасалып келеді.
Олардың зардапторы әлемге әйгілі. Мысалы, ХХ ғасырдың ортасында Мәскеулік
білгіштер Каспий теңізінің суы азаймас үшін Қарабұғаз шыға- нағын
топырақтан бөгет салып – теңізден бөліп тастауды ұсынды. Бөгет, са-
лушылар теңізді сақтауды ойлағанымен шығанақтың қоршаған ортаға әсерін
ескермеді. Кеуіп қалған шығанақтан жыл сайын 120 – 140 миллион тонна
шаң мен тозаң, тұз қалдықтарын жел мен дауыл көтеріп Қазақстан, Түрікмен-
стан, Түркия, Иран, Қытай, Ресей, Украина тағы басқа елдерге жеткізіп жата-
ды.
Ақылға сыймайтын бұл бөгет экономикаға көп зиян келтірді, шөптің,
егіннің өсімі азайды. Мал өнімдері кеміді, ауыру – сырқау мен өлім –
жетім көбейді.
Осылайша XXI ғасырда адамзаттың алдында тұрған ғаламдық пробле-
малардың бірі -–экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып отыр. Эко-
логия мәселесі ең өзекті тақырыптардың біріне айналды. Әсіресе Қазақстан
үшін бұл өте маңызды проблема. Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңінде еліміздегі
нарықтық реформалар мен экономикалық тоқыроулардың қоршаған ортаны

қорғау саласындағы басқару және бақылау жүйесіндегі үйлесіміздікке әкеліп
соққанының экономикалық мүдде мен экологиялық мүдденің бір–біріне қар- сы
қойылуының куәсі болдық. Қаржы тапшылығының әсерінен мұндай жағ- дайдағы
шаруашылық мәселесін шешкен кезде экологиялық және қорғау
проблемаларынан гөрі экономикалық мүдде басып болып келді.
Көздің қарашығындай қорғауды қажет ететін табиғат байлығына көңіл
бөлу әлсіреп кетті. Соның салдарынан әр түрлі пайда күнемдік ниетпен қаса-
қана өртеу арқылы, не зиянды заттармен, қалдықтармен ластау арқылы мың-
даған ормандаржойылды және көлікті, жарылғыш және химиялық уларды,
электр тоғын қолдану арқылы жануарлар дүниесі аяусыз қырылды. Осылай- ша
экологиялық дағдарысты қоректендіргіш негіз – табиғатты бағындыру
идеологиясы, ал жүзеге асыру негізі – мекемелердің, ұжымдардың және жеке
адамдардың пайдагорлығы болып табылды. Осыған байланысты ақырғы уа-
қыттарда экология саласына қатысты көтерілген мәселелердің актуалдығы
күннен күнге артып келеді.
Экологияға, табиғатты қорғау мен пайдалануға қатысты көптеген ға-
лымдар өз еңбектерін, зерттеулерін жазған. Антикалық философтар Сократ,
Платон, ХІХ ғасырда Ж.Б. Ламарк және Э. Реклю, орыс философы Соловьев,
физик Н.А. Унов экономикалық қатынастардың экологияға әсерін көрсеткен, XX
ғасырда ноосфера туралы В.И. Вернадский жазған. Қазақстан бойынша да
бірақтар ғалымдар экология мәселесін көтеріп, мақалар, жұмыстар жазған.
Олардың қатарына Э. Сағымбаев, С. Мұқаұлы, Қ.Ә. Әлімбетов, А. Райымбе-
кова, Сүлейменов, А. Самақова, А. Бондарь және т.б. қосуға болады және де
берілген курстың жұмыс осы адамдардың еңбектері,мақалалары негізінде жа-
зылған.
Экология үшін экономика не істей алады және оған қалай қол жеткзуге
болады? – бұл берілген жұмыстың негізгі проблематикасы болып табылады.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Ең алдымен келесідей сұрақтар қарастырылады.
- Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы экологиялық жағдай;
- Экологиялық дағдарыстың бірден – бір себебі ретіндегі экономикалық өсім;
- Осыған қатысты экономикалық әдебиеттердегі көзқарастар;
Содан кейін экологиялық проблемаларды шеші үшін экономика тарапынан
жасалатын шаралар көрсетілді, яғни:
- Қазіргі жағдайда экологиялық және экономикалық дамудың гармониясы
мүмкін бе;
- Табиғат ресурстарын рационалды қолдану;
- Тұрақты даму тұжырымдамасына сәйкес экономиканы экологизациялау;
Қорытындыда экологиялық проблемаларды шешу үшін қолданылатын шара- лар
және экономика мен экологияның өзара әрекеттесуі баян етілді.
Ескере кететін жайт, курстық жұмыста негізінен экологиялық проблема-
лардың және оларды шешу мүмкіндіктерінің экономикалық аспектісіне кө-
ңіл бөлініп, әлеуметтік, саяси және т.б. жақтары қарастырылмайды.

1.Экономикалық даму және оның экологияға әсері
1.1.Әлемдік мәселелердің экономикалық жақтары
ХХІ ғасырда бүкіл адамзат өмірінде әлемдік мәселелердің маңызы ерекше
өсіп отыр. Әлемнің едәуір бөлігінің жанталаса қарулануы даму деңгейінің тө-
мендеуі жағдайына азық- түліктің, шикізаттың тапшылығы, энергетикалық,
демографиялық дағдарыстар қосылды. Әлемдік мәселелер бүкіләлемдік және
ұлттық ұдайы өндіріске, экономикалық процестердің динамикасына, қоғам-
дық өндірістің өнімділігіне, қоғамдық құрылыстың тиімділігі мен
сапалық сипаттарына елеулі әсер тигізеді.
Әлемдік мәселелердің ерекшелігі- оларды жалпыадамзаттық мүдделер мен
құндылықтар тұрғысынан қарастыру қажеттігі.
Әлемдік проблемалар адамның, жалпы адамзаттың сан қырлы мәселелерін
қамтиды., атап айтқанда, әлемдік саясат пен экономика, мемлекетаралық жә-
не ұлтаралық қатынастар, адамдардың тыныс-тіршілігінің шарттары және та-ғы
басқалары.
90-жылдардағы адамзат алдында тұрған әлемдік проблемаларды мынадай 3
топқа бөлуге болар еді.
Бірінші топқа интерәлеуметтік проблемалар жатады. Өйткені адамзат әлеу-
меттік тұрғыдан бірыңғай емес, дегенмен, дуние жүзі халықтары өз мүдделе-
рін қауіп қатерге тікпей-ақ қарама-қарсы қайшылықтарды шешудің жаңа
жолдарын таңдап отыр. 70-жылдардың соңына дейін әрқилы әлеуметтік-эко-
номикалық жүйедегі елдер арасындағы қайшылықтарды реттеуде идеология- лық
күрес мотивінің басым болуы интерәлеуметтік проблемаларды шешудің баршаға
ортақ жолдарына бөгет болды. Бұл топтағы өз шешуін күтіп отырған мәселелер:
соғыс және бейбітшілік мәселелері, қарулануды біртіндеп шектеу экономикалық
және ғылыми-техникалық артта қалушылықты жою. Шын мә- нінде жасампаздық
бағыттағы игі шаралар әлемдік шиеленісті бәсеңдетіп,ха-лықаралық
экономикалық байланыстарды өзара сенімділік, сыйластық прин- циптері
негізінде ғана шешуді қолдайды. Сенімділікті нығайту, екі жақты және
көп жақты қатынастарды дамыту - шешудің бірден-бір жолы.
Екінші топқа жеке адамның өзі мен оның ішкі дүниесі, мәдени -
этикалық жүйе мен дүниетаным проблемалары жатады. Бұлар жеке адам және
қоғам-ның өзара қатынасы саласында қалыптасатын проблемалар. Әлемдік
әлеу-меттік мәселелер халықаралық қатынастар жүйесіне, экономикалық,
эколо-гиялық, энергетикалық, дүние жүзіндегі азық- түлік проблемаларына
едәуір тәуелді. Бұл топқа демографиялық мәселелер, ашаршылық, ауру-
індетпен күресу, артта қалушылықты жою, ұлттық мәдениет пен өнерді
сақтау және байыту проблемалары жатады.
Әлемдік проблемалардың үшінші тобына, қоғам мен табиғаттың өзара әре-
кетінен туындайтын проблемалар жатады, олар шын мәнінде қоғам тарихы -ның
негізі, өндіргіш күштер дамуының бастапқы пункті. Бұл топтың мәселе- лері
өзінің техникалық күш-қуатын ұлғайтқан өскелең, қоғам мен табиғат
арасындағы сәйкестіктерді қалыптастыру, ал мұның өзі болса, материалдық
өндірістік ұлғаймалы ұдайы дамуының бірден-бір көзі. Адам мен табиғат
арасындағы қайшылықтың шиеленісуі, табиғи ресурстарға деген өскелең қа-
жеттіліктердің өсуімен анықталады. Бұл топқа минералды шикізат қорлары-
шектеулігі, энергетикалық проблемалар, қоршаған ортаны қорғау,
әсіресе ядролық сынақтардан зардап шеккен аймақтарды сауықтыру,
дүниежүзілік мұхиттың ресурстарын игеру, космос кеңістігін зерттеу мен
пайдалану және азық-түлік проблемалары жатады. Қорыта айтқанда әлемдік
проблемалар же- ке бір мемлекет мүдделерімен шектелмейді, олар кең
ауқымды, көп қырлы мәселелерді анықтап зерттеуді, оны бірлесіп қамтитын
проблемалар.
Адамзаттың әлемдік проблемаларын шешу үшін дүниежүзілік деңгейдегі
бар күш-жігерді біріктіру қажет. Оның аса ірі материалдық-қаржылық, ғылы-
ми-техникалық күш-қуаты бар. Қолда бар мүмкіндіктерді білімділікпен, па-
ра саттылықпен, іскерлікпен адам игілігіне пайдалану қазіргі уақыттың
кезек күттірмейтін проблемасы.
Экологиялық дағдарысты қоректендіргіш негіз- табиғатты бағындыру иде-
ологиясы, ал жүзеге асыру негізі - мекемелердің, ұжымдардың және
жеке адамдардың пайдақорлығы болып табылады. Сонымен, қазір жер шарының
барлық жерінде дерлік адам газданған аүамен дем алады, сапасы жағынан кү-
дікті су ішеді, зиянды заттарға толы тағамдар жейді.
Әзірше, өндіріске тартылатын заттардың жалпы көлемінен түпкі өнім фор-
масын тек 1-1,5 пайыз ғана қабылдайды. Қалғаны жүз миллиондаған тонна
қалдықтар, улы газдар, қышқылдар, бүлінген заттар. Олқоршаған ортаны ат-
мосфераны, су және жер ресурстарын ластайды, флора мен фаунаға зиян кел-
тіреді, жылылық эффектісімен адамға қауіп төндіреді, адам денсаулығына зи-
янын тигізеді.
Кейбір американдық ғалымдардың пікірінше, АҚШ жеткен өмір сүрудің
жоғары деңгейіне басқа елдер де жететін болса, ол әлемдік экологиялық дағ-
дарыстың трагедиялық шиеленісуіне әкеліп соқтырады.
Экологиялық қауіп деңгейін төмендету шаралары жүйесін жасап және оны
бірте-бірте жүзеге асыру үшін дүние жүзі елдері қоршаған ортаны қорғауға
жылына жүздеген миллиард доллар қаржы бөлуі керек. Ғалымдар мен прак-
тиктер қалдықтар мен жарамсыз заттарды тек қосымша тазалаушы және қал-
пына келтіруші жуйелерді қолдану арқылы ғана емес, ең алдымен қалдықсыз
технологияны енгізу арқылы оларды қайтара пайдаоану жолымен де қысқар-
туды ұсынады. Шаруашылық жүргізу ісінде бұл әдістерді қолдану өте тиімді.
Олар материал және энергия сыйымдылығын қысқартып, адам мен табиғат
үшін шаруашылық іс-әрекеттің қауіптілік дәрежесінің төмендеуіне көмекте-
седі. Қалдықсыз технологияға қаржы бөлу, оның толық циклын жүзеге асыр-
ған жағдайда өз шығынын ақтайды және жоғарғы табыс әкеледі. Табиғатқа
келтірілген зияны үшін жауапкершілікті арттыру қажет. Есептеулер бойынша
зиян келтірудің алдын алу жұмыстары оның орнын толықтырудан әлдеқайда
арзан түседі. Осы мақсатқа сәйкес шаруашылық жүргізу жаңа нормалар мен
талаптар енгізу керек. Оның басты критериі адам мен табиғат үшін зиянның
мейлінше төменгі деңгейі болуы тиіс. Сонымен қатар барлық мекемелерді
олардың экологиялық зиянды тұрғысынан сынақтан өткізу қажет. Халықтың
санының өсуі, урбанизация, қайыршылық пен аурулар және тағы басқа про-
блемаларды шешу үшін едәуір қаржы керек. Әзірше экономикалық өсу, атап
айтқанда, азық-түлікпен қамтамасыз етүдің қарқыны халық саны
өсуінің қарқынына жете алмай отыр. 1960 жылы жер шарында 3 млрд. адам өмір
сүр-ді, ал 2025 жылы болжам бойынша халықтар саны 8,5 млрд. адамға
жетеді. Халық өсімінің табиғатқа жасайтын әсері ормандар мен егістік
көлемінің қысқаруымен, құстар мен жабайы аңдардың, өсімдіктердң сирек
түрлерінің жоғалып кетуімен қатар жүреді.
Адамзаттың әлемдік проблемаларын шешу үшін, әлемдік деңгейдегі бар
күш-жігерді біріктіру қажет. Әлемдік экономикада аса ірі материалдық қар
-жы, ғылыми-техникалық күш-қуат және маман кадрлар бар. Міне, сондықтан да
барлық елдердің, оның халықтарының ынтымақтастығын нығайту, халық- аралық
еңбек бөлінісін тереңдету, жер бетінде баянды бейбітшілік орнату- дың,
әлемдік проблемаларды шешудің жолы.

1.2. Экономикалық өсу түсінігі Жақтаушы және Қарсы аргументтері
Экологиялық қауіп өскен сайын экономистер оның алдын-алу үшін көпте-
ген жұмыстар жасап отыр. Олар экологиялық проблеманың экономикалық
себептерін түсіндіруге көңіл бөлуде. Кейбір экономистердің тұжырымдама-
сы бойынша бірден-бір себеп - экономикалық өсім. Экономиканың қарқынды
өсуі, өндіріс қуатының, жалпы ұлттық өнімнің артуы, өнім шығаруының өсуі
экономикалық дамудың сипаты болып табылады.
Экономикалық өсім терминіне американ экономисі С.Кузнец төмендегі-
дей анықтама берген. Экономикалық өсім - халықтың көбейіп келе жатқан
көптеген материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын техникалық
прогресске негізделген, елдің өндірістік мүмкіндіктерінің ұзақ мерзімді
өсуі.
Шынында да экономикалық өсім қоршаған ортаға әсер ете ме? Экономистердің
көзқарастары бұл жерде екіге бөлінген.
Өсімге қарсы аргументтер.
Экономикалық өсімге қарсы шығушылар, ең алдымен қоршаған орта жағдайының
нашарлауына байланысты қам жейді.
Олардың пайымдауынша, индустриализация мен экономикалық өсім қазіргі
кездегі жағымсыз құбылыстарды, яғни, ластану, өндірістік шу мен қалдық-
тар, қалалардың нашарлауы, траспортты заттардың тағы басқаларды туғыза-
ды. Өндірістік процесс табиғатресурстарын толық өндірмей, тек қана өзгер
-тіп өнім бергендіктен экономикалық өсімнің жоғарыда айтылған келістіктері
пайда болады. Өндірістен өткен барлығы уақыт өте келе қоршаған
ортаға қалдық түрінде қайта келеді.
Экономикалық өсім мен өмір сүру деңгейі қаншалықты үлкен болса, сон-
ша лықты қалдықты қоршаған орта сіңіруі қажет.
Кез келген дамыған қоғамда экономикалық өсімнің одан әрә қарқындауы
өсе беретін қажеттіліктерін қанағаттандыруды білдіріп, бірақ сонымен қатар

экологиялық дағдарыс қаупі де өседі. Сондықтан кейбір экономистер эконо-
микалық өсім мақсатты түрде тоқталып отырылуы қажет. Бірақ бұған қара-
ма-қарсы пікір де бар.
Экономикалық дамуды жақтаушылар.
Экономикалық өсудің жақтастары, оның қоршаған орта жағдайымен бай-
ланысы асыра айтылған сөз деп санайды. Негізінен бұл проблемаларды бір-
біріне бөлуге болады. Егер қоғам экономикалық өсімнен бас тартып, жалпы
ұлттық өнімді бір деңгейде ұстаса да, әр түрлі өндіріс құрылымын
таңдауға тура келеді. Ал бұл таңдау қоршаған орта жағдайына және өмір сүру
деңгейі- не әсерін тигізеді. Жақтаушылардың пайымдауынша ластау
экономикалық өсімнен емес құн, бағаның дұрыс қойылмауынан деп есептейді.
Нақты айт- сақ: табиғи ресурстардың (көлдер, өзендер, мұхит және ауа)
негізгі бөлігі жалпы меншік құны жоқ деп саналады. Сондықтан бұл
ресурстарды интен- сивті қолданып, олардың жағдайын ұшықтырады. Бұл
проблеманың шешімі заңдық шектеулер мен ерекше салықтар енгізген
жағдайда ғана табылады. Ол пікірдің жақтаушылары қоршаған ортаның
бүлінуіне байланысты туында- ған күрделі проблемаларды жоққа шығармайды,
бірақ бірақ экономикалық өсімді шектеу сұрақты шешеді дегенмен
келіспейді. Позицияларының мәні: ластауды шектеу үшін, экономикалық өсімді
емес, ластаудың өзін шектеу қа- жет.
Қазіргі кезде экономикалық өсімді тоқтатуға болмайды, себебі, оның
кері байланысы жоқ. Оның бірден-бір көзі осы табиғат ресурстарының саны
мен сапасы болып табылады. Қоршаған орта - экономикалық өсім дегенде
тек қана экономикалық өсім немесе таза ортаны ортаны таңдау сұрағы емес,
ор- тақ мақсатқа жету, яғни қоршаған ортаны ластамай, қажетті
материалдық байлықтарды қалыптастыратын даму деңгейін қамтамасыз етуі
қажет. Эко- логиялық даму қағидасы осыған негізделген.

1.3. Ғылыми-техникалық даму жайлы пікірлер
Экологиялық дағдарысқа ғылыми-техникалық даму кінәлі деген пікірлер
де айтылып жүр. Шындығында, бұлдамудың нәтижесінде адамдар табиғат пен
арақатынас жасау үшін жаңа білім, жаңа әдіс, жаңа құрылыммен қарула- нып
қойған жоқ, қоршаған ортаны сақтаудың, қалпына келтірудің, байлық-
тарын ұтымды пайдаланудың жаңа әдістерін, жаңа жолдарын да үйренді. Қа-
зір күшті-электронды есептеуіш мәшинелер, компьютерлер, жүйелі талдау
әдістері үлкен жобалар мен жұмыстардың табиғатқа тигізетін зиянын алдын-ала
тексеріп білуге, болдырмау жолдарын жабуға мүмкіндік береді. Сондық- тан
ғылыми-техникалық прогресті кінәламай, керісінше оның көмегімен қа- жетті
ексеру, талдау жасап, дұрыстығына көз жеткізіп барып ірі құрылыс-
тарды жобалауға және тұрғызуға кіріскен пайдалы.
Ғылыми-техникалық жетістіктер қоршаған ортаны сақтауға, оның бүлін-
беуін, ластанбауын қамтамасыз етуге толық мүмкіншілік береді. Солардың
бірнешеуін атап өтейік.

-қалдықсыз немесе қалдығы аз технологияны іске қосу арқылы табиғат бай-
лықтарын үнемдеуге, ортаның ластануын болдырмауға, не азайтуға болады; -
айналымды немесе оңашаланған су жүйелерін өндіріске кеңінен енгізіп, су
қорларын үнемдеуге, ластанбауын қамтмасыз етуге болады;
- ағаштар отырғызып, ормандарды қалпына келтіру арқылы ауадағы газдар-
дың қалыптасқан теңдестігін сақтауға, су қорларын молайтуға болады;
- дағдылы отын түрлері мен энергия қуаттарының қорлары таусылмайтын
басқа энергия түрлерімен алмастыру арқылы пайдалы кендерді үнемдеуге,
табиғаттың өзгеруіне жол бермеуге, ауадағы көмір қышқыл газды азайтуға
болады.
Аталған және олардан басқа да ғылым мен техника ұсынған әдістер, тәсіл-
дер мен жолдар жеріміздің көркін, байлығын сақтауға көмегін
тигізетіні анық. Тек соларды қолдануды меңгеріп, жаңа технологияны,
құрал-аспаптар- ды, жабдықтарды дұрыс пайдалану керек.
Ғылыми - техниканың ғарыштап дамуы табиғатты тиімді пайдалану ісін
ұйымдастыруда адамзаттың алдына бірқатар жаңа міндеттер қойып, табиғат- ты
қорғаудың көптеген мәселелерін шиеленістіріп жіберді. Ғылыми-техника- лық
революция экологиялықортаның ластануына қарсы күрестің міндеттерін
қиындатып жіберді. Ғылыми-техникалық прогресс өндіріс күшін дамытады,
адамдардың тұрмыс жағдайын жақсартады, оның әл-ауқатын арттырады. Со- нымен
бірге адамдардың қызметінің артуы, табиғатқа араласуы, кей уақытта
қоршаған экологиялық және биологиялық мағына жағынан ешуақытта айтып
қалпына келтіре алмайтындай өзгеріс кіргізеді. Қоршаған ортаның ластануы,
бүлінуі, ресурстардың сарқылуы адамдардың тікелей әсерінің нәтижесі.
Ғылым мен техниканың ғарыштап дамуы, табиғат ресурстарын пайдалану-
дың артуы және жер шарында адамдардың тез өсуі адам мен табиғат арасындағы
қатынасты шиеленістіріп, ерекше мәселе етіп көтеріп отыр.
Ғылыми-техникалық революция дәуірінде табиғатқа адам қызметінің әсер
ететін күші кең жайылып отыр. Су мен ауаның ластануы, топырақ эрозиясы,
жерді, мұнай, газ және көмірдің қорларын ретсіз пайдалану, өсімдік пен
жа- нуарлар дүниесіне жасалынған шығындар - мұның бәрі ақиқатқа
айналып отыр. Біздің еліміз жағдайында табиғатқа көзқарас, оны аялау,
қорғау, сақтау мәселесіне жете көңіл бөлінбей келгені өкінерлік жағдай.
Қандай мөлшерде, қаншаға түссе де ең алдымен өндірістік жоспарды орындау
керек деген прин- цип табиғатқа адам баласына орны толмас зиян келтіріп
келгенін айтпасқа болмайды. Арал көлі, Семей, капустин Яр полигондарына
байланысты жай- лар, аймақтық мәселе емес, ғаламдық дәрежедегі мәселе
дер едік. Өйткені республика халқына, табиғатына, оның болашағына
тигізген қайғы-қасіретін бір мемлекет күшімен жою қиын, оған әлемдік
деңгейде бірлескен шаралар жүйесі керек.
Қоғам қажетін унемі бірінші орынға қойып, оның дұрыстығын тек техника-
лық және экономикалық тұрғыдан қарасақ көптеген қателіктер жіберіп, орны
толмас ұтылыста қалуымыз мүмкін.

2. Қазақстан Республикасындағы экологиялық апаттың
масштабы
2.1. Қазақстандағы радиациялық жағдай
Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігіне айтарлықтай нақты қаупі радио-
активті ластану төндіреді, олрдың көздері мынадай төрт топқа бөлінеді:
- уран өндіруші және қайта өңдеу ( уран кенорындарының үйінділері,
өздігінен төгілетін ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желілердің
ажыратылған жабдығы) жұмыс істемейтін кәсіпорындарының қалдықтары;
- ядролық қаруды сынау нәтижесінде ластанған аумақтар;
- мұнай өндіру мен мұнай жабдығының қалдығы;
- ядролық реакторлардың жұмыс істеуі нәтижесінде пайда болған қалдықтар
мен радиозотоптық өнім(йондаушы сәулеленудің пайдаланылған көздері).
Қазақстанда алты ірі уран беруші геологиялық өңір, көптеген шағын кен
орындары мен уран байқалатын кеніштер бар, олар уран өндіруші кәсіпорын-
дар мен ядролық жарылыстарды өткізген жерлерде шоғырланған, табиғи ра-
диоактивтілігі жоғарғы деңгейдегі қалдықтарға алып келеді.
Қазақстан аумағының 30 пайызы табиғи радиоактивті газ - радонның жоға-
ры шығуының ықтимал мүмкіндігі бар, ол адам денсаулығына айтарлықтай
қауіп төндіреді. Радионуклидтермен уланған суды ауыз су мен шаруашылық
мұқтаждықтар үшін пайдалану қауіпті болып табылады.
Қазақстанның кәсіпорындарында йондаушы сәулелерді пайдаланған 50
мыңнан астам көздер бар және радиациялық зерттеудің кезінде 700-ден астам
есепке алынбаған көздер анықталды және жойылды, оның 16-сы адам үшін
өте қауіпті.
Халықтың радиоактивті улануын және қоршаған ортаның ластану қаупінің
алдын алу үшін радиоактивті ластану көздерін түгендеу жөніндегі жұмыстар-
ды аяқтау қажет және 2005 жылға дейін халықтың денсаулығына кері әсер
ететін табиғи радиоактивтілікті зерттеді қамтитын бағдарлама әзірлеу,
сон- дай-ақ құрылысқа арналған алаңдарды таңдағанда және табиғи құрылыс
ма- те риалдарын пайдаланған кезде шектеу шараларын қабылдау қажет.
Ауыз судың табиғи көздерінің радиоактивті ластануына бақылау жүргізу
және әзірленген мұнай және өздігінен ағатын гидрогеологиялық
ұңғымаларды жою. Жоғарғы радиациялық сәуле алудың қауіптілігі туралы
халықты уақы- тылы хабардар ету жөніндегі шараларды әзірлеу.
Проблеманың кешенді шешілуі радиоактивті қалдықтарды ұқсату және кө- му
жөніндегі мамандандырылған ұйымды қамтуы тиіс. Осы іс - шараларды
жүргізу нәтижесі - халықтың сәуле алуын және қоршаған ортаның радиоак-
тивтік ластануын азайту болып табылады.

2.2. Қазақстанның су ресурстары
Соңғы жылдары кәрі Каспийден мұнай өндіру мәселесі қатты қолға алы-
нып жатыр. Мол байлық бірнеше шет ел зауыттарын жетектетіп біздің рес-
публикамызға алып келгеніне бірнеше жыл болып қалды. Олар қазір ақ тер,
көк тер болып теңізге мұнай соратын қондырғыларды орнатып жатыр. Пиғыл
белгілі-оларға мұнай керек. Және көп мұнай керек. Ал ертең мұнай сора бас-
тағанда теңізіміздің табиғаты не болады? Алтынға парапар бекіре
балығы мен қара уылдырық өндіре аламыз ба о күнде? Басқа да жәндіктері
қырғынға ұшырамай ма? Айталық, ана жылы, итбалықтар қырылды, балықтар да
өлді. Сонда осы мұнай келешекте Қазақстанның соры болмай ма? Себебі біздің
қо- лымызда соңғы деректер бойынша Каспийдің Қазақстан жақ бетіндегі
био- қорлардың жалпы құны 500 млрд. доллар. Ал теңіз тіршілігі жойылса,
халық- аралық сот жыл сайын сондай мөлшердегі айыпты біздің елге саладыда
оты- рады. Мүмкін ол бірнеше ғасырға созылады? Осы сұрақтар еріксіз
ойланды- рады. Ең қиыны теңізіміздің ертеңі не болады? Рас, біздегі Каспий
асты мұ- найын игеру кешегі Кеңес заманынд-ақ қолға алынған
болатын. Теңіздің жерасты қойнауында байлықтың мол қоры жатқанына қай
жақта күдіктен- бейді.
Қазақстан шельфінің теңіз асты қайраңының Атырау-Маңғыстау облыста-
рының жерінде жатқаны белгілі. Мұнай өндіретін бөліктің таяз болуы жұм-
ыстың жеңілдеуіне,құрылыс бөлшетерінің аз жұмсалуына әсерін тигізері хақ.
1995 жылы Каспийшельф компаниясының Қазақстанкаспийшельф
акционерлік қоғамы болып қайта құрылуы еді. Мұның өзі біздің ел үшін би-
лік тұтқасына ие болуға жол ашатындай көрінді. Алайда ол Қазақстанды жай
алдау болды. Біртіндеп ол өзге компаниялардың қолына көшті. Оған Қазақ-
станның бұл консорциумға қаражат қоспауы да әсер етті. Мұнай өндірісі елі-
міздің қазіргі дамуы үшін ең негізгі сала болып отыр. Есепші экономистердің
пайымдауынша қайраңның Қазақстан жақ бөлігінде мұнайдың қоры бүкіл
Қазақстандағы мұнай қорының тең жартысындай деп жорамалданған болса,
қазір шельфтегі мұнай қорының ондай болжамнан әлдеқайда көп екендігі
анықталыпотыр. Олай деліну с ебебі Батыс Қашағанды қазғанда теңізасты
мұнай қоры 7 млрд. тонна делінесе, Шығыс Қашағанды қазғанда оның мөл-
шері 50млрд-қа артып кетті. Ал қазір 6 алаң зерттелуде. Қысқаша, қазір
теңіз тіршілігіне қатер төнуде. Балық қоры мүлдем азайды. Оны
броконьерлерден көреді. Олар бір-бір ұшқыр моторларға мініп, балық
сақшыларын маңайлат- пай кетеді. Мемлекеттік қорықшылар неге сондай ұшқыр
кемелерге мінбей- ді? Биылғы бозторғайлардың қырылуына да броконьерлер
кінәлі ме? Жоқ, оның бір ғана себебі бар, ол - Батыс және Шығыс
Қашағанды қазу кезіндегі теңізге жіберілген лай су, ыстық фонтан, жер
астынан атылған инертті газ. Нәтижесінде теңіз тіршілігі қырғынға
ұшырауда. Оны басшылар көрсе де көр меген, білсе де білмеген болады.
Әрине мұнай керек, бірақ теңіз табиғаты құрыса ол байлықтың құны көк тиын.
Теңіз тіршілігі қалай болғанда да жо- йылуға тиісті емес.
Жалпы, планетадағы көлдердің арасын көлемі жағынан төтінші орынды ие-
ленетін Арал теңізі бұл күндері жер бетінен біржолата жоғалу үстінде.
Ға-лым дар теңіз 2010 жылдары жер бетіне толық жойылады деп отыр. Ал, Арал
маңындағы экологиялық апат адам өміріне жыл сайын өте қауіп төндіруде.
Қазіргі деректер бойынша Арал теңізіндегі тұздың жалпы массасы 10,7-ден
11,4 млрд. тоннаға жетті. Аралдың тұзы таза табиғи тұз емес, құрамында ты-
ңайтқыштар мен гербицидтерінің қалдықтары, гексохлоран сияқты аса қауіп-
ті химикаттар ондаған жылдар бойы Сырдария мен Әмударияның ағынымен
ілесіп, теңізге құйылады.

2.3. Ақмола облысындағы экологиялық жағдай
Тұрақты даму әр мемлекеттің мәнді де маңызды мақсатына айналып отыр-
ған қазіргі кезеңде экологиялық қауіпсіздік, адамзат тіршілігінің
бесігі - қоршаған орта мен табиғатты қорғау әрбір саналы адамның ойы мен
ісінде, күнделікті қызметінде басты нысана, қажеттілік ретінде
қалыптасуы тиіс. Оған ешкімнің де немқұрайды қарауға құқығы жоқ. Өйткені
бұл бүгінгі таби- ғат тынысы, таза да қауіпсіз қоршаған орта ертеңгі
ұрпағымызға аманат ре-тін де қалуы керек. Сондықтан экология мәселелері
мемлекеттік әр деңгейде қарастырылып, жолға қойылып жүр. Біздің Ақмола
облысында да оған тиісті дәрежеде назар аударылуда.
Енді облысымызда соңғы үш жылда қалыптасқан экологиялық жағдайға,
ауа жердің қаншалықты ластанып жатқанының шынайы көлемдеріне көңіл
аударып қаралық. Оны 2001-2004 жылдар аралығында ауаға шығарылған зи- янды
заттар мен қоқыс төгілетін орындарға тасталған өндірістік және тұр-
мыстық қаттыы қалдықтар көлеміне көз жеткізу арқылы аңғаруға болады.
Ақмола облысының аумағында да атмосфера зиянды заттар негізінен ста-
ционарлық ( жылу қазандықтары, пештер, цехтар, станоктар, дәнекерлегіш-
тер, көмір қоймалары және күл) және көлік ( автомобиль6 әуе көлігі)
көзде- рінен шығарылады.
Облыстағы ең ірі жылу қазандығы Степногорскідегі жылу-электр орталы-
ғы. Ол ауаға жыл сайын 15 мың тоннадай зиянды зат шығарады. Бұл облыс-
тағы шығарындының 20 пайызы деген сөз. Сондай-ақ Көкшетаудағы РК-2 бу
қазандығынан да жылына 5 мың тоннадай зиянды зат атмосфераға шығары-
лады. Егер 2001 жылы стационарлық көздерден 65,2 тонна зиянды зат шыға-
рылса, 2004 жылы бұл көрсеткіш 96,9 мың тонна болып отыр. Ал автокөлік-
терден шығарылған улы газ көлемі 2001 жылы 17,7 мың тоннаны құраса,
2005 жылы ол 92,2 мың тонна болып отыр. Сонымен бес жылда жалпы 447,7 мың
тонна зиянды зат шығарылып, атмосфераны ластаған.
Көріп отырсыздар, жыл сайын ауамыздың ластануы азаймай, қайта көбейе
түскендей. Екі көздерден шығарылатын зиянды заттар көлемі теңесіп барады.
Яғни қазір қалада да, далада да автокөлік құжынап барады. Олардың
улы газы ауамызды шамдан тыс тұмшалап барады.
Ендігі әңгімені зиянды қалдықтарға арнайық. Қалдықтар үш
топқа - тұрмыстық, өнеркәсіпті және жылу-энергетикалық (күл)
қалдықтарықтарға бөлінеді. Мұндай зиянды қалдықтарды біз өзіміз қолдан
жасаймыз. Әсіресе елді-мекендер маңында орынды-орынсыз төгіле салатын
тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтар, кул-шлактар тау-тау болып, ыбырсып
жатады. Рұқ- сат етілмеген орындарқаншама. Әрі қалдықтар ретімен
үйілмейді, жарамды жерлерді бостан-босқа басып жатыр. Соларды біле тұра
адамдардың өзде- рі солай жасайтынына қайраң қаласың. Олар өз жерін, өз
үйінің маңын өздері пайдаланып отырған ауылшаруашылығы жерлерін неге
сонша бүлдіреді.
оған мән бермейтініміз ағаттық-ау.
Дәлелге бару үшін бірді-екілі цифрларға жүгініп көрсейікші. Мәселең
2001 жылы - 885,5 , 2002 жылы - 1018,49, 2003 жылы - 979,5 , 2004 жылы -
907,88 мың тонна тұрмыстық қаттықалдық жинақталған. Мұның бәрі аүаны,
жерді ластап жатыр. Қайта өңдеп, пайдаға жарату жоқ. Қалдықтар
биологиялық, химиялық өзгерістерге ұшырап, улы газ, ауыр металл түріндегі
ауру тарата- тын микробтары мол шаң-тозаң түрінде ауаға тарап, не жер
астының су көз- деріне араласып тіршілікке қауіп туғызады.
Ал өнеркәсіптік қалдықтар 2001 жылы - 843, 2002 жылы - 1477,16 мың тон-
на болды. Осылардың көпшілік бөлігі бу қазандықтарынан, пештерден, тау-
кен кәсіпорындарынан, корьерлерден шығарылған. Степногорскідегі ТЭЦ-пен
Көкшетаудағы РК-2 кәсіпорындарында ғана арнаулы күл төгетін орын бар.
Қалғандары жалпы қоқыс төгетін орындарға шығарады. Сонымен үш жылда
қоқыс төгілетін орындарға барлығы 8050,08 мың тонна тұрмыстық қатты
қалдық шығарылыпты.
Дегенмен облыс аудандарында төгілетін қалдықтардың жылдық көлемін
ешкім нақтылап айта алмайды. Оның есебі жүргізіле бермейді.
Үйінділер қор шаулардан әлдеқайда биік. Жабдықталып, реттелген
полигондар саны облыста небары-4 ақ. Оның екеуі Степногорск қаласында,
біреуі Көкшетауда, енді біреуі Щучье қаласында. Шлакты, күл төгетін орын
бесеу. Облыста сегіз өнеркәсіп қалдықтарын сақтайтын орын бар. Соның
бесеуі Қазақалтын ААҚ-ның иелігінде. Соңғы деректер бойынша тұрмыстық
қатты қалдықтар төгетін рұқсат етілген 650 орын б ар екен. Осының 158-
і кәсіпорындар, ал 492-і жергілікті әкімшіліктер балансында. Облыста
қоршаған ортаны ластай- тын 3669 табиғат пайдаланушы, 2423 стационарлық
көздер, 98305 автокөлік бар.
Радиоактивті қалдықтар негізінен Степногорск тау - кен
комбинаты ЖШС -нің қоймаларында. Оны рекультивациялау, қауіпсіз ету
мәселелері талай мәрте айтылып келеді. Ол алдағы жылдары жүзеге асса
облысымыздың экологиялық жағдайы бұрынғыдан әлдеқайда жақсара түсері
сөзсіз.
Қорыта айтқанда ауаны, жерді ластау - ауыр қылмыс. Өйткені ол жер бетін-
дегі тіршілік атаулыға орны толмас нұқсан келтіреді. Сондықтан
басталған бұл жылда да, одан арғы жылдарда да экономикамызды
экологияландыруға бұл жөніндегі сана-сезімді, жаңаша экологиялық
ойлауды қалыптастыруға бет бұруымыз қажет.
Бұл облысымыздағы ең күрделі мәселелердің біріне айналып отыр. Ақмола
облысының аумағында Есіл, Колутон, Жабай, Сілеті, Нұра, Шағалалы, Қыл-
шақты, Теріс аққан сияқты өзендер бар. Бұлардың көпшілігінде экологиялық
жағдай мәз емес. Жылдар өткен сайын өзендердің сулары да ластанып бара-
ды.
Ең күрделі жағдай Щучье-Бурабай курортты аймағында қалыптасқан. Мұн-
дағы көлдердің, әсіресе Шортан көлінің суы тайыздап барады. Оның су таба-
нына жылдар бойы жинақталып қалған қорыс-батпақты тазарту қажеттілігі
туындап отыр. Қорыс қалыңдығы 1,5-2 метрге жуықтап қалған.
Көлдерді оның жағасында орналасқан елді- мекндер, өндіріс ошақтары лас-
тауда. Сонымен бірге су жинақтау алаңына лас судың үздіксіз ағылуы
да әсер етуде. Шаруашылық мақсатқа алынатын судың орны толтырылмайды,
органикалық, тұрмыстық қалдықтармен ластау су сапасын нашарлатуда.
Халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету әлі де өткір күйінде
қалуда. Өйткені сумен жабдықтаудың техникалық жағдайы тым нашар. Су
жүйелері- нің 70 пайызы қайта қалпына келтіруді қажет етеді. Халықтың
68 пайызы ауыз суды орталықтандырылған жүйеден, 25 пайызы жеке көздерден
(құдық, ұңғыма), 7 пайызы тасып жеткізу арқылы, ашық су көздерінен алады.
Соңғы жылдары, дәлірек айтқанда он жыл бойы Сергеев, Сілеті, Ярослав,
Яблоневка, Қима, Державинка, Зеренді сияқты топтық су құбырлары жұмыс
істемей тоқтап қалды. Бұл фактор да сумен қалыпты жабдықтауды тежеді.
Су көздерінің жаппай ластануы, су құбырларының санитарлық-техникалық
жағдайының жүдеулігі, ауыз су көздерінің микробтық ластануы түрлі жұқпа- лы
аурулардың таралуына жол беруде. Мұны су сапасына жүргізілген мони-
торингтік деректер мен талдаулар дәлелдей түседі. Жергілікті санэпидстан-
ция құрылымдары жүргізген тексерістер Есіл өзені мен Баягиз көлінде
ми- кробтық ластанудың барлығын анықтады. Жақсы ауданы орталығының тұр-
ғындары Баягиз көлінің суын құбырлар арқылы пайдаланады. Лаборатория-
лық талдаулар Ерейментау және Державинск қалаларында да су сапасының
төмен екендігін көрсетті. Көкшетау қаласында да ауыз су сапасы қанағаттан-
дырмайды. Су құбырлары мен канализациялық жүйелердің жиі-жиі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.