Шәкәрім өлеңдеріндегі тұлға мәселесінің дәстүрлік негіздері
Кіріспе
Курстық жұмысының өзектілігі. Көркем әдебиет қоршаған ортаның шындығын
бейнелеп қана қоймайды. Ол адам табиғатын, қоғамның болмысын өзгертуге,
жақсартуға ат салысады. Көркемдік сана айналадағы өзгерістерді де
бағдарлап, бейнелеп отырмақ. Оның қайшылықтарын, шешімін таппаған
түйіндерін, келешегін барлайтын да, халыққа түсіндіретін де көркем сана.
Аталған қасиеттерді бойына сіңірген көркем ой туындылары ғана классикалық
сапаға көтеріледі.
Қазақ поэзиясының тарихындағы көрнекті ақын Шәкәрім Құдайбердіұлының
шығармашылығы осы қасиеттерімен айшықталады. Абай мектебінің ең көрнекті
өкілі ретінде Шәкәрім қазақ әдебиетінің көп тарихи қайраткерлері сияқты
көркем сөз өнеріне, поэзияға жаңа мазмұн, жаңа сипат дарытты. Қазақ
поэзиясында Абай сияқты Шәкәрім де ойшыл ақындықтың үлгісіне айналды.
Енді халықты, адамды жаңартушы рухани фактор мәдениет болса, Шәкәрім
сол мәдениеттің, білім мен ғылымның қасиетін өз поэзиясындағы адам, ақын
тұлғасы арқылы көрсете білді. Ойшыл ақын шығармашылық ізденіс барысында
әлемдік ойлау дәрежесіне көтеріледі. Оның өмірдің мәні, алла, қоғам,
табиғат, адам болмысы туралы ойлары әлемдік гуманистік ойлаудың алтын
қорынан өз орнын алатындығы ақиқат. Шәкәрім поэзиясының ең басты ерекшелігі
оның шығармашылығының гуманистік мазмұнының жеке тұлғаның, лирикалық
қаһарманның болмысымен, іс-әрекеттерімен, мінез-қылықтарымен,
дүниетанымымен, психологиясымен біте қайнасып көрініс беруінде, поэтикалық
өрнектеуінде. Сондықтан Шәкәрім поэзиясындағы тұлға мәселесі қазақ
поэзиясындағы өзекті тақырыптардың қатарында саналады. Әдеби тұлға - сан-
қырлы, мазмұны да, табиғаты да күрделі, құпиясы мол әлеуметтік-әдеби
феномен. Оның күрделілігі қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік болмыстың
қатпарлары секілді. Шәкәрімнің шығармаларындағы образдар жүйесін
саралағанда ақын өмір сүрген заман тынысын, адамдар болмысын ғана танып
қоймаймыз. Шәкәрім кейіпкерлерінен бүгінгі ұрпақ тәлім алады, рухани
адамгершілік қасиеттерді шыңдауды үйренеді.
Ақынның сыншыл сипаттағы көркем санасы қазіргі көркем ойды
күрескерлікке, сыншылдыққа және әділетке үйретеді. Шәкәрім адам, ақын,
лирикалық қаһарман тұлғасын сомдау арқылы адам болмысын жетілдіруді, өмірді
түзетуді мақсат етеді.
Шәкәрім поэзиясындағы адам, қоғам, алла ұғымдары тұтастай алғанда тұлға
мәселесімен диалектикалық байланыста. Олар бірін бірі толықтырып,
бірінен бірі туындап отырады. Ақын поэзиясындағы өмірді түзету, адамды
түзету мақсаты, кемшіліктермен күресу үлгісінің кейінгі ұрпақтарға берері
мол. Шеберлікпен өрнектелген Шәкәрім кейіпкерлері жақсылыққа сүйсіндіріп,
адам бойындагы ізгілік қасиеттерді жаңғырта түлетеді. Жаманшылықтың, зорлық
пен зұлымдықтың адами имандылық қасиеттерді қалайша күйретіп, әлеуметтік
болмысты қаншама кері кетіргендігін де Шәкәрім кейіпкерлерінің іс-
әрекетінен, дүниетанымымен анық аңғарамыз.
Қандай да болсын қаламгерлік шығармасындағы адам тұлғасы ақындық
тұлғадан туады, оның көркем ойының нәтижесі іспеттес. Бірақ ақын тұлғасы
мен кейіпкер тұлғасы бір құбылыс емес. Суреткер тұлғасы ауқымды, күрделі.
Ол әдетте өзінің өмірлік түсінігін, адамдық позициясын, көкейкесті арман -
мақсаттарын кейіпкер тұлғасы арқылы сөйлетеді. Ал, кейіпкер тұлғасы болса
ол көркем шығармадағы кемелденген образ, оның жан дүниесі, ойлары, сезімі
мен дүниетанымы. Кейіпкер тұлғасы суреткер мақсатын айшықтап көрсетеді.
Ақын кейіпкерлердің мінез-құлқы арқылы сол заманның ойларын сезімдерін,
қайшылықтарын береді. Сан қырлы әдеби - әлеуметтік категория ретінде
кейіпкер тұлғасы неғұрлым күрделенген сайын әдеби шығарма да соғұрлым
күрделене бермек.
Қазақ поэзиясындағы адам, ақын, қаһарман тұлғасын сомдаудың
классикалық үлгісін жасаған адам - Абай. XX ғасырдың басында бұл дәстүрді
Шәкәрім жемісті жалғастырды. Ақын шығармашылығының осы қатпары, яғни
кейіпкер тұлғасын кескіндеудегі ерекшелігі бүгінге дейін арнайы зерттеудің
обьектісі бола қойған жоқ. Бұл жұмыс тақырыбының маңыздылығын көрсетеді.
Шәкәрім сомдаған адамдардың ой-танымы, мақсат-мұраттары көп мәселеде
қоршаған ортадан өзгеше және озық. Олардың табиғаты таза, өмірлік
позициялары айқын, махаббаттары биік, тағдыр тәлкегімен күресуге қабілетті.
Шәкәрім кейіпкерлер образы арқылы дұрыс адамда, түзу адамда қалыптастыруды
мақсат тұтады. Ақынның діни-ағартушылық, гуманистік, ойшылдық қасиеттері
оның өлеңдері мен поэмаларындағы кейіпкерлер болмысы арқылы шыңдала түседі.
Тұлға мәселесі төңірегінде түркілік рухани мұраны, Шығыс поэзиясымен және
Батыстық әдеби - философиялық ойдың озық үлгілерімен ұштастыруы ақынның
шеберлігін айшықтайды. Оның поэзиясының мазмұнын тереңдетеді, философиялық
ой дәрежесін күрделендіреді. Тақырыптың осындай ерекшеліктері оның ғылыми-
теориялық, практикалық және тәлімдік маңыздылығын дәлелдесе керек.
Курстық жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Курстық жұмысының негізгі мақсаты - Шәкәрім ақынның поэтикалық мұрасының
әлі ашылмай келе жатқан жаңа қырларын айқындау болып табылады. Көркем
әдебиеттің обьектісі адам десек, екі ғасыр тоғысындағы қазақ поэзиясының
көрнекті өкілі, ойшыл ақын Шәкәрім поэзиясындағы адам түлғасы, лирикалық
қаһарман бейнесі қалай сомдалды деген сауалға жауап іздеу. Осы мақсатқа
жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:
- ақын поэзиясындағы тұлға туралы ұғымды қалыптастыру. Осы әдеби
құбылыстың қайнар бүлақтары болған Абай мұрасының, ежелгі дәуір
әдебиеті өкілдері шығармаларының әсерін саралау;
- адам тұлғасын сомдауда ақынға ықпал жасаған орыс және батыс
ойшылдарының адамгершілік, гуманистік көзқарастарының табиғатын
анықтау;
- ойшыл ақынның жаратушы, қоғам, өмір, адам, болмыс туралы
түсініктерінің оның поэзиясындағы адам тұлғасын жасаудағы рөлін
айқындау;
- ақын шығармаларындағы кейіпкердің ішкі әлемін, психологиялық
жагдайын, дүниетанымын, қайшылығын анықтау;
- ақын тұлғасының көркем бейнесі арқылы Шәкәрім поэзиясының негізгі
лейтмотиві, көкейкесті мақсаты ел мүңы, халық тағдыры, қазақ жұртын
өркениеттің ұлы көшіне қосу екендігін тағы да бір дәлелдеу;
- ақынның адамды, халықты, қоғамды түзеуге бағытталған поэтикалық
шеберлігінің, философиялық ойының, педагогтық-ағартушылық, діни-
гуманистік көзқарастарының тәрбиелік мәнін ашып көрсету.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Шәкәрім поэзиясындағы түлға мәселесін арнайы қарастырып, ғылыми түрғыдан
талдап, қорытудың барысында мынадай нақты ғылыми жаңалықтар ұсынылады:
- Шәкәрім өлеңдеріндегі тұлға мәселесі алғаш рет жеке ғылыми зерттеу
обьектісіне айналып отыр;
- ақын шығармаларындағы адам тұлғасының сомдалу ерекшеліктері мен оның
"қоғамды түзету", "адамды түзету" концепциясының арасындағы тығыз
байланыстың табиғатына барлау жасалады;
- ақын лирикасындағы адам тұлғасын өрнектеу ерекшеліктері Абай
поэзиясындағы мысалдармен салыстыру арқылы көрсетіледі;
- ақынңың кейіпкер тұлғасын жасаудағы ізденістерінің
қоғамдық шындықпен, өмір диалектикасымен байланысы анықталады;
- ақын дастандарындағы кейіпкер тұлғасын талдау
аркылы Шәкәрімнің қазақ поэзиясындағы поэма
жанрына қосқан
- үлесі керсетіледі;
- лирикалық кейіпкерлерінің бейнелену ерекшеліктерінен байқалатын ақын
шығармашылығындағы Шығыстық, Батыстық үлгілердің әсерлері
нақтыланады.
- Ақынның адам туралы ілім төңірегіңдегі діни-ағартушылық,
философиялық, адамгершілік ой жүйелерінің қайнар көздері ашылады;
- ақын шығармашылығында ұсынылатын жаратушы, табиғат, қоғам,
адам мәселесінің өзара тәуелді байланысы және оның кейіпкер тұлғасын
өрнектеудегі әсері біртұтас зерттеу объектісі ретінде қарастырылады.
Курстық жұмысының теориялық және практикалық мәні.
Зерттеудің нәтижелері мен қорытындылары XX ғасырдың басындағы қазақ
әдебиетінің мәселелеріне арналған лекциялық және практикалық курстарға
теориялық, деректік негіз бола алады. Сондай-ақ, Шәкәрім ақынның
шығармашылығы туралы арнайы курстар мен арнайы семинарларда пайдалануға
болады.
Курстық жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1. Шәкәрім өлеңдеріндегі тұлға мәселесінің дәстүрлік негіздері
Шәкәрім өлеңдеріндегі адам тұлғасын сомдау шеберлігінің ең алдымен
Абайдан бастау алатындығы белгілі. Шәкәрім Абайдың тағылымын дамыта отыра
қазақ поэзиясын бір саты жоғары көтерген ақын екендігі күдік тудырмаса
керек. Шәкәрім де Абай сияқты өз поэзиясында адамды сүю позициясынан еш
уақытта ауытқымаған. Ол өмір қиыншылықтарын, тауқыметін тарта отырып,
өзінің негізгі мақсаты - адам болмысын, қоғамды жақсарту, жаңарту ісінен
бас тартпаған. Ақын шығармаларының басты ерекшелігі - адам табиғаты,
адамгершілік сапалары мен қасиеті туралы дүниетанымдық, философиялық ой
түйіндеуінде. Шәкәрім лирикасы - философиялық танымды бойына жинақтаған
лирика. Онда жеңіл ойға, өткінші сезімге, уақытша болатын бір сәттік қана
құбылыстарға орын жоқ. Ақын күрделі адам болмысы туралы терең пікірлерін
көркем сөзбен өрнектейді. Тұлға мәселесі төңірегінде қалам тартқан ақын
ішкі-армандарын жан-жақты толық талдап шығу оңай соқса керек.
Шәкәрім адам, қоғам, адамзат, алла, табиғат проблемасының
диалектикалық, өзара тәуелсіздіктегі қарым-қатынасы туралы мәселені кең
аспектіде қарастырады. Жер бетіндегі өмір сахнасының басты
кейіпкері саналатын адамнан бастап жаратушыға дейінгі аралықтың бәрін
қамтуға тырысады. Бірақ түптеп келгенде, ақын адам мәселесін, оның
әлеуметтік, психологиялық жай-күйін бірінші кезекке қоя суреттейді. Ол
түсінікті де. Себебі, философ ғалым Ғ.Есім айтқандай: "Тіршілік дегеніміз
Шәкәрім айтуынша жан мен тәннің бірлігі. Жансыз тән жоқ. Жанның өзіне сай
тәні болмақ... Демек, болмыстың мәні адам. Жаратылыстың иесі жаратушы
болса, жердегі тіршілік иесі-адам" [1,13]
Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби мүрасы өте бай. Ол көптеген өлеңдер,
поэмалар, мысалдар, нақыл сөз, әңгімелер, роман, мақалалар жазып,
аудармалар жасады. Шәкәрімнің жан-жақты қаламгер болып қалыптасуына, қазақ
халқының бай ауыз әдебиеті, Махамбет Өтемісұлы пен ұлы Абай, шығыс пен
батыс әдебиеті айтарлықтай әсер етті.
Шәкәрім шығармаларында өзі өмір сүрген дәуірдің қоғамдық көріністері
бейнеленеді. Әдетте, ғылым, өнер қайраткерлерінің өмірі мен мұрасының
кейбір қырларына байланысты аңыз, қауесет ел арасында молынан шығарылып,
тарап жүретіні бар. Олардын біразы шындыққа, ақиқатқа жақын. Ал біразы
әсірелегендік, ойдан шығарылып қолпаштағандық көріністері екені байқалады.
Қалай болғанда да Шәкәрімнің жеті жастан бастап әкесіне екі-үш ауыз
өлең арнауы шындықка жанасады деп сенуге болар. Ақынның баласы
Ахат Құдайбердиевтің көрсетуі бойынша, Жастық туралы, Кәрілік
туралы, Жастарға деген ұзақ өлеңіне 1879 жыл; Жаз келер деген өлеңіне
1880 жылы қойылган. Мұның өзі шартты сияқты. Басқа өлеңіне жыл қойылмаган,
жыл қойылмау, әрине, ақынның шыгармашылық эволюциясын зерттеуді, толысу
жолдарын анықтауды қиындататыны сөзсіз. Ақын туындыларының кейбірінің
жазылу мерзімінің тек басылған жылдарына қарап оны шартты түрде анықтауга
болады. Шәкәрімнің баспа жүзін көрген алғашқы туындылары — тарихи трактат
Түрік, кыргыз, қазақ һәм хандар шежіресі мен дін тарихына арналган
Мұсылмандық шарты 1911 жылы Орынборда басылган. Оның өлеңдер жинағы
Қазақ - айнасы деген атпен 1912 жылы Жәрдем баспасында басылып шықты
және бірнеше өлеңі осы жылы баспадан жарық көрген Қалқаман — Мамыр
поэмасынын соңында келтірілген. Сонымен, Шәкәрімнің шамасы 1880 жылдан 1910
жылдарға дейін шыгарган өлеңдері, негізінде, осы екі басылымда жинақталган.
Демек, бұл шығармаларда өткен ғасырдың 80—90 жылдардағы және жаңа ғасырдың
алғашқы он жылдағы қазақ өмірінің бейнесі суреттелген.
Шәкәрім өзінің өлеңдер топтамасының алғашқы басылымына Қазақ айнасы
деп жинақы да мағыналы, бейнелі де орамды ат қоюының терең мәні бар. Айна —
сәуле, сөз өнері — өмір сәулесі, суреттемесі деген ғылыми-философиялык,
эстетикалық көзқарасқа меңзейді, негізгі мазмұн — қазақ болмысы, қазақ
өмірі. Сөз өнерінің құдіретті күші арқылы ақын қазақ коғамының жақсаруына,
адамдардың жеке басының жетілуіне әсер етуі көзделген. Шәкәрімнің ақындық
кредосы туған елінің өсуі, өрлеуі, көркеюіне қызмет етуге мен жетелеп
өлемін, ерге қарай қазақты деген ірі мақсатқа, мүддеге сәйкес еді.
Өлең айт дарын өрге өрлегендей,
Сезімді қозғап, тәтті ой кернегендей.
Жанды сөз бойды ерітіп, маужыратып,
Әлдилеп жыр бесігі тербегендей.
Қауымның қалауына тап келгендей,
Болғанын, болашағын айт көргендей.
Керістен тартып жырды жебелі оцтай,
Дәл тигіз қалағанға қас мергендей.
Сүйсініп ацынга елі мән бергендей,
Өлеңмен өміріне сән бергендей.
Қадалып жүрегіне ақ қанжардай,
Оятсын ой күйезді жан бергендей.
Ерікті билеп алсын айтылган жыр,
Сырты — гүл, жарасымды ішінде сыр,
Жаныңның ләззат алар жарығындай,
Мәңгілік өшпейтұгын төгілсін нұр.
Үйіріліп көкейіне ұйып жатсын,
Тазартып жүрек кірін жуып жатсын.
Қақсыған шөл даланы қанықтырып,
Жыр тасып дариядай құйып жатсын. [2.11]
Қазақ айнасы жинағына енген Өзіме, Бай мен кедей, Қулар,
Партия адамдары, Абай марқұм өткен сон, өзіме айтқан жырларым, Өмір,
Бояулы суыр, Қаншыр мен бөдене, Ақылшы торғай, Қасқыр, түлкі,
бөдене, Талап пен ақыл деген өлеңдердің, аттарының өзі-ақ мазмұн
байлығын, көтерілген мәселелерінің ауқым кеңдігін, сезім тереңдігін,
ұстанған бағытының әлеуметтік сыншылдық, гуманистік сипаттарын
аңғартқандай.
Шәкәрім поэзиясы кейбір жеке қайшылық, кемшіліктеріне қарамастан
интеллектуальдық тереңдігімен, байсалды, сазды үнімен, табиғи сұлулығымен,
нақтылығымен баурайды.
Шәкәрім Құдайбердіұлы табиғат, қоғам, адам туралы көп толғаныс-
тебіреністер, философиялық тұжырымдар жасаған. Әсіресе оны көп толғантқан
қазақ халқының тағдыры, елдігі, болашағы. Қазақ қоғамының биік деңгейге
көтерілуіне, өрлеуіне кедергі, кесепат болып отырған талай жағымсыз
қылықтарды, әділетсіздікті, оқу-білім аздығын, ұйымшылдық, бірлестік,
береке жоқтығын, тоғышарлықты, керенаулықты, қулық-сұмдық, зорлық етек
алғанын батыл да ащысынай отырып, ақын өзінің ұлы ұстазы Абайды көп
толғантқан оқу-ағарту, білім-ғылым ісін жолға кою арқылы өсу, алға басу,
прогресс туралы өрісті ойлар айтқан. Шәкәрім поэзиясында Абай салған
шыншылдық, сыншылдық сарын мен ғибрат, дидактикалық әуен астасып, табиғи
еріліп, дамып отырады. Реалистік әдебиеттің, денгейіне сай өрнек, сурет,
бейнелер мол. Ақынның мені — лирикалық кейіпкері жиынтық бейне. Ақын өзінің
кейбір лирикалық өлеңдерінде өмір тауқыметін, жалғыздықты көп тартқанын
былай жырлайды:
... Кім жалғыз бұл жалғанда — есті жалғыз
Мұңдасар болмаған соң бір сыңары.
Жалтандап жалғыз Абай өткен жоқ па
Қазақтан табылды ма соның пары? ...
Бұ дүние білімі бар адамды
Қайғылы бейнетпенен өткізер.
Қайдағы ақылы жоқ наданды,
Ойлаған тілегіне жеткізер. [2.12]
Шәкәрім өлендерінің көбінесе, негізгі өзегі, мазмұны ретінде
Қазағым, қайран елім, қалың жұртым деген ұғым жиі қолданылады. Қазақ
елінің жинақты әрі нақтылы көрінісі, бейнесі Абай өрнектеп кеткен қалыпқа
ұқсас, Шәкәрім де Абай сияқты шындықты сынай айтады, көңіл кезі ояу әр
қазақтың намысына тие айтады, кейде кейіп, кейде налып, кейде кекетіп
айтады. Шәкәрімнің, Қазақ, Тағы сорлы қазақ, Партия адамдары деген
өлеңі, Абайдың Қалың елім, қазағым, қайран жұртым деп басталатын
шығармасындағы көрініс,ой, сын, идея дамытылады. Шәкәрім:
Ойда жоқ, өнер, білім, жол табатын,
Жалмауға жалықпайды өз маңайын.
Мұның түбі не болар деген жан жоқ,
Ұрлыц, ұрыс, араздық күнде дайын...
Қайран елім, қазағым, қалың жұртым,
Көп айтып, а дариға, не қылайын...
Көретін көзі жоқ,
Ұгатын сөзі жоқ.
Қазақтың бүл күнде
Аты бар, өзі жоқ.
Түзелер кезі жоқ,
Түзетер тезі жоқ.
Жер жүзі халқының
Қазақтан езі жоқ, [2.12]—деп ащы сын айтқан.
Енді бірде ақын ел берекесін кетіріп, алты бақан алауыз қулық-
сұмдық, зорлық-зомбылық жүргізіп жүрген неше түрлі алаяқ
қу, іш мерез жандар туралы:
Бір ұрты май, бір ұрты қандар да бар,
Қой терісін жамылган жандар да бар,
Жазасызды жазалап атақ алып
Ақ жүрексіп жүретін паңдар да бар.
Жуаны қылды зорлық,
Момынның көргені қорлық,
Теп-тегіс қулық пен ұрлық,
Ал енді қайтіп ел болдық - [3.15] дейді.
Осындай көріністер Абайдың белгілі өлеңімен үндес, мазмұндас, Шәкәрім
өзінің ұлы ұстазы Абайдан көп мазмұн, идеялық үлгі алған, Абай:
Қалың, елім, қазағым, қайран жұртым,
Ұстарасыз аузыца түсті мұртың.
Жацсы менен жаманды айырмадыц,
Бірі — қан, бірі май боп енді екі ұртың.
Бас-басына би болған өңкей қиқым,
Мінекей бұзған жоқ па елдің сиқыны— [4.12]дейді.
Абай бастаған сыншыл реализм арнасы Шәкәрім шығармаларында одан әрі
дамытылған, өріс алған. Қазақтың мінін көп жаздым, Мінін айтып жазушы
ем, түзетбек боп елімді, Қалай кетіп барамыз деп ойлаған, Есті жас пен
ескерген кәрі бар ма?, Ер қайда сыр-сипаты түгел сайлы.
Күйдірген соң шыдатпай,
Көре тұрып жайыңды,
Кім айтады мен айтпай,
Сендерге енді уайымды — [4.13]
деп өзі айтқандай, қазақ елінің келеңсіз көріністерінен ақынның қаламына
ілікпей қалғаны жоқтың қасы. Солардың біразы қанша уақыт өтсе де,
әлеуметтік негізі өзгерсе де, тыртыса өмір сүріп ел шырқын бұзып, кесепат
болған кез де болды. Мына өлеңдердегі ой-мазмүн, келеңсіз көріністер
адамдар қатарынан кейде кездесіп қалады емес пе, соны ақын түйрей кетеді:
Осы күнде арамның жолдасы мол,
Қу мен сұмды кім жиса, шын мықты сол.
Мақтан, атақ іздесец, адамнан без,
Ардан күсіп, арамныц біреуі бол.
Мұны қылсақ боласың сен де мықты,
Қайдағы қу, алдампаз төрге шықты.
Ел ішінде сенен қор жан бола ма,
Ұстаймын деп отырсаң адалдықты. [5.16]
Ақын өлендерінде ел өмірінің жағымсыз көріністері, кемшіліктері,
жаман жақтары күйіне де, налып та, кекете де, түйрей де, қатты сыналса да,
оның туған халқына, еліне деген терең сүйіспеншілігі, жаны ашитыны, оның
қадір-қасіреттерін, жақсы жақтарын танып, бағалайтыны, болашағына
сенетіні
анық білінеді. Ел мінін қатты сынаса, ел ішіндегі залалды істерді, арамза
қылықтарды батыл айтса, қауым жұрт, жастар содан аулақ болсын, жиіркеніп,
безінсін, бойын таза ұстасын деген мақсат-ниет екендігін тебірене айтады:
Ащы сезім — достығым, маған нансаң,
Кемдігім — келістіріп айта алмасам...
... Мен қайгы жедім ғой,
Қапы өттім дедім ғой,
Қазағым, қам ойлан,
Сен де адам едің ғой.
Енді бірде ол:
Жасымнан сендер едің менің елім,
Аяушы едім қайысып, сынып белім.
Тірлігімде тілімді алмасаң да,
Өлгеннен соң дерсіңдер қамқоршы ерім.
... Он-терісін байцамай,
Таза жолдан тайцамай
Ылайлап тұнық шайқамай,
Тура жолмен кет, халық.
Адалдың әділ жолына,
Ақырын басып жет, халық — [5.17]
дейді. Халық мұңын, жоғын жоқтап, өмірін бейнелеу оның мұраты. Халық
тағдыры, қоғам, адам араларындағы күрделі қарым-қатынас әлем әдебиетінде,
сыншыл реализм әдебиетінде әр қырынан ашылып, терең де тебірене
жырланғаны, бейнеленгені, талай үлгілері бары белгілі. Қазақ
әдебиетінде адам, қоғам, әлеуметтік өмір туралы мазмұн, түр жағынан биік
деңгейде жазған Абайдан кейін Шәкәрім, Сұлтанмахмұт. Кейінгі бұқарашыл ақын-
жазушылар шығармашылығындағы халық мұңы едәуір кетерілгені мәлім. Ал
Шәкәрім мен Сұлтанмахмұт шығармашылығының халықтығы, тарихилығы ерекше
құбылыс. Ерекше құбылыс болатынының көп себептерінің бірі сол — әуелі
Шәкәрім, одан кейін Сұлтанмахмұт қазақ халқы туралы толғанғанында көркемдік
бейне жасауда алғаш рет Абайдың өзінің ұлылығын тануға ұмтылушылық,
өмірінің қазақ Қоғамы дамуы үшін мән-маңызын терең түсінушілік, көркем
шығармаға арқау, өзек етуі, бастаушы болуы. Бұл тек қана қазақ, әдебиетінің
ғажап құбылысы, бұл керемет бастама кейін Мұхтар Әуезовтің Абай туралы
романы жазуына мүмкін ой салған да құбылыс шығар. Сонымен, Шәкәрім
өлеңдерінде Абай дәстүрлерінің жалғасуы, дамуы бір төбе де,
арнайы зерттеу объектісі,екені сөзсіз болса, ал Абайдың көркемдік
бейнесінің бастама мазмүны мен түрі қандай, соған қысқаша тоқталайық.
Алдымен айтылатын жай — Шәкәрім Абайдың жақыны болуының, онымен қатар 46
жыл өмір сүруінің, көп жағдайды өз көзімен көруінің негізінде тұжырымдалған
ой-пікір, түйіндер Абай туралы өлеңдерге өзеқ болғаны — құнды. Шәкәрім Абай
туралы өлең шығарушылардың, ең алғашқыларының бірі. Әсіресе Абай дүниеден
өткеннен кейін Абай марқұм өткен сон, өзіме айтқан жырларым деген топтама
және бірнеше өлеңдер ұлы Абай өмірден кетісімен өрнектелген алғашқы сөз,
ондағы алғашқы айтылған ойлар, пікірлер, идеялар, түйіндердің тереңдігі,
ғылымилығы, концепциясы, тіпті кейінгі зерттеушілердің, классик Мұхтар
Әуезов суреттемелеріне сәйкес келетіні таңқалдырады. Жастарға деген ұзақ
өлеңін Шәкәрім:
Кел, жастар, бір түрлі жол табалық,
Арам айла, зорлықсыз мал табалық
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік,
Бір білімді данышпан жан табалыц.
Ал, енді олай болса кімді алалық,
Қазақта қай жақсы бар көз саларлық?
Шын іздесек табармыз шыны ғалым
Күнде күйлей бермелік бозбалалық.
Жүз айтқанмен өзгенін бәрі надан,
Жалыналыц Абайға, жүр баралық!
Білімді сол кісіден ізденейік!
Әдейі іздеп біз келдік сізге делік
Өмір зая болмастыц өнер үйрет,
Ақылынды аяма бізге делік... [5.18] — деп бастауы Абай
жолы романындағы саналы жастар суреттелуін еріксіз еске түсіреді. Осы
өлеңде Оңамыз ба Абайдан бата алмасақ?, Мынау Абай — бір ғалым жол
шығарлық, замандасы болмады сөзді ұғарлық, Әз Абайын өздері ұнатпайды...
деген жолдар кейін зерттеліп, қалыптасқан Абай мен қоғам арасындағы қарым-
қатынастар шиеленісуі туралы түжырымдармен үндесіп жатады. Енді бірде
Шәкәрім:
Кім жалгыз бұл жалғанда — есті жалғыз,
Мұңдасар болмаған соң бір сыңары,
Жалтаңдап жалгыз Абай өткен жоқ па,
Қазақтан табылды ма соның пары?!
Өлеңімен жұбатты өзін-өзі,
Еңбегі еш, іші беріш, жүзі сары,
Сөзін ұгып, ақылын алмаған соң
Патша қойса не керек қазақ шары.
Не қылса да шыдады, білдірмеді,
Сол десеші сабырлы қазақ нары,— [6.19 ]деп суреттейді.
Озық ойлы адам мен қоғам арасындағы қайшылық туралы Шәкәрім Абай өмірі,
қазынасы мысалында үнемі жалғастырып айтады. Абай жалғыздығы, трагедиясы,
ортасынан ерен биік ұлы тұлға екені Шәкәрімді үнемі ойландырған,
толғандырған құбылыс. Шәкәрім алғашқылардың бірі болып, Абайды жан азабына
салған зүлым топқа қарсы нәлет айтады:
Жолама, қулар, манайга,
Не қылмадын талайга
Кім жагады сендерге
Тартқызған азап Абайга?
Сонын да тілін алмадың,
Сабадық, сөктін, қарғадық,
Қөріне қашан кіргенше.
Арсылдап иттей қалмадын.
Сендерден белгі не қалар?
Жемтігі жеген жем қалар.
Ақылы дария Абайдан
Таусылмас қоры кен қалар.
Жацсыдан қазына пұл қалар,
Солмайтын жасыл гүл қалар.
Сендердей арсыз қулардан
Желге ұшатын күл қалар - [6.20]
Бұл жолдар Абай қайтыс болғаннан кейін іле жазылған. Өте дәл терең
тұжырымды концепция бар. Осы тұжырымдар кейін Абай шығармашылығы арнайы
зерттелген еңбектерде және Абай романында жалғаса, деректермен толыға
түскенін ешкім жоққа шығара алмас. Шәкәрім өлеңдерінде Абайдың сөздерінен
үзінділер келтіру, мазмұнын талдау кездеседі, бұл да кейін жалғасымын
тапқан. Ғылымның, шығармашылығының адамдарын жырға қосып, керкемдік бейне
жасау дәстүрі дегеннен шығады, Ескі ақындық деген өлеңінде Шәкәрім
алғашқылардың бірі болып, Үмбетей жырының сырларын, ескі ақындықтардың
суырып салма жағы артық қасиеттерін Сыпыра жырау, Шортанбай, Үмбетей мен
Марабай соққанда жырды суылдап, жел жетпейтін құландар екенін өлеңге өзек
етіп:
Таң қаларлыц ісі бар,
Көңілді тартар күші бар
.. Жігеріңді тасытар
Тәтті сөзі балдай боп
Насихаты шамдай боп
Қасиеті қандай көп,— [7.13]деп қастерлейді. Осы
қасиеттердің мән-мазмұнын ашады. Ақындыққа құмарлар ақынның сырын танып,
ойға салып, ұғып алуына кеңес береді. Шәкәрім дүниені танудың
рационалистік, деистік бағытына бейім болғандықтан, халықтың, адамдардың
адалдық әділ жолға түсуінің мүмкіндіктері туралы көп философиялық
толғаныстарында ақыл, ой, оқу-ағарту білім, ғылым, тәрбие, адамның жеке
басының жетілуіне ерекше мән беріп, көбіне соларды шығармаларына арқау
еткен: халық тағдыры, ел өркендеуі, биіктеуі осы құбылыстарға байланысты
деп сенген.
Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр, Пайғамбар кыл ақылды, таза
ақыл ақты барлайды, дәлелсіз сөзді алмайды, радийді бұрын біліп пе ен,
электр ұстап көріп пе ен? Бәрін де тапқан таза ақыл, аспанда үшып жүріп пе
ең?, анық байлық,— денеге біткен өнер, ақылға сынат әр істі, тапқыш
ой ғой ақылдың мағынасы,
Ғылым бір кенің ғой,
Ауырсаң емің ғой.
Бәріне жетеді
Таусылмас көлің ғой.
... Балаңа ғылым үйрет жас күнінде... [8.21]
Еңбектің, оқудың, білімнің, өнердің адамға, ортаға тигізер пайдасы,
әсері, ықпалы үнемі уағыздалып отырады. Адамның қоғамдағы орнын жоғары
пайымдай отырып, Шәкәрім оған көп жүк артады, мақсат-міндет қояды, олардың
орындалуына қажет шарттарды, жолдарды да айтады: Ерінбесең еңбекке дәулет
дайын, Анық бақ деп айтарлық үш нәрсе бар, кірсіз адал, мінсіз сөз, адал
еңбек.
Адамдың борышың,—
Халыққа еңбек қыл.
Аұ жолдан айнымай
Ар сацта оны біл.
Талаптан да білім мен өнер үйрен,
Білімсіз,
Өнерсіз
Болады ақыл тұл...
Ғибрат алар артына із қалдырсан,
Шын бақыт —
Осыны ұқ, Мәңгілік өлмейсің!
Ынсап, рақым, ар, ұят, сабыр, сақтың,
Талапқа алты түрлі ноқта тақтың...
Сабыр, сацтыц, ой-талап болмаған жан
Аныц төмен болмай ма хайуаннан.
Ынсап, рацым, ар, ұят табылмаса
Өлген артық дүниені былғағаннан!
Тағы бір өлеңінде:
Өмірдің өкінбейтін бар айласы,
Ол айла — қиянатсыз ой тазасы.
Мейірім, ынсап, әділет, адал еңбек,
Таза жүрек, тату дос — сол шарасы.
Мейірім, ынсап, ац пейіл, адал енбек,
Бұл төртеуін кім цылса, шын адал сол.
Енбекке шыда ебін тап та,
Сабырдың түбі сары алтын,
Өзімшіл болма, көпті ардақта,
Адамның бәрі өз халқың -[8.22]
Кейде дидактика, насихат, уағыздау басым болып көрінгенімен, Абайдың
ғибрат сөздеріндегі өміршең, қанша оқыса да жалықтырмайды, қай заман
адамдары болмасын өмір құбылыстары ұқсас болғандықтан адам, қоғам туралы
жинақталған ақыл сөздер философиялық түйіндер, толғаулы тұжырымдар аман да
үлгі.
Адам үшін — енбегім,
Өмірден барлык тергенім.
Қалағанын карап ал
Мұрам сол, жастар, бергенім!- [8.22]деп өзі айтқандай адам
жетілуі, өсуі, өркендеуі, қоғамға пайдалы еңбек етуі үшін ақын мұрасынан
алар ғибрат, үлгі көп. Шәкәрім жастарға арнап бірнеше өлең жазды, оларға
сенді, көп жүк артты, қоғамның өрге өрлеуі келешек ұрпақтың еңбеккер,
ақылды, саналы, ойлы, білімді, мәдениетті, мінез-құлқы жарасымды, тәрбиелі,
үнемі іздену үстінде болуына байланысты деген идеяны, ұғымды уағыздады.
Оның аңсағаны: Ер қайда сыр-сымбаты түгел сайлы, ар қайда, акыл қайда,
намыс қайда, біздің ойды сіз де ойлар болса заман, сөзімді
ұқса, ойланар кейінгі жас. Енді бірде ақын:
Еті кетіп, қауқиған сүйегім бар,
Жай таппай жанып жүрген жүрегім бар,
Жайлаган таза жүрек, талапты жас,
Ұгар деген сөзімді тілегім бар, - [9.21] дейді.
Көңіл-көзі ашық, сергек, саналы, жайнаған таза жүрек, талапты жас
ұрпаққа Шәкәрім ата үлкен үмітпен қарап, қомақты жүк артқан. Шәкәрім
өлеңдерінің енді бір ерекшелігі — өмірде кездесетін толып жатқан адамдар,
іс-әрекеттер, нақтылы суреттелуі, мінез-құлқы, рухани өрісі, түйсік-
тұжырымы әр түрлі адамдар галереясы өрнектелуі, сан алуан адам психологиясы
ақтарылуы. Ашу мен ынсап, Шаруа мен ысырап, Анық пен танық, Махаббат
пен құмарлық деген мысал өлендерінде неше алуан адамдар портреттері бар.
Ақын шеберлігінің бір қыры, адамның ішкі дүние сырының неше алуан
көріністеріне, табиғатқа жан бітіріп, адамша сейлету, драматизмге толы
диалогтар, монологтар. Мысалы, Әбден толып жарық ай, Ашу мен ынсап
сияқты өлеңдері нақты суреттерге, диалогқа толы шағын драмалық шығарма десе
де боларлық. Ақыл, ой, жүрек, қайрат, ашу, мұң, сабыр, рақым, ұят, ар,
үміт, намыс, сақтық, еріншектік, арамдық, адалдық,— жан бітіп, адамша
сөйлеседі, уыздай келіншек бейнесіндегі еріншек, арсылдап келген ашу,
аяңдап келген сабыр, кәрі нысапқа ойланғандарын сынатады. Құлағы мен көзін
аш, оқу оқып, ғылым тап дегенін осы сөзді дұрыс деп, жүрек соқты,
құптады деп жүрек сезі қастерленеді:
Жұқпайды екен айтқан сөз
Ғылымы жоқ наданға.
Кеудесінде болса көз,
Жұғар сондай адамға.
Ондай адам қазақтан
Қөп туса осы заманға,—
Болар еді-ау азаптан
Қазақ шығып самалға, - [9.22]
деген тұжырым жасалады, бұл ақын армандарының бірі. Сондықтан да ол жаңа
ғасыр басындағы окиғаларға үмітпен қарады, революциялардың мән-сырына терең
бойлай алмаса да, Бостандық таңы атты өлеңінде:
Бостандық таңы атты,
Қазағым, көріңдер,
Арға ие басшының
Соцынан еріңдер,
Таң артынан ақиқат
Күн шығады.
Еріншек, жалқаулық,
Әдеттен безіңдер.
Бірлік пен талапты
Еңбекке салыңдар,
Өнерлі елдерден
Өнеге алыңдар,- [9.22]деп жырлайды. Шәкәрім өлеңдерінің
сурет, бейнелері бай, құлпырмалы, ұйқас, буын өлшемдері де сан алуан
өзгеріп, құбыла түседі. Өлеңдерде бұрын қалыптаскан көркемдік, бейнелі
тіркестер де кездеседі, сонымен бірге қазақ сөз өнерінің тың қырларын
құлпырта ашатын теңеулер, эпитеттер, метафоралар, шендестірулер, нақыл
сөздер мол. Көңілдің кезі ашылса, Кеудесінде болса көз, Ойдан маржан,
меруерт төгілгенде, отыра алар кім шыдап оны термей, Піскен адам,
Аузымен құс тістеген жақсыңыздың, Өліп қалған сүм жүрек оятсам да
тұрмасты, Өлі жүрек, Тозған ой, Жалқау тартқан ой, Қайғылы біздің
көңілден, қайғырған сайын қан шықты, Жалынды оттай жайнаған қайран өмір,
Шоқ сөнген соң қап-қара болды көмір, арам безден арылып, әділ жүрсең,
Сәнденгіш әтеш, Шедірейіп, шекиіп, қасын керіп, кекиіп қолдан пішін
жасаған біреу келер секиіп, бір сал мойын сал келер, омырауы дал келер,
Құба төбел дегенді ұқсаң керек,
Орынсызды істеме болсан зерек,
Мүйізі бар кісідей едірейіп,
Өзге жаннан болмасын түрің бөлек.- [10.15]
Қабағынан қар жауған қараңғы бұлт, Қазақтың мінін қазғамын,
Ғаскерім — өлеңім мен сөздерім, Ай сықылды болма жарық, қарыз алып күн
нұрын, Дәлелсіз сөз — соқкан жел, үшқан тозаң, таза ақылдың алдында жоқ
кой құны, Қаламым, қарындашым, жан жолдасым, Жаралыс басы — қозғалыс,
т. б. осы сияқты бейнелі тіркестер қазақ көркем сөзінің кейбір тың қырларын
ашады, адамның рухани әлемін, көңіл күйін, мұң-арманын, жүрек тынысын, ой
иірімдерін білдіруде. Әдеби процесте адам болмысын философиялық принциптер
негізінде алмай тұрып қоршаған дүние туралы, күрделі қоғамдық
Сабырлы бол, сабыр бастар мұратқа!
Күйіп — пісіп, өзіңді отқа құлатпа!
Қай істе де жогалтпаган сабыр,
Ұстамдылық үйірер мал, бағыңды,
Тіліңді тый, қарй жүргін көзіңе
Нәпсіңді тый, құлқының — жұт озіңе
Немесе
Әкпелесең, ашуланба, налыма,
Сабыр соңы — салцын сая жаныңа,
Сабаз ердің сөзін ұқ та біле бер:
Сабыр етсең — бұзылган іс түзілер!
Сабырлы ер талмай жетер мұратқа,
Аққу өзі-ақ түсер, шыда түзаққа!- [10.15] дейді.
Ж.Баласағұн шығармаларында көрініс беретін Әділет, Бақыт, Ақыл,
Қанағаттың адам дамуына, оның кемелденуіңе тигізер әсерінің күштілігі
айрықша. Құтты біліктен алар дүние өте мол. Соның ішінде адамның өзін-өзі
тануы, жетілдіруі. Дастандағы кейіпкерлер сұхбатынан үлкен ізгілікті
танымды аңғарамыз. Сонымен қоса дастаннан алар ой, идея адам бойындағы
жаратылыстан бар адами қасиеттер мен ізгілікті ашу оны дамыту. Бұнда адами
қалыпты сақтау, әдеп, білім дүниелерімен қарулану маңызды. Адами қалыпты
сақтаудың жолы ұят пен әділет оларға қарама-қарсы адамды кісіліктен
ажырататын арсыздық, мақтану, жамандық, сараңдық, еріншектік, осыларды
нақты мысалдармен жүйелейді.
Адами сапаны жойып жіберетін ең бір қауіпті дүниенің бірі зұлымдық.
Сондықтан ол зұлымдық - өрт, тисе өртеп қырады дейді. Адами сапаны
күшейтудің бірден бір жолы осылардан бойыңды аластатып, ада болу, өзіңді-
өзің тазарту.
Адамзат баласының өркендеуіне ішкі адами сапаларды күшейтіп, қалыпты
жағдайда өзін-өзі сақтау, өзін-өзі меңгеру, сонымен қоса кіршіксіз
тазалыққа да адами болмыстың жетіле алатындығы жайындағы танымды Иассауидің
Диуани хикметінен табамыз. Әрине бүл еңбек сөзсіз сопылық танымның ең бір
өзекті дүниесі: Алла тану мен адам тану мәселесі. Себебі, адам баласына
өзін-өзі жетілдіру, өзін Жаратушымен үйлесімділікке ұмтылу оңай жол емес.
Халқын сүйген патриот, ел мүның ойлаған әділет пен адалдықты жақтаған
адамдар болса, ел де түзеліп, өркениет жолына түседі,- деген қағида
ұсынылады. Өз поэзиясында Шәкәрім де қазақ жүртына осы мәселені насихаттап
ұғындыруда аса зор еңбек етті. Шәкәрімнің лирикалық кейіпкерлері ел
мүддесін арқалайтын дәрежеге көтерілген. Олар надандыққа шырмалған қоғамға
қарсылық білдіреді, жаманшылықтан шығудың жолдарын қарастырады. Еңлік,
Қалқаман, Нартайлақ, Мәжнүн сияқты арулар мен азаматтар тек махаббат
мүндылықтары ғана емес, халық тауқыметін түсінуге жеткен образдар. Ақынның
мақсаты, идеялық тұжырымы айқын:
Жігіттер қор да емеспін, кедей де емен,
Кемдік көрген жерім жоқ ештемеден.
Құдай жолын біле алмай, қу билеген,
Елден басқа қайғым жоқ, мұныма сен. [11.8]
Шәкәрімнің тұлға жөніндегі көркем ойынан әл-Фарабидің рухани-
эстетикалық ой-түйіндерімен сабақтастықты кереміз. Екі ойшылдын да бақытқа
жетудің негізгі кілті түзу адамды калыптастыру деп біледі. Шәкәрімнің
"Қулар", "Абай марқұм өткен соң өзіме айтқан жырларым", "Партия адамдары",
"Насихат", "Өкілетті өмір" өлеңдерінде және этикалық-философиялық
эсселерінде әл-Фарабимен үндестік анық сезіледі. Шәкәрімнің топшылаулары
Иассауи хикметтеріндегі исламдық, танымдық, адамгершілік желілермен де
диалектикалық байланыста. "Түзу адам" идеясының әл-Фарабиде, Иассауида және
Шәкәрімде ұқсас болуынан, сөз жоқ, дәстүрлі рухани тамырластықты байқаймыз.
Мысалы, Фараби: "жетілушіліктің кез-келгені адам талпынатын мақсат, өйткені
жетілу дегеннің өзі бір игілік және оның өзі, күмән жоқ, адамның қалауы",-
дейді [12.18] Ал Иассауи болса өзінің 24-ші хикметінде:
Тарихатты білмедім, хақиқатқа кірмедім,
Пір бұйрығын цылмадым, сылтауы көп Қожа Ахмет,-деп [13.15] түзу
адамды тәрбиелеу жолы алланы сүюге, әділет пен қайырылымдылықты сүюге
байланысты екендігін айтады. Шәкәрім осынау рухани ұстаздарыпың ойып
жалғастыра келе:
Еліріп, еріп көп ел жүр,
Білмейді құдай ұрғанды.
Түпсіз жауга санайды
Түзу жолта бұрғанды,- [14.95] деп толғанады. Махмұд
Қашқаридың да ұлы еңбегінен Шәкәрімнің идеялық, тақырыптық, концепциялық
ортақ дүниелерді көптен кездестіреміз. Қашқари бәйіттерінің бірінде:
Бір жігіт асулардан асып кетті,
Мейлінше дүниені шашып-төкті.
Ақыры масқара боп қашып кетті,
Атының артырылған арынымен,- [15.30] десе Шәкәрім осы
тақырыпты жалғастыра отырып:
Қайтер еді жігіттер,
Тым қымбатты кимесек.
Мақтан үшін борышты
Үсті-үстіне үймесек,- дейді [16.56]
Осы үзінділерден-ақ адам туралы көркем ойдың эволюциясын байқаймыз.
Иассауи мен Қашқари бәйіттерінде насихатшылдық, ағартушылық, тәлімгерлік
сарын басым болса, Шәкәрімде дүниетанымдық сыншылдық, эстетикалық
қасиеттерді бейнелеу мол. Дана бабалардың қайсыбір шығармасына назар салсақ
та, Шәкәрімнің олармен мазмұндық, танымдық, поэтикалық
жалғастықта, сабақтастықта болғанын көреміз. Шәкәрім шығармаларынан Жүсіп
Баласағүнның аты әйгІлі еңбегі "Құтадғу білігімен" де үндестікті байқаймыз.
Жүсіп Баласағұн өз жырларында:
Білік берді- адам бүгін жетілді,
Ақыл берді талай түйін шешілді.
Ацылды-үлы,бұл, білімді, білікті,
Қонса екеуі, ұлы етер жігітті
Турашыл бол, бұра тартып шулама,
Тура сөйле, жөн жосықсыз тулама- [17.23]
"Құтты білікте" кездесетін категориялық ұғымдардың барлығын дерлік
Шәкәрім лирикалық кейіпкер бейнесін сомдауда пайдаланады. Сонымен қатар екі
ақынның өлеңдерінің сыртқы формаларында, образдар жасау жүйесінде, сөз
оралымдарында ұқсастықтар байқалады. Шәкәрім поэзиясындағы лирикалық
қаһарманның қалыптасуын зерделей отырып, оның өзінің алдыңдағы ұлы
ақындармен ұдайы диалогтағы қалпын сезінеміз. Олардың әрқайсысының алдында
жаңалыққа толы тарихи шындық болды. Олар осы шындықтан теріс айналған жоқ.
Оны түсінуге және өз поэзиясында көрсетуге ұмтылды. Осы мақсатты орындау
жолында Шәкәрім Жүсіп Баласағұнның эстетикалық өлшемдерін, көркем ойы мен
сөзінің табиғатын меңгеріп пайдаланады.
Шығыс ғүламаларын Абай қалай құрмет тұтып, дәріптеп үлгі алса Шәкәрім
де солай құрметтеп, үлгі алған. Ақын "Қауыснама", "Махаббатнаме",
"Оғызнаме", "Бабырнама" сияқты тарихи-поэтикалық шығармалармен жете таныс
болып, еңбектерінде кең қолданған. Мысалы, "Қауыснамада": "Адам тіршілігі
өмір талабына сай болмаса, не үшін ол өзін тірімін деп есептейді? Халықтың
қамы үшін өз рақатынан айрылған адамды дұшпан демек",-
делінген Шәкәрім осы ойды поэзиясында былайша өрнектейді:
Олай қылмай билесе бәрін ақыл,
Еш қиянат қылмаса зорлық, тақыл.
Таза еңбекпен тағдырдан пайдаланса,
Адамды сонда адам деген мақұл. [17.15]
Шындығында Шәкәрім адам туралы күрмеуі көп түйіндердің шешуін сопылық
дүниетанымнан іздейді. Сопылық поэзия сарыны ақынның "ғарыппын",
"дерттімін", "ғашықпын", "жан жанарына құмармын" деген тәрізді сез
қолданыстарынан анық байқалады. Ақын өзінің махаббат дастандарыңдағы
кейіпкерлер образдарын жасағанда Шығыстың сопылық әдебиеттің үлгілерін
пайдаланады. Шәкәрімнің суфизмнен өзгешелігі ол сезім, мұң-зар, ғашықтық,
насихат құбылыстарымен қоса әлеуметтік, қоғамдық қатынастарды қатар алып
отырады. Шәкәрім сезім мәселелерімен, үлгі-тәліммен шектелмеген. Ол
қоғамдағы қайшылық, кемшілік, кесел-ауруларға не себеп болды деген
сұрақтарды шешуге ұмтылады. Ақын жеке адам бостандығы, ой бостандығы мен
еркіндігі мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Шәкәрім "хақиқатқа жету" жолында
алламен бірігуге, жардың жүзін керуге, ғаріптік күй кешуге барады.
Шәкәрім де дүние кірінен ақыл-ойды аластауға, ішкі жан дүниені
тазартуға шақырады. Ол өзінің кейіпкерлерін ақыл, талап, адал еңбек,
мейірім, ынсап, әділет пен таза жүрек категориялары түрғысынан тәрбиелейді.
Оның көптеген өлеңдерднде "Алла дидарын көру", "Жарға жақын болу" сияқты
сопылық түйіндер жиі қайталанады. Мысалы, Иассауи 27-ші хикметінде:
Ғашық болсаң күйдіреді жан мен тәнің,
Ғашықц болсаң ойран қылар дүние малды,
Ғашық болмай танып болмас Алла сені
Не қылсақ да ғашық қылғын пәруардіғар (18,60),
Немесе 6-шы хикметінде:
Мәжнүндей туган-туыстан қашып тындым,
Түрлі-түрлі жапа көрдім мойын сұндым,- деп (19,31)
жазады.
Шәкәрім де осындай мақаммен ойын өрбітеді:
Жігіттер ендігі сөз - менің сөзім
Мәжнүннен аз-ақ кейін көрген күнім!
Мен осындай қызға ғашық болмасам да,
Ғарыппын дерті калыц шың осыным,
Іздеген ғашық болып бес нәрсем бар
Берейін атын атап ұқсаңыздар:
Махаббат, ғаділет пен таза жүрек,
Бостаңдық, терең ғылым, - [ 20.97] міне осылар Шәкәрім
Шығыс ғұламаларынан үлгі ала отырып, олар қозғаған
мәселелерді жаңа сапалы деңгейге көтереді. Ақын адамның биік парасаттылықка
жету жолдарын сатылап саралайды. Ол адамның ішкі жан дүниесін,
парасаттылығын жетілдіру арқылы ұлттық ізгі қасиеттерді гүлдендіруді мақсат
тұтады. Қоғамды биік тұрғыға көтеретін рухани мұраттарды Шәкәрім дөп
басады. Жаратушыны сүю, ғаділет пен адамзатқа деген махаббат адамның ішкі
рухани болмысын жақсартады. Ондай адам таза жүрек иесі ретінде халық мұңын
жоқтай алады.
Шәкәрім лирикасы бұрын рухани қазыналардағы ой-пікірлерді осылайша,
бірін-бірі толықтырып, тоғысып, жалғасып жататынын дәлелдейді. Ақындар
адамзатты, ұлтты, халықты әлемдік өркениет пен мәдениетке жетелейді. Халық
осыған ұмтылуы қажет, олардың ой-мақсаттары өміршең болуға тиіс. Қазақ
адамы заманның талабына жауап бере алмай келеді деп қиналады ақын.
Шәкәрімнің көкейкесті арманы - адам бойында өмір, болмыс, қоғам
өзгерістеріне сай боларлық қасиеттерді тәрбиелеу. Ол үшін "білім", "ғылым",
"таза ақыл", "мейірім", "талап" пен "адал еңбек" сияқты қасиеттер әр
адамның бойынан орын алуы керек. Шәкәрім шығармашылығының өн бойынан өтетін
мазмұндық арқау осы. Сондықтан Шәкәрім поэзиясында өмір шындығынан алшақтық
жоқ. Қоғамдағы өмір ақиқаты қандай болса кейіпкер болмысы да сондай.
Шәкәрімнің адамгершілік дегенге көзқарасы қандай? Ақынның
адамгершілік деген ұғымға қатысты ой-пікірлері ағартушылық көзқарастарымен
үндес, сабақтас. Ақын адамгершілік туралы ойларының қайсысын болса да,
өсиет, үлгі ретінде ұсынады, жамандықтан қашып, жақсылыққа ұмтылуды
уағыздайды. Абай сынаған өтірік, өсек, мақтаншақты Шәкәрім де жеріне
жеткізе сынайды.
Сабыр, сақтың, ой, талап болмаған жан,
Анық төмен болмай ма хайуаннан
Ынсап, рақым, ар-ұят табылмаса,
Өлген артық дүниені былғағаннан,- [21.32] деген Шәкәрім
еріншек, ашу, құмарлық - жамандықтың басы осы деп түйіндейді. Автордың
адам мінезіндегі жамандықтың негізгі белгілерін дұрныс сынай отырып,
ұсынары не дегенге келетін болсақ, мұнда да ақынның өз мақсатына берік
болғанын байқаймыз. Бояу мақтан бола ма, Ішімізді құр қылмай дейді ақын.
Демек, ол адамның сыртқы сұлулығынан көрі адамгершілік жағынан сүлу болуын
басты қасиет деп таниды. Ақынның адамгершілік туралы көзқарасы Өзіме
деген өлеңінде дәл де тұжырымды баяндалады.
Кейін баспай, ентелеп ілгері бас,
Соны ойла, өзге қызық істі ойламай...
Адамзат өзін өзі сынау керек
Тазалық, әділдікті ұнау керек.
Өлсе де тура жолдан мойын бұрмай,
Ақтан көрген пәлеге шыдау керек. - [ 22.43]
Шәкәрімнің бұл арада жұртшылықты ілгері ұмтылуға шақыруы да,
адалдық үшін қиюға дейін шыда деуі де озық пікірлер. Бұлар ақын
шығармаларындағы адамгершілік, әділетке сену жайындағы сырын толық
танытады. Ақынның адамгершілік дүрыстық туралы үғымына өнер-білім, еңбек
және әйел теңдігі жайындағы ой-түйіндері әбден сиып жатыр. Адамның адамдық
қасиетін Шәкәрім еңбекке деген қатынасына қарай таныды. Еңбексіз келген
байлықты немесе өзгені қор етіп мақтан үшін жиналған байлықты, мал-дүниені
Шәкәрім жиіркене айтады.
Мақтау үшін мал жима, жан үшін жи.
Қазаққа көз сүзбестің қамы үшін жи,
Арық сатпа, терің сат, адалды ізде,
Ғибадат пен адалдық ар үшін жи.- [ 23.97]
Ақынның адал еңбекпен ар үшін тіршілік етуге үндеуі, адамдық ар мен
еңбекті бір-бірімен байланысты түрде қарауы оның өмірден әділдікті арман
еткен ізгі тілегіне сай.
Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей деп Абай айтқандай,
Шәкәрім:
Ерінбесең еңбекке дәулет дайын.
Жаратқан жоқ жатсын деп бір құдайым,- [ 23.97] дейді.
Қазақтың феодалдық қоғамында байлық туралы орнап қалған ұғымға
Шәкәрім үзіл-кесілді қарсы.
Анық байлық денеге біткен өнер,
Білімдінің бәрі де соган сенер.
Арам жиып мақтанған дәулет емес,
Алдымызда бір күні бар есеп берер.- [ 23.97] дейді ол.
Еріншектікті ақын көп шығармасында-ақ әшкерелейді. Тұрмыстағы ең бір зиянды
құбылыстардың бірі ретінде көрсетеді. Еріншек деген өлеңінде:
Еріншектік, салақтың,
Салақтықтан надандық,
Бірінен бірі туады,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмысының өзектілігі. Көркем әдебиет қоршаған ортаның шындығын
бейнелеп қана қоймайды. Ол адам табиғатын, қоғамның болмысын өзгертуге,
жақсартуға ат салысады. Көркемдік сана айналадағы өзгерістерді де
бағдарлап, бейнелеп отырмақ. Оның қайшылықтарын, шешімін таппаған
түйіндерін, келешегін барлайтын да, халыққа түсіндіретін де көркем сана.
Аталған қасиеттерді бойына сіңірген көркем ой туындылары ғана классикалық
сапаға көтеріледі.
Қазақ поэзиясының тарихындағы көрнекті ақын Шәкәрім Құдайбердіұлының
шығармашылығы осы қасиеттерімен айшықталады. Абай мектебінің ең көрнекті
өкілі ретінде Шәкәрім қазақ әдебиетінің көп тарихи қайраткерлері сияқты
көркем сөз өнеріне, поэзияға жаңа мазмұн, жаңа сипат дарытты. Қазақ
поэзиясында Абай сияқты Шәкәрім де ойшыл ақындықтың үлгісіне айналды.
Енді халықты, адамды жаңартушы рухани фактор мәдениет болса, Шәкәрім
сол мәдениеттің, білім мен ғылымның қасиетін өз поэзиясындағы адам, ақын
тұлғасы арқылы көрсете білді. Ойшыл ақын шығармашылық ізденіс барысында
әлемдік ойлау дәрежесіне көтеріледі. Оның өмірдің мәні, алла, қоғам,
табиғат, адам болмысы туралы ойлары әлемдік гуманистік ойлаудың алтын
қорынан өз орнын алатындығы ақиқат. Шәкәрім поэзиясының ең басты ерекшелігі
оның шығармашылығының гуманистік мазмұнының жеке тұлғаның, лирикалық
қаһарманның болмысымен, іс-әрекеттерімен, мінез-қылықтарымен,
дүниетанымымен, психологиясымен біте қайнасып көрініс беруінде, поэтикалық
өрнектеуінде. Сондықтан Шәкәрім поэзиясындағы тұлға мәселесі қазақ
поэзиясындағы өзекті тақырыптардың қатарында саналады. Әдеби тұлға - сан-
қырлы, мазмұны да, табиғаты да күрделі, құпиясы мол әлеуметтік-әдеби
феномен. Оның күрделілігі қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік болмыстың
қатпарлары секілді. Шәкәрімнің шығармаларындағы образдар жүйесін
саралағанда ақын өмір сүрген заман тынысын, адамдар болмысын ғана танып
қоймаймыз. Шәкәрім кейіпкерлерінен бүгінгі ұрпақ тәлім алады, рухани
адамгершілік қасиеттерді шыңдауды үйренеді.
Ақынның сыншыл сипаттағы көркем санасы қазіргі көркем ойды
күрескерлікке, сыншылдыққа және әділетке үйретеді. Шәкәрім адам, ақын,
лирикалық қаһарман тұлғасын сомдау арқылы адам болмысын жетілдіруді, өмірді
түзетуді мақсат етеді.
Шәкәрім поэзиясындағы адам, қоғам, алла ұғымдары тұтастай алғанда тұлға
мәселесімен диалектикалық байланыста. Олар бірін бірі толықтырып,
бірінен бірі туындап отырады. Ақын поэзиясындағы өмірді түзету, адамды
түзету мақсаты, кемшіліктермен күресу үлгісінің кейінгі ұрпақтарға берері
мол. Шеберлікпен өрнектелген Шәкәрім кейіпкерлері жақсылыққа сүйсіндіріп,
адам бойындагы ізгілік қасиеттерді жаңғырта түлетеді. Жаманшылықтың, зорлық
пен зұлымдықтың адами имандылық қасиеттерді қалайша күйретіп, әлеуметтік
болмысты қаншама кері кетіргендігін де Шәкәрім кейіпкерлерінің іс-
әрекетінен, дүниетанымымен анық аңғарамыз.
Қандай да болсын қаламгерлік шығармасындағы адам тұлғасы ақындық
тұлғадан туады, оның көркем ойының нәтижесі іспеттес. Бірақ ақын тұлғасы
мен кейіпкер тұлғасы бір құбылыс емес. Суреткер тұлғасы ауқымды, күрделі.
Ол әдетте өзінің өмірлік түсінігін, адамдық позициясын, көкейкесті арман -
мақсаттарын кейіпкер тұлғасы арқылы сөйлетеді. Ал, кейіпкер тұлғасы болса
ол көркем шығармадағы кемелденген образ, оның жан дүниесі, ойлары, сезімі
мен дүниетанымы. Кейіпкер тұлғасы суреткер мақсатын айшықтап көрсетеді.
Ақын кейіпкерлердің мінез-құлқы арқылы сол заманның ойларын сезімдерін,
қайшылықтарын береді. Сан қырлы әдеби - әлеуметтік категория ретінде
кейіпкер тұлғасы неғұрлым күрделенген сайын әдеби шығарма да соғұрлым
күрделене бермек.
Қазақ поэзиясындағы адам, ақын, қаһарман тұлғасын сомдаудың
классикалық үлгісін жасаған адам - Абай. XX ғасырдың басында бұл дәстүрді
Шәкәрім жемісті жалғастырды. Ақын шығармашылығының осы қатпары, яғни
кейіпкер тұлғасын кескіндеудегі ерекшелігі бүгінге дейін арнайы зерттеудің
обьектісі бола қойған жоқ. Бұл жұмыс тақырыбының маңыздылығын көрсетеді.
Шәкәрім сомдаған адамдардың ой-танымы, мақсат-мұраттары көп мәселеде
қоршаған ортадан өзгеше және озық. Олардың табиғаты таза, өмірлік
позициялары айқын, махаббаттары биік, тағдыр тәлкегімен күресуге қабілетті.
Шәкәрім кейіпкерлер образы арқылы дұрыс адамда, түзу адамда қалыптастыруды
мақсат тұтады. Ақынның діни-ағартушылық, гуманистік, ойшылдық қасиеттері
оның өлеңдері мен поэмаларындағы кейіпкерлер болмысы арқылы шыңдала түседі.
Тұлға мәселесі төңірегінде түркілік рухани мұраны, Шығыс поэзиясымен және
Батыстық әдеби - философиялық ойдың озық үлгілерімен ұштастыруы ақынның
шеберлігін айшықтайды. Оның поэзиясының мазмұнын тереңдетеді, философиялық
ой дәрежесін күрделендіреді. Тақырыптың осындай ерекшеліктері оның ғылыми-
теориялық, практикалық және тәлімдік маңыздылығын дәлелдесе керек.
Курстық жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Курстық жұмысының негізгі мақсаты - Шәкәрім ақынның поэтикалық мұрасының
әлі ашылмай келе жатқан жаңа қырларын айқындау болып табылады. Көркем
әдебиеттің обьектісі адам десек, екі ғасыр тоғысындағы қазақ поэзиясының
көрнекті өкілі, ойшыл ақын Шәкәрім поэзиясындағы адам түлғасы, лирикалық
қаһарман бейнесі қалай сомдалды деген сауалға жауап іздеу. Осы мақсатқа
жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:
- ақын поэзиясындағы тұлға туралы ұғымды қалыптастыру. Осы әдеби
құбылыстың қайнар бүлақтары болған Абай мұрасының, ежелгі дәуір
әдебиеті өкілдері шығармаларының әсерін саралау;
- адам тұлғасын сомдауда ақынға ықпал жасаған орыс және батыс
ойшылдарының адамгершілік, гуманистік көзқарастарының табиғатын
анықтау;
- ойшыл ақынның жаратушы, қоғам, өмір, адам, болмыс туралы
түсініктерінің оның поэзиясындағы адам тұлғасын жасаудағы рөлін
айқындау;
- ақын шығармаларындағы кейіпкердің ішкі әлемін, психологиялық
жагдайын, дүниетанымын, қайшылығын анықтау;
- ақын тұлғасының көркем бейнесі арқылы Шәкәрім поэзиясының негізгі
лейтмотиві, көкейкесті мақсаты ел мүңы, халық тағдыры, қазақ жұртын
өркениеттің ұлы көшіне қосу екендігін тағы да бір дәлелдеу;
- ақынның адамды, халықты, қоғамды түзеуге бағытталған поэтикалық
шеберлігінің, философиялық ойының, педагогтық-ағартушылық, діни-
гуманистік көзқарастарының тәрбиелік мәнін ашып көрсету.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Шәкәрім поэзиясындағы түлға мәселесін арнайы қарастырып, ғылыми түрғыдан
талдап, қорытудың барысында мынадай нақты ғылыми жаңалықтар ұсынылады:
- Шәкәрім өлеңдеріндегі тұлға мәселесі алғаш рет жеке ғылыми зерттеу
обьектісіне айналып отыр;
- ақын шығармаларындағы адам тұлғасының сомдалу ерекшеліктері мен оның
"қоғамды түзету", "адамды түзету" концепциясының арасындағы тығыз
байланыстың табиғатына барлау жасалады;
- ақын лирикасындағы адам тұлғасын өрнектеу ерекшеліктері Абай
поэзиясындағы мысалдармен салыстыру арқылы көрсетіледі;
- ақынңың кейіпкер тұлғасын жасаудағы ізденістерінің
қоғамдық шындықпен, өмір диалектикасымен байланысы анықталады;
- ақын дастандарындағы кейіпкер тұлғасын талдау
аркылы Шәкәрімнің қазақ поэзиясындағы поэма
жанрына қосқан
- үлесі керсетіледі;
- лирикалық кейіпкерлерінің бейнелену ерекшеліктерінен байқалатын ақын
шығармашылығындағы Шығыстық, Батыстық үлгілердің әсерлері
нақтыланады.
- Ақынның адам туралы ілім төңірегіңдегі діни-ағартушылық,
философиялық, адамгершілік ой жүйелерінің қайнар көздері ашылады;
- ақын шығармашылығында ұсынылатын жаратушы, табиғат, қоғам,
адам мәселесінің өзара тәуелді байланысы және оның кейіпкер тұлғасын
өрнектеудегі әсері біртұтас зерттеу объектісі ретінде қарастырылады.
Курстық жұмысының теориялық және практикалық мәні.
Зерттеудің нәтижелері мен қорытындылары XX ғасырдың басындағы қазақ
әдебиетінің мәселелеріне арналған лекциялық және практикалық курстарға
теориялық, деректік негіз бола алады. Сондай-ақ, Шәкәрім ақынның
шығармашылығы туралы арнайы курстар мен арнайы семинарларда пайдалануға
болады.
Курстық жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1. Шәкәрім өлеңдеріндегі тұлға мәселесінің дәстүрлік негіздері
Шәкәрім өлеңдеріндегі адам тұлғасын сомдау шеберлігінің ең алдымен
Абайдан бастау алатындығы белгілі. Шәкәрім Абайдың тағылымын дамыта отыра
қазақ поэзиясын бір саты жоғары көтерген ақын екендігі күдік тудырмаса
керек. Шәкәрім де Абай сияқты өз поэзиясында адамды сүю позициясынан еш
уақытта ауытқымаған. Ол өмір қиыншылықтарын, тауқыметін тарта отырып,
өзінің негізгі мақсаты - адам болмысын, қоғамды жақсарту, жаңарту ісінен
бас тартпаған. Ақын шығармаларының басты ерекшелігі - адам табиғаты,
адамгершілік сапалары мен қасиеті туралы дүниетанымдық, философиялық ой
түйіндеуінде. Шәкәрім лирикасы - философиялық танымды бойына жинақтаған
лирика. Онда жеңіл ойға, өткінші сезімге, уақытша болатын бір сәттік қана
құбылыстарға орын жоқ. Ақын күрделі адам болмысы туралы терең пікірлерін
көркем сөзбен өрнектейді. Тұлға мәселесі төңірегінде қалам тартқан ақын
ішкі-армандарын жан-жақты толық талдап шығу оңай соқса керек.
Шәкәрім адам, қоғам, адамзат, алла, табиғат проблемасының
диалектикалық, өзара тәуелсіздіктегі қарым-қатынасы туралы мәселені кең
аспектіде қарастырады. Жер бетіндегі өмір сахнасының басты
кейіпкері саналатын адамнан бастап жаратушыға дейінгі аралықтың бәрін
қамтуға тырысады. Бірақ түптеп келгенде, ақын адам мәселесін, оның
әлеуметтік, психологиялық жай-күйін бірінші кезекке қоя суреттейді. Ол
түсінікті де. Себебі, философ ғалым Ғ.Есім айтқандай: "Тіршілік дегеніміз
Шәкәрім айтуынша жан мен тәннің бірлігі. Жансыз тән жоқ. Жанның өзіне сай
тәні болмақ... Демек, болмыстың мәні адам. Жаратылыстың иесі жаратушы
болса, жердегі тіршілік иесі-адам" [1,13]
Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби мүрасы өте бай. Ол көптеген өлеңдер,
поэмалар, мысалдар, нақыл сөз, әңгімелер, роман, мақалалар жазып,
аудармалар жасады. Шәкәрімнің жан-жақты қаламгер болып қалыптасуына, қазақ
халқының бай ауыз әдебиеті, Махамбет Өтемісұлы пен ұлы Абай, шығыс пен
батыс әдебиеті айтарлықтай әсер етті.
Шәкәрім шығармаларында өзі өмір сүрген дәуірдің қоғамдық көріністері
бейнеленеді. Әдетте, ғылым, өнер қайраткерлерінің өмірі мен мұрасының
кейбір қырларына байланысты аңыз, қауесет ел арасында молынан шығарылып,
тарап жүретіні бар. Олардын біразы шындыққа, ақиқатқа жақын. Ал біразы
әсірелегендік, ойдан шығарылып қолпаштағандық көріністері екені байқалады.
Қалай болғанда да Шәкәрімнің жеті жастан бастап әкесіне екі-үш ауыз
өлең арнауы шындықка жанасады деп сенуге болар. Ақынның баласы
Ахат Құдайбердиевтің көрсетуі бойынша, Жастық туралы, Кәрілік
туралы, Жастарға деген ұзақ өлеңіне 1879 жыл; Жаз келер деген өлеңіне
1880 жылы қойылган. Мұның өзі шартты сияқты. Басқа өлеңіне жыл қойылмаган,
жыл қойылмау, әрине, ақынның шыгармашылық эволюциясын зерттеуді, толысу
жолдарын анықтауды қиындататыны сөзсіз. Ақын туындыларының кейбірінің
жазылу мерзімінің тек басылған жылдарына қарап оны шартты түрде анықтауга
болады. Шәкәрімнің баспа жүзін көрген алғашқы туындылары — тарихи трактат
Түрік, кыргыз, қазақ һәм хандар шежіресі мен дін тарихына арналган
Мұсылмандық шарты 1911 жылы Орынборда басылган. Оның өлеңдер жинағы
Қазақ - айнасы деген атпен 1912 жылы Жәрдем баспасында басылып шықты
және бірнеше өлеңі осы жылы баспадан жарық көрген Қалқаман — Мамыр
поэмасынын соңында келтірілген. Сонымен, Шәкәрімнің шамасы 1880 жылдан 1910
жылдарға дейін шыгарган өлеңдері, негізінде, осы екі басылымда жинақталган.
Демек, бұл шығармаларда өткен ғасырдың 80—90 жылдардағы және жаңа ғасырдың
алғашқы он жылдағы қазақ өмірінің бейнесі суреттелген.
Шәкәрім өзінің өлеңдер топтамасының алғашқы басылымына Қазақ айнасы
деп жинақы да мағыналы, бейнелі де орамды ат қоюының терең мәні бар. Айна —
сәуле, сөз өнері — өмір сәулесі, суреттемесі деген ғылыми-философиялык,
эстетикалық көзқарасқа меңзейді, негізгі мазмұн — қазақ болмысы, қазақ
өмірі. Сөз өнерінің құдіретті күші арқылы ақын қазақ коғамының жақсаруына,
адамдардың жеке басының жетілуіне әсер етуі көзделген. Шәкәрімнің ақындық
кредосы туған елінің өсуі, өрлеуі, көркеюіне қызмет етуге мен жетелеп
өлемін, ерге қарай қазақты деген ірі мақсатқа, мүддеге сәйкес еді.
Өлең айт дарын өрге өрлегендей,
Сезімді қозғап, тәтті ой кернегендей.
Жанды сөз бойды ерітіп, маужыратып,
Әлдилеп жыр бесігі тербегендей.
Қауымның қалауына тап келгендей,
Болғанын, болашағын айт көргендей.
Керістен тартып жырды жебелі оцтай,
Дәл тигіз қалағанға қас мергендей.
Сүйсініп ацынга елі мән бергендей,
Өлеңмен өміріне сән бергендей.
Қадалып жүрегіне ақ қанжардай,
Оятсын ой күйезді жан бергендей.
Ерікті билеп алсын айтылган жыр,
Сырты — гүл, жарасымды ішінде сыр,
Жаныңның ләззат алар жарығындай,
Мәңгілік өшпейтұгын төгілсін нұр.
Үйіріліп көкейіне ұйып жатсын,
Тазартып жүрек кірін жуып жатсын.
Қақсыған шөл даланы қанықтырып,
Жыр тасып дариядай құйып жатсын. [2.11]
Қазақ айнасы жинағына енген Өзіме, Бай мен кедей, Қулар,
Партия адамдары, Абай марқұм өткен сон, өзіме айтқан жырларым, Өмір,
Бояулы суыр, Қаншыр мен бөдене, Ақылшы торғай, Қасқыр, түлкі,
бөдене, Талап пен ақыл деген өлеңдердің, аттарының өзі-ақ мазмұн
байлығын, көтерілген мәселелерінің ауқым кеңдігін, сезім тереңдігін,
ұстанған бағытының әлеуметтік сыншылдық, гуманистік сипаттарын
аңғартқандай.
Шәкәрім поэзиясы кейбір жеке қайшылық, кемшіліктеріне қарамастан
интеллектуальдық тереңдігімен, байсалды, сазды үнімен, табиғи сұлулығымен,
нақтылығымен баурайды.
Шәкәрім Құдайбердіұлы табиғат, қоғам, адам туралы көп толғаныс-
тебіреністер, философиялық тұжырымдар жасаған. Әсіресе оны көп толғантқан
қазақ халқының тағдыры, елдігі, болашағы. Қазақ қоғамының биік деңгейге
көтерілуіне, өрлеуіне кедергі, кесепат болып отырған талай жағымсыз
қылықтарды, әділетсіздікті, оқу-білім аздығын, ұйымшылдық, бірлестік,
береке жоқтығын, тоғышарлықты, керенаулықты, қулық-сұмдық, зорлық етек
алғанын батыл да ащысынай отырып, ақын өзінің ұлы ұстазы Абайды көп
толғантқан оқу-ағарту, білім-ғылым ісін жолға кою арқылы өсу, алға басу,
прогресс туралы өрісті ойлар айтқан. Шәкәрім поэзиясында Абай салған
шыншылдық, сыншылдық сарын мен ғибрат, дидактикалық әуен астасып, табиғи
еріліп, дамып отырады. Реалистік әдебиеттің, денгейіне сай өрнек, сурет,
бейнелер мол. Ақынның мені — лирикалық кейіпкері жиынтық бейне. Ақын өзінің
кейбір лирикалық өлеңдерінде өмір тауқыметін, жалғыздықты көп тартқанын
былай жырлайды:
... Кім жалғыз бұл жалғанда — есті жалғыз
Мұңдасар болмаған соң бір сыңары.
Жалтандап жалғыз Абай өткен жоқ па
Қазақтан табылды ма соның пары? ...
Бұ дүние білімі бар адамды
Қайғылы бейнетпенен өткізер.
Қайдағы ақылы жоқ наданды,
Ойлаған тілегіне жеткізер. [2.12]
Шәкәрім өлендерінің көбінесе, негізгі өзегі, мазмұны ретінде
Қазағым, қайран елім, қалың жұртым деген ұғым жиі қолданылады. Қазақ
елінің жинақты әрі нақтылы көрінісі, бейнесі Абай өрнектеп кеткен қалыпқа
ұқсас, Шәкәрім де Абай сияқты шындықты сынай айтады, көңіл кезі ояу әр
қазақтың намысына тие айтады, кейде кейіп, кейде налып, кейде кекетіп
айтады. Шәкәрімнің, Қазақ, Тағы сорлы қазақ, Партия адамдары деген
өлеңі, Абайдың Қалың елім, қазағым, қайран жұртым деп басталатын
шығармасындағы көрініс,ой, сын, идея дамытылады. Шәкәрім:
Ойда жоқ, өнер, білім, жол табатын,
Жалмауға жалықпайды өз маңайын.
Мұның түбі не болар деген жан жоқ,
Ұрлыц, ұрыс, араздық күнде дайын...
Қайран елім, қазағым, қалың жұртым,
Көп айтып, а дариға, не қылайын...
Көретін көзі жоқ,
Ұгатын сөзі жоқ.
Қазақтың бүл күнде
Аты бар, өзі жоқ.
Түзелер кезі жоқ,
Түзетер тезі жоқ.
Жер жүзі халқының
Қазақтан езі жоқ, [2.12]—деп ащы сын айтқан.
Енді бірде ақын ел берекесін кетіріп, алты бақан алауыз қулық-
сұмдық, зорлық-зомбылық жүргізіп жүрген неше түрлі алаяқ
қу, іш мерез жандар туралы:
Бір ұрты май, бір ұрты қандар да бар,
Қой терісін жамылган жандар да бар,
Жазасызды жазалап атақ алып
Ақ жүрексіп жүретін паңдар да бар.
Жуаны қылды зорлық,
Момынның көргені қорлық,
Теп-тегіс қулық пен ұрлық,
Ал енді қайтіп ел болдық - [3.15] дейді.
Осындай көріністер Абайдың белгілі өлеңімен үндес, мазмұндас, Шәкәрім
өзінің ұлы ұстазы Абайдан көп мазмұн, идеялық үлгі алған, Абай:
Қалың, елім, қазағым, қайран жұртым,
Ұстарасыз аузыца түсті мұртың.
Жацсы менен жаманды айырмадыц,
Бірі — қан, бірі май боп енді екі ұртың.
Бас-басына би болған өңкей қиқым,
Мінекей бұзған жоқ па елдің сиқыны— [4.12]дейді.
Абай бастаған сыншыл реализм арнасы Шәкәрім шығармаларында одан әрі
дамытылған, өріс алған. Қазақтың мінін көп жаздым, Мінін айтып жазушы
ем, түзетбек боп елімді, Қалай кетіп барамыз деп ойлаған, Есті жас пен
ескерген кәрі бар ма?, Ер қайда сыр-сипаты түгел сайлы.
Күйдірген соң шыдатпай,
Көре тұрып жайыңды,
Кім айтады мен айтпай,
Сендерге енді уайымды — [4.13]
деп өзі айтқандай, қазақ елінің келеңсіз көріністерінен ақынның қаламына
ілікпей қалғаны жоқтың қасы. Солардың біразы қанша уақыт өтсе де,
әлеуметтік негізі өзгерсе де, тыртыса өмір сүріп ел шырқын бұзып, кесепат
болған кез де болды. Мына өлеңдердегі ой-мазмүн, келеңсіз көріністер
адамдар қатарынан кейде кездесіп қалады емес пе, соны ақын түйрей кетеді:
Осы күнде арамның жолдасы мол,
Қу мен сұмды кім жиса, шын мықты сол.
Мақтан, атақ іздесец, адамнан без,
Ардан күсіп, арамныц біреуі бол.
Мұны қылсақ боласың сен де мықты,
Қайдағы қу, алдампаз төрге шықты.
Ел ішінде сенен қор жан бола ма,
Ұстаймын деп отырсаң адалдықты. [5.16]
Ақын өлендерінде ел өмірінің жағымсыз көріністері, кемшіліктері,
жаман жақтары күйіне де, налып та, кекете де, түйрей де, қатты сыналса да,
оның туған халқына, еліне деген терең сүйіспеншілігі, жаны ашитыны, оның
қадір-қасіреттерін, жақсы жақтарын танып, бағалайтыны, болашағына
сенетіні
анық білінеді. Ел мінін қатты сынаса, ел ішіндегі залалды істерді, арамза
қылықтарды батыл айтса, қауым жұрт, жастар содан аулақ болсын, жиіркеніп,
безінсін, бойын таза ұстасын деген мақсат-ниет екендігін тебірене айтады:
Ащы сезім — достығым, маған нансаң,
Кемдігім — келістіріп айта алмасам...
... Мен қайгы жедім ғой,
Қапы өттім дедім ғой,
Қазағым, қам ойлан,
Сен де адам едің ғой.
Енді бірде ол:
Жасымнан сендер едің менің елім,
Аяушы едім қайысып, сынып белім.
Тірлігімде тілімді алмасаң да,
Өлгеннен соң дерсіңдер қамқоршы ерім.
... Он-терісін байцамай,
Таза жолдан тайцамай
Ылайлап тұнық шайқамай,
Тура жолмен кет, халық.
Адалдың әділ жолына,
Ақырын басып жет, халық — [5.17]
дейді. Халық мұңын, жоғын жоқтап, өмірін бейнелеу оның мұраты. Халық
тағдыры, қоғам, адам араларындағы күрделі қарым-қатынас әлем әдебиетінде,
сыншыл реализм әдебиетінде әр қырынан ашылып, терең де тебірене
жырланғаны, бейнеленгені, талай үлгілері бары белгілі. Қазақ
әдебиетінде адам, қоғам, әлеуметтік өмір туралы мазмұн, түр жағынан биік
деңгейде жазған Абайдан кейін Шәкәрім, Сұлтанмахмұт. Кейінгі бұқарашыл ақын-
жазушылар шығармашылығындағы халық мұңы едәуір кетерілгені мәлім. Ал
Шәкәрім мен Сұлтанмахмұт шығармашылығының халықтығы, тарихилығы ерекше
құбылыс. Ерекше құбылыс болатынының көп себептерінің бірі сол — әуелі
Шәкәрім, одан кейін Сұлтанмахмұт қазақ халқы туралы толғанғанында көркемдік
бейне жасауда алғаш рет Абайдың өзінің ұлылығын тануға ұмтылушылық,
өмірінің қазақ Қоғамы дамуы үшін мән-маңызын терең түсінушілік, көркем
шығармаға арқау, өзек етуі, бастаушы болуы. Бұл тек қана қазақ, әдебиетінің
ғажап құбылысы, бұл керемет бастама кейін Мұхтар Әуезовтің Абай туралы
романы жазуына мүмкін ой салған да құбылыс шығар. Сонымен, Шәкәрім
өлеңдерінде Абай дәстүрлерінің жалғасуы, дамуы бір төбе де,
арнайы зерттеу объектісі,екені сөзсіз болса, ал Абайдың көркемдік
бейнесінің бастама мазмүны мен түрі қандай, соған қысқаша тоқталайық.
Алдымен айтылатын жай — Шәкәрім Абайдың жақыны болуының, онымен қатар 46
жыл өмір сүруінің, көп жағдайды өз көзімен көруінің негізінде тұжырымдалған
ой-пікір, түйіндер Абай туралы өлеңдерге өзеқ болғаны — құнды. Шәкәрім Абай
туралы өлең шығарушылардың, ең алғашқыларының бірі. Әсіресе Абай дүниеден
өткеннен кейін Абай марқұм өткен сон, өзіме айтқан жырларым деген топтама
және бірнеше өлеңдер ұлы Абай өмірден кетісімен өрнектелген алғашқы сөз,
ондағы алғашқы айтылған ойлар, пікірлер, идеялар, түйіндердің тереңдігі,
ғылымилығы, концепциясы, тіпті кейінгі зерттеушілердің, классик Мұхтар
Әуезов суреттемелеріне сәйкес келетіні таңқалдырады. Жастарға деген ұзақ
өлеңін Шәкәрім:
Кел, жастар, бір түрлі жол табалық,
Арам айла, зорлықсыз мал табалық
Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік,
Бір білімді данышпан жан табалыц.
Ал, енді олай болса кімді алалық,
Қазақта қай жақсы бар көз саларлық?
Шын іздесек табармыз шыны ғалым
Күнде күйлей бермелік бозбалалық.
Жүз айтқанмен өзгенін бәрі надан,
Жалыналыц Абайға, жүр баралық!
Білімді сол кісіден ізденейік!
Әдейі іздеп біз келдік сізге делік
Өмір зая болмастыц өнер үйрет,
Ақылынды аяма бізге делік... [5.18] — деп бастауы Абай
жолы романындағы саналы жастар суреттелуін еріксіз еске түсіреді. Осы
өлеңде Оңамыз ба Абайдан бата алмасақ?, Мынау Абай — бір ғалым жол
шығарлық, замандасы болмады сөзді ұғарлық, Әз Абайын өздері ұнатпайды...
деген жолдар кейін зерттеліп, қалыптасқан Абай мен қоғам арасындағы қарым-
қатынастар шиеленісуі туралы түжырымдармен үндесіп жатады. Енді бірде
Шәкәрім:
Кім жалгыз бұл жалғанда — есті жалғыз,
Мұңдасар болмаған соң бір сыңары,
Жалтаңдап жалгыз Абай өткен жоқ па,
Қазақтан табылды ма соның пары?!
Өлеңімен жұбатты өзін-өзі,
Еңбегі еш, іші беріш, жүзі сары,
Сөзін ұгып, ақылын алмаған соң
Патша қойса не керек қазақ шары.
Не қылса да шыдады, білдірмеді,
Сол десеші сабырлы қазақ нары,— [6.19 ]деп суреттейді.
Озық ойлы адам мен қоғам арасындағы қайшылық туралы Шәкәрім Абай өмірі,
қазынасы мысалында үнемі жалғастырып айтады. Абай жалғыздығы, трагедиясы,
ортасынан ерен биік ұлы тұлға екені Шәкәрімді үнемі ойландырған,
толғандырған құбылыс. Шәкәрім алғашқылардың бірі болып, Абайды жан азабына
салған зүлым топқа қарсы нәлет айтады:
Жолама, қулар, манайга,
Не қылмадын талайга
Кім жагады сендерге
Тартқызған азап Абайга?
Сонын да тілін алмадың,
Сабадық, сөктін, қарғадық,
Қөріне қашан кіргенше.
Арсылдап иттей қалмадын.
Сендерден белгі не қалар?
Жемтігі жеген жем қалар.
Ақылы дария Абайдан
Таусылмас қоры кен қалар.
Жацсыдан қазына пұл қалар,
Солмайтын жасыл гүл қалар.
Сендердей арсыз қулардан
Желге ұшатын күл қалар - [6.20]
Бұл жолдар Абай қайтыс болғаннан кейін іле жазылған. Өте дәл терең
тұжырымды концепция бар. Осы тұжырымдар кейін Абай шығармашылығы арнайы
зерттелген еңбектерде және Абай романында жалғаса, деректермен толыға
түскенін ешкім жоққа шығара алмас. Шәкәрім өлеңдерінде Абайдың сөздерінен
үзінділер келтіру, мазмұнын талдау кездеседі, бұл да кейін жалғасымын
тапқан. Ғылымның, шығармашылығының адамдарын жырға қосып, керкемдік бейне
жасау дәстүрі дегеннен шығады, Ескі ақындық деген өлеңінде Шәкәрім
алғашқылардың бірі болып, Үмбетей жырының сырларын, ескі ақындықтардың
суырып салма жағы артық қасиеттерін Сыпыра жырау, Шортанбай, Үмбетей мен
Марабай соққанда жырды суылдап, жел жетпейтін құландар екенін өлеңге өзек
етіп:
Таң қаларлыц ісі бар,
Көңілді тартар күші бар
.. Жігеріңді тасытар
Тәтті сөзі балдай боп
Насихаты шамдай боп
Қасиеті қандай көп,— [7.13]деп қастерлейді. Осы
қасиеттердің мән-мазмұнын ашады. Ақындыққа құмарлар ақынның сырын танып,
ойға салып, ұғып алуына кеңес береді. Шәкәрім дүниені танудың
рационалистік, деистік бағытына бейім болғандықтан, халықтың, адамдардың
адалдық әділ жолға түсуінің мүмкіндіктері туралы көп философиялық
толғаныстарында ақыл, ой, оқу-ағарту білім, ғылым, тәрбие, адамның жеке
басының жетілуіне ерекше мән беріп, көбіне соларды шығармаларына арқау
еткен: халық тағдыры, ел өркендеуі, биіктеуі осы құбылыстарға байланысты
деп сенген.
Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр, Пайғамбар кыл ақылды, таза
ақыл ақты барлайды, дәлелсіз сөзді алмайды, радийді бұрын біліп пе ен,
электр ұстап көріп пе ен? Бәрін де тапқан таза ақыл, аспанда үшып жүріп пе
ең?, анық байлық,— денеге біткен өнер, ақылға сынат әр істі, тапқыш
ой ғой ақылдың мағынасы,
Ғылым бір кенің ғой,
Ауырсаң емің ғой.
Бәріне жетеді
Таусылмас көлің ғой.
... Балаңа ғылым үйрет жас күнінде... [8.21]
Еңбектің, оқудың, білімнің, өнердің адамға, ортаға тигізер пайдасы,
әсері, ықпалы үнемі уағыздалып отырады. Адамның қоғамдағы орнын жоғары
пайымдай отырып, Шәкәрім оған көп жүк артады, мақсат-міндет қояды, олардың
орындалуына қажет шарттарды, жолдарды да айтады: Ерінбесең еңбекке дәулет
дайын, Анық бақ деп айтарлық үш нәрсе бар, кірсіз адал, мінсіз сөз, адал
еңбек.
Адамдың борышың,—
Халыққа еңбек қыл.
Аұ жолдан айнымай
Ар сацта оны біл.
Талаптан да білім мен өнер үйрен,
Білімсіз,
Өнерсіз
Болады ақыл тұл...
Ғибрат алар артына із қалдырсан,
Шын бақыт —
Осыны ұқ, Мәңгілік өлмейсің!
Ынсап, рақым, ар, ұят, сабыр, сақтың,
Талапқа алты түрлі ноқта тақтың...
Сабыр, сацтыц, ой-талап болмаған жан
Аныц төмен болмай ма хайуаннан.
Ынсап, рацым, ар, ұят табылмаса
Өлген артық дүниені былғағаннан!
Тағы бір өлеңінде:
Өмірдің өкінбейтін бар айласы,
Ол айла — қиянатсыз ой тазасы.
Мейірім, ынсап, әділет, адал еңбек,
Таза жүрек, тату дос — сол шарасы.
Мейірім, ынсап, ац пейіл, адал енбек,
Бұл төртеуін кім цылса, шын адал сол.
Енбекке шыда ебін тап та,
Сабырдың түбі сары алтын,
Өзімшіл болма, көпті ардақта,
Адамның бәрі өз халқың -[8.22]
Кейде дидактика, насихат, уағыздау басым болып көрінгенімен, Абайдың
ғибрат сөздеріндегі өміршең, қанша оқыса да жалықтырмайды, қай заман
адамдары болмасын өмір құбылыстары ұқсас болғандықтан адам, қоғам туралы
жинақталған ақыл сөздер философиялық түйіндер, толғаулы тұжырымдар аман да
үлгі.
Адам үшін — енбегім,
Өмірден барлык тергенім.
Қалағанын карап ал
Мұрам сол, жастар, бергенім!- [8.22]деп өзі айтқандай адам
жетілуі, өсуі, өркендеуі, қоғамға пайдалы еңбек етуі үшін ақын мұрасынан
алар ғибрат, үлгі көп. Шәкәрім жастарға арнап бірнеше өлең жазды, оларға
сенді, көп жүк артты, қоғамның өрге өрлеуі келешек ұрпақтың еңбеккер,
ақылды, саналы, ойлы, білімді, мәдениетті, мінез-құлқы жарасымды, тәрбиелі,
үнемі іздену үстінде болуына байланысты деген идеяны, ұғымды уағыздады.
Оның аңсағаны: Ер қайда сыр-сымбаты түгел сайлы, ар қайда, акыл қайда,
намыс қайда, біздің ойды сіз де ойлар болса заман, сөзімді
ұқса, ойланар кейінгі жас. Енді бірде ақын:
Еті кетіп, қауқиған сүйегім бар,
Жай таппай жанып жүрген жүрегім бар,
Жайлаган таза жүрек, талапты жас,
Ұгар деген сөзімді тілегім бар, - [9.21] дейді.
Көңіл-көзі ашық, сергек, саналы, жайнаған таза жүрек, талапты жас
ұрпаққа Шәкәрім ата үлкен үмітпен қарап, қомақты жүк артқан. Шәкәрім
өлеңдерінің енді бір ерекшелігі — өмірде кездесетін толып жатқан адамдар,
іс-әрекеттер, нақтылы суреттелуі, мінез-құлқы, рухани өрісі, түйсік-
тұжырымы әр түрлі адамдар галереясы өрнектелуі, сан алуан адам психологиясы
ақтарылуы. Ашу мен ынсап, Шаруа мен ысырап, Анық пен танық, Махаббат
пен құмарлық деген мысал өлендерінде неше алуан адамдар портреттері бар.
Ақын шеберлігінің бір қыры, адамның ішкі дүние сырының неше алуан
көріністеріне, табиғатқа жан бітіріп, адамша сейлету, драматизмге толы
диалогтар, монологтар. Мысалы, Әбден толып жарық ай, Ашу мен ынсап
сияқты өлеңдері нақты суреттерге, диалогқа толы шағын драмалық шығарма десе
де боларлық. Ақыл, ой, жүрек, қайрат, ашу, мұң, сабыр, рақым, ұят, ар,
үміт, намыс, сақтық, еріншектік, арамдық, адалдық,— жан бітіп, адамша
сөйлеседі, уыздай келіншек бейнесіндегі еріншек, арсылдап келген ашу,
аяңдап келген сабыр, кәрі нысапқа ойланғандарын сынатады. Құлағы мен көзін
аш, оқу оқып, ғылым тап дегенін осы сөзді дұрыс деп, жүрек соқты,
құптады деп жүрек сезі қастерленеді:
Жұқпайды екен айтқан сөз
Ғылымы жоқ наданға.
Кеудесінде болса көз,
Жұғар сондай адамға.
Ондай адам қазақтан
Қөп туса осы заманға,—
Болар еді-ау азаптан
Қазақ шығып самалға, - [9.22]
деген тұжырым жасалады, бұл ақын армандарының бірі. Сондықтан да ол жаңа
ғасыр басындағы окиғаларға үмітпен қарады, революциялардың мән-сырына терең
бойлай алмаса да, Бостандық таңы атты өлеңінде:
Бостандық таңы атты,
Қазағым, көріңдер,
Арға ие басшының
Соцынан еріңдер,
Таң артынан ақиқат
Күн шығады.
Еріншек, жалқаулық,
Әдеттен безіңдер.
Бірлік пен талапты
Еңбекке салыңдар,
Өнерлі елдерден
Өнеге алыңдар,- [9.22]деп жырлайды. Шәкәрім өлеңдерінің
сурет, бейнелері бай, құлпырмалы, ұйқас, буын өлшемдері де сан алуан
өзгеріп, құбыла түседі. Өлеңдерде бұрын қалыптаскан көркемдік, бейнелі
тіркестер де кездеседі, сонымен бірге қазақ сөз өнерінің тың қырларын
құлпырта ашатын теңеулер, эпитеттер, метафоралар, шендестірулер, нақыл
сөздер мол. Көңілдің кезі ашылса, Кеудесінде болса көз, Ойдан маржан,
меруерт төгілгенде, отыра алар кім шыдап оны термей, Піскен адам,
Аузымен құс тістеген жақсыңыздың, Өліп қалған сүм жүрек оятсам да
тұрмасты, Өлі жүрек, Тозған ой, Жалқау тартқан ой, Қайғылы біздің
көңілден, қайғырған сайын қан шықты, Жалынды оттай жайнаған қайран өмір,
Шоқ сөнген соң қап-қара болды көмір, арам безден арылып, әділ жүрсең,
Сәнденгіш әтеш, Шедірейіп, шекиіп, қасын керіп, кекиіп қолдан пішін
жасаған біреу келер секиіп, бір сал мойын сал келер, омырауы дал келер,
Құба төбел дегенді ұқсаң керек,
Орынсызды істеме болсан зерек,
Мүйізі бар кісідей едірейіп,
Өзге жаннан болмасын түрің бөлек.- [10.15]
Қабағынан қар жауған қараңғы бұлт, Қазақтың мінін қазғамын,
Ғаскерім — өлеңім мен сөздерім, Ай сықылды болма жарық, қарыз алып күн
нұрын, Дәлелсіз сөз — соқкан жел, үшқан тозаң, таза ақылдың алдында жоқ
кой құны, Қаламым, қарындашым, жан жолдасым, Жаралыс басы — қозғалыс,
т. б. осы сияқты бейнелі тіркестер қазақ көркем сөзінің кейбір тың қырларын
ашады, адамның рухани әлемін, көңіл күйін, мұң-арманын, жүрек тынысын, ой
иірімдерін білдіруде. Әдеби процесте адам болмысын философиялық принциптер
негізінде алмай тұрып қоршаған дүние туралы, күрделі қоғамдық
Сабырлы бол, сабыр бастар мұратқа!
Күйіп — пісіп, өзіңді отқа құлатпа!
Қай істе де жогалтпаган сабыр,
Ұстамдылық үйірер мал, бағыңды,
Тіліңді тый, қарй жүргін көзіңе
Нәпсіңді тый, құлқының — жұт озіңе
Немесе
Әкпелесең, ашуланба, налыма,
Сабыр соңы — салцын сая жаныңа,
Сабаз ердің сөзін ұқ та біле бер:
Сабыр етсең — бұзылган іс түзілер!
Сабырлы ер талмай жетер мұратқа,
Аққу өзі-ақ түсер, шыда түзаққа!- [10.15] дейді.
Ж.Баласағұн шығармаларында көрініс беретін Әділет, Бақыт, Ақыл,
Қанағаттың адам дамуына, оның кемелденуіңе тигізер әсерінің күштілігі
айрықша. Құтты біліктен алар дүние өте мол. Соның ішінде адамның өзін-өзі
тануы, жетілдіруі. Дастандағы кейіпкерлер сұхбатынан үлкен ізгілікті
танымды аңғарамыз. Сонымен қоса дастаннан алар ой, идея адам бойындағы
жаратылыстан бар адами қасиеттер мен ізгілікті ашу оны дамыту. Бұнда адами
қалыпты сақтау, әдеп, білім дүниелерімен қарулану маңызды. Адами қалыпты
сақтаудың жолы ұят пен әділет оларға қарама-қарсы адамды кісіліктен
ажырататын арсыздық, мақтану, жамандық, сараңдық, еріншектік, осыларды
нақты мысалдармен жүйелейді.
Адами сапаны жойып жіберетін ең бір қауіпті дүниенің бірі зұлымдық.
Сондықтан ол зұлымдық - өрт, тисе өртеп қырады дейді. Адами сапаны
күшейтудің бірден бір жолы осылардан бойыңды аластатып, ада болу, өзіңді-
өзің тазарту.
Адамзат баласының өркендеуіне ішкі адами сапаларды күшейтіп, қалыпты
жағдайда өзін-өзі сақтау, өзін-өзі меңгеру, сонымен қоса кіршіксіз
тазалыққа да адами болмыстың жетіле алатындығы жайындағы танымды Иассауидің
Диуани хикметінен табамыз. Әрине бүл еңбек сөзсіз сопылық танымның ең бір
өзекті дүниесі: Алла тану мен адам тану мәселесі. Себебі, адам баласына
өзін-өзі жетілдіру, өзін Жаратушымен үйлесімділікке ұмтылу оңай жол емес.
Халқын сүйген патриот, ел мүның ойлаған әділет пен адалдықты жақтаған
адамдар болса, ел де түзеліп, өркениет жолына түседі,- деген қағида
ұсынылады. Өз поэзиясында Шәкәрім де қазақ жүртына осы мәселені насихаттап
ұғындыруда аса зор еңбек етті. Шәкәрімнің лирикалық кейіпкерлері ел
мүддесін арқалайтын дәрежеге көтерілген. Олар надандыққа шырмалған қоғамға
қарсылық білдіреді, жаманшылықтан шығудың жолдарын қарастырады. Еңлік,
Қалқаман, Нартайлақ, Мәжнүн сияқты арулар мен азаматтар тек махаббат
мүндылықтары ғана емес, халық тауқыметін түсінуге жеткен образдар. Ақынның
мақсаты, идеялық тұжырымы айқын:
Жігіттер қор да емеспін, кедей де емен,
Кемдік көрген жерім жоқ ештемеден.
Құдай жолын біле алмай, қу билеген,
Елден басқа қайғым жоқ, мұныма сен. [11.8]
Шәкәрімнің тұлға жөніндегі көркем ойынан әл-Фарабидің рухани-
эстетикалық ой-түйіндерімен сабақтастықты кереміз. Екі ойшылдын да бақытқа
жетудің негізгі кілті түзу адамды калыптастыру деп біледі. Шәкәрімнің
"Қулар", "Абай марқұм өткен соң өзіме айтқан жырларым", "Партия адамдары",
"Насихат", "Өкілетті өмір" өлеңдерінде және этикалық-философиялық
эсселерінде әл-Фарабимен үндестік анық сезіледі. Шәкәрімнің топшылаулары
Иассауи хикметтеріндегі исламдық, танымдық, адамгершілік желілермен де
диалектикалық байланыста. "Түзу адам" идеясының әл-Фарабиде, Иассауида және
Шәкәрімде ұқсас болуынан, сөз жоқ, дәстүрлі рухани тамырластықты байқаймыз.
Мысалы, Фараби: "жетілушіліктің кез-келгені адам талпынатын мақсат, өйткені
жетілу дегеннің өзі бір игілік және оның өзі, күмән жоқ, адамның қалауы",-
дейді [12.18] Ал Иассауи болса өзінің 24-ші хикметінде:
Тарихатты білмедім, хақиқатқа кірмедім,
Пір бұйрығын цылмадым, сылтауы көп Қожа Ахмет,-деп [13.15] түзу
адамды тәрбиелеу жолы алланы сүюге, әділет пен қайырылымдылықты сүюге
байланысты екендігін айтады. Шәкәрім осынау рухани ұстаздарыпың ойып
жалғастыра келе:
Еліріп, еріп көп ел жүр,
Білмейді құдай ұрғанды.
Түпсіз жауга санайды
Түзу жолта бұрғанды,- [14.95] деп толғанады. Махмұд
Қашқаридың да ұлы еңбегінен Шәкәрімнің идеялық, тақырыптық, концепциялық
ортақ дүниелерді көптен кездестіреміз. Қашқари бәйіттерінің бірінде:
Бір жігіт асулардан асып кетті,
Мейлінше дүниені шашып-төкті.
Ақыры масқара боп қашып кетті,
Атының артырылған арынымен,- [15.30] десе Шәкәрім осы
тақырыпты жалғастыра отырып:
Қайтер еді жігіттер,
Тым қымбатты кимесек.
Мақтан үшін борышты
Үсті-үстіне үймесек,- дейді [16.56]
Осы үзінділерден-ақ адам туралы көркем ойдың эволюциясын байқаймыз.
Иассауи мен Қашқари бәйіттерінде насихатшылдық, ағартушылық, тәлімгерлік
сарын басым болса, Шәкәрімде дүниетанымдық сыншылдық, эстетикалық
қасиеттерді бейнелеу мол. Дана бабалардың қайсыбір шығармасына назар салсақ
та, Шәкәрімнің олармен мазмұндық, танымдық, поэтикалық
жалғастықта, сабақтастықта болғанын көреміз. Шәкәрім шығармаларынан Жүсіп
Баласағүнның аты әйгІлі еңбегі "Құтадғу білігімен" де үндестікті байқаймыз.
Жүсіп Баласағұн өз жырларында:
Білік берді- адам бүгін жетілді,
Ақыл берді талай түйін шешілді.
Ацылды-үлы,бұл, білімді, білікті,
Қонса екеуі, ұлы етер жігітті
Турашыл бол, бұра тартып шулама,
Тура сөйле, жөн жосықсыз тулама- [17.23]
"Құтты білікте" кездесетін категориялық ұғымдардың барлығын дерлік
Шәкәрім лирикалық кейіпкер бейнесін сомдауда пайдаланады. Сонымен қатар екі
ақынның өлеңдерінің сыртқы формаларында, образдар жасау жүйесінде, сөз
оралымдарында ұқсастықтар байқалады. Шәкәрім поэзиясындағы лирикалық
қаһарманның қалыптасуын зерделей отырып, оның өзінің алдыңдағы ұлы
ақындармен ұдайы диалогтағы қалпын сезінеміз. Олардың әрқайсысының алдында
жаңалыққа толы тарихи шындық болды. Олар осы шындықтан теріс айналған жоқ.
Оны түсінуге және өз поэзиясында көрсетуге ұмтылды. Осы мақсатты орындау
жолында Шәкәрім Жүсіп Баласағұнның эстетикалық өлшемдерін, көркем ойы мен
сөзінің табиғатын меңгеріп пайдаланады.
Шығыс ғүламаларын Абай қалай құрмет тұтып, дәріптеп үлгі алса Шәкәрім
де солай құрметтеп, үлгі алған. Ақын "Қауыснама", "Махаббатнаме",
"Оғызнаме", "Бабырнама" сияқты тарихи-поэтикалық шығармалармен жете таныс
болып, еңбектерінде кең қолданған. Мысалы, "Қауыснамада": "Адам тіршілігі
өмір талабына сай болмаса, не үшін ол өзін тірімін деп есептейді? Халықтың
қамы үшін өз рақатынан айрылған адамды дұшпан демек",-
делінген Шәкәрім осы ойды поэзиясында былайша өрнектейді:
Олай қылмай билесе бәрін ақыл,
Еш қиянат қылмаса зорлық, тақыл.
Таза еңбекпен тағдырдан пайдаланса,
Адамды сонда адам деген мақұл. [17.15]
Шындығында Шәкәрім адам туралы күрмеуі көп түйіндердің шешуін сопылық
дүниетанымнан іздейді. Сопылық поэзия сарыны ақынның "ғарыппын",
"дерттімін", "ғашықпын", "жан жанарына құмармын" деген тәрізді сез
қолданыстарынан анық байқалады. Ақын өзінің махаббат дастандарыңдағы
кейіпкерлер образдарын жасағанда Шығыстың сопылық әдебиеттің үлгілерін
пайдаланады. Шәкәрімнің суфизмнен өзгешелігі ол сезім, мұң-зар, ғашықтық,
насихат құбылыстарымен қоса әлеуметтік, қоғамдық қатынастарды қатар алып
отырады. Шәкәрім сезім мәселелерімен, үлгі-тәліммен шектелмеген. Ол
қоғамдағы қайшылық, кемшілік, кесел-ауруларға не себеп болды деген
сұрақтарды шешуге ұмтылады. Ақын жеке адам бостандығы, ой бостандығы мен
еркіндігі мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Шәкәрім "хақиқатқа жету" жолында
алламен бірігуге, жардың жүзін керуге, ғаріптік күй кешуге барады.
Шәкәрім де дүние кірінен ақыл-ойды аластауға, ішкі жан дүниені
тазартуға шақырады. Ол өзінің кейіпкерлерін ақыл, талап, адал еңбек,
мейірім, ынсап, әділет пен таза жүрек категориялары түрғысынан тәрбиелейді.
Оның көптеген өлеңдерднде "Алла дидарын көру", "Жарға жақын болу" сияқты
сопылық түйіндер жиі қайталанады. Мысалы, Иассауи 27-ші хикметінде:
Ғашық болсаң күйдіреді жан мен тәнің,
Ғашықц болсаң ойран қылар дүние малды,
Ғашық болмай танып болмас Алла сені
Не қылсақ да ғашық қылғын пәруардіғар (18,60),
Немесе 6-шы хикметінде:
Мәжнүндей туган-туыстан қашып тындым,
Түрлі-түрлі жапа көрдім мойын сұндым,- деп (19,31)
жазады.
Шәкәрім де осындай мақаммен ойын өрбітеді:
Жігіттер ендігі сөз - менің сөзім
Мәжнүннен аз-ақ кейін көрген күнім!
Мен осындай қызға ғашық болмасам да,
Ғарыппын дерті калыц шың осыным,
Іздеген ғашық болып бес нәрсем бар
Берейін атын атап ұқсаңыздар:
Махаббат, ғаділет пен таза жүрек,
Бостаңдық, терең ғылым, - [ 20.97] міне осылар Шәкәрім
Шығыс ғұламаларынан үлгі ала отырып, олар қозғаған
мәселелерді жаңа сапалы деңгейге көтереді. Ақын адамның биік парасаттылықка
жету жолдарын сатылап саралайды. Ол адамның ішкі жан дүниесін,
парасаттылығын жетілдіру арқылы ұлттық ізгі қасиеттерді гүлдендіруді мақсат
тұтады. Қоғамды биік тұрғыға көтеретін рухани мұраттарды Шәкәрім дөп
басады. Жаратушыны сүю, ғаділет пен адамзатқа деген махаббат адамның ішкі
рухани болмысын жақсартады. Ондай адам таза жүрек иесі ретінде халық мұңын
жоқтай алады.
Шәкәрім лирикасы бұрын рухани қазыналардағы ой-пікірлерді осылайша,
бірін-бірі толықтырып, тоғысып, жалғасып жататынын дәлелдейді. Ақындар
адамзатты, ұлтты, халықты әлемдік өркениет пен мәдениетке жетелейді. Халық
осыған ұмтылуы қажет, олардың ой-мақсаттары өміршең болуға тиіс. Қазақ
адамы заманның талабына жауап бере алмай келеді деп қиналады ақын.
Шәкәрімнің көкейкесті арманы - адам бойында өмір, болмыс, қоғам
өзгерістеріне сай боларлық қасиеттерді тәрбиелеу. Ол үшін "білім", "ғылым",
"таза ақыл", "мейірім", "талап" пен "адал еңбек" сияқты қасиеттер әр
адамның бойынан орын алуы керек. Шәкәрім шығармашылығының өн бойынан өтетін
мазмұндық арқау осы. Сондықтан Шәкәрім поэзиясында өмір шындығынан алшақтық
жоқ. Қоғамдағы өмір ақиқаты қандай болса кейіпкер болмысы да сондай.
Шәкәрімнің адамгершілік дегенге көзқарасы қандай? Ақынның
адамгершілік деген ұғымға қатысты ой-пікірлері ағартушылық көзқарастарымен
үндес, сабақтас. Ақын адамгершілік туралы ойларының қайсысын болса да,
өсиет, үлгі ретінде ұсынады, жамандықтан қашып, жақсылыққа ұмтылуды
уағыздайды. Абай сынаған өтірік, өсек, мақтаншақты Шәкәрім де жеріне
жеткізе сынайды.
Сабыр, сақтың, ой, талап болмаған жан,
Анық төмен болмай ма хайуаннан
Ынсап, рақым, ар-ұят табылмаса,
Өлген артық дүниені былғағаннан,- [21.32] деген Шәкәрім
еріншек, ашу, құмарлық - жамандықтың басы осы деп түйіндейді. Автордың
адам мінезіндегі жамандықтың негізгі белгілерін дұрныс сынай отырып,
ұсынары не дегенге келетін болсақ, мұнда да ақынның өз мақсатына берік
болғанын байқаймыз. Бояу мақтан бола ма, Ішімізді құр қылмай дейді ақын.
Демек, ол адамның сыртқы сұлулығынан көрі адамгершілік жағынан сүлу болуын
басты қасиет деп таниды. Ақынның адамгершілік туралы көзқарасы Өзіме
деген өлеңінде дәл де тұжырымды баяндалады.
Кейін баспай, ентелеп ілгері бас,
Соны ойла, өзге қызық істі ойламай...
Адамзат өзін өзі сынау керек
Тазалық, әділдікті ұнау керек.
Өлсе де тура жолдан мойын бұрмай,
Ақтан көрген пәлеге шыдау керек. - [ 22.43]
Шәкәрімнің бұл арада жұртшылықты ілгері ұмтылуға шақыруы да,
адалдық үшін қиюға дейін шыда деуі де озық пікірлер. Бұлар ақын
шығармаларындағы адамгершілік, әділетке сену жайындағы сырын толық
танытады. Ақынның адамгершілік дүрыстық туралы үғымына өнер-білім, еңбек
және әйел теңдігі жайындағы ой-түйіндері әбден сиып жатыр. Адамның адамдық
қасиетін Шәкәрім еңбекке деген қатынасына қарай таныды. Еңбексіз келген
байлықты немесе өзгені қор етіп мақтан үшін жиналған байлықты, мал-дүниені
Шәкәрім жиіркене айтады.
Мақтау үшін мал жима, жан үшін жи.
Қазаққа көз сүзбестің қамы үшін жи,
Арық сатпа, терің сат, адалды ізде,
Ғибадат пен адалдық ар үшін жи.- [ 23.97]
Ақынның адал еңбекпен ар үшін тіршілік етуге үндеуі, адамдық ар мен
еңбекті бір-бірімен байланысты түрде қарауы оның өмірден әділдікті арман
еткен ізгі тілегіне сай.
Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей деп Абай айтқандай,
Шәкәрім:
Ерінбесең еңбекке дәулет дайын.
Жаратқан жоқ жатсын деп бір құдайым,- [ 23.97] дейді.
Қазақтың феодалдық қоғамында байлық туралы орнап қалған ұғымға
Шәкәрім үзіл-кесілді қарсы.
Анық байлық денеге біткен өнер,
Білімдінің бәрі де соган сенер.
Арам жиып мақтанған дәулет емес,
Алдымызда бір күні бар есеп берер.- [ 23.97] дейді ол.
Еріншектікті ақын көп шығармасында-ақ әшкерелейді. Тұрмыстағы ең бір зиянды
құбылыстардың бірі ретінде көрсетеді. Еріншек деген өлеңінде:
Еріншектік, салақтың,
Салақтықтан надандық,
Бірінен бірі туады,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz