Қарақытай мемлекеті
Жоспар
Кіріспе
I Бөлім
1 мемлекет құрылуының алғышарттары және әскери демократия.
1.1 Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктер.
1.2 Үйсін, Қаңлы, Ғұн тайпалық одақтары.
II Бөлім
2 Түрік қағанаты.
2.1 Батыс түрік қағанаты.
2.2 Түргеш қағанаты.
2.3 Қарлұқ қағанаты.
2.4 Оғыз мемлекеті.
2.5 Кимек қағанаты.
2.6 Қарахан мемлекеті.
2.7 Қарақытай мемлекеті.
2.8 Наймандар мен Керейлер ұлысы.
2.9 Қыпшақ хандығы.
Қорытынды
1.1Б.з.дейінгі бірінші мыңжылдықта Орта Азия, Таяу және Орта Шығыс
жерлерінде Ассирия мен Мидия мемлекеті құрылады.VI ғ. Ми-дия мемлекетінің
орның Ахеменидтер мемлекеті басады.Бір топ парсы тайпаларының көсемі II-Кир
оның негізін салады,б.з.дейінгі 550 ж.
ол Мидияны талқандап, өзіне бағындырады да, тіпті Орта Азияның оң-
түстік аудандарында қоластына қаратып орасан зор империя құрады.
Б.з. дейінгі 530-522жж. арасында Ахеменид мемлекетінің құрамына Парфия мен
Хорезм, Бактрия мен Соғдиана, Сақа енеді, ал Орта Азия мен Қазақстан
территориясын мекендеген халықтарды Ахеменидтер не жаулап алады, не
бағындырады.
Көне деректерге жүгінсек бактриялықтар, соғдылар мен хорезмдік-
тердің теріскей жағын желдей жүйрік атты көшпелі турлар мекендеген.Парсы
деректерінде турлар – сақтар деп аталады, бұл
еңіреген ерлер деген сөз, ал грек авторларының туындыларында
олар скифтер деген атпен белгілі, бұл көшпелілердің екінші атына айналып
кеткен.
Б.з.I ғ. көне Рим оқымыстысы Плинийдің Үлкені : Яксарттың арғы
бетінде скиф тайпалары тұрады.Парсылар жалпы оларды сақтар деп атайды...
Скиф халықтарының саны хисапсыз көп ... Олардың ішіндегі ел-жұртқа әйгілі
сақтар, массагеттер, даилар, исседондар, аримаспі-
лер - деп жазады. Біздерге жеткен сипаттама деректерге қарағанда,
сақтар малшылар болған, олар жылқы, мүйізді ірі қараны, уақ малдар-ды
өсірген, шеттерінен ат құлағында ойнайтын шабантоздар, құралай-ды көзінен
ататын садақшы-мергендер екен.
Гректер мен парсылар скифтер мен сақтар атын айтқанда, бәрінен де
бұрын туыс тайпалардың сансыз көп одақтарын айтса ке-
рек. Олардың ішіндегі ең көбі массагеттер болған. Геродот олар тура-лы
туралы былай деп жазады: Бұл халық Аракс өзенінің арғы бетін-
де, исседондарға қарама-қарсы тұрады... Киетін киімдеріне, тұрмыс салтына
қарасақ, скифтерге ұқсайды.Олар атпен де, жаяу жүріп те соғысады. Соғыстың
осынау екі тәсіліне де жеттік, садақпен де, сүңгі-
мен дешайқаса біледі; әдетте, айбалтамен де қаруланады.Олардың барлық
бұйымдары алтын мен мыстан... Олардың егін екпейді, үй жануарларының
етімен, балықпен қоректенеді, Аракс өзені оларды балыққа шаш-етектен
келтіреді.Олар сүт ішеді.
Басқ бір авторлар: Соғдының ар жағында, Яксарттың бойын қуалау
сақтар қоныс тепкен- сияқты мәліметті келтіреді.
Парсының сына жазуларында сақтардың үш тобы туралы сөз бо-
лады:парадрайя –теңіздің арғы бетіндегі сақтар, хаомаварга-хаома сусының
жасайтын сақтар.Ол тайпалардың қай араны мекен еткенін кәзір ашып айту
қиын, өйткені ежелгі авторлар тілгетиек боларлық ғы-лыми географиялық
деректер қалдырмаған. Бірқатар зерттушілердің
пікіріне сенсек, парадрайя сақтар Арал өңірінде, Сырдария мен Әмур-
дарияның төменгі ағысында немесе Қара теңіздің теріскей бетінде өмір сүріп,
тіршілік құрған.
Тиграхауд-сақтары Сырдарияның орта аймағы мен Тән-Шәнда
мекендеген;хаомаварга-сақтар Мұрғаб алқабынан қоныс тепкен.
К.А.Ақышевтің пікірі бойынша, Иран жазба деректеріндегі тиграхауд
Сақтарына ортокарибантия скифтері сәйкес келеді, өйткені жоғарғы екі
атаудың екеуі де шошақ бөрікті сақтар деген сөз. Бұған қоса айтатын бір
жәйт, Персеполдегі Ксеркс сарайының барельефтерінде
бейнеленген сақтардың бет пішіні моңғолоидті және олар биік шошақ бөрік
киеді, ендеше бұлар, әсілі, тиграхауд-сақтар болуға тиіс- дейді
ғалым.Моңғолоидтер таралатын орталықтардың бірі Жетісу аймағы болуы мүмкін
екендігі себепті тиграхауд-сақтар Жетісуда тұрып тіршілік еткен деп
қорытынды шығарады ол.Есік обасына қойылған сақ патшасының басына биік
шошақ бөрік кигендігі оның бұл болжамын дәлелдеп дәйектейді.Зерттеушінің ой-
пікірінше, осынау сақтардың
тайпалық одағына сол сияұқты аксатагилер, аристейлер, мүмкін, аргиппейлер
де кірген болуға тиіс.
М.Қ.Қадырбаев, аорсылар – Оңтүстік Орал өңірін мекендеген сав-
роматтар тайпаларының бірі деп есептейді.Олардың теріскейінде қо-
ныс-өрісін әр түрлі ағаштар өсетін қалың орман қаптаған будиндер,
ал олардан да әрі теріскей жақта аңшылықпен айналысатын- фисса-
геттер мен киркилер жайлап қыстаған. Асқаралы таулар етегін мекендеген
аргиппейлер, әсілі, Орал өңірінің оңтүстік шығысында
тірлік кешкен тәрізді: Грифтердің алтын қазынасын қорғайтынарии-
масп атты сақ тайпалары Алтайда тұрғанға ұқсайды, өйткені алтын
кендері сонда болған ғой.
М.Қ.Қадырбаев исседондарды Орталық Қазақстан кеңістігіне орна-
ластырады. Сақтардың әр алуан тайпалары қайда тұрды деген сауал-
дың түбірлі жауабы археологтардың байыпты зерттеуінен кейін ғана
берілуге тиіс, өйткені материалдық мәдениттер айырмашылығын тек
археологиялық ескерткіштер арқылы ғана анықтауға болады.
Сақтардың парсылармен соғысы көптен белгілі.Мәселен, бірқатар
деректерде Кирдің сақ патшайымы Томириспен соғысқаны жазылған.
Сақтармен Ахеменидтер әулетінің өзге де патшалары шайқасқан.Б.з.б
519-518жж. сақтарға қарсы I-Дарий жорық ашқан.Антик авторы Полиэн, Дарийдің
жер қайысқан қолды бастап, сақ жеріне баса-көктеп
кіргенін жазады.Тамшы нәрі жоқ сусыз шөлде қалың әскер қырылып қала
жаздайды.Дарий ілдабайлап әскерін апаттан құтқарады, бірақ
жалпы алғанда жорық сәтсіз аяқталады.Алайда, ақыр соңында Дарий
сақтарды бағындырады, оларды алым-салық төлеуге, өз жауынгер-лерін парсы
соғыстарына қатысу үшін жіберуге көндіреді. Парсы әс- керінің құрамына
кірген сақтар Мысыр мен Грециядағы соғыстарға
қатысады, Фермофоль маңындағы шайқаста көзге түсіп, Палатея жанындағы
шайқаста жаужүрек батырлықтың небір үлгісін көрсе-
теді.
Сақтар тарихының тағы бір беті Александр Македонскийдің жи-
һангерлік соғысына қарсы күреспен байланысты, ол Ахеменидтер
мемлекетін талқандап, бағындырғаннан кейін Орта Азияны жаулап алуға
кіріседі. Б.з.дейінгі 330-327 жж. Александр Македонский Соғ-
даның астанасы Мараканданы басып алып, Сырдарияға қарай бет-
тейді, ол кезде бұл дария отырықшылар мен көшпелілер арасындағы
өзіндік бір шекара болып есептелетін.Александр басып алып, олар-
ға өзінің әскери гарнизондарын қойған қалалар Сырдарияның сол
жағалауына ірге тепкен еді.
Өзеннің қарсы бетінде, гректермен айқасқа кету үшін қолайлы
сәтті күтіп, сақтар қолы жиналып жаты. Сырдария қалаларын алған
кезде, еркек кіндіктілердің бәрін жусатып салып, әйелдер мен ба-
лаларды,тағы басқа олжаларды қарбыта алып кеткен грек-маке-
дон әскерінің рақымсыз қаталдығы Орта Азияда халық көтерілісін
туғызады бірақ ол аяусыз қатыгездікпен талқандалып тасталған.
Александрдың бұйрығы бойынша Сырдария жағасынан Алексан-
дрия Асхата деген қала салынады. Бұл қала жаңа мемлекеттің сол-
түстік шығыс шебіндегі тірек-пункті ретінде саналады. Оны салу сақ-тарды
көп алаңдатады.Сақтар өзеннің екінші бетінен гректерге садақ оғын
жаудырады. Александр өз тарапынан көшпелілерді катапуль-
таларымен атқылап,оларды шегінуге мәжбүр етеді де, өзі әскерімен
жеделдетіп өзеннен өтіп, сақтарды қуалай жөнеледі. Бірақ бұл жеңістің аяғы
жеңіліске айнала жаздайды, грек әскері қайта қалаға оралады. Александрдың
өз басы осы жортуылда жараланады. Сөй-
тіп Александр Македонскийдің Яксарт сыртындағы сақ тайпаларын
қырып, бағындырғысы келген ұмтылысы сәтсіз аяқталады.
Орта Азия мен Орта Шығыстың тағдырында сақтар бұдан былай
да маңызды рөл атқара береді. Мәселен, Парфия мемлекетінің құ-
лауына, Грек-Бактрия патшалығының талқандалуына және Кушан
империясының құрылуына ат салысады.
Сақ тайпалары тарихы мен олардың материалдық және рухани
мәдениетінің аса маңызды бастау деректері-қорымдар, жартастағы суреттер,
сақ бұйымдарының көмбелері.Археологтар зерттеулері
Қазақстанның әртурлі аймақтарынан сақтардың аса жарқын, байырғы мәдениетін
ашуға мүмкіндік береді.Сақ дәуіріне жататын археология-
лық ескерткіштер Орталық, Батыс және Солтүстік,Шығыс,Жетісу мен
Оңтүстік Қазақстан территориясынан табылады.
Орталық Қазақстан. Біркездері қола дәуіріндегі андронов мәде-
ниеті қамтыған Орталық Қазақстан жерінде б.з.дейінгі VII-IIIғғ.Тас-
мола мәдениеті қалыптасқан, мұның аты Тасмола алқабының байып-
ты зерттелген қорымдарына байланысты қойылған.
Ең ірі аумақты қорымдар-Бұғылы,Қызыларай,Қарқаралы ,Баян-
аула,Қызылтас,Кент,Ортау,Ұлытау,Арғ анаты баурайларында шо-
ғырланған.
Тасмола мәдениетінің дамуында үш кезеңі айрықша көзге түседі.
Бірінші кезең б.з.дейінгі VII-VIғғ. қамтиды. Оған Тасмола, Қарамұрын,
Нұрмамбет қорымдары жатады.Қорғандардың үйіндісі топырақ не тас аралас
топырақ болып келеді.Екінші кезеңде б.з.дейінгі V-IIIғғ.
өлікті қою салты сақталып, ал атты қоса жерлеу ғұрпы жоғалып кетеді.
Үшінші кезеңде б.з.дейінгі III-Iғғ. обалардың бұрынғы құры-
лымы, түрі сақталады, бірақ мола ішінде түбі тегіс домалақ ыдыс-
тар пайда болады.
Батыс және Солтүстік Қазақстан. Дала және орманды дала жа-
зықтарынан ондаған қорымдар кездеседі. Еділ мен Жайық арасын-дағы мол
аймақтан қорымдардың ең көп шоғырланған жерлері-Үл-
кен және Кіші өзеннің бойлары, Қамыс-Самар көлдерінің өңірі, Елек,
Шаған, Отуа, Ембі жағалаулары.Қазақстанның солтүстік аудан-
дарында қорымдар Тобыл мен Есіл алқаптарынан көбірек үйірім-
үйірім болып кездеседі.Бай обалар өздерінің көлемдерімен көзге тү-
седі және олардың үйінділерінің диаметрі 50-60 м, биіктігі 3-4 м бо-
лып келеді.
Бүкіл ескерткіштер екі хронологиялық кезеңге жатады. Оның
біріншісі б.з.дейінгі VII-Vғғ. кезеңі деп есептеледі және савромат
мәдениеті өмір сүрген уақытты қамтиды; екінші кезең б.з.дейінгі
IV-IIғғ. Болып мерзімделеді және сарматтар кезеңіне сай келеді.
Шығыс Қазақстан. Сақтардың қыруар қорымдары Алтай ая-
сынан, әсіресе Ертіс пен оның салалары алқаптарынан, Қалба қы-
ратының теріскей және түскей жоталарынан, Шыңғыстау мен Тар-бағатай
бөктерлерінен кездеседі, үлкен яғни патша обалары Ші-
лікті алқабында шоғырланған. Жалпы шығыс Қазақстанда гриф-тер алтынын
күзететін аримаспілер тайпасы тұрған секіді.
Шығыс Қазақстан сақ тайпаларының мәдениеті өз дамуында
үш кезеңді басып өткен: майәмір кезеңі – б.з.дейінгі VII-VIғғ.,берел
кезеңі – б.з.дейінгі V-IVғғ.,құлажүргін кезеңі – б.з.дейінгі III-Iғғ.
Майәмір кезеңінің соңында салт кісіні атымен бірге қоятын қа-
бырлар пайда болды.Шілікті алқабынан үлкен обалар қорымының
құрамына кіретін, көпке белгілі Шілікті обасы қазылып ашылды. Бұл
қорымның барша обасы патша мазары қатарына жатады. Олар-дың он
үш үйінділерінің диаметрі 100 м дейін, биіктігі 8-10 м дейін
жетеді, қалғандары – 20-дан 60 м дейін, биіктігі 5 дейін. Бұл ру неме-
се тайпа көсемдерінің жүздеген жылдар бойы қойылып келе жат-
қан ортақ қорымы болғанға ұқсайды.
Шілікті қорғаны шамамен алғанда б.з.дейінгі VII-VIғғ. салынған
деп есептеледі.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан. Бұл – сақ тайпалары мекендеген аса
көлемді аймақ: тиграхаудтар – Жетісуда, ал массагеттер – Арал
өңірі мен Сырдария бойында өмір сүрген.
Сақ тайпалары көп қоныстанған орталықтардың бірі – Іле ал-
қабы болған.Бесшатыр, Есік, Түрген, Кеген оба-мазарлары тап осы
алқаптан табан тепкен.
Жетісудағы сақ мәдениеті өз дамуында екі кезеңді басынан
өткерген: ерте кезең – б.з.дейінгі VIII-VI ғғ., кейінгі кезең – б.з.дейін-
гі V-III ғғ. Соңғы кезеңнің патша обалары ескерткіштері жөнінде-
гі ең толық мәліметті б.з.дейінгі 1 мың жылдықтың орта кезіне
жататын Бесшатыр қорымы және Есік обасы береді.
Есік обасы – Жетісу сақтарының тамаша ескерткіштерінің бірі
болып табылады. Ол Алматының шығысында 50 шақырымдай жер-
де, Іле Алатауының баурайында орналасқан. Обаның диаметрі 60 м
ал биіктігі 6 м. Топырақ үйіндісінің астында екі қабыр – орталықта
және бүйірде орналасқан. Орталықтағы қабыр тоналып, бүйірдегісі
аман қалған екен. Төсеніш үстінде басы құбылаға қаратылып, киін-
діріліп, қару жарағын таққан күйінде, мола иесі жатқан. Антрополог-тар
айтуынша бұл кісі 17-18 жастар шамасында, оның бойы 165см,
болған.
Қабырдың батыс қабырғасы жағында жылтырата сыпланған
қыш құмыра мен табақтар көрінеді. Сол арада имек сабының ұшы
тырнаның басы сияқтанып келген күміс қасық, түбінде сегіз күлтелі
гүл суреті салынған күміс кесе, бүйіріне 26 таңбадан тұратын екі
жол сөз жазылған оймақтай күміс аяқ жатыр.
Өліктің басына биік былғары қалпақ-дулыға кигізілген, оның
сыртына әртүрлі аңдар мен құстар, қауырсын мен масақты оқ-тар
алтынмен апталып бейнеленіпті. Дулығаның төбесіне тәж ре-
тінде титімдей арқар бейнесін қойған.
Сонымен қатар оның мойнына ұшы барыс бастарымен безен-
дірілген алтын өңіржиек салынған, құлағына көзтаналы, бирюзадан
салпыншағы бар сырға тағылыпты. Екі саусағында алтын жүзіктері
бар – оның біреуінің көзі тегістағы, екіншісіне адамның арай қор-
шаулы басы бейнеленген.
Белбеуінің оң жағына қызыл түсті ағаш қынапты ұзын семсер
Ілініпті. Семсер – темірден, оралмалы – орам бедері бар сабы имек-теу.
Сол жағында ақинақ – қанжар ілінген. Оның темір жүзінің ор-
тан-беліне иреңдеген жылан бейнесі алтынмен бедерленген. Қан-
жар қынының екі жағы үстеме пластинкамен көмкерілген, оның бі-
реуінде ат, екіншісінде бұғы бейнеленген. Есік обасының салынған
кезі б.з.дейінгі IV ғ. деп есептеледі.
Сақтар көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан.Олардың негізгі
малы алыс жүріске бейімделген жылқы, түйе, қой болатын.
Көшпелі мал шаруашылығымен қатар жартылай мал шаруа-шылығы
да дамыды. Ол тұрақты қысқы және жазғы мекенжайлары
болуын күнілгері ойластырып отырған, өйткені сол мекенжайларда
малшылар жазы мен қысын өткізген.Қысқы тұрақтар үшін жертөле-
лер мен жартылай жертөлелер салынған. Мұндағы жұрттың бір бө-
лігі жаз шыға, келер қысқа азық-түлік дайындау үшін қыстауда қа-лып,
егіншілікпен айналысқан. Мал шаруашылығының осы түрі Шы-
ғыс Қазақстан мен Жетісуда, Орталық және Батыс Қазақстанның
бірқатар аудандарында етек алған еді.
Мал шаруашылығының үшінші түрі – отырықшы шаруашылық болатын.
Мұнда халықтың бір бөлігі ұдайы егіншілікпен шұғылда-
нып, отырықшы болып қалатын. Ал, оның екінші бөлігі жақын-жуық
жерлердегі жазғы жайлау мен қысқы өрістерге көшіп жүріп отыр-ған.
Қазақстанның оңтүстігінде - Сырдария мен Арыс, Келес алқап-тарында хал-
жағдай тап осындай еді. Оларда әсіресе ірі қара мал басым болды.
Жылқы өсіру сақтар мал шаруашылығының аса маңызды ба-
ғытының бірі. Олар жылқының екі түрін өсірген :біреуі - басы үлкен,
аяғы жуан, денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі – шоқтығы биік
бойшаң, сымбатты жылқы болған, оны қарулы жауынгерл мі-
нетін болған. Бұған Орталық Қазақстанда жүргізілген қазу жұмыс-
тарының материалдары дәлел.
Ал Алтайдағы Пазырық обаларын қазған кезде табылған 80 ат
қалдығының материалдары бойынша жылқының төрт тұқымы бө-
лініп шығарылды. Оларды көсемдер мен текті батырлар мінетін бол-
ған.
Жылқының жаңа тұқымын шығару ісіне желдей жүйрік сәйгүлік-
терімен әйгілі Ферғана, Бактрия, Парфия сияқты көрші елдердің асыл
тұқымды жылқылары пайдаланылған.
Көшпелілердің үйге үйренген малының ең маңызды түлігінің бі-
рі қой еді. Қазбалаоға қарағанда, сақтарда маңдай алды дөңестеу
ірі қойлар көп тараған.
Сақтарда қой шаруашылығымен бірге түйе шаруашылығы да
кең дамиды, ол әсіресе Батыс және Оңтүстік Қазақстанның дала-
лық және шөлейт аудандрында өркен жаяды. Түйе мініс және
жүк көлігі есебінде де пайдаланылады, оның жүні, еті мен сүті көш-
пелілердің тұрмыс қажетін өтейтін.
Ғалымдардың пікірінше көшпелілер шаруашылығында ірі қара
мал елулі рөл атқармаған. Дегенмен де көшпелілер мүйізді ірі қа-
раның жыл бойы жайылымнан қорек таба алатын тұқымын шыға-рады.
Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен қамтамасыз еткен.
Олар тары, арпа, бидай егкен. Оңтүстік Сырдария алқбында сақ-тардың
Шірік – Рабат, Бәбіш – молла, Баланды секілді қоныстары төңірегіндегі
егістіктерді жарма тартып суарып отырған.
Кейбір деректерге сүйеніп сақ қоғамы үш топтан тұрды деп
болжай аламыз:олар – жауынгерлер; абыздар жігі – олардың таны-мал
белгісі құрбан табақ пен айрықша бас киім болған; қауымшыл сақтар,
сегізаяқтар жігі яғни соқаға жегетін екі өгізі барлар жігі.
Осы жіктердің әрқайсысының өзіне тән дәстүрлі түсі болған.
Жауынгерлерге – қызыл және сары-қызыл, абыздарға – ақ, қауым-
шылдарға – сары мен көк таңдалып беріледі.
Сақ тайпаларының көсемдері әскери жіктердің өкілдері бол-
ған. Гректер оларды басилевс – патша деп атаған. Жауынгерлер мен
патшалардың белгісі жебелі садақ екен. Патша садағын ба-
ласына әрі мұрагеріне тапсырып отырған, сол себепті де жауын-
герлер мен патшалар зиратына садақ пен жебелерді бірге қой-
ған. Садақты мейлінше шебер ату патшаларға тән қадыр-қасиет.
Патша жауынгерлер жігіне жатуының үстіне ол тағы құдайлардың
қалаулысы, көк пен жер астындағының дәнекері, дүниенің кіндігі,
жердегі бақ – дәулет көзі болған. Халық дәулеті оның дене күші
мен рухани қуат – жігеріне байланысты болды. Ол халықтың бар-
ша жіктерінің бейнесі деп танылған.
Сақтарда тараған Аң стилі өнері сақтар Алдынғы Азия мен
Иранға жорық жасаған кезде танысқан оңтүстік дәстүрлері әсері-мен
пайда болған. Сол кездегі осы арада сақтар өнеріне арыс-
тан, арыстан – самұрық кейіптері ауысып келеді. Бұл кейіптер бұ-ғы,
қошқар, түйе, барыс, жолбарыс, бүркіт сияқты жергілікті жануар-
лар бейнелерімен сіңісіп кетеді. Осы бір аталған кейіптер әсемдік
әшекейлері ғана болмаған, сақтар олардың әрқайсысына белгілі мән
берген.
Сақтарда зергерлік өнер жетіліп биік деңгейге көтерілген. Зер-
гер – шеберлер алтын, күмісті балқытып құю, штампылап өндеу ісі-
мен таныс болған, олар әсемдігі мен композициялық түзілімі адам-
ды таң қалдыратын бұйымдар жасаған. Зергерлік өнерде олар ағаштан
жасалған әртүрлі бейнелер мен әшекейлерді қақ алтын-мен аптау
әдісін қолданған. Сақтар арсында ағашты өңдеп, оюлап
бедерлеу ісі жақсы дамығанын ағаштан істелген ыдыс –аяқтардан,
аңдар мен жануарлар бейнелерінен, әралуан қапсырмалардан көру-ге
болады. Ағаш ою - өрнектеумен бірге сүйекті өңдеу және одан әртүрлі
бұйымдар – қапсырма, тоға, түйме жасау кәсібі де дамиды.
Басқа халықтар сияқты сақтар да табиғаттың күштеріне – күн-
ге, күн күркіреуіне, найзағайға, жел – дауылға табынған, осы құбы-
лыстар оларға құдай бейнесі секілденіп көрінген. Олардың түсінігі
бойынша құдайлар, қанатты тұлпарлар, ат – самұрықтар сияқты,
қиялдан туған аңдар мен құстар, жануарлар бейнесінде де кө-
ріне беретін болған. Осынау кейіптердің мифология мен ауыз әде-
биетінен кең орын алатыны сондай, Евразия далалары өңірінде өз-
геше бір аң стилін тудырған.
Тұтас алғанда сақтардың немесе сақ – скифтердің аң стилі
сақ тайпалары дүниетанымының заңды көрінісі, олардың мифоло-
гиясының бейнелеу өнеріне келіп сіңуі, идеологиясын білдіретін
айрықша белгілер жүйесі ретінде құрылып қалыптасты.
2. Жетісудағы Тиграхауд – сақтар жерін мұра етіп алған үйсін
тайпалары Орталық Азияның түпкірінен келген еді. Б.з.дейінгі II ғ.
160 ж. шамасында үйсіндердің бір бөлігі Жетісуға көшіп келіп, сақ
тайпаларын бағындырды, сөйтіп қолбасшы гуньмо - Күн бегі деп
аталатын иеліктін негізін салды.
Үйсіндердің негізгі территориясы Іле алқабында болды, олар-
дың батыс шекарасы Шу мен Талас арқылы өтіп, Қаңлылармен
шектесетін. Шығысында хұндармен отақ шекара болды, ал оңтүсті-
гінде олардың иелігі Ферғанамен ұштасып жаты.
Үйсіндердің астанасы Чигучен Ыстық көлдің жағасында орна-
ласты. Ол жағалай қыстақтары бар бекіністі қала еді.
Қытай императоры Удидің 138 ж. батысқа жіберілген елшісі кі-
нәз Чжан Цянь үйсіндер иелігінде 630 мың адам бар және айқасқа
188 мың жауынгер шығара алады деп жазады. Жазба деректер үй-
сін билеушілерінің сараланған 30 мың атты нөкері және оларға ба-
ғынатын 10 мың садақшы туралы мәлімет қалдырған.
Деректерде б.з. III ғ. дейін із қалдырған үйсіндердің саяси
та-рихы олардың Қытаймен байланысы болғанын, елшілік қарым - қа-
тынас жасағанын, үйсіндардің гуньмолары – билері қытай ханшала-
рына үйленіп отырғанын баяндайды.
Үйсіндердің этникалық тегі әлі де ақырына дейін анықталмаған.
Зертеушілердің біразы үйсіндер шығыс Иран тайпаларынан шыққан десе,
екіншілері үйсіндер – түріктердің арғы аталары, олар түрікше сөйлеген
деп есептейді. Алайда қалай болса да қазақтың ірі тай-паларының
бірі үйсін деп аталады.
Жетісу жерінде үйсіндердің ондаған обаларында қазу жұмыста-
ры жүргізілген және олардың мекенжайлары зерттелген. Үйсіндер-
дің қорымдары тау сілемдерінде, таулы алқаптар мен өзен жаға-
лауларында орналасқан. Әдетте олар өзен бойын қуалай созылып жататын
обалар тізбегі болып табылады.
Обалардың көпшілігінің диаметрі 6-20 м және биіктігі 0,5-1,5 м
топырақ, тас қиыршық немесе топырақ – тас аралас үйінділер бо-
лып келеді. Олардың арасында диаметрі 50-80 м және биіктігі 8-12 м
жететін тым үлкен обалар кездеседі.
Қорымдардың ертедегі бір шоғыры б.з.дейінгі III-II ғғ. жатады.Олар
- Қапшағай III , Өтеген III , Қызыл еспе, Қызыл ауыз III ,Қызыл қайнар.
Оларға ортақ сипат – қорымдардың әрқайсысында 5 – 6-дан обасы
бар тізбек болып, созылып жататындай жоспарланып істелген.
Үйсіндердің алғашқы қонысы Шу алқабынан, Қырғыз Алатауы-
ның сілеміндегі Луговое ауылы маңынан табылған. Сонымен бір-
ге Тән – шәннің таулы аудандарында үйсіндердің мекендері көп-
теген шатқалдардан кездеседі. Солардың бірі Ақтас, Кеген қыстағы-
на жақын жердегі Құрайлы өзенінің бойында. Қыстақ қасынан ежелгі
егістіктер табылды, олар өзеннен тартылған арықтармен суарылған.
Қытай бастаухаттары үйсіндерді көшпелілер ретінде сипаттаған.
Оларда үйсіндер егіншілікпен де, бау – бақша өсірумен де айна-
лыспайды, тек оты мол, суы мол жерлерге мал – жанымен бірге көшеді
де жүреді - деп жазылған.
Расында да, мал шаруашылығы ұйсіндердің өмірінде шешуші
рөл атқарды. Жетісудың табиғи жағдайы Мойынқұм мен Балқаш өңірін
қоныс еткен қыстаулардан бойлық бағдарымен жүріп оты-
рып, жаз күндері мал қоңданып, қысқы мерзімге әзірленіп алатын,
тау бастарындағы шөбі шүйгін шалғынды жайлауларға көшіп баруы-
на қолайлы болған. Бұл аймақта жайлау мен қыстау аралары 30-100
шақырым шамасында болған. Олар сол арадан тұрақты үйлер са-
лып, оның қасынан егін егіп, бау – бақша өсіретін болған. Ендеше
үйсіндер шаруашылығы кешенді - малшаруашылықты - егіншілік бол-
ған. Үйсіндер жылқы, қой, ешкі, сиыр, түйе және басқа малды өсір-
ген.Үйсін байларының табындарында 500-ге тарта жылқы болғаны
деректерден белгілі. Оларда жылқының әртүрлі тұқымы болған, оның
ішінде асыл тұқымды арғымақтар да болған деседі.
Дәулетті – текті кісілер киімдерін жібек пен биязды жүн мата-
лардан тіктіреді, ал қарапайым қалын жұрт киім – кешектерін жүн
маталарынан және қой терісінен тіктіріп киінеді екен. Жібекті Қы-
тайдан жүрдек аттарға айырбастап алатын болған немесе тарту-
таралғы және салық ретінде алып отырған.
Үйсін қоғамы біртектес болмаған, онда байлары – тайпа мен ру
дәулеттілері, жасауылдар мен абыздар және қатардағы бұқара-мал-шылармен
егіншілер болған.Үйсіндер арасында жеке меншіктің өске-
ніне обаларын қазған кезде табылған, сазбалшықтан, тастан жасалған мөрлер
айқын дәлел бола алды.Үйсінің кейбір әскербасылары мен аса көрнекті
шенеунектерінің қолында алтын мен мыс мөрлері болға-
ны туралы жазба деректер айғақталады. Жеке меншік тек малға ғана емес, жер-
суға да тараған. Деректерде қоғамның жоғарғы жігінде қызмет жүйесінің
кеңейіп кеткені айтылады.Үйсіндер қоғамырда қауымның азат мүшелерімен бірге
құлдар да болған, олар негізінен соғыс тұтқындарынан құралады екен.
Үйсін қоғамындағы әлеуметтік айырмашылықтар археология ма –
териалдарынан айқын байқалады. Үйсін обалары өздерінің көлемі жағынан үш
топқа бөлінеді: диаметрі 80 м, биіктігі 15 м дейін жететін үлкен
обалар;диаметрі 15 және биіктігі 2 м дейін жететін орташа оба-лар; диаметрі
10, биіктігі 1 м дейін жететін ең көп кездесетін кішкентай обалар.Қазба
жұмысы жүргізілген кездері, егер қабыры таланбаған
болса, үлкен обалардан археологтар көптеген алтын әшекейлерді, қару-
жарықты, саздан жасалған аяқтабақтарды тапқан. Мысалы, Тең-лік обасындағы
қабырдан киімге тағылған алтын қаптырмалар, алтын сырғалар, алтынмен
қапталған темір түйреуіш, қола айна табылған. Ал, кішкентай обалардағы
қабырда бір-екі балшықтан жасалған көзе тұрады, мәйіттің қанқасымен қатар
темір пышақтар жатады. Мұнда қойылған кісілер бір кезде қола сырғалар мен
қола моншақтар салып жүрген. Хош, сонымен жазба деректер де, археологиялық
материал да үйсіндер қоғамының даму барасында мемлекеттік деңгейгі
жеткенінен хабар береді.
Б.з.бұрынғы II ғасырдың екінші жартысындағы Халықтардың ұлы
қоныс аударуы деп аталып кеткен оқиғалардың нәтижесінде Орта-
лық Азияда жаңа мемлекеттік бірлестіктер, соның ішінде Усун, Янцай,
Кангюй (Қаңлы) мемлекеттері қалыптасады. Соңғысы Қазақстан тари-
хында елеулі рөл атқарды.
Мемлекеттің аумағы ұлан – байтақ жерді: Ташкент жазирасы мен
Сырдария, Жаңадария, Қуандария, алабының ежелгі арналарын жә-
не Жетісудың оңтүстік – батыс бөлігін қоса оңтүстік Қазақстанды алып
жатты. Ең құдыретті кезінде оған Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, Юйц-
зянь сияқты бес шағын иелік, сондай-ақ Янцай бағынды. Айтылған
аймақта археологтар сол уақыттағы негізгі үш мәдениетті – кангюй
мәдениетіне баланатын қауыншы, отырар – қаратау, жетіасар мәде-
ниетін атап көрсетеді.
Қаңлы, Қытайша Канцзюй жазба деректерде б.з.дейінгі II ғ. айты-
лады. Қытай императоры Удидің Батыс елдеріне Чжан Цянді бас
етіп сауда елшілігін жіберді. Чжан Цянь13 жылдан кейін талай қиын-
шылықтардан кейін еліне оралады. Оның жазбаларында бұрын Қы-
тайға беймәлім болып келген мемлекеттерге сипаттама беріледі.
Солардың арасында Қаңлы мемлекеті де аталады.
Қытай елшісінің мәліметтеріне қарағанда, Қаңлы Дауанның
(Ферғана) солтүстік – батысында 200 ли жерде. Осынау көшпелі ие-
лік әдет – ғұрпы жағынан юечжисылармен өте ұқсас, 90 мың әскері
бар, бірақ өзі әлсіз болғандықтан, оңтүстігінде юечжилердің, шығы-
сындағы хундардың билігін мойындайды...
Қаңлы билеушісінің мекенжайы Люени еліндегі Битэн шаһарын-
да. Билеушінің жазғы мекенжайы Люениден жеті күндік жерде. Оның
халқы 120 мың отбасынан, 600 мың жаннан құралады, саптағы әскер
саны 120 мың адам – деп жазылған.
Қаңлының билік құрған кезеңдегі сыотқы саясатының жалпы ба-
ғыты Жібек жолының Сырдария бойымен жүретін бөлігіндегі Фер-
ғанадан Арал өңіріне дейінгі аймақты өз бақылауында қайтсе де
сақтап қалуға ұмтылушы еді.
Қаңлы халқының этникалық сипаты жөніндегі міселе күрделі де
қиын. Қаңлылардың қай тілде сөйлегені жөнінде де бірыңғай пікір
жоқ. А.М. Бернштамның пікірінше, қаңлылар түркі тілдес халық бол-
ған. Басқа зерттеушілер қаңлылар солтүстік Иранның мал өсіруші
тайпалары қатарына жатады, олар б.з.бірінші мыңжылдығы ортасын-
да Сырдария бойына түрік тайпаларының қоныс аударуына байла-
нысты өзінің этникалық бейнесі мен тілін өзгерткен деп болжам
жасайды. Ал Б.А.Литвинский қаңлылар иран тілді сақтардың ұрпақ-
тары деп есептейді. Оның пікірінше, Қаңлы атын сақ тайпаларының
бірі, былғары киімді адамдар деп айтуға болады.
Қаңлылардың әскері салт аттылардан тұрған. Олардың қару-жа-
рақтары: ұшы үшкілденіп келетін ұзын найзалар, қынабы белдікке
қос таспамен бекітілетін екі жүзді семсерлер,жебесі үш қырлы оқ-
тары бар құрама садақтар, кең бөлігі садақтың өзіне, екі бөлігі оқ-
тарғаарналған үш бөлікті қорамсақтары болған. Сопақ қалқанның сырты
пластиналармен қапталған. Сауытты жауынгерлер сауытсыз
аттарға мінген. Аттардың жалы күзелген, құлақтарының арасында-
ғы кекілін күлтелендіріп жинап қойған.
Бір кездері қаңлылар өктемдік еткен аудардандан археологтар ес-
керткіштердің үлкен бір тобын тауып,оны Қауыншы және Отырар-Қаратау
мәдениетіне жатқызды.Бұлардың біріншісі Ташкент көгалды
аймағында, екіншісі Сырдарияның орта ағысы мен Қаратау сілемдері-
нен Таласқа дейінгі аудандарда тараған.
Қауыншы мәдениетінің өзгесінен гөрі тәуірірек зерттелгені Шарда-
раға таяу, Сырдарияның оң жағалауына қонысталған Ақтөбе мекені.
Қазбалардың бірі жобасы тікбұрышты, көлемі 28х18,5 м.
Орда сарайын толық аршыды.Сарай крест іспеттес етіп салынған бес үйден,
кірмелік кешені мен құрылымы батыс-шығысынан орап жатқан
Екі дәлізден тұрады екен. Оның дәп ортасында төртбұрышты зал бар,
ол басқа үй-жайлармен доғалап иіп салған арқа өткелдермен жалға –
сып жатыр. Зал бір кездері тегіс шатырмен жабылыпты.
Залдың айналасына орналысқан үйжайлар қорап шатырлармен жа-
былған, олардың біреуі – күмбезді, тегі ол Орта Азия мен Қазақстанда-
ғы күмбезді шатырлардың ертедегі түрінің бірі болса керек.Үй құрылы-
мында шатыр маңызды рөл атқарған, оған басқышпен төбедегі қақпа-
лы саңылау арқылы шыққан. Сарайдың қабырғалары, арқалық өтке-
лектері тік және төрт бұрышты қамкесектен қаланған.
Қаңлылардың мекенжайлары әдетте оба қорымдарымен қоршал-
ған, олардың ішіненЖаушықұм, Жамантоғай, Төребай-Тұмсық қорым-
дары қазылды.Қабырлар жерасты үңгірлеріне кесе көлденең жасал-
ған. Қабырларда мәйіттер қосар немесе сыңар жерленген, олармен бірге бір-
екілі не көбірек құмыралар, моншақтар, темір тоғалар, сүрме-тас қойылған.
Отырар – Қаратау мәдениетіне жататын ескерткіштер өте көп шо-
ғырланған ірі орталықтың бірі – Отырар көгалды аймағы. Арыс өзенінің
сол жағалауындағы шағын ғана жерде аумағы әртүрлі: Пұшық-Мардан,
Қостөбе, Шаштөбе, Сейтмантөбе, Ақайтөбе, Шалтөбе сияқты жиырма
шақты төбе бар.
Олардың ең үлкені – Көкмардан, ескерткіштердің басым көпшілігі
жинақталған жерді тап осылай атайды. Жәдігерлік екі бөлімнен:негіз-
гі төбе мен оның қасындағы төбешіктерден құралады. Қалажұртының орталық
бөлігі – негізгі төбе Арыстың екі тармағының қосылуы нәтиже-
сінде пайда болған аралда. Төбенің көлемі екі гектардан асады, оның ең биік
жері 15 м. Оның теріскей бетіндегі жарты шақырымдай жерден
қала қорымы кездесті, ол биіктігі 2-2,5 және диаметрі 15 метрге жете-
тін ондаған обалардан тұрады.
Қазба жұмыстары бір мезгілде қала жұрты мен оба қорымында қатар
жүргізілді. Әдетте, үйлер бір бөлмелі болып келеді, олардың іргесі жартылай
жерге, мәдени қатпарына қазылып салынған, сол се-
бепті де көше жақтан оларға үш-бес тепкішекті басқышпен кірген. Үй-
лердің есіктері бұрыштардың біріне жақын етіп салынатыны байқал-
ған. Есікке қарамақарсы,бөлменің ортасына таяу тікбұрышты жер
ошақ жасалды.
Бөлмені қуалай қабырғаларға тақап алса сәкі-төсіктер қойылған. Есікке
таяу бұрыштарда су мен тамаққа арналған ыдыс-аяқтар – хұма-
лар, су таситын құмыралар мен көзелер тұратын болған.
Ошаққа таяу жерді, еденде дәнүккіштер мен диірмендер жатқан.
Олардың бүтіндері немесе сынықтары әрбір үйден табылды десе де болады.
Кейбір үйлерде диірменге әдейі тұғыр жасайды екен.
Қаңлылар темірді балқытып, одан күнделікті тұтыныс заттарын жа-
сауды білген. Ұсталар орақ, пышақ, жебе ұштарын жасайтын темірдің
дөңгелек бөліктері табылған.
Сүйектен құранды садақтар жасауға қажетті бөлшектер, пышақ сап-
тары, түйреуіштер, қаптырмалар, әртүрлі бойтұмарлар істелген. Қас-
қыр мен иттің, бүркіттің буын сүйектерінен жасалған бойтұмарлар әсем-ақ.
Сүйектен ойып жасалған, басы бедерлі түйреуіштері де өте қызықты.
Зергерлік бұйымдар мен әшекейлер алтын мен қоладан жасалған. Лағыл мен
қызғылт ақықтан, ферузадан, түрлі – түсті шыныдан мон-
шақтар жасаған. Әшекейлерден – тас, металл, шыны моншақтар, түсті
тастан көздері бар, қола және алтын бүрме моншақтар, сырғалар мен ілгектер,
сымнан есілген өңіржиектер мен шаштүйреуіштер бар.
Шаруашылықтың маңызды бір саласы – мал өсіру болған. Егіншілігі
біраз дамыған ежелгі қоныстардан жылқы, қой, ешкі сияқты үй жануар-
лары қаңлылар тіршілігінде едәуір орын алды.
Қоныстанушылар өмірінде аң аулау ісі де үлкен орын алған. Қаңлы-
лар су құстары – үйректер мен қаздарды да, бірқазандарды да аула-
ған. Сонымен қатар олар балық аулаумен де айналысқан. Балықты шаңышқымен
түйреп, әртүрлі аулармен, қармақпен ұстаған.
Жабайы алма мен алмұрт, өрік пен долана, пісте жемістерін жинау
да көп шаруаның мәнді бір түрі болған.
Сонымен б.з.басталар кезде және б.з.I – мыңжылдығының бірінші
жартысында Қазақстанның оңтүстігінде аса ірі және құдыретті Қаңлы
мемлекеттік бірлестігі болып, өркен жайған, ол Шығыс тарихында ма-
ңызды рөл атқарған. Оның халқы егіншілікпен, мал шаруашылығымен,
қолөнер кәсібімен, саудамен айналысқан. Қаңлының өз тұсындағы Қы-
тай,Парфия,Рим және Кушан империясы сияқты мемлекеттермен сая-
си , экономикалық және мәдени байланысы мол болған.
Б.з.бұрын I мыңжылдықта қазіргі Монғолияның оңтүстігіндегі Ордос-
тан Каспий өңіріне дейінгі Орталық Азияның ұлан-байтақ кеңістігін тегі
мен этникалық құрамы жөнінен әртүрлі тайпалар мекендеген.
Шаруашылықтың біртіндеп дамуы, тұрмыстың біршама ортақтығы, этникалық
жақындық, саяси тәртіп факторы Орталық Азияда ертедегі
таптық ірі бірлестіктердің құрылуына әкеп соқты. Олардың уақыты жа-
ғынан алғашқылары сюнну ( ғұндар) болды. Б.з.дейінгі III ғасырдың ая-
ғында қытай деректемелерінде пайда болған сюнну атауы тегі әртүрлі
тайпаларды біріктірген және Тынық мұхит пен Солтүстік Қытайдан Ал-
тай мен Жетісуға дейінгі аумақта, ал кейіннен одан әрі батысқа да ара-
тұра таралып отырған саяси құрылымға қатысты болды.
Жалпы тарихта ғұндар аты кеңінен белгілі. Осынау жоғалып кеткен халық
аты – жаугерліктің, қаталдық пен тағылықтың бейнесіндей көрі-
неді. Атилла бастаған ғұндар Еуропа елдеріне жортуыл – жорық жа-
сап, оларды құлазытып кетеді, олар халықтардың ұлы қоныс ауда-
руын бастайды.Ал б.з.дейінгі дәуірдің соңғы ғасырлары мен б.з.алғаш-
қы ғасырларында Орта Азияны, оның ішінде Қазақстан жерін мекенде-
ген азиялық ғұндар тайпалары онша мәлім емес. Жоғарыда айтып өт-
кендей тарихи әдебиетте олар хунну немесе сюнну деген атпен белгі-
лі.
Ғұндардың жоғарғы билеушілер қытай авторлары шньюй деп ата-
ған. Б.з.бұрын 206 жылы ғұн тайпаларын Мөде шаньюй басқарды. Мө-
де билік еткен алғашқы жылдардың өзінде-ақ Қытайдың шекаралық
аудандарына жорықтар жасап оған күйрете соққы береді. Кескілескен кұресте
Мөде әскеир-саяси қуаты басым Хань әулетін ғұндардың Ор-
достағы көшіп жүретін жерлерінен дәм етуден бас тартуға мәжбүр етті.
Хань императоры Гаоцзу Мөденің алдына бас иіп, онымен тиыштық және туыстық
туралы шартқа қол қоюға мәжбүр болды, бұл шарт бойынша ол шаньюйге өзінің
ханшасын әйелдікке беруге және жыл сайын сыйлық ретінде салық төлеп
тұруға міндеттенді, кейін ол са-
лықты үнемі төлеп тұрды.
Шығыста Мөде шығыс ху тайпаларын бағындырды, ал оның құра-
мына, шамамен алғанда, Керулен және Онон алқаптарында мекенде-
ген сяньби және ухуань тайпалары кіретін еді. Мөде батыста юечжи
тайпаларына қарсы жорықтар жасады. Бұл кезде қазіргі Кореядан Ти-
бетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысына дейін созы-
лып жатқан аумақ ғұн шаньюйлерінің қол астына түсті, ал солтүстікте ғұн
конфедерациясына біріккен тайпалар Байқалдан арғы оңтүстік ау-
дандарға дейінгі аумақты алып жатты.
Дерктемелерде ғұндардың Саян – Алтай тайпаларына жасаған жо-
рықтары туралы да айтылған. Шежіреші б.з.дейінгі 201 ж. сюннулердің
солтүстікке және солтүстік-батысқа қарай жорығын жалғастырып, Хуньюй,
Цюйше, Динлин, Гэкунь және Сыньли елдрін бағындырғанын хабарлайды. Сол
жылғы жорықта ғұндар Алтай тайпаларын түгелдей дерлік бағындырды, бірақ
олар бұл аймақты толық қоластына қарат-
қан жоқ.
Одан кейінгі онжылдықтарда ғұн тайпаларының күшеюіне қоса олар батысқа
да қызу қимыл көрсете бастайды. Б.з.б. 177 ж. Мөде көршіле-
ріне қарсы өзінің батыстағы туктерін (князьдарын) юечжилерге қарсы жорыққа
аттандырды. Ғұндардың атты әскерлері Чжанье-Ганьчжоу ау-
даны маңында юечжилерді жеңіліске ұшыратты және сонымен бірге ғұндардың
қалыптасып жатқан бірлестігінің шет аймағындағы бірнеше
үлесті бағындырды. Бұл жөнінде шаньюй былай деген: Аспанның ра-
қымымен жауынгерлер аман, ал аттар мықты шықты. Олар юечжилер-
ді жойып, жаусытты. Семсердің ұшына іліп немесе бағындырып, өз би-
лігін нығайтты. Лоулань, Усун, Хуцзе және оларға шектес 36 үлес сюн-нулерге
қаратылды. Олардың бәрі сюннулердің әскер қатарына кіріп, бір әулетке
айналды.
Ғұндар бірлестігіне шыққан тегі әртүрлі тайпалар немесе этникалық-
саяси құрылымдар кірген. Конфедерацияның қоғамдық өміріне бір ор-
талыққа бағынғысы келмейтін қуатты күштер,кең-байтақ жердің әртүр-
лі аудандары арасында берік саяси және экономикалық байланыстар-
дың болмауы зор ықпал жасады. Алғашқы кезде біршама бірлік ғұн қо-
ғамындағы фратрияаралық ұйымның ерекше түрі болуы арқылы орна-
ған.
Б.з.б. I ғасырдың 55-жылы ас құдыретті ғұн мемлекеті – оңтүстік жә-
не солтүстік болып - екіге бөлінеді. Солтүстік – батыс Монғолиядағы Қырғыз-
Нұр көліне таяу жерден теріскен ғұндарының билеушісі Чжич-
жи өз ордасын орнатады. Осы арадан ол үйсіндердің көрші тайпала-
рының жерлеріне жоық жасап тұрады. Чжичжимен Қытай да жауығып,
алагөз болып жүреді. Чжичжи мен оңтүстік ғұндар билеушісі арасында-
ғы бәсеке-тартыс та күшейе түседі.
Чжичжидің күшейе түсуі және оның үйсіндерді дүрліктіріп, шапқын-
шылық жасай бергені Қытай империясының төзімін тауысады. Чжич-
жиді елшілік жолмен бейтарап қалдыру әрекетінен ештене шықпай, қытайлар
соғысқа дайындала бастайды.
Ұзамай қытай әскері жорыққа шығады. Ол екі жолмен жүреді. Үш қол
оңтүстік жолымен, Қашғар мен Ферғана арқылы Шатқал қыратын-
дағы Шанаш асуын және Талас тауындағы Қарабура асуын басып өте-
ді;үш қол шығыс Түркістаннан шығып, солтүстік жолымен, шамасы Бе-
дел асуы арқылы үйсіндер ордасы бар Чигучен шаһары тұрған Ыссық
өл алқабына шығып, сосын Шу алқабы мен Таласқа барады. Қалың қол бір-
бірімен Чжичжи қаласының түбінде қосылады.
Ғұндардың қаһармандықпен қарсы тұрғанына қарамастан, қытай-
лар сыртқы ағаш қабырғаны өртеп, қамкесектен тұрғызылған дуалды
опырып тастап, қалаға басып кіреді де, ішкі қамалды алады.Чжичжи
төңірегіндегі көптеген ағайын – туыстарымен, бала-шаға, қатын–қала-
шымен, текті бекзаттармен бірге – небәрі 1518 адам – тұтқынға алына-
ды. Олардың түгелдей басы кесіледі.
Ғұндардың қоныс аударуының екінші толқыны б.з. 93 ж. басталды. Олар
бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан ертіп, Сырдария бойы
мен Арал өңіріне, Орталық және Батыс Қазақстан ай-
мақтарына барып енеді. Ал б.з.IV – ғасырында олар Еуроппадан бой
көрсетеді.
Зерттеушілердің басым көпшілігінің пікіріне үңілсек, ғұндар түрік-
тердің арғы ата-бабалары, олардың Қазақстан жеріне келіп кіруіне
байланысты, шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі бастал-
ды. Б.з.I мыңжылдығының бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қа-
зақстан тайпаларының артропологиялық тұрпаты өзгереді де, моңғол
тұрпаттылар пайда бола бастайды.
Ғұндардың өмір – тіршілігінде мал өсіру, әсіресе, жылқы өсіру бас-
ты рөл атқарды. Жылқы болмаса, көшпелі мал шаруашылығының өзі өмір сүре
алмас еді, әскери жортуыл – жорықтарда ат әскердің өзі ға-
на алып жүрмей, оларды аспен де қамтамасыз етіп отырған. Ғұндар-
дың аттарының көпшілігін шоқтығы аласа, жатаған, дене бітімі тығыз да
дөрекілеу, басы үлкен болып келеді. Олар жүріске төзімді, жарлау-
ыт тау қыраттарына емін – еркін шығып, өзен–сулардан қиналмай өте-
тін болған. Тау жоталарына шығып, олардан түсерде, тау өзендері-
нен көктей өтіп, олардан шығарда Кіндік патшалықтың аттары сюнну-
лар аттарына ілесе алмай қалады-деп жазған қытай бекзаты Час Ко.
Ғұндар шаруашылығының жүйесін алғашқы қауымдық немесе экс-
тенсивті мал шаруашылығы деп атауға болады.Оларда отырықшылық
пен егіншілік те болған. Деректерде терістік жерлеріне ызғар ерте тү-
седі, бірақ тары себу қанша қолайсыз болғанымен, ғұн жеріндегілер оны сеуіп
отырады-деп хабарлайды.
Ғұндар өмірінде аңшылық та үлкен орын алған. Бұл жөнінде дерек-
терде: Балалар қойға мініп, садақ тартып, құстар мен тышқандарды атады;
біраз өскеннен кейін олар түлкі мен қоянды атып алып, олар-
дың етімен ауқаттанады... Олардың әдет-ғұрыптары бойынша тыныш кездері
малын жайып келе жатып, жолай аң мен құстарды атып тірші-
лік қажетіне жаратқан-деп жазады.
Ғұндар арасында қолөнер кәсібі өркен жайды. Олар металдан, сүйек пен
мүйізден, тас пен саздан, ағаштан бұйымдар жасады.Қабыр-
ларда кездесетін, қолдан немесе құмыра шеңберінде жасалған кера-
мика, құмыралар, саптыаяқтар-құмырашы өнерінің жоғары дәрежеде
өркендегенінің дәлелі. Олардың бір бөлігі: жібек маталары, қытайдың
ағаштан, лакпен жасалған қымбат мүліктері, айналар мен нефриттен жасалған
бұйымдар сауда-саттық арқылы келген.
Ғұндардың қоғамында патриархалды-рулық қарым-қатынастардың
белгілері өте күшті болды. Деректердегі мәліметтерге қарағанда, ғұн-
дар 24 руға бөлінген, олардың басында ұрпақ ұлықтары яғни ағаман-
дар тұрған. Ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген. Де-
ректерде: Ғұндардың жыл сайын үш рет Лунциде бас қосатын әдеті бар еді,
онда жылдың бірінші, бесінші және тоғызыншы айында сюй деп аталатын күні
тәңірі рухына құрбандық шалған... осындай жина-
лыстарда ұрпақ ұлықтары мемлекет істері жөнінде отырып кеңескен, ат жарыс
пен түйе бәйгелерін қызықтап көңілдерін көтерген-деп ай-
тылған. Алайда рулық құрылым шеңберінде жаңа қоғамдық қатынас-
тар белгілері пісіп, жетіліп келе жатады. Бұл процесстің негізінде өнді-
ріс пен өндірістік қатынастың өркендеуі жатқан болатын. Оның бір се-
бебі айырбас пен сауданың дамуы.
Ғұндардың қарауында әскери тұтқындар қатарынан құрылған құл-
дары және қоластындағы облыстар халқы болған. Олар үй ішінің дәйекшілері
ретінде, бақташы, кәсіпқой және егінші ретінде пайдала-
нылған.
Жазба деректер сол сияқты ғұндар қоғамындағы өкіметтің тұрпаты туралы
мәліметтер қалдырған. Елді шаньюй басқарған, ол шексіз би-
леуші болған, оған іле-шала жалпы аты түменбасы деп аталатын бек-
заттар жүреді. Жазба деректерге қарасақ, оларда шаньюйдің ұлдары, аға-
інілері немесе жақын ағайын-туыстары болған. Түменбасылар са-
ны небәрі 24 екен, оларда әрқайсысының меншігінде көшіп-қонатын жер-сулары
болған. Деректерде қара халықтарды қанау құралы ретін-
де, алым-салықтың да болғаны жөнінде мәліметтер бар.
Ғұндар арасында мал мен жерге жеке меншіктің пайда болуы, тұр-
пайы бюрократтық аппараттың құрылуы, қанаудың бір түрі ретінде алым-салықты
енгізу, жазу-сызудың таралуы сияқты құбылыстар өзі-
мен бірге жаңа кезеңге – таптық қоғам мен мемлекетке өту кезеңін ала
келеді.
II Бөлім. Түрік қағанаты.
2 Халықтардың ұлы қоныс аудару дәуірі (II-V ғғ.) Қазақстанның, Орта Азия
мен Шығыс Европпаның этникалық және саяси картасын едәуір дәрежеде
өзгертті. V ғасырда түркі тілдес теле тайпалар одағының са-
ны көп топтары Солтүстік Монғолиядан Шығыс Европаға дейінгі дала-
лық өңірде қоныстанды, оңтүстігінде олардың көшіп жүретін жерлері
Амударияның жоғарғы ағысына дейін жеткен.
VI ғасырда қазақстан жерлері аса құдыретті мемлекет-Түрік қағана-
ты өкіметінің қоластына қарайды, олардың билеушілері түрік тайпасы-
ның Ашындар әулетінен шығып отырған. Түрік этносының өзі қағанат-
тың құрылар алдындағы кезеңде Ганьсу, Шығыс Түркістан және Алтай
аудандарында III ғасырдан VI ғасырға дейін бірте-бірте сатылап құ-
рылған.
Түрік этнонимінің алғаш рет аталуы қытай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I Бөлім
1 мемлекет құрылуының алғышарттары және әскери демократия.
1.1 Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктер.
1.2 Үйсін, Қаңлы, Ғұн тайпалық одақтары.
II Бөлім
2 Түрік қағанаты.
2.1 Батыс түрік қағанаты.
2.2 Түргеш қағанаты.
2.3 Қарлұқ қағанаты.
2.4 Оғыз мемлекеті.
2.5 Кимек қағанаты.
2.6 Қарахан мемлекеті.
2.7 Қарақытай мемлекеті.
2.8 Наймандар мен Керейлер ұлысы.
2.9 Қыпшақ хандығы.
Қорытынды
1.1Б.з.дейінгі бірінші мыңжылдықта Орта Азия, Таяу және Орта Шығыс
жерлерінде Ассирия мен Мидия мемлекеті құрылады.VI ғ. Ми-дия мемлекетінің
орның Ахеменидтер мемлекеті басады.Бір топ парсы тайпаларының көсемі II-Кир
оның негізін салады,б.з.дейінгі 550 ж.
ол Мидияны талқандап, өзіне бағындырады да, тіпті Орта Азияның оң-
түстік аудандарында қоластына қаратып орасан зор империя құрады.
Б.з. дейінгі 530-522жж. арасында Ахеменид мемлекетінің құрамына Парфия мен
Хорезм, Бактрия мен Соғдиана, Сақа енеді, ал Орта Азия мен Қазақстан
территориясын мекендеген халықтарды Ахеменидтер не жаулап алады, не
бағындырады.
Көне деректерге жүгінсек бактриялықтар, соғдылар мен хорезмдік-
тердің теріскей жағын желдей жүйрік атты көшпелі турлар мекендеген.Парсы
деректерінде турлар – сақтар деп аталады, бұл
еңіреген ерлер деген сөз, ал грек авторларының туындыларында
олар скифтер деген атпен белгілі, бұл көшпелілердің екінші атына айналып
кеткен.
Б.з.I ғ. көне Рим оқымыстысы Плинийдің Үлкені : Яксарттың арғы
бетінде скиф тайпалары тұрады.Парсылар жалпы оларды сақтар деп атайды...
Скиф халықтарының саны хисапсыз көп ... Олардың ішіндегі ел-жұртқа әйгілі
сақтар, массагеттер, даилар, исседондар, аримаспі-
лер - деп жазады. Біздерге жеткен сипаттама деректерге қарағанда,
сақтар малшылар болған, олар жылқы, мүйізді ірі қараны, уақ малдар-ды
өсірген, шеттерінен ат құлағында ойнайтын шабантоздар, құралай-ды көзінен
ататын садақшы-мергендер екен.
Гректер мен парсылар скифтер мен сақтар атын айтқанда, бәрінен де
бұрын туыс тайпалардың сансыз көп одақтарын айтса ке-
рек. Олардың ішіндегі ең көбі массагеттер болған. Геродот олар тура-лы
туралы былай деп жазады: Бұл халық Аракс өзенінің арғы бетін-
де, исседондарға қарама-қарсы тұрады... Киетін киімдеріне, тұрмыс салтына
қарасақ, скифтерге ұқсайды.Олар атпен де, жаяу жүріп те соғысады. Соғыстың
осынау екі тәсіліне де жеттік, садақпен де, сүңгі-
мен дешайқаса біледі; әдетте, айбалтамен де қаруланады.Олардың барлық
бұйымдары алтын мен мыстан... Олардың егін екпейді, үй жануарларының
етімен, балықпен қоректенеді, Аракс өзені оларды балыққа шаш-етектен
келтіреді.Олар сүт ішеді.
Басқ бір авторлар: Соғдының ар жағында, Яксарттың бойын қуалау
сақтар қоныс тепкен- сияқты мәліметті келтіреді.
Парсының сына жазуларында сақтардың үш тобы туралы сөз бо-
лады:парадрайя –теңіздің арғы бетіндегі сақтар, хаомаварга-хаома сусының
жасайтын сақтар.Ол тайпалардың қай араны мекен еткенін кәзір ашып айту
қиын, өйткені ежелгі авторлар тілгетиек боларлық ғы-лыми географиялық
деректер қалдырмаған. Бірқатар зерттушілердің
пікіріне сенсек, парадрайя сақтар Арал өңірінде, Сырдария мен Әмур-
дарияның төменгі ағысында немесе Қара теңіздің теріскей бетінде өмір сүріп,
тіршілік құрған.
Тиграхауд-сақтары Сырдарияның орта аймағы мен Тән-Шәнда
мекендеген;хаомаварга-сақтар Мұрғаб алқабынан қоныс тепкен.
К.А.Ақышевтің пікірі бойынша, Иран жазба деректеріндегі тиграхауд
Сақтарына ортокарибантия скифтері сәйкес келеді, өйткені жоғарғы екі
атаудың екеуі де шошақ бөрікті сақтар деген сөз. Бұған қоса айтатын бір
жәйт, Персеполдегі Ксеркс сарайының барельефтерінде
бейнеленген сақтардың бет пішіні моңғолоидті және олар биік шошақ бөрік
киеді, ендеше бұлар, әсілі, тиграхауд-сақтар болуға тиіс- дейді
ғалым.Моңғолоидтер таралатын орталықтардың бірі Жетісу аймағы болуы мүмкін
екендігі себепті тиграхауд-сақтар Жетісуда тұрып тіршілік еткен деп
қорытынды шығарады ол.Есік обасына қойылған сақ патшасының басына биік
шошақ бөрік кигендігі оның бұл болжамын дәлелдеп дәйектейді.Зерттеушінің ой-
пікірінше, осынау сақтардың
тайпалық одағына сол сияұқты аксатагилер, аристейлер, мүмкін, аргиппейлер
де кірген болуға тиіс.
М.Қ.Қадырбаев, аорсылар – Оңтүстік Орал өңірін мекендеген сав-
роматтар тайпаларының бірі деп есептейді.Олардың теріскейінде қо-
ныс-өрісін әр түрлі ағаштар өсетін қалың орман қаптаған будиндер,
ал олардан да әрі теріскей жақта аңшылықпен айналысатын- фисса-
геттер мен киркилер жайлап қыстаған. Асқаралы таулар етегін мекендеген
аргиппейлер, әсілі, Орал өңірінің оңтүстік шығысында
тірлік кешкен тәрізді: Грифтердің алтын қазынасын қорғайтынарии-
масп атты сақ тайпалары Алтайда тұрғанға ұқсайды, өйткені алтын
кендері сонда болған ғой.
М.Қ.Қадырбаев исседондарды Орталық Қазақстан кеңістігіне орна-
ластырады. Сақтардың әр алуан тайпалары қайда тұрды деген сауал-
дың түбірлі жауабы археологтардың байыпты зерттеуінен кейін ғана
берілуге тиіс, өйткені материалдық мәдениттер айырмашылығын тек
археологиялық ескерткіштер арқылы ғана анықтауға болады.
Сақтардың парсылармен соғысы көптен белгілі.Мәселен, бірқатар
деректерде Кирдің сақ патшайымы Томириспен соғысқаны жазылған.
Сақтармен Ахеменидтер әулетінің өзге де патшалары шайқасқан.Б.з.б
519-518жж. сақтарға қарсы I-Дарий жорық ашқан.Антик авторы Полиэн, Дарийдің
жер қайысқан қолды бастап, сақ жеріне баса-көктеп
кіргенін жазады.Тамшы нәрі жоқ сусыз шөлде қалың әскер қырылып қала
жаздайды.Дарий ілдабайлап әскерін апаттан құтқарады, бірақ
жалпы алғанда жорық сәтсіз аяқталады.Алайда, ақыр соңында Дарий
сақтарды бағындырады, оларды алым-салық төлеуге, өз жауынгер-лерін парсы
соғыстарына қатысу үшін жіберуге көндіреді. Парсы әс- керінің құрамына
кірген сақтар Мысыр мен Грециядағы соғыстарға
қатысады, Фермофоль маңындағы шайқаста көзге түсіп, Палатея жанындағы
шайқаста жаужүрек батырлықтың небір үлгісін көрсе-
теді.
Сақтар тарихының тағы бір беті Александр Македонскийдің жи-
һангерлік соғысына қарсы күреспен байланысты, ол Ахеменидтер
мемлекетін талқандап, бағындырғаннан кейін Орта Азияны жаулап алуға
кіріседі. Б.з.дейінгі 330-327 жж. Александр Македонский Соғ-
даның астанасы Мараканданы басып алып, Сырдарияға қарай бет-
тейді, ол кезде бұл дария отырықшылар мен көшпелілер арасындағы
өзіндік бір шекара болып есептелетін.Александр басып алып, олар-
ға өзінің әскери гарнизондарын қойған қалалар Сырдарияның сол
жағалауына ірге тепкен еді.
Өзеннің қарсы бетінде, гректермен айқасқа кету үшін қолайлы
сәтті күтіп, сақтар қолы жиналып жаты. Сырдария қалаларын алған
кезде, еркек кіндіктілердің бәрін жусатып салып, әйелдер мен ба-
лаларды,тағы басқа олжаларды қарбыта алып кеткен грек-маке-
дон әскерінің рақымсыз қаталдығы Орта Азияда халық көтерілісін
туғызады бірақ ол аяусыз қатыгездікпен талқандалып тасталған.
Александрдың бұйрығы бойынша Сырдария жағасынан Алексан-
дрия Асхата деген қала салынады. Бұл қала жаңа мемлекеттің сол-
түстік шығыс шебіндегі тірек-пункті ретінде саналады. Оны салу сақ-тарды
көп алаңдатады.Сақтар өзеннің екінші бетінен гректерге садақ оғын
жаудырады. Александр өз тарапынан көшпелілерді катапуль-
таларымен атқылап,оларды шегінуге мәжбүр етеді де, өзі әскерімен
жеделдетіп өзеннен өтіп, сақтарды қуалай жөнеледі. Бірақ бұл жеңістің аяғы
жеңіліске айнала жаздайды, грек әскері қайта қалаға оралады. Александрдың
өз басы осы жортуылда жараланады. Сөй-
тіп Александр Македонскийдің Яксарт сыртындағы сақ тайпаларын
қырып, бағындырғысы келген ұмтылысы сәтсіз аяқталады.
Орта Азия мен Орта Шығыстың тағдырында сақтар бұдан былай
да маңызды рөл атқара береді. Мәселен, Парфия мемлекетінің құ-
лауына, Грек-Бактрия патшалығының талқандалуына және Кушан
империясының құрылуына ат салысады.
Сақ тайпалары тарихы мен олардың материалдық және рухани
мәдениетінің аса маңызды бастау деректері-қорымдар, жартастағы суреттер,
сақ бұйымдарының көмбелері.Археологтар зерттеулері
Қазақстанның әртурлі аймақтарынан сақтардың аса жарқын, байырғы мәдениетін
ашуға мүмкіндік береді.Сақ дәуіріне жататын археология-
лық ескерткіштер Орталық, Батыс және Солтүстік,Шығыс,Жетісу мен
Оңтүстік Қазақстан территориясынан табылады.
Орталық Қазақстан. Біркездері қола дәуіріндегі андронов мәде-
ниеті қамтыған Орталық Қазақстан жерінде б.з.дейінгі VII-IIIғғ.Тас-
мола мәдениеті қалыптасқан, мұның аты Тасмола алқабының байып-
ты зерттелген қорымдарына байланысты қойылған.
Ең ірі аумақты қорымдар-Бұғылы,Қызыларай,Қарқаралы ,Баян-
аула,Қызылтас,Кент,Ортау,Ұлытау,Арғ анаты баурайларында шо-
ғырланған.
Тасмола мәдениетінің дамуында үш кезеңі айрықша көзге түседі.
Бірінші кезең б.з.дейінгі VII-VIғғ. қамтиды. Оған Тасмола, Қарамұрын,
Нұрмамбет қорымдары жатады.Қорғандардың үйіндісі топырақ не тас аралас
топырақ болып келеді.Екінші кезеңде б.з.дейінгі V-IIIғғ.
өлікті қою салты сақталып, ал атты қоса жерлеу ғұрпы жоғалып кетеді.
Үшінші кезеңде б.з.дейінгі III-Iғғ. обалардың бұрынғы құры-
лымы, түрі сақталады, бірақ мола ішінде түбі тегіс домалақ ыдыс-
тар пайда болады.
Батыс және Солтүстік Қазақстан. Дала және орманды дала жа-
зықтарынан ондаған қорымдар кездеседі. Еділ мен Жайық арасын-дағы мол
аймақтан қорымдардың ең көп шоғырланған жерлері-Үл-
кен және Кіші өзеннің бойлары, Қамыс-Самар көлдерінің өңірі, Елек,
Шаған, Отуа, Ембі жағалаулары.Қазақстанның солтүстік аудан-
дарында қорымдар Тобыл мен Есіл алқаптарынан көбірек үйірім-
үйірім болып кездеседі.Бай обалар өздерінің көлемдерімен көзге тү-
седі және олардың үйінділерінің диаметрі 50-60 м, биіктігі 3-4 м бо-
лып келеді.
Бүкіл ескерткіштер екі хронологиялық кезеңге жатады. Оның
біріншісі б.з.дейінгі VII-Vғғ. кезеңі деп есептеледі және савромат
мәдениеті өмір сүрген уақытты қамтиды; екінші кезең б.з.дейінгі
IV-IIғғ. Болып мерзімделеді және сарматтар кезеңіне сай келеді.
Шығыс Қазақстан. Сақтардың қыруар қорымдары Алтай ая-
сынан, әсіресе Ертіс пен оның салалары алқаптарынан, Қалба қы-
ратының теріскей және түскей жоталарынан, Шыңғыстау мен Тар-бағатай
бөктерлерінен кездеседі, үлкен яғни патша обалары Ші-
лікті алқабында шоғырланған. Жалпы шығыс Қазақстанда гриф-тер алтынын
күзететін аримаспілер тайпасы тұрған секіді.
Шығыс Қазақстан сақ тайпаларының мәдениеті өз дамуында
үш кезеңді басып өткен: майәмір кезеңі – б.з.дейінгі VII-VIғғ.,берел
кезеңі – б.з.дейінгі V-IVғғ.,құлажүргін кезеңі – б.з.дейінгі III-Iғғ.
Майәмір кезеңінің соңында салт кісіні атымен бірге қоятын қа-
бырлар пайда болды.Шілікті алқабынан үлкен обалар қорымының
құрамына кіретін, көпке белгілі Шілікті обасы қазылып ашылды. Бұл
қорымның барша обасы патша мазары қатарына жатады. Олар-дың он
үш үйінділерінің диаметрі 100 м дейін, биіктігі 8-10 м дейін
жетеді, қалғандары – 20-дан 60 м дейін, биіктігі 5 дейін. Бұл ру неме-
се тайпа көсемдерінің жүздеген жылдар бойы қойылып келе жат-
қан ортақ қорымы болғанға ұқсайды.
Шілікті қорғаны шамамен алғанда б.з.дейінгі VII-VIғғ. салынған
деп есептеледі.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан. Бұл – сақ тайпалары мекендеген аса
көлемді аймақ: тиграхаудтар – Жетісуда, ал массагеттер – Арал
өңірі мен Сырдария бойында өмір сүрген.
Сақ тайпалары көп қоныстанған орталықтардың бірі – Іле ал-
қабы болған.Бесшатыр, Есік, Түрген, Кеген оба-мазарлары тап осы
алқаптан табан тепкен.
Жетісудағы сақ мәдениеті өз дамуында екі кезеңді басынан
өткерген: ерте кезең – б.з.дейінгі VIII-VI ғғ., кейінгі кезең – б.з.дейін-
гі V-III ғғ. Соңғы кезеңнің патша обалары ескерткіштері жөнінде-
гі ең толық мәліметті б.з.дейінгі 1 мың жылдықтың орта кезіне
жататын Бесшатыр қорымы және Есік обасы береді.
Есік обасы – Жетісу сақтарының тамаша ескерткіштерінің бірі
болып табылады. Ол Алматының шығысында 50 шақырымдай жер-
де, Іле Алатауының баурайында орналасқан. Обаның диаметрі 60 м
ал биіктігі 6 м. Топырақ үйіндісінің астында екі қабыр – орталықта
және бүйірде орналасқан. Орталықтағы қабыр тоналып, бүйірдегісі
аман қалған екен. Төсеніш үстінде басы құбылаға қаратылып, киін-
діріліп, қару жарағын таққан күйінде, мола иесі жатқан. Антрополог-тар
айтуынша бұл кісі 17-18 жастар шамасында, оның бойы 165см,
болған.
Қабырдың батыс қабырғасы жағында жылтырата сыпланған
қыш құмыра мен табақтар көрінеді. Сол арада имек сабының ұшы
тырнаның басы сияқтанып келген күміс қасық, түбінде сегіз күлтелі
гүл суреті салынған күміс кесе, бүйіріне 26 таңбадан тұратын екі
жол сөз жазылған оймақтай күміс аяқ жатыр.
Өліктің басына биік былғары қалпақ-дулыға кигізілген, оның
сыртына әртүрлі аңдар мен құстар, қауырсын мен масақты оқ-тар
алтынмен апталып бейнеленіпті. Дулығаның төбесіне тәж ре-
тінде титімдей арқар бейнесін қойған.
Сонымен қатар оның мойнына ұшы барыс бастарымен безен-
дірілген алтын өңіржиек салынған, құлағына көзтаналы, бирюзадан
салпыншағы бар сырға тағылыпты. Екі саусағында алтын жүзіктері
бар – оның біреуінің көзі тегістағы, екіншісіне адамның арай қор-
шаулы басы бейнеленген.
Белбеуінің оң жағына қызыл түсті ағаш қынапты ұзын семсер
Ілініпті. Семсер – темірден, оралмалы – орам бедері бар сабы имек-теу.
Сол жағында ақинақ – қанжар ілінген. Оның темір жүзінің ор-
тан-беліне иреңдеген жылан бейнесі алтынмен бедерленген. Қан-
жар қынының екі жағы үстеме пластинкамен көмкерілген, оның бі-
реуінде ат, екіншісінде бұғы бейнеленген. Есік обасының салынған
кезі б.з.дейінгі IV ғ. деп есептеледі.
Сақтар көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан.Олардың негізгі
малы алыс жүріске бейімделген жылқы, түйе, қой болатын.
Көшпелі мал шаруашылығымен қатар жартылай мал шаруа-шылығы
да дамыды. Ол тұрақты қысқы және жазғы мекенжайлары
болуын күнілгері ойластырып отырған, өйткені сол мекенжайларда
малшылар жазы мен қысын өткізген.Қысқы тұрақтар үшін жертөле-
лер мен жартылай жертөлелер салынған. Мұндағы жұрттың бір бө-
лігі жаз шыға, келер қысқа азық-түлік дайындау үшін қыстауда қа-лып,
егіншілікпен айналысқан. Мал шаруашылығының осы түрі Шы-
ғыс Қазақстан мен Жетісуда, Орталық және Батыс Қазақстанның
бірқатар аудандарында етек алған еді.
Мал шаруашылығының үшінші түрі – отырықшы шаруашылық болатын.
Мұнда халықтың бір бөлігі ұдайы егіншілікпен шұғылда-
нып, отырықшы болып қалатын. Ал, оның екінші бөлігі жақын-жуық
жерлердегі жазғы жайлау мен қысқы өрістерге көшіп жүріп отыр-ған.
Қазақстанның оңтүстігінде - Сырдария мен Арыс, Келес алқап-тарында хал-
жағдай тап осындай еді. Оларда әсіресе ірі қара мал басым болды.
Жылқы өсіру сақтар мал шаруашылығының аса маңызды ба-
ғытының бірі. Олар жылқының екі түрін өсірген :біреуі - басы үлкен,
аяғы жуан, денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі – шоқтығы биік
бойшаң, сымбатты жылқы болған, оны қарулы жауынгерл мі-
нетін болған. Бұған Орталық Қазақстанда жүргізілген қазу жұмыс-
тарының материалдары дәлел.
Ал Алтайдағы Пазырық обаларын қазған кезде табылған 80 ат
қалдығының материалдары бойынша жылқының төрт тұқымы бө-
лініп шығарылды. Оларды көсемдер мен текті батырлар мінетін бол-
ған.
Жылқының жаңа тұқымын шығару ісіне желдей жүйрік сәйгүлік-
терімен әйгілі Ферғана, Бактрия, Парфия сияқты көрші елдердің асыл
тұқымды жылқылары пайдаланылған.
Көшпелілердің үйге үйренген малының ең маңызды түлігінің бі-
рі қой еді. Қазбалаоға қарағанда, сақтарда маңдай алды дөңестеу
ірі қойлар көп тараған.
Сақтарда қой шаруашылығымен бірге түйе шаруашылығы да
кең дамиды, ол әсіресе Батыс және Оңтүстік Қазақстанның дала-
лық және шөлейт аудандрында өркен жаяды. Түйе мініс және
жүк көлігі есебінде де пайдаланылады, оның жүні, еті мен сүті көш-
пелілердің тұрмыс қажетін өтейтін.
Ғалымдардың пікірінше көшпелілер шаруашылығында ірі қара
мал елулі рөл атқармаған. Дегенмен де көшпелілер мүйізді ірі қа-
раның жыл бойы жайылымнан қорек таба алатын тұқымын шыға-рады.
Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен қамтамасыз еткен.
Олар тары, арпа, бидай егкен. Оңтүстік Сырдария алқбында сақ-тардың
Шірік – Рабат, Бәбіш – молла, Баланды секілді қоныстары төңірегіндегі
егістіктерді жарма тартып суарып отырған.
Кейбір деректерге сүйеніп сақ қоғамы үш топтан тұрды деп
болжай аламыз:олар – жауынгерлер; абыздар жігі – олардың таны-мал
белгісі құрбан табақ пен айрықша бас киім болған; қауымшыл сақтар,
сегізаяқтар жігі яғни соқаға жегетін екі өгізі барлар жігі.
Осы жіктердің әрқайсысының өзіне тән дәстүрлі түсі болған.
Жауынгерлерге – қызыл және сары-қызыл, абыздарға – ақ, қауым-
шылдарға – сары мен көк таңдалып беріледі.
Сақ тайпаларының көсемдері әскери жіктердің өкілдері бол-
ған. Гректер оларды басилевс – патша деп атаған. Жауынгерлер мен
патшалардың белгісі жебелі садақ екен. Патша садағын ба-
ласына әрі мұрагеріне тапсырып отырған, сол себепті де жауын-
герлер мен патшалар зиратына садақ пен жебелерді бірге қой-
ған. Садақты мейлінше шебер ату патшаларға тән қадыр-қасиет.
Патша жауынгерлер жігіне жатуының үстіне ол тағы құдайлардың
қалаулысы, көк пен жер астындағының дәнекері, дүниенің кіндігі,
жердегі бақ – дәулет көзі болған. Халық дәулеті оның дене күші
мен рухани қуат – жігеріне байланысты болды. Ол халықтың бар-
ша жіктерінің бейнесі деп танылған.
Сақтарда тараған Аң стилі өнері сақтар Алдынғы Азия мен
Иранға жорық жасаған кезде танысқан оңтүстік дәстүрлері әсері-мен
пайда болған. Сол кездегі осы арада сақтар өнеріне арыс-
тан, арыстан – самұрық кейіптері ауысып келеді. Бұл кейіптер бұ-ғы,
қошқар, түйе, барыс, жолбарыс, бүркіт сияқты жергілікті жануар-
лар бейнелерімен сіңісіп кетеді. Осы бір аталған кейіптер әсемдік
әшекейлері ғана болмаған, сақтар олардың әрқайсысына белгілі мән
берген.
Сақтарда зергерлік өнер жетіліп биік деңгейге көтерілген. Зер-
гер – шеберлер алтын, күмісті балқытып құю, штампылап өндеу ісі-
мен таныс болған, олар әсемдігі мен композициялық түзілімі адам-
ды таң қалдыратын бұйымдар жасаған. Зергерлік өнерде олар ағаштан
жасалған әртүрлі бейнелер мен әшекейлерді қақ алтын-мен аптау
әдісін қолданған. Сақтар арсында ағашты өңдеп, оюлап
бедерлеу ісі жақсы дамығанын ағаштан істелген ыдыс –аяқтардан,
аңдар мен жануарлар бейнелерінен, әралуан қапсырмалардан көру-ге
болады. Ағаш ою - өрнектеумен бірге сүйекті өңдеу және одан әртүрлі
бұйымдар – қапсырма, тоға, түйме жасау кәсібі де дамиды.
Басқа халықтар сияқты сақтар да табиғаттың күштеріне – күн-
ге, күн күркіреуіне, найзағайға, жел – дауылға табынған, осы құбы-
лыстар оларға құдай бейнесі секілденіп көрінген. Олардың түсінігі
бойынша құдайлар, қанатты тұлпарлар, ат – самұрықтар сияқты,
қиялдан туған аңдар мен құстар, жануарлар бейнесінде де кө-
ріне беретін болған. Осынау кейіптердің мифология мен ауыз әде-
биетінен кең орын алатыны сондай, Евразия далалары өңірінде өз-
геше бір аң стилін тудырған.
Тұтас алғанда сақтардың немесе сақ – скифтердің аң стилі
сақ тайпалары дүниетанымының заңды көрінісі, олардың мифоло-
гиясының бейнелеу өнеріне келіп сіңуі, идеологиясын білдіретін
айрықша белгілер жүйесі ретінде құрылып қалыптасты.
2. Жетісудағы Тиграхауд – сақтар жерін мұра етіп алған үйсін
тайпалары Орталық Азияның түпкірінен келген еді. Б.з.дейінгі II ғ.
160 ж. шамасында үйсіндердің бір бөлігі Жетісуға көшіп келіп, сақ
тайпаларын бағындырды, сөйтіп қолбасшы гуньмо - Күн бегі деп
аталатын иеліктін негізін салды.
Үйсіндердің негізгі территориясы Іле алқабында болды, олар-
дың батыс шекарасы Шу мен Талас арқылы өтіп, Қаңлылармен
шектесетін. Шығысында хұндармен отақ шекара болды, ал оңтүсті-
гінде олардың иелігі Ферғанамен ұштасып жаты.
Үйсіндердің астанасы Чигучен Ыстық көлдің жағасында орна-
ласты. Ол жағалай қыстақтары бар бекіністі қала еді.
Қытай императоры Удидің 138 ж. батысқа жіберілген елшісі кі-
нәз Чжан Цянь үйсіндер иелігінде 630 мың адам бар және айқасқа
188 мың жауынгер шығара алады деп жазады. Жазба деректер үй-
сін билеушілерінің сараланған 30 мың атты нөкері және оларға ба-
ғынатын 10 мың садақшы туралы мәлімет қалдырған.
Деректерде б.з. III ғ. дейін із қалдырған үйсіндердің саяси
та-рихы олардың Қытаймен байланысы болғанын, елшілік қарым - қа-
тынас жасағанын, үйсіндардің гуньмолары – билері қытай ханшала-
рына үйленіп отырғанын баяндайды.
Үйсіндердің этникалық тегі әлі де ақырына дейін анықталмаған.
Зертеушілердің біразы үйсіндер шығыс Иран тайпаларынан шыққан десе,
екіншілері үйсіндер – түріктердің арғы аталары, олар түрікше сөйлеген
деп есептейді. Алайда қалай болса да қазақтың ірі тай-паларының
бірі үйсін деп аталады.
Жетісу жерінде үйсіндердің ондаған обаларында қазу жұмыста-
ры жүргізілген және олардың мекенжайлары зерттелген. Үйсіндер-
дің қорымдары тау сілемдерінде, таулы алқаптар мен өзен жаға-
лауларында орналасқан. Әдетте олар өзен бойын қуалай созылып жататын
обалар тізбегі болып табылады.
Обалардың көпшілігінің диаметрі 6-20 м және биіктігі 0,5-1,5 м
топырақ, тас қиыршық немесе топырақ – тас аралас үйінділер бо-
лып келеді. Олардың арасында диаметрі 50-80 м және биіктігі 8-12 м
жететін тым үлкен обалар кездеседі.
Қорымдардың ертедегі бір шоғыры б.з.дейінгі III-II ғғ. жатады.Олар
- Қапшағай III , Өтеген III , Қызыл еспе, Қызыл ауыз III ,Қызыл қайнар.
Оларға ортақ сипат – қорымдардың әрқайсысында 5 – 6-дан обасы
бар тізбек болып, созылып жататындай жоспарланып істелген.
Үйсіндердің алғашқы қонысы Шу алқабынан, Қырғыз Алатауы-
ның сілеміндегі Луговое ауылы маңынан табылған. Сонымен бір-
ге Тән – шәннің таулы аудандарында үйсіндердің мекендері көп-
теген шатқалдардан кездеседі. Солардың бірі Ақтас, Кеген қыстағы-
на жақын жердегі Құрайлы өзенінің бойында. Қыстақ қасынан ежелгі
егістіктер табылды, олар өзеннен тартылған арықтармен суарылған.
Қытай бастаухаттары үйсіндерді көшпелілер ретінде сипаттаған.
Оларда үйсіндер егіншілікпен де, бау – бақша өсірумен де айна-
лыспайды, тек оты мол, суы мол жерлерге мал – жанымен бірге көшеді
де жүреді - деп жазылған.
Расында да, мал шаруашылығы ұйсіндердің өмірінде шешуші
рөл атқарды. Жетісудың табиғи жағдайы Мойынқұм мен Балқаш өңірін
қоныс еткен қыстаулардан бойлық бағдарымен жүріп оты-
рып, жаз күндері мал қоңданып, қысқы мерзімге әзірленіп алатын,
тау бастарындағы шөбі шүйгін шалғынды жайлауларға көшіп баруы-
на қолайлы болған. Бұл аймақта жайлау мен қыстау аралары 30-100
шақырым шамасында болған. Олар сол арадан тұрақты үйлер са-
лып, оның қасынан егін егіп, бау – бақша өсіретін болған. Ендеше
үйсіндер шаруашылығы кешенді - малшаруашылықты - егіншілік бол-
ған. Үйсіндер жылқы, қой, ешкі, сиыр, түйе және басқа малды өсір-
ген.Үйсін байларының табындарында 500-ге тарта жылқы болғаны
деректерден белгілі. Оларда жылқының әртүрлі тұқымы болған, оның
ішінде асыл тұқымды арғымақтар да болған деседі.
Дәулетті – текті кісілер киімдерін жібек пен биязды жүн мата-
лардан тіктіреді, ал қарапайым қалын жұрт киім – кешектерін жүн
маталарынан және қой терісінен тіктіріп киінеді екен. Жібекті Қы-
тайдан жүрдек аттарға айырбастап алатын болған немесе тарту-
таралғы және салық ретінде алып отырған.
Үйсін қоғамы біртектес болмаған, онда байлары – тайпа мен ру
дәулеттілері, жасауылдар мен абыздар және қатардағы бұқара-мал-шылармен
егіншілер болған.Үйсіндер арасында жеке меншіктің өске-
ніне обаларын қазған кезде табылған, сазбалшықтан, тастан жасалған мөрлер
айқын дәлел бола алды.Үйсінің кейбір әскербасылары мен аса көрнекті
шенеунектерінің қолында алтын мен мыс мөрлері болға-
ны туралы жазба деректер айғақталады. Жеке меншік тек малға ғана емес, жер-
суға да тараған. Деректерде қоғамның жоғарғы жігінде қызмет жүйесінің
кеңейіп кеткені айтылады.Үйсіндер қоғамырда қауымның азат мүшелерімен бірге
құлдар да болған, олар негізінен соғыс тұтқындарынан құралады екен.
Үйсін қоғамындағы әлеуметтік айырмашылықтар археология ма –
териалдарынан айқын байқалады. Үйсін обалары өздерінің көлемі жағынан үш
топқа бөлінеді: диаметрі 80 м, биіктігі 15 м дейін жететін үлкен
обалар;диаметрі 15 және биіктігі 2 м дейін жететін орташа оба-лар; диаметрі
10, биіктігі 1 м дейін жететін ең көп кездесетін кішкентай обалар.Қазба
жұмысы жүргізілген кездері, егер қабыры таланбаған
болса, үлкен обалардан археологтар көптеген алтын әшекейлерді, қару-
жарықты, саздан жасалған аяқтабақтарды тапқан. Мысалы, Тең-лік обасындағы
қабырдан киімге тағылған алтын қаптырмалар, алтын сырғалар, алтынмен
қапталған темір түйреуіш, қола айна табылған. Ал, кішкентай обалардағы
қабырда бір-екі балшықтан жасалған көзе тұрады, мәйіттің қанқасымен қатар
темір пышақтар жатады. Мұнда қойылған кісілер бір кезде қола сырғалар мен
қола моншақтар салып жүрген. Хош, сонымен жазба деректер де, археологиялық
материал да үйсіндер қоғамының даму барасында мемлекеттік деңгейгі
жеткенінен хабар береді.
Б.з.бұрынғы II ғасырдың екінші жартысындағы Халықтардың ұлы
қоныс аударуы деп аталып кеткен оқиғалардың нәтижесінде Орта-
лық Азияда жаңа мемлекеттік бірлестіктер, соның ішінде Усун, Янцай,
Кангюй (Қаңлы) мемлекеттері қалыптасады. Соңғысы Қазақстан тари-
хында елеулі рөл атқарды.
Мемлекеттің аумағы ұлан – байтақ жерді: Ташкент жазирасы мен
Сырдария, Жаңадария, Қуандария, алабының ежелгі арналарын жә-
не Жетісудың оңтүстік – батыс бөлігін қоса оңтүстік Қазақстанды алып
жатты. Ең құдыретті кезінде оған Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, Юйц-
зянь сияқты бес шағын иелік, сондай-ақ Янцай бағынды. Айтылған
аймақта археологтар сол уақыттағы негізгі үш мәдениетті – кангюй
мәдениетіне баланатын қауыншы, отырар – қаратау, жетіасар мәде-
ниетін атап көрсетеді.
Қаңлы, Қытайша Канцзюй жазба деректерде б.з.дейінгі II ғ. айты-
лады. Қытай императоры Удидің Батыс елдеріне Чжан Цянді бас
етіп сауда елшілігін жіберді. Чжан Цянь13 жылдан кейін талай қиын-
шылықтардан кейін еліне оралады. Оның жазбаларында бұрын Қы-
тайға беймәлім болып келген мемлекеттерге сипаттама беріледі.
Солардың арасында Қаңлы мемлекеті де аталады.
Қытай елшісінің мәліметтеріне қарағанда, Қаңлы Дауанның
(Ферғана) солтүстік – батысында 200 ли жерде. Осынау көшпелі ие-
лік әдет – ғұрпы жағынан юечжисылармен өте ұқсас, 90 мың әскері
бар, бірақ өзі әлсіз болғандықтан, оңтүстігінде юечжилердің, шығы-
сындағы хундардың билігін мойындайды...
Қаңлы билеушісінің мекенжайы Люени еліндегі Битэн шаһарын-
да. Билеушінің жазғы мекенжайы Люениден жеті күндік жерде. Оның
халқы 120 мың отбасынан, 600 мың жаннан құралады, саптағы әскер
саны 120 мың адам – деп жазылған.
Қаңлының билік құрған кезеңдегі сыотқы саясатының жалпы ба-
ғыты Жібек жолының Сырдария бойымен жүретін бөлігіндегі Фер-
ғанадан Арал өңіріне дейінгі аймақты өз бақылауында қайтсе де
сақтап қалуға ұмтылушы еді.
Қаңлы халқының этникалық сипаты жөніндегі міселе күрделі де
қиын. Қаңлылардың қай тілде сөйлегені жөнінде де бірыңғай пікір
жоқ. А.М. Бернштамның пікірінше, қаңлылар түркі тілдес халық бол-
ған. Басқа зерттеушілер қаңлылар солтүстік Иранның мал өсіруші
тайпалары қатарына жатады, олар б.з.бірінші мыңжылдығы ортасын-
да Сырдария бойына түрік тайпаларының қоныс аударуына байла-
нысты өзінің этникалық бейнесі мен тілін өзгерткен деп болжам
жасайды. Ал Б.А.Литвинский қаңлылар иран тілді сақтардың ұрпақ-
тары деп есептейді. Оның пікірінше, Қаңлы атын сақ тайпаларының
бірі, былғары киімді адамдар деп айтуға болады.
Қаңлылардың әскері салт аттылардан тұрған. Олардың қару-жа-
рақтары: ұшы үшкілденіп келетін ұзын найзалар, қынабы белдікке
қос таспамен бекітілетін екі жүзді семсерлер,жебесі үш қырлы оқ-
тары бар құрама садақтар, кең бөлігі садақтың өзіне, екі бөлігі оқ-
тарғаарналған үш бөлікті қорамсақтары болған. Сопақ қалқанның сырты
пластиналармен қапталған. Сауытты жауынгерлер сауытсыз
аттарға мінген. Аттардың жалы күзелген, құлақтарының арасында-
ғы кекілін күлтелендіріп жинап қойған.
Бір кездері қаңлылар өктемдік еткен аудардандан археологтар ес-
керткіштердің үлкен бір тобын тауып,оны Қауыншы және Отырар-Қаратау
мәдениетіне жатқызды.Бұлардың біріншісі Ташкент көгалды
аймағында, екіншісі Сырдарияның орта ағысы мен Қаратау сілемдері-
нен Таласқа дейінгі аудандарда тараған.
Қауыншы мәдениетінің өзгесінен гөрі тәуірірек зерттелгені Шарда-
раға таяу, Сырдарияның оң жағалауына қонысталған Ақтөбе мекені.
Қазбалардың бірі жобасы тікбұрышты, көлемі 28х18,5 м.
Орда сарайын толық аршыды.Сарай крест іспеттес етіп салынған бес үйден,
кірмелік кешені мен құрылымы батыс-шығысынан орап жатқан
Екі дәлізден тұрады екен. Оның дәп ортасында төртбұрышты зал бар,
ол басқа үй-жайлармен доғалап иіп салған арқа өткелдермен жалға –
сып жатыр. Зал бір кездері тегіс шатырмен жабылыпты.
Залдың айналасына орналысқан үйжайлар қорап шатырлармен жа-
былған, олардың біреуі – күмбезді, тегі ол Орта Азия мен Қазақстанда-
ғы күмбезді шатырлардың ертедегі түрінің бірі болса керек.Үй құрылы-
мында шатыр маңызды рөл атқарған, оған басқышпен төбедегі қақпа-
лы саңылау арқылы шыққан. Сарайдың қабырғалары, арқалық өтке-
лектері тік және төрт бұрышты қамкесектен қаланған.
Қаңлылардың мекенжайлары әдетте оба қорымдарымен қоршал-
ған, олардың ішіненЖаушықұм, Жамантоғай, Төребай-Тұмсық қорым-
дары қазылды.Қабырлар жерасты үңгірлеріне кесе көлденең жасал-
ған. Қабырларда мәйіттер қосар немесе сыңар жерленген, олармен бірге бір-
екілі не көбірек құмыралар, моншақтар, темір тоғалар, сүрме-тас қойылған.
Отырар – Қаратау мәдениетіне жататын ескерткіштер өте көп шо-
ғырланған ірі орталықтың бірі – Отырар көгалды аймағы. Арыс өзенінің
сол жағалауындағы шағын ғана жерде аумағы әртүрлі: Пұшық-Мардан,
Қостөбе, Шаштөбе, Сейтмантөбе, Ақайтөбе, Шалтөбе сияқты жиырма
шақты төбе бар.
Олардың ең үлкені – Көкмардан, ескерткіштердің басым көпшілігі
жинақталған жерді тап осылай атайды. Жәдігерлік екі бөлімнен:негіз-
гі төбе мен оның қасындағы төбешіктерден құралады. Қалажұртының орталық
бөлігі – негізгі төбе Арыстың екі тармағының қосылуы нәтиже-
сінде пайда болған аралда. Төбенің көлемі екі гектардан асады, оның ең биік
жері 15 м. Оның теріскей бетіндегі жарты шақырымдай жерден
қала қорымы кездесті, ол биіктігі 2-2,5 және диаметрі 15 метрге жете-
тін ондаған обалардан тұрады.
Қазба жұмыстары бір мезгілде қала жұрты мен оба қорымында қатар
жүргізілді. Әдетте, үйлер бір бөлмелі болып келеді, олардың іргесі жартылай
жерге, мәдени қатпарына қазылып салынған, сол се-
бепті де көше жақтан оларға үш-бес тепкішекті басқышпен кірген. Үй-
лердің есіктері бұрыштардың біріне жақын етіп салынатыны байқал-
ған. Есікке қарамақарсы,бөлменің ортасына таяу тікбұрышты жер
ошақ жасалды.
Бөлмені қуалай қабырғаларға тақап алса сәкі-төсіктер қойылған. Есікке
таяу бұрыштарда су мен тамаққа арналған ыдыс-аяқтар – хұма-
лар, су таситын құмыралар мен көзелер тұратын болған.
Ошаққа таяу жерді, еденде дәнүккіштер мен диірмендер жатқан.
Олардың бүтіндері немесе сынықтары әрбір үйден табылды десе де болады.
Кейбір үйлерде диірменге әдейі тұғыр жасайды екен.
Қаңлылар темірді балқытып, одан күнделікті тұтыныс заттарын жа-
сауды білген. Ұсталар орақ, пышақ, жебе ұштарын жасайтын темірдің
дөңгелек бөліктері табылған.
Сүйектен құранды садақтар жасауға қажетті бөлшектер, пышақ сап-
тары, түйреуіштер, қаптырмалар, әртүрлі бойтұмарлар істелген. Қас-
қыр мен иттің, бүркіттің буын сүйектерінен жасалған бойтұмарлар әсем-ақ.
Сүйектен ойып жасалған, басы бедерлі түйреуіштері де өте қызықты.
Зергерлік бұйымдар мен әшекейлер алтын мен қоладан жасалған. Лағыл мен
қызғылт ақықтан, ферузадан, түрлі – түсті шыныдан мон-
шақтар жасаған. Әшекейлерден – тас, металл, шыны моншақтар, түсті
тастан көздері бар, қола және алтын бүрме моншақтар, сырғалар мен ілгектер,
сымнан есілген өңіржиектер мен шаштүйреуіштер бар.
Шаруашылықтың маңызды бір саласы – мал өсіру болған. Егіншілігі
біраз дамыған ежелгі қоныстардан жылқы, қой, ешкі сияқты үй жануар-
лары қаңлылар тіршілігінде едәуір орын алды.
Қоныстанушылар өмірінде аң аулау ісі де үлкен орын алған. Қаңлы-
лар су құстары – үйректер мен қаздарды да, бірқазандарды да аула-
ған. Сонымен қатар олар балық аулаумен де айналысқан. Балықты шаңышқымен
түйреп, әртүрлі аулармен, қармақпен ұстаған.
Жабайы алма мен алмұрт, өрік пен долана, пісте жемістерін жинау
да көп шаруаның мәнді бір түрі болған.
Сонымен б.з.басталар кезде және б.з.I – мыңжылдығының бірінші
жартысында Қазақстанның оңтүстігінде аса ірі және құдыретті Қаңлы
мемлекеттік бірлестігі болып, өркен жайған, ол Шығыс тарихында ма-
ңызды рөл атқарған. Оның халқы егіншілікпен, мал шаруашылығымен,
қолөнер кәсібімен, саудамен айналысқан. Қаңлының өз тұсындағы Қы-
тай,Парфия,Рим және Кушан империясы сияқты мемлекеттермен сая-
си , экономикалық және мәдени байланысы мол болған.
Б.з.бұрын I мыңжылдықта қазіргі Монғолияның оңтүстігіндегі Ордос-
тан Каспий өңіріне дейінгі Орталық Азияның ұлан-байтақ кеңістігін тегі
мен этникалық құрамы жөнінен әртүрлі тайпалар мекендеген.
Шаруашылықтың біртіндеп дамуы, тұрмыстың біршама ортақтығы, этникалық
жақындық, саяси тәртіп факторы Орталық Азияда ертедегі
таптық ірі бірлестіктердің құрылуына әкеп соқты. Олардың уақыты жа-
ғынан алғашқылары сюнну ( ғұндар) болды. Б.з.дейінгі III ғасырдың ая-
ғында қытай деректемелерінде пайда болған сюнну атауы тегі әртүрлі
тайпаларды біріктірген және Тынық мұхит пен Солтүстік Қытайдан Ал-
тай мен Жетісуға дейінгі аумақта, ал кейіннен одан әрі батысқа да ара-
тұра таралып отырған саяси құрылымға қатысты болды.
Жалпы тарихта ғұндар аты кеңінен белгілі. Осынау жоғалып кеткен халық
аты – жаугерліктің, қаталдық пен тағылықтың бейнесіндей көрі-
неді. Атилла бастаған ғұндар Еуропа елдеріне жортуыл – жорық жа-
сап, оларды құлазытып кетеді, олар халықтардың ұлы қоныс ауда-
руын бастайды.Ал б.з.дейінгі дәуірдің соңғы ғасырлары мен б.з.алғаш-
қы ғасырларында Орта Азияны, оның ішінде Қазақстан жерін мекенде-
ген азиялық ғұндар тайпалары онша мәлім емес. Жоғарыда айтып өт-
кендей тарихи әдебиетте олар хунну немесе сюнну деген атпен белгі-
лі.
Ғұндардың жоғарғы билеушілер қытай авторлары шньюй деп ата-
ған. Б.з.бұрын 206 жылы ғұн тайпаларын Мөде шаньюй басқарды. Мө-
де билік еткен алғашқы жылдардың өзінде-ақ Қытайдың шекаралық
аудандарына жорықтар жасап оған күйрете соққы береді. Кескілескен кұресте
Мөде әскеир-саяси қуаты басым Хань әулетін ғұндардың Ор-
достағы көшіп жүретін жерлерінен дәм етуден бас тартуға мәжбүр етті.
Хань императоры Гаоцзу Мөденің алдына бас иіп, онымен тиыштық және туыстық
туралы шартқа қол қоюға мәжбүр болды, бұл шарт бойынша ол шаньюйге өзінің
ханшасын әйелдікке беруге және жыл сайын сыйлық ретінде салық төлеп
тұруға міндеттенді, кейін ол са-
лықты үнемі төлеп тұрды.
Шығыста Мөде шығыс ху тайпаларын бағындырды, ал оның құра-
мына, шамамен алғанда, Керулен және Онон алқаптарында мекенде-
ген сяньби және ухуань тайпалары кіретін еді. Мөде батыста юечжи
тайпаларына қарсы жорықтар жасады. Бұл кезде қазіргі Кореядан Ти-
бетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысына дейін созы-
лып жатқан аумақ ғұн шаньюйлерінің қол астына түсті, ал солтүстікте ғұн
конфедерациясына біріккен тайпалар Байқалдан арғы оңтүстік ау-
дандарға дейінгі аумақты алып жатты.
Дерктемелерде ғұндардың Саян – Алтай тайпаларына жасаған жо-
рықтары туралы да айтылған. Шежіреші б.з.дейінгі 201 ж. сюннулердің
солтүстікке және солтүстік-батысқа қарай жорығын жалғастырып, Хуньюй,
Цюйше, Динлин, Гэкунь және Сыньли елдрін бағындырғанын хабарлайды. Сол
жылғы жорықта ғұндар Алтай тайпаларын түгелдей дерлік бағындырды, бірақ
олар бұл аймақты толық қоластына қарат-
қан жоқ.
Одан кейінгі онжылдықтарда ғұн тайпаларының күшеюіне қоса олар батысқа
да қызу қимыл көрсете бастайды. Б.з.б. 177 ж. Мөде көршіле-
ріне қарсы өзінің батыстағы туктерін (князьдарын) юечжилерге қарсы жорыққа
аттандырды. Ғұндардың атты әскерлері Чжанье-Ганьчжоу ау-
даны маңында юечжилерді жеңіліске ұшыратты және сонымен бірге ғұндардың
қалыптасып жатқан бірлестігінің шет аймағындағы бірнеше
үлесті бағындырды. Бұл жөнінде шаньюй былай деген: Аспанның ра-
қымымен жауынгерлер аман, ал аттар мықты шықты. Олар юечжилер-
ді жойып, жаусытты. Семсердің ұшына іліп немесе бағындырып, өз би-
лігін нығайтты. Лоулань, Усун, Хуцзе және оларға шектес 36 үлес сюн-нулерге
қаратылды. Олардың бәрі сюннулердің әскер қатарына кіріп, бір әулетке
айналды.
Ғұндар бірлестігіне шыққан тегі әртүрлі тайпалар немесе этникалық-
саяси құрылымдар кірген. Конфедерацияның қоғамдық өміріне бір ор-
талыққа бағынғысы келмейтін қуатты күштер,кең-байтақ жердің әртүр-
лі аудандары арасында берік саяси және экономикалық байланыстар-
дың болмауы зор ықпал жасады. Алғашқы кезде біршама бірлік ғұн қо-
ғамындағы фратрияаралық ұйымның ерекше түрі болуы арқылы орна-
ған.
Б.з.б. I ғасырдың 55-жылы ас құдыретті ғұн мемлекеті – оңтүстік жә-
не солтүстік болып - екіге бөлінеді. Солтүстік – батыс Монғолиядағы Қырғыз-
Нұр көліне таяу жерден теріскен ғұндарының билеушісі Чжич-
жи өз ордасын орнатады. Осы арадан ол үйсіндердің көрші тайпала-
рының жерлеріне жоық жасап тұрады. Чжичжимен Қытай да жауығып,
алагөз болып жүреді. Чжичжи мен оңтүстік ғұндар билеушісі арасында-
ғы бәсеке-тартыс та күшейе түседі.
Чжичжидің күшейе түсуі және оның үйсіндерді дүрліктіріп, шапқын-
шылық жасай бергені Қытай империясының төзімін тауысады. Чжич-
жиді елшілік жолмен бейтарап қалдыру әрекетінен ештене шықпай, қытайлар
соғысқа дайындала бастайды.
Ұзамай қытай әскері жорыққа шығады. Ол екі жолмен жүреді. Үш қол
оңтүстік жолымен, Қашғар мен Ферғана арқылы Шатқал қыратын-
дағы Шанаш асуын және Талас тауындағы Қарабура асуын басып өте-
ді;үш қол шығыс Түркістаннан шығып, солтүстік жолымен, шамасы Бе-
дел асуы арқылы үйсіндер ордасы бар Чигучен шаһары тұрған Ыссық
өл алқабына шығып, сосын Шу алқабы мен Таласқа барады. Қалың қол бір-
бірімен Чжичжи қаласының түбінде қосылады.
Ғұндардың қаһармандықпен қарсы тұрғанына қарамастан, қытай-
лар сыртқы ағаш қабырғаны өртеп, қамкесектен тұрғызылған дуалды
опырып тастап, қалаға басып кіреді де, ішкі қамалды алады.Чжичжи
төңірегіндегі көптеген ағайын – туыстарымен, бала-шаға, қатын–қала-
шымен, текті бекзаттармен бірге – небәрі 1518 адам – тұтқынға алына-
ды. Олардың түгелдей басы кесіледі.
Ғұндардың қоныс аударуының екінші толқыны б.з. 93 ж. басталды. Олар
бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан ертіп, Сырдария бойы
мен Арал өңіріне, Орталық және Батыс Қазақстан ай-
мақтарына барып енеді. Ал б.з.IV – ғасырында олар Еуроппадан бой
көрсетеді.
Зерттеушілердің басым көпшілігінің пікіріне үңілсек, ғұндар түрік-
тердің арғы ата-бабалары, олардың Қазақстан жеріне келіп кіруіне
байланысты, шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі бастал-
ды. Б.з.I мыңжылдығының бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қа-
зақстан тайпаларының артропологиялық тұрпаты өзгереді де, моңғол
тұрпаттылар пайда бола бастайды.
Ғұндардың өмір – тіршілігінде мал өсіру, әсіресе, жылқы өсіру бас-
ты рөл атқарды. Жылқы болмаса, көшпелі мал шаруашылығының өзі өмір сүре
алмас еді, әскери жортуыл – жорықтарда ат әскердің өзі ға-
на алып жүрмей, оларды аспен де қамтамасыз етіп отырған. Ғұндар-
дың аттарының көпшілігін шоқтығы аласа, жатаған, дене бітімі тығыз да
дөрекілеу, басы үлкен болып келеді. Олар жүріске төзімді, жарлау-
ыт тау қыраттарына емін – еркін шығып, өзен–сулардан қиналмай өте-
тін болған. Тау жоталарына шығып, олардан түсерде, тау өзендері-
нен көктей өтіп, олардан шығарда Кіндік патшалықтың аттары сюнну-
лар аттарына ілесе алмай қалады-деп жазған қытай бекзаты Час Ко.
Ғұндар шаруашылығының жүйесін алғашқы қауымдық немесе экс-
тенсивті мал шаруашылығы деп атауға болады.Оларда отырықшылық
пен егіншілік те болған. Деректерде терістік жерлеріне ызғар ерте тү-
седі, бірақ тары себу қанша қолайсыз болғанымен, ғұн жеріндегілер оны сеуіп
отырады-деп хабарлайды.
Ғұндар өмірінде аңшылық та үлкен орын алған. Бұл жөнінде дерек-
терде: Балалар қойға мініп, садақ тартып, құстар мен тышқандарды атады;
біраз өскеннен кейін олар түлкі мен қоянды атып алып, олар-
дың етімен ауқаттанады... Олардың әдет-ғұрыптары бойынша тыныш кездері
малын жайып келе жатып, жолай аң мен құстарды атып тірші-
лік қажетіне жаратқан-деп жазады.
Ғұндар арасында қолөнер кәсібі өркен жайды. Олар металдан, сүйек пен
мүйізден, тас пен саздан, ағаштан бұйымдар жасады.Қабыр-
ларда кездесетін, қолдан немесе құмыра шеңберінде жасалған кера-
мика, құмыралар, саптыаяқтар-құмырашы өнерінің жоғары дәрежеде
өркендегенінің дәлелі. Олардың бір бөлігі: жібек маталары, қытайдың
ағаштан, лакпен жасалған қымбат мүліктері, айналар мен нефриттен жасалған
бұйымдар сауда-саттық арқылы келген.
Ғұндардың қоғамында патриархалды-рулық қарым-қатынастардың
белгілері өте күшті болды. Деректердегі мәліметтерге қарағанда, ғұн-
дар 24 руға бөлінген, олардың басында ұрпақ ұлықтары яғни ағаман-
дар тұрған. Ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген. Де-
ректерде: Ғұндардың жыл сайын үш рет Лунциде бас қосатын әдеті бар еді,
онда жылдың бірінші, бесінші және тоғызыншы айында сюй деп аталатын күні
тәңірі рухына құрбандық шалған... осындай жина-
лыстарда ұрпақ ұлықтары мемлекет істері жөнінде отырып кеңескен, ат жарыс
пен түйе бәйгелерін қызықтап көңілдерін көтерген-деп ай-
тылған. Алайда рулық құрылым шеңберінде жаңа қоғамдық қатынас-
тар белгілері пісіп, жетіліп келе жатады. Бұл процесстің негізінде өнді-
ріс пен өндірістік қатынастың өркендеуі жатқан болатын. Оның бір се-
бебі айырбас пен сауданың дамуы.
Ғұндардың қарауында әскери тұтқындар қатарынан құрылған құл-
дары және қоластындағы облыстар халқы болған. Олар үй ішінің дәйекшілері
ретінде, бақташы, кәсіпқой және егінші ретінде пайдала-
нылған.
Жазба деректер сол сияқты ғұндар қоғамындағы өкіметтің тұрпаты туралы
мәліметтер қалдырған. Елді шаньюй басқарған, ол шексіз би-
леуші болған, оған іле-шала жалпы аты түменбасы деп аталатын бек-
заттар жүреді. Жазба деректерге қарасақ, оларда шаньюйдің ұлдары, аға-
інілері немесе жақын ағайын-туыстары болған. Түменбасылар са-
ны небәрі 24 екен, оларда әрқайсысының меншігінде көшіп-қонатын жер-сулары
болған. Деректерде қара халықтарды қанау құралы ретін-
де, алым-салықтың да болғаны жөнінде мәліметтер бар.
Ғұндар арасында мал мен жерге жеке меншіктің пайда болуы, тұр-
пайы бюрократтық аппараттың құрылуы, қанаудың бір түрі ретінде алым-салықты
енгізу, жазу-сызудың таралуы сияқты құбылыстар өзі-
мен бірге жаңа кезеңге – таптық қоғам мен мемлекетке өту кезеңін ала
келеді.
II Бөлім. Түрік қағанаты.
2 Халықтардың ұлы қоныс аудару дәуірі (II-V ғғ.) Қазақстанның, Орта Азия
мен Шығыс Европпаның этникалық және саяси картасын едәуір дәрежеде
өзгертті. V ғасырда түркі тілдес теле тайпалар одағының са-
ны көп топтары Солтүстік Монғолиядан Шығыс Европаға дейінгі дала-
лық өңірде қоныстанды, оңтүстігінде олардың көшіп жүретін жерлері
Амударияның жоғарғы ағысына дейін жеткен.
VI ғасырда қазақстан жерлері аса құдыретті мемлекет-Түрік қағана-
ты өкіметінің қоластына қарайды, олардың билеушілері түрік тайпасы-
ның Ашындар әулетінен шығып отырған. Түрік этносының өзі қағанат-
тың құрылар алдындағы кезеңде Ганьсу, Шығыс Түркістан және Алтай
аудандарында III ғасырдан VI ғасырға дейін бірте-бірте сатылап құ-
рылған.
Түрік этнонимінің алғаш рет аталуы қытай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz