Шоқанның жеке және қызметтік хаттары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 2

Абылайдың ұлы ұрпағы . . . 4Шоқанның өмірі мен қызметі . . . 8Ш. Уәлиханов туралы естеліктер . . . 13Ш. Уәлихановтың қызметтік хаттары . . . 16
Ш. Уәлиханов еңбектерінің мәні . . . 19Іле өлкесінің географиялық очеркі . . . 22Ыстықкөл күнделігі . . . 23Жоңғария очерктері . . . 27
Ш. Уәлихановтың ғылыми-зерттеу еңбектерінің тарихи маңызы . . . 31Шоқанның өзге әлемі . . . 34Шоқан шыққан шың . . . 39

Қорытынды . . . 43

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 46

Кіріспе

Шоқан Уәлиханов қазақ қоғамында ХІХ ғасырдың орта тұсында өркен жайған ағартушылық идеяларды биік шыңға көтерген аса көрнекті қоғам қайраткері, қаһарман саяхатшы, әлемге аты әйгілі фольклортанушы, этнограф, географ және дарынды көсем сөздің (публицист) шебері.

Қазақтың рухани мәдениетін, тарихын, поэзиясын терең танып-білген Шоқан өз елінің тағдырын, өткені мен келешегінің зәру проблемаларын әлемдік өркениеттің дүниежүзілік шығыстану ғылымының жетістіктері тұрғысынан қарап, талдап баяндады. Өзінің іргелі, аса құнды, ғылыми жаңалығы мол еңбектерімен Қазақстан мен Орта Азияны зерттеуге, бүкіл әлемдік Шығыстану ғылымына баға жетпес үлес қосты. Қажымай-талмай архив материалдарын жинады. Шығыс қолжазбаларын тауып аударды, бірінші болып қазақ халқының бай рухани мұрасын ауыз әдебиеті мен жыршылық, ақындық өнерін ғылыми тұрғыдан зерттеді, басқа туыстас халықтардың өлең-жырларына, эпосына да қатысты құнды пікірлер айтты. [1. 243]

Шоқан дүниетанымы мен көзқарасының қалыптасуына сол кездегі қазақ қоғамындағы жағдайлармен қатар Россияның реформа алдындағы жәй-күйі де әсер етті. Ол кезде Россия крепостнойлық тәртіпті жоюдың қарсаңында еді. Омбы интеллегенциясымен қызу араласқан Шоқан орыс қоғамын толғандырған идеялармен жете танысты. Ол Шығыстанушы ғалымдар Г. Н. Потанинмен, И. Березинмен, А. В. Васильевпен, А. Н. Бекетовпен, жер аударылып келген С. В. Дуровпен, тағы басқалармен достық қарым-қатынаста болды. Шоқанның ғылыми жұмыстарына П. П. Семенов-Тянь-Шанский де ерекше ілтипатпен қарады.

Оның, әсіресе, Ф. М. Достоевскиймен көп жылдар бойы жақын болғаны, хат жазысқаны - осының бәрі Шоқанның сол кездегі саяси-әлеуметтік жағдайды толық түсінуіне мүмкіндік берді. Сөйтіп, Шоқан заманның әділетсіздігі шонжарлардың озбырлығына қоса, негізінен, саяси және экономикалық жүйеге, патшалық, самодержавие мен крепостнойлық тәртіпке байланысты екеніне көз жеткізді.

Патша өкіметінің үстемдік саясаты мен қазақ қоғамындағы орын алған күйзелістің де тамыры бір екенін аңғарды. Осы жағдайларды терең түсінуі оның қоғам қайраткері, гуманист-ғалым ретіндегі идеялық позициясын айқындауына әсер етті.

Шоқан туған халқын ғылым мен мәдениетке жеткізуге барынша күш жұмсады. Ол надандыққа, қараңғылыққа қарсы күресті. Сол кездің әлеуметтік теңсіздігін сынап, озат адамгершілік идеяларды жақтады. Өз кезінде адамзат өркениеті мен мәдениетінің биігіне көтерілген Шоқан бірнеше буын өкілдерінің сапасын оятып, әлеуметтік кемсітушілікке қарсы күресуді, әлемдік мәдени байлықтарды игеруді, сөйтіп, қазақ халқының өзге халықтармен тең өмір сүруін аңсады. [1. 244]

Шоқан (шын аты - Мұхаммедқанафия) Шыңғысұлы Уәлиханов 1835 жылы қараша айында Аманқарағай округының бекінісі Құсмұрын деген жерде, қазіргі Қостанай облысының аумағында туған. Шоқан - Абылай ханның шөбересі, өз әкесі Шыңғыс Уәлиханов аты әйгілі аға сұлтан, беделді ел билеуші болған. 12 жасына дейін Шоқан Құсмұрында мектепте оқып, мұсылманша хат таниды. 1847 жылы Шоқанды әкесі Омбыдағы кадет корпусына оқуға түсіреді. Мұнды әскери пәндерден басқа, тарих, орыс және батыс әдебиеті, география, ботаника, физика, математика секілді ғылым салалары бойынша мол білім алады. [1. 244]

«Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс провинциясы мен Құлжа қаласы», «Қырғыздар туралы жазбалар» атты зерттеулерін жариялайды. Шоқанның ғылымдағы жетістіктері жоғары бағаланып, ол 1857 жылы Орыс географиялық қоғамының толық мүшесі болады. [1. 245]

Ғылымның әр тарабын ұштастыра, қатарластыра, дамытқан, жан-жақты ғалым Шоқанның еңбегі ұшан-теңіз, шексіз зор, ғылыми зерттеулері, сан-салалы дегенде, сол мұраның маңызды бір саласы әдебиет туралы ой-пікірлері екенін ауыз толтыра айта аламыз. Мұның өзі үш тармақтан құралатынын байқауға болады.

Бірінші - тікелей әдебиет мәселесіне арналған еңбектер («Қазақ халық поэзиясының түрлері туралы») деген зерттеуі және өлең жырлардың өзі жинап, бастырған мәтіндері.

Екінші - түгелдей не жартылай халықтың аңыз-әңгімелеріне, өлең-жарларына, басқа әдебиет нұсқаларына негізделіп жазылған, бірақ осы үлгілері тарих, этнография тұрғысынан қарап тексеретін еңбектері («Орта жүз қазақтарының аңыз-ертегілері», «XVIII ғасырдағы бастырлар жайлы тарихи аңыздар», «Шаман дінінің қазақ арасындағы қалдықтары» т. б. ) .

Үшінші - әдебиет туралы әр жерінде бөлек тоқталып, бірақ өте құнды пікірлер айтқан еңбектері («Қазақтың ережесі», «Жоңғария очерктері», «Сібір қарамағындағы қазақтардың сот реформасы туралы жазба», «Қырғыздар туралы жазбалар» т. б. ) [1. 247]

Бір сөзбен айтқанда, Шоқан ең көрнекті, белгілі зерттеу еңбегінің бірде-бірінде әдебиетке қатысты мәселелерге соқпай кетпейді, фольклорлық нұсқаларды жыршылардың, ақындардың өлең-жырларын, оларды бар дерек-мағлұматтарды қалайдапайдаланып отырады.

Курстық жұмыс өзектілігі: Ш. Уәлиханов очерктері мен күнделіктерінде өз өмірі мен сапарлары барысында топтастырған фольклорлық жинақтары мен зерттеу еңбектерінің мән-мағынасын тану арқылы мұраларының құндылығын дәріптеу.

Курстық жұмыстың мақсат-міндеті: Шоқан мұраларының қазақ әдебиеті мен тарихы саласындағы алатын орны мен мәнін тану және оны көпшілік назарына ұсыну.

Шоқан Уәлихановтың ғылыми очерктері мен күнделіктерінің мән-мағынасын ашу
Шоқан зерттеулері жайында толық мағлұмат алу
Шоқанның очерктері мен хаттарының ғылым саласындағы алатын орны

Курстық жұмыстың нысаны: Шоқанның халық мұрасы ретінде қалдырған очерктері, хаттары мен күнделіктері алынды.

Курстық жұмыстың ғылымилығы: Шоқан Уәлиханов сапарларында танысқан шет ел зиялыларының ой пікірлерімен сапары бойы жинаған ғылыми мағлұматтары, жинақтары алынды.

Зерттеу әдістері: курстық жұмысты жазу барысында Шоқан Уәлиханов очерктері, күнделіктерінің бөліктері мен хаттары жинақтау, тақырып бойынша реттеп, қолдағы бар мәліметтермен танысу, сараптау, нақтылау және де топтастыра отырып жүйеленді.

Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс үш тараудан(әр тарау екі-үш тараушадан), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер деген бөлімдерден тұрады.

Абылайдың ұлы ұрпағы

Шоқанның ұлы бабасы, Қазақ Ордасының соңғы әміршісі, атадан аса туған Абылай хан 1781 жылдың көктемінде, алпыс тоғыз жасқа қараған шағында Арыс өзені маңында дүниеден озды.

Тарихи деректер мен ілгеріде хатқа түскен хикаялардың сарындарына сүйенсек, айбынды хан ажал тырнағында - содан аз жыл бұрын ғана өзі жорықпен келіп, Қазақ ұлысының дәргейіне бас ұрғызған Ташкенттен Түркістанға қарай бет алған жолда ілінген. [2. 3] .

Осынау ұлы ханның ұрпағы Мұхаммедқанафия титтейінен алғыр, зейінді болып өсті. Тілі де ерте шығып зеректігімен көзге түсті. Сәби шағынан үлкендердің әңгімесін, аузымен құс тістеген билер мен шешендердің сөздерін, көне қиссаларды, батырлық дастандарды тыңдауға аса қызығушылық танытатын бейілімен ерекшеленді. Әдетте аға сұлтанның ақ ордасына келер қонақ көп. Әсіресе, жаз туып, ел жайлауға мамырлай қонған кезде. Меймандар арасында әкімшілк жайымен жүрген ел билеушілермен қатар, ескі әңгімелерді мол білетін құйма құлақ қариялар, кезінде талай жорықтарды бастан өткерген кеуделі батырлар, сөзден өрнек өретін небір шешендер, жыраулар мен өнерпазда, күміс көмей әншілер де баршылық. Ал оларды есі кете қызығып тыңдаушылардың бірі - сол үйдің кішкентайы Мұхаммедқанафия еді.

Ел аузында қалған сөздерде оның азан шақырып қойған әуелгі атының Шоқан болып өзгергені де осы тұрғыдан байыпталады. Үлкендердің қасында тапжылмастан шоқиып отырып, әжесі Айғаным: «Шоқиғаным, Шоқаным», - деп еркелетеді екен. Ақырын оны кейіннен бүкіл ағайын-туғаны, ел-жұрты да осылайша атап кетті. Бастапқы Мұхамедқанафия аты - кей ресми құжаттарда ғана жазылатыны болмаса, ол бүкіл ғұмыр кешкен ортасына, заманына Шоқан есімімен танылды, жаһан ғылымының биіктеріне, туған халқының байтақ болашағына ұлы Шоқан боп, Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов боп аттады. [2. 9] .

Тілі шығып, сөз түсіне бастаған шақтан-ақ сұлтан үйінің тәрбиесіне сай, жас баланың санасына оның Ұлық хан тұқымы, айбынды баһадүр Абылайдың шөбересі екендігіне қатысты әңгімеге де шым-шымдап сіңіреде берді. Және бұл ретте оған әрдайым «сен тура сол бабаңа тартқансың» деген сөздер де жиі арналған. Бұған себеп, ел аузында қалған әңгімелерде сұлтан Шыңғыс үйінде қонақ болған дуалы ауыз қариялардың бірінің сәбиді көре салып, «аумағын Абылай ағамның өзі екен ғой» деп көзінде жас алған жайы.

Жас бала құмарта құлақ түретін қилы әңгімелер қатарында сол Абылай бабасы жайындағы аңыздар мен сөздер тым бол. Оларды бар есіл-дертімен тыңдау үстінде Шоқанның көз алдына сонау бір қиян-кескі шайқастарға толы қилы заман суреттері, Бөгенбай мен Қабанбай, Сырымбет пен Малайсары, Баян мен Олжабай сынды ардақты батырлардың кесек бітімдері, оларды туған жерді қасақы жаудан азат ету жолындағы қаһармандық жорықтары елестейтін. Кейіннен өзі айтқандай, «қазақтың ерлік заманы» боп саналатын сол кезеңге аға сұлтанның тұңғышы көкірегі сергек көңілмен ой жіберетін.

Әрі кейіннен атақты бабасы ғұмыр кешкен заманды мұрағат деректерімен, тарихи мағлұматтармен нақтылай зерттеген кезінде, әжесі мен ата-анасының қасында шоқиып отырып тыңдаған сол әңгімелердің көбінің шындыққа қабысатынын байқап, кәдімгідей таңғалды. Бала жастан санасына сіңіп қалған талай жайт жадында қайтадан жаңғырып шыға келгендей күй кешті. Оларды тарих қойнауынан алынған мәліметтермен сабақтастыру үстінде көз алдына сол бір дәуірге қатысты кесек суреттер қадау-қадау бітімімен көлденең тартылды.

Біртін-біртін өзі де айбынды Абылайдың аруақты қара шаңырағының бір төлі болғандықтан, көптеген әйгілі тұлғалар ұшқан сол әз ұяның арғы-бергі кезеңдеріне, Ұлық хан кіндігінен тараған ұрпақтың әр буынының талайлы тағдырларына тереңдей, зерделей қарауға бейіл аударды: Ғұмырлары бодандық заманның қос өкпеден қысуы бірте-бірте зорайып, күшейе түскен кезеңдеріне тап келген ата-аға туыстарының бастарын темір ноқтаға ілуге қарсылық білдіріп, жасанған жауға жалаң қылышпен шапқан жанқиярлықтарын да, бөтен жұрттың билігін іштен тына, күйзеле, құсалана жүріп мойынсынған шарасыз халдерін де ақырын-ақырын ұғынып, байыптай бастады. [2. 10] .

Шыңғыс Уәлиханов өз заманындағы аз ғана көзі қарақты, білімді адамдардың бірі еді. Мұрағат мәліметтері әуелі Сырымбет медресесінде қазақша жақсы сауатын ашқан, Омбы әскери училищесінің жанындағы Азиялық мектеп тәлімін қазақтан алғашұылардың бірі болып көрген Шыңғысты әдебиет пен ғылымға жаны жақын, елдің тұрмысын, әдет-ғұрпы мен өнерін зерттеушілерге таныстыруға бірталай еңбектер жасаған адам ретінде байыптады.

Әр саладан хабары бар аға сұлтанға орыс ұлықтары да кей жұмыстарды сеніп тапсыратын. Мәселен, оған Кенесары қаупі тұсында сұс көрсетіп, зілді бұйрық жіберген Сібір қазақтары облысының шекара бастығы полковник М. В. Ладыженскийдің өзі арада аз уақыт өтпей жатып, 1840 жылдың ақпанында мынадай хат жазады.

Сол кездегі кітаби қазақша тілмен жазылған хатта аға сұлтанға деген ықылас ана жолғыдан басқаша.

«Зияда Ғизатлу уа хұрматлу Аманқарағай дуанының аға сұлтаны майыр Шыңғыс Уәли ұғылына

Сізге тапсырып айтатыным сол ки, маған қазақ халқының өлеңін, жырын, ертегісін, бұрынғыдан қалған қария сөздерін, қиссаларын, хикаяттарын, мақалдарын жиып жазып жібергейсіз. Мұның бәрісі де қазақ халқының арасында көп шығар», деп басталатын хат бұдан кейін ауыз әдебиеті үлгілерін қалай жинау керектігін түсіндіреді. Олар әрқайсысы өз мәнісіне қарай жеке-жеке дәптерге жазылса жөн болатынын айтады. «Әгәрәки, өзіңізге жақын жерлерде ойран болған ескі жұрт бар болса, саулыққа пайдалы шипа (арасан) сулар болса, не жазуы бар тастар болса, солардың бәрінің есімдерін біліп, солар тақырыпта айтылып қалған қисса сөздерін жиып үшінші дәптерге жазыңыз» . . . - деп пысықтайды тағы. Шыңғыс бұл тапсырмаларды орындауға іле-шала кірісіп те кетеді. Солардың ең алғашқысы, оның көне Қараобаның орнында ірге көтерген Аманқарағай бекінісіне айнала ор қазу кезінде табылған мыс қазанды Омбыға жіберуі болған. Шыңғыстың Ладыженскийге жазғанына қарағанда, солордан қыш құмыралар да ұшырасқан, бірақ олар қолмен абайлап ұстамағандықтан үгіліп, күлпаршасы шыққан еді.

Ал ауыз әдебиеті үлгілерін жинай бастағанының бір белгісі - оның Шоқан еске алған алған «Едіге» жырын жазып алуы. Әкелі-балалы екеуінің одан кейін де «Қара қыпшақ Қобыланды», «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырларының бірнеше нұсқасы, «Ер Көкше - Ер Қосай» мен «Орақ батыр» жырларын, халық аузындағы өзге де көптеген шығармаларды қағазға түсіріп, зерттеушілерге тапсырып отырғаны белгілі.

Шоқанның өмірі мен қызметі

Шоқанның білмекке құштарлығы барған сайын күшейе түсті. Ол үлкен қалада оқуды армандайды. Шыңғыс баласын жақсы білім алатын оқу орнына бергісі келеді.

1847 жылдың күзінде әкесі 12 жасар Шоқанды Омбыға әкеледі. Шыңғыстың орыс достары оған баласын Сібірдің сол кезде ең жақсы оқу орны деп саналған Сібір кадет корпусына оқуға түсуге көмектесті. [3. 18] .

Сібір кадет корпусы 1845 жылы Сібір шептік қазақтарының әскери училищесі негізінде құрылып, сол кездегі ең жақсы оқу орындарының бірі деп саналды. [3. 19] .

Ол сегізжылдық оқу орны еді. Онда тарих, география және әдебиеттен бағдарлама көп нәрсені қамтыды. Бастауыш сыныптардан-ақ кадеттер ежелгі заман тарихын, Еуропа географиясын өтті. [3. 20] .

Шоқан кадет корпусына келгенде орыс тілін жақсы білмейтін, бірақ сирек кездесетін қабілетінің арқасында осы қиыншылықты тез жеңіп шықты. «Шоқан тез дамыды, - деп еске аладыоның мектепте досы Г. Н. Потанин, - орыс жолдастарын басып озып, оған көп адам назар аударды, оның қабілеттілігі сондай, тіпті оқуға түспестен бұрын сурет сала бастаған еді».

Арада екі-үш жыл өткеннен кейін-ақ Шоқан «тек өз сыныбының алды болып қоймай, өзінің зеректіміен екі жыл жоғары сынып оқушыларын да басып озды. »

Екінші курстан бастап Шоқан мен оның ұстаздарының арасында етене жақындық және достық қатынас орнады. Шоқанның дамуына үлес қосқан Қазан университетінің шығыс факультетін аяқтаған және корпуста орыс әдебиетінен сабақ беретін әдебиетші және шығыстанушы Н. Ф. Костылецкий (1818-1867жж. ) ; өркениеттер тарихынан сабақ беретін, жер аударылған ғалым П. В. Гонсевский; жас кезінде Н. Г. Чернышескиймен дос болған және оның идеяларын жақтаушы әдебиетші П. В. Лободовский көп ықпал етті. В. Г. Белинскиймен А. И. Герценнің рефолюция-демократиялық идеяларымен тәрбиеленген демократ орыс зиялылары еді. [3. 23] .

Мұрағаттарда Н. Ф. Костылецкий мен Шоқан Уәлихановтың сол кездегі бірі И. Н. Березинмен болған ғылыми және әдеби байланыстардың ертеден басталғанын көрестетін эпистолярлық және қолжазба материалдар сақталған. Омбыда Н. Ф. Костылецкийдің қолында қазақ халық поэзиясының көптеп жиналған қолжазбалары, соның ішінде Обаған өлкесінде Ш. Уәлиханов қағаз бетіне түсіртіп, кейін Шоқан өзі табыс еткен белгілі «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырының бірнеше үлгісі бұл әдеби байланысты жандандыра түсті. Қазақ халық әдебиетінің қазынасын ғылыми ортада жылдамырақ жария ету үшін Н. Ф. Костылецкий бұл көп материалды Петерборға, профессор И. Н. Березинге жіберді, содан бері олар ғалымның мұрағатында сақтаулы. Сөйтіп, олар «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» поэмасының ежелгі анағұрлым толық нұсқасын орыс тіліне аударып шықты.

1852 жылы Н. Ф. Костылецкий арқылы Шоқан мен И. Н. Березиннің арасында достық байланыс орнады. И. Н. Березинге хан жарлықтарында кездесетін кейбір терминдерді талдап түсіндіру үшін көмек қажет болды. Бірақ Н. Ф. Костылецкий И. Н. Березинге «Тоқтамыстың жарлығындағы» талдауға мүлдем келмейтін кейбір сөздер жөнінде бар ықыласыммен көмектесейін-ақ десем де сіздің қасіретіңізді жеңілдетуге шарасыз болып отырмын» деп жауап қайтарып, оған бұл мәселе туралы Шоқан Уәлихановпен байланысуды ұсынды. Ш. Уәлихановтың И. Н. Березинге жазған жауап хаты бүгінге дейін жетіп отыр. Бұл хатында Шоқан И. Н. Березиннің сұрақтарына былай жауап береді: «Тоқатмыстың жарлығындағы» бүгінде татар тілінде қолданылмайтын кейбір сөздердің мағынасын қырғыз тілінен іздестіру жөніндегі сіздің ұсынысыңызды өзімнің бұрынғы ұстазым Н. Ф. Костылецкийде естігеннен кейін мен қазақ қарияларынан сұрастыра жүрі, біздің тіліімізден бірсыпыра сөздер таптым, оларды сізге жіберуге асық болып отырмын», - деп жазды. [3. 24] .

Жас Шоқан буржуазиялық қоғам қоғам шынайы көрсетілген философиялық трактаттар мен әлемуеттік романдарды тереңдей зерттеді. Шоқан философиялық танымын көбінесе В. Г. Белинский, А. И. Герцен, кейінірек Н. Г. Чернышевский мен Н. А. Добролюбов секілді ұлы орыс ойшылдарының шығармалары арқылы жетілдірп отырды. [3. 25] .

1853 жылы 18 жасында Шоқан кадет корпусын бітріп «армиялық атты әскердің» корнеті болып шықты. [3. 29] .

Шоқан Уәлихановтың қоғамдық және әдеби қызметі оқуды бітіірп шығысымен-ақ бірден басталды. Қағаз жүзінде Шоқан Сібірдің қазақ әскерлерінің 6-атты әскер полкінің офицері болып тағайындалғанымен, шын мәнінде Батыс Сібір генерал-губернаторының жанында қалдырылады да, арада бір жыл өткеннен кейін Батыс Сібір мен қазақстанның солтүстік шығыс аудандарын басқарып отырған генерал Г. Х. Гасфорттың адътанты болып тағайындалады. Сонымен қатар өлкенің бас басқармасы бойынша Шоқан Уәлихановқа төтенше тапсырмаларды орындайтын офицер қызметі жүктеледі. [3. 29] .

1854-1857 жылдары Шоқан Ұлы жүз қазақтарының және қырғыздарының бұғу, сарыбағыш, және солту руларының Ресейге бейбіт жолмен қосылуы туралы мәселені шешуге зор жігермен қатысты. Ол қызметтік міндетіп ғылыми іспен табысты үйлестіре білді: география, тарих, генеология бойынша әртүрлі мағлұматтар жинап, әдет-ғұрыптарын, халық поэзиясын қағазға түсірді.

1855 жылы Шоқан генерал Г. Х. Гасфорттың сапарына қатысып, Орталық қазақстан, Жетісу және Тарбағатайға үлкен саяхат жасайды. Оның бағыты Омбыдан Семейге, одан аягөз, Қапал және бұл кезде Верный бекінісін салу ісі жүріп жатқан Іле Алатауы арқылы өтті. Бұл сапар ШүУәлихановтың қазақ халқының тарихы мен тұрмысын терең зерттеуге бастама болды. Шоқан статистика, қазақтардың заң-дәстүрлері мен ертедегі діні жөнінде мәліметтер жинады.

Қайтар жолда Шоқан Г. Х. Гасфортты Алтын Емел жотасына дейін ғана шығарып салып, осы жерден Жоңғар қақпасына дейін барып, Алакөл маңына және Тарбағатайға сапар шекті, содан кейін Орталық Қазақстанға беттеп Қарқаралы және Көкшетау, Баянауыл арқылы жүріп, күзде Омбыға оралды. Бұл сапар жас Уәлихановқа ұмтылмас әсер қалдырды. [3. 33] .

1856 жылдың басында Ш. Уәлихановқа кезекті поручик шені берілді.

Омбыға қайтып келгеннен кейін Шоқан өзінің жинаған материалдарын қорытындылауға кірісіп, сол материалдар негізінде қазақтардың жерді пайдалану, рулық, отбасылық қарым-қатынастары мен ертедегі діни ұстанымы жайлы ресми есеп жазды.

Ш. Уәлихановтың ғылыми еңбегінің дамып, өркендеуіне кең өріс 1856 жылы ашылды. Ол полковник М. М. Хоментовскийдің басшылығымен ұйымдастырылған ірі әскери-ғылыми танысу және Ыстықкөл алабын топографиялық картаға түсіру еді. «Бұл экспедияға қатысуымыз үлкен абырой болды, - деп жазады Уәлиханов, және қара қырғыздардың арасында екі ай жүріп, көбінесе олардың аңыздары мен тілін зерттеп, әрқилы пайдалы мәліметтер жинап алдық».

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.