Оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары
Мазмұны
Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Шығармашыл тұлға қалыптастыру - заман талабы
1.1 Әдеби шолу. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Шығармашылық - тіршілік көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.3 Оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ тарау. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы
әдіс-тәсілдер
2.1 Оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуда мұғалімнің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Оқушылардың шығармашылық қабілетін деңгейлік тапсырмалар
арқылы дамыту. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
4. Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
Кіріспе.
Зерттеудің өзектілігі. Балалардың шығармашылық дарындылығын,
шығармашылық бағытта дамыту және оны тәрбиелеу бүгінгі таңдағы көкейкесті
мәселе. Қоғамдағы, айналамыздағы ортада болып жатқан қарқынды өзгерістер
шығармашылық қабілеті бар, қажетті жағдайда соны әрі айрықша шешім қабылдай
алатын жеке тұлғаның алдында үлкен талаптар қойылады. Балалар дарындылығына
табиғаты, шығармашылық мүмкіншіліктерінің психологиялық құрылымға. Мұның
барлығы арнайы ізденісті қажет ететін мәселелер қазіргі психология,
педагогика ғылымында осы мәселеге қатысты біраз деректер жинақталып,
зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Брушлинский А.В, Матюшкин А.М, Нурахунова
А.А, Кравцова Е.Е. Бүгінгі Қазақстан жаңа принциптерге негізделген егемен
мемлекет құруда. Үкіметіміз білім беру мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміз
өркениетке жету жолындағы әр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту,
тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр.
Бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсындаа шығармашылық
қабілеттер басты нысана болып, керісінше оқушыда шығармашылық қабілеттің
болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиіс деп ойлаймыз. Бүгінгі
заманымызда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту олардың бойындағы
дарын-таланттарын ұштау мәселесіне ерекше көңіл бөлінуде. Әрбір халықтың
елдігі мен егемендігі, сол халықтың зиялы қауымына негізделеді және кез
келген мемлекеттің күш -қуаты ең алдымен өз ісіне шығармашылық пен
ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуының өзінің тікелей
еңбегімен ықпал етуге қабілетті мамандар санымен анықталады. Сондықтан да
инновациялық ғылыми-техникалық даму дәуірі маманның тұлғасына, заман мен
қоғам қойып отырған талаптарға сәйкес алдына жан-жақты жетілген үйлесімді
шығармашыл адамын тәрбиелеу еліміздің басты міндеті. Себебі өмірдегі сан
алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар қолынан ғана келеді. Тек
шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің
мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндігі береді. Мұндай күрделі мәселені
шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын
бастауыш мектептің алар орны ерекше. Бүгінгі бастауыш мектепте, өкінішке
орай, баланың оқу әрекеті басым. Сабақтарда оқушылар үнемі бір типтес
жаттығулар орындау, есептер шығарумен айналысады. Мұндай жаттығулар, бір
ғана шешім іздеу баланы өз күшін байқау мүмкіндігінен айырады. Бастауыш
сынып оқушыларының кез келгені шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен
меңгере алады. Тек ол жұмысқа ұйымдастырушылық қажет. Қазіргі заман
талабына сай білім беруді ізгілендіруге үлкен мән берілуде. Бұрын орта
білім беретін мектептің негізгі міндеті білім беру мен дағды біліктерін
қалыптастыру болып келсе, қазіргі міндеті бір шама күрделі; ой ұшқыр
шығармашылық қабілеті жоғары, өмірге икемді жан-жақты дамыған жеке тұлғаны
тәрбиелеу. Баланың әлеуеттік және шығармашылық қабілеттерін ашу мектептің
маңызды жұмыстарының біріне айналуда. Бүгінгі таңца болашақ жастарға,
жеткіншектерге әлемдік ғылым мен прогерсс деңгейі сәйкес білім мен тәрбие
беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін
жетілдіру. Сонымен іскерлігін зерттеу, арттыру әділетті қоғамның міндеті
болып табылады. Міне осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты білімді жоғары
мәдениетті, жұмысты шығармашылықпен істей білетін жеке адам қажет. Ондай
адамды балбақша, мектеп, орта және жоғары оқу орындары дайындайды.
Жаңалыққа жаны құмар жан тәрбиелеу мектептен басталады. Сондықтан оқушының
шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі соңғы кезде қолға алынды деуге
болады. Жаңа пәндердің пайда болуы, оқу мазмұнына шығармашылық
тапсырмалардың енуі, арнайы педагогикалық әдістемелер, технологиялардың
қолданыла бастауы ғылыми-зерттеу жұмыстарының жүргізілуі - үлкен жетістік.
Дегенмен біздің өмірімізде шығармашылықтың алар орны әлі төмен Неге?
деген заңды сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін шығармашылыққа кері
әсер ететін факторлар анықталады. Олар:
- біздің шығармашылыққа үрке қарайтын әкімшілік-әміршілдік жүйеден
шыққандығымыз:
- екінші бір себебі бала кезден бастап біз сен мынаны дұрыс жасамадың,
олай емес, бұлай болмайды деген ескертулерді естіп өскендігіміз:
- қызмет жасайтын мекемеде шығармашылық ахуалдың болмауы:
- көп уақытқа дейін шығармашылық әр адам шыға алар биіктік дер
есептелінбеуі:
Біздің қарастырып отырғанымыз жалпы білім беретін мектептерде
қабілеттерді дамыту, оны шығармашылық деңгейге көтеру мәселесі
болғандықтан, жұмысымызда осы күрделі процесте көздеген мақсатқа жетудің
жолдарын, құралдарын, педагогикалық шарттарын қарастыратын боламыз.
- шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы;
- әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы;
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
- шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
- нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Шығармашылық процестің әр кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалы
қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы: алғашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну,
қайшылықтарға деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздік
кезеңіндегі "бас қатырулар" табандылық, танымдық белсенділік. Біздің
ойымызша бастауыш сыныпта маңызды рөл атқарады. Бүгінгі бастауыш сынып
оқушыларының кез келгені шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере
алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет. Әрине,
шығармашылық жұмыстың түріне, мақсатына қарай бұл кезеңдер бір-бірімен
астасып, қабысып жатуы әбден мүмкін. Оларда қалыптасып, әрі қарай дамып
отыратын сапалар да бірі анық көрініп, бірі, керісінше, уақытша
көмескіленіп жатуы ықтимал. Дей тұрғанмен, тұтас алғанда, әр баланың
бойындағы табиғи, қайталанбас ерекшеліктермен біріккен кезде аталған
сапалар көп жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды.
Шығармашылық педагогикасының басты мақсаттарының бірі де осы.
Тақырыптың болжамы: Егер, балаларды шығармашылық қабілетін дамытудың
тәсілдерімен қаруландырып, жұмысының кілтін, орындалу принципін қолдана
берсек, өз бетімен дами алатын, әртүрлі өмірдің қиыншылықтарына төзе
білетін, белсенді, білімді, шығармашылықпен жұмыс істей алатын оқушы
тәрбиелер едік.
Зерттеудің мақсаты: Оқушылардың шығармашылық қабілетінің көкейкестілігін,
қажеттілігін көрсету, олардың бойындағы шығармашылық жұмыстарын тереңдету.
Зерттеудің міндеті: 1. Шығармашылық қабілетін дамыту рухани байлықты
дамытуға жағдай жасау.
2. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыта отырып, танымдық деңгейін
кеңейту.
3. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттырып, өз жұмысына
шығармашылықпен қарауды үйрету, ізденіспен іскерлікке баулу.
Зерттеу әдісі: Сауалнама, тест, практикалық сабақ, бақылау жұмысы т.б.
Зерттеу пәні: Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдары.
Зерттеу объектісі: Оқушылардың шығармашылық жұмыс түрлері.
I тарау. Шығармашыл тұлға қалыптастыру - заман талабы
1.1. Әдеби шолу
Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар,
көзқарастар, еңбектер баршылық. Бұл ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп
Баласағүн, Әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде-
адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Көрнекті педагогтар К.Д. Ушинский, Ы. Алтынсарин,
А.С. Макаренконың шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары
қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім
мазмұнына енгізген М. Жұмабаев болатын. (1923 ж.).
Оқыта отырып баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтар
Ш.А. Амонашвили, И.П. Волков, О.С. Газман еңбектерінде қарастырылады.
Өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар
Ә. Қоңыратбаев, С. Тілешева жоғарғы сыныптарда шығарма жазғызу,
В.Д. Чернов факультативтер мен үйірмелер жұмыстары арқылы
қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру жолдарын қарастырса, Қ.Ә.
Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы — оқушыларды сөз өнеріне
баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту, М. Мүхамедин ойын әрекеті
арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын айқындайды.
Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай
келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір
әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан
өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға
келеміз.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
"қабілет" ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда
"қабілеттерді" тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке
ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын көрсеткен.
"Қабілет" ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны баршылық.
"Қабілеттер" деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен
жегістіктерге жеггкізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің
қабілет дамытудағы рөлін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте
дамитындығы жалпы теория қалыптасып, бұл екі теория біртұтастықта
қарастырылатын болды.
Қабілеттер жайлы ой-пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев
қабілеттер тек білім, білік жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі
дербестік, саналылық, шығармашылық деген пікір айтады. Қабілеттердің дамуын
тұлғаның дамуымен байланыстырады. Сондай-ақ, таланттылық жайлы мәселе
көтеріп, таланттылық деп қабілеттердің көпқырлылығын айтады. Б.Г.
Ананьевтің пікірі бойынша, нышан қабілеттердің алғы-шарты және олар тек іс-
әрекетте ғана қабілетке айналады.
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше; қасиетті зерттеген Н.С.Лейтес
қабілетке "іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін
психологиялық қасиет",(2,-) деген анықтама береді. Ақыл-ой қабілетінің алғы
шарты белсенділік және өзін-өзі реттеу (саморегуляция) деген қорытынды
жасайды.
К.К. Платонов қабілеттер жайлы түсініктерді тұлғаның ерекшеліктерімен
байланыста қарастырады. Ақыл-ой қабілетінің кейбір компоненттерін
анықтайды.
Жоғарыда аталып еткен нақты қабілеттер жайлы зерттеулер туралы сөз
еткенде, В.А. Крутецкийдің математикалық қабілеттерге байланысты жасаған
іргелі еңбегіне тоқталған жөн. Көрнекті ғалым қабілеттерді әрекетке
жарамдылық деп тануды ұсынады. Және басқа да зерттеушілер сияқты қабілеттер
әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай орындауда көрінетін қасиет деген
пікірді қуаттайды.
Бейнелеу өнеріне деген қабілеттер жайлы зерттеу жүргізген
В.И. Киреенко да басқа авторлар сияқты, қабілеттер адамдардың
жекелік айырмашылықтары деген қорытындыға қосылады және бейнелеу өнеріне
деген қабілеттер тек сурет салуда ғана емес, ойын, еңбек сияқты басқа да
әрекетте дамитындығын дәлелдейді.
Қабілет әрекеттің белгілі бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділікте байқалады. "Бейімділік - адамның әрекетпен айналысуға бет
бұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттердің алғашқы
белгісі", - деп жазады академик Т.Тәжібаев. Бала кезде ерекше көзге түсетін
бейімділік оның келешек қабілетінің көрсеткіші екендігін айтады."Бейімділік
пен қабілеттің соншалықты тығыз байланыстылығы кейде тіпті бірінен-бірін
ажырату қиындығын туғызады. Дегенмен бейімділік ұмтылу, ал қабілет
-мүмкіндіктер", - дейді көрнекті психолог Н.С.Лейтес .
Қабілеттер мәселесін қарастыруда "талант", "дарын" терминдерін айналып
өтуге болмайды.
Көптеген зертгеушілер мен психологтар "таланттылық" деп белгілі бір
салада (өнер, музыка т.б) жоғары жетістікке жеткізетін қабілетті атайды.
Олар таланттылықтың тұқым қуалау арқылы берілуі өмірде көп кездесетін
жағдай болғанымен, ол бірден-бір фактор бола алмайтындығын дәлелдейді
(З.Гильбух, В.С.Юркевич).
Францияның ағарту ісінің өкілі К.А. Гельвеций адамдардың барлығының
бірдей, тең дәрежеде болатындығын, сол себепті кез келген баланы талант
дәрежесіне көтеруге болады дегенді уағыздап кеткен. Мысалы, жаңашыл педагог
И.П. Волков "... егер баланың жеке қасиеттерін өте жас кезінен анықтап,
дамытуға жағдай жасаса, талант қалыптастыру кез келген мамандық дайындау
сияқты қатардағы шара", - дейді.
"Дарындылық" ұғымына берілген анықтамалар оған өз қатарындағы
адамдардан (балалардан) жоғары ақыл-ой қызметімен ерекшеленетін адам
қасиетін жатқызады. Дарындылық пен таланттылықты синоним ретінде қолданып
жүрген авторлар да кездесіп қалады. Біздің ойымызша, таланттылық арнайы іс-
әрекетте жоғары нәтижеге жеткізсе, дарындылық ақыл-ой қызметінің ең жоғарғы
дәрежесімен сипатталады. Әрбір талантты балада дарындылық бар да, ал
дарынды баланың бәрі бірдей талантты болмауы мүмкін. Талантты, дарынды
балаларды арнайы оқу орындарында оқытқанда ғана олар қоғамға пайдасын
тигізе алады.
"Тұлға" немесе "жеке бас" ұғымының мәнін түсініп алу қажеттігі туады.
"Тұлта" (латынша - регзопа) ертеден келе жатқан ұғым. Бұл сөзбен алғаш
актерлер сахнада беттеріне киіп жүрегін масканы атаған. Бүгінгі күні ол
әлеуметтік мәні, қасиеттері бар нақты адамды білдіреді.
"Тұлға" - қоғамдағы адамның даму дәрежесіне байланысты оның
психикасында болатын жаңа сапа", — деп жазады А.Н. Леонтьев. Ал
Э.В.Ильенковтың айтуынша, "тұлғалар қоршаған ортада да, өздеріне де өзгеріс
енгізе алатын адамдар.
"Жеке адам - әлеуметтік қатынастарымен саналы іс-әрекетті жүзеге
асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің
кім екенін түсінетін, есі кірген ересек кісі", — деген анықтама береді
академик Т.Тәжібаев.
Барлық ғалымдар дерлік адамның мұндай күйге бірден келмейтінін,
тұлғалыққа біртіндеп жететінін жазады. "Тұлға болып қалыптасу — баланың
жаратылысынан бастап, қоршаған орта, басқа да әр түрлі әлеуметтік
факторларға байланысты дамитын күрделі процесс. Сондықтан өмірге келетін
әрбір адамның тұлғалық деңгейге көтерілмеуі мүмкін", - деп жазады
психология ғылымының докторы В.Э. Чудновский.
Оқушылардың тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың
қабілеттерін дамытудың мәні зор. Психологтар қабілеттердің екі, түрлі
деңгейінің болатындығын дәлелдейді.
1) Репродуктивті — іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша қабылдай
алу деңгейі.
2) Шығармашылық, жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Енді жұмысымыздағы екінші негізгі категория -"Шығармашылық" ұғымының
мәнін анықтауға келеміз.
"Шығармашылық" сөзінің төркіні, этимологиясы "шығару", "ойлап табу"
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке
қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте: "...шығармашылық -
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет", — деп түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л.С. Выготский
"шығармашылық" деп жаңалық ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең
зерттеген психологтардың бірі Я.А. Пономарев оны "даму" ұғымымен қатар
қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыда болса, ол
баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бүл пікір
бүгінгі күні педагогиканың талаптарына сәйкес келумен көңілге қонымды.
Зерттеле келе шығармашылыққа берілген анықтамалар да өзгере бастады.
Соңғы жылдары "шығармашылық" сөзімен, "жаңалықпен" қатар "бастамалылык,
белсенділік" ұғымдары астарласа қолданылып жүр.
Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді талдай келе, төмендегідей
қорытындыға келдік:
Шығармашылық - өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп
қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне
белгілі бір шарттар орындалған жағдайда, кез келген баланы көтеруге
болатындығы жайлы көп айтуда. Сондай зерттеулердің бізді қызықтырған
кейбіреулеріне тоқтала кетейік.
Осы саланы тереңірек зерттеген дәрігер әрі психолог А.Н. Лук әрекет
нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі ең алдымен шығармашылық ойлауға
байланысты деген пікір айтады. Шығармашылық қабілеттердің белгілері
ретінде:
- мәселені қарастырудағы қырағылық, көрегендікті;
- ақпаратты нерв жүйесіне код арқылы хабарлауды;
- тасымалдай білуді;
- ақылдың икемділігі, ойдың оралымдылығын;
- әрекетті бағалай білуді қарастырады.
Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді дамытуы үшін қажетті ахуалдың
болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан тыс сынау
сияқты психологиялық кедергілермен күресу қажеттігіне тоқталады.
В.И. Андреевтің зерттеу жұмысы мектепте, орта және жоғары оқу орнында
шығармашыл тұлға тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
диалектикасына арналады. Бұл проблеманың зерттелуінің методологиялық
ауқымын, диалектикалық кедергілерді айқындайды. Шығармашылық
педагогикасының заңдылықтары мен принциптеріне тоқталады.
Оқушылардың көркем-шығармашылық кабілеттерінің ерекшеліктері, оларды
дамытудың жолдары мен әдістері А.А. Мелик-Пашаевтың,
В.С. Шубинскийдің, Қ.Ә. Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырылады.
Шығармашылық қабілеттердің жоғары деңгейі дарындылық, таланттылық
мәселесінің теориясына терең бойлаған В.Э. Чудновский, В.С.
Юркевич, И.П. Волков осы феноменнің ерекшеліктері, олармен жұмыс түрлері,
дарынды, таланты балалар экологиясы жайлы ой қозғап, оқу-тәрбие процесін
жетілдіруте байланысты тәжірибелерімен бөлісіп, ұсыныстар береді.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған В.А.
Кан-Калик, Н.Д. Никандровтың зерттеулерінде ұстаз шығармашылығының
психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын қалыптастыру
жолдарына талдау жасалады. Көрнекті француз математигі Адамар шығармашылық
процесті 4 кезеңге бөледі:
1. Дайындық кезеңі.
2. Инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі.
3. Интуицияның жарқ етуі. Эврика.
4. Тексеру кезеңі.
А.Н. Лук шығармашылық процесті 5 кезеңге бөледі:
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2. Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу.
3. Проблемадан уақытша кету.
4. Интуицияның оянуы, Инсайт.
5. Нәтиженің дұрыстығын тексеру.
Жоғарыда келтірілген және басқа да шығармашылық педагогикасына
арналған зерттеулер мен еңбектерді талдай отырып, бастауыш сынып
оқушыларына тән шығармашылық процестің кезеңдерін шартты түрде төмендегіше
топтастырдық:
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік, екі ұштылық.
3. Шешімнің жарық көруі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі анықтамалар береді.
Мысалы: И.Я.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа
жағдайға тасымалдай білуді, объектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа
шешім табуды белгілейді.
А.Н.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке,
қырағылыққа балайды, идеяларды іске асыру (генерация жасай білу), болжай
білу қабілеттерін атайды.
"Даму" ұғымы философиялық сөздікте " ...мөлшерлік өзгерістердің
белгілі бір өлшем шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы", - деп
түсіндіріледі. Диалектика заңы бойынша кез келген құбылыс өзінің жеткен
дәрежесіне қанағаттанып тұрып қалмай, оларды жоққа шығару арқылы жаңа
сапаға көшеді. Терістеу - дамудың қозғаушы күші. Терістеу — белгілі бір зат
пен құбылыстың қайшылықтарын ашу, олардың шешу жолдарын анықтау, жаңа
сапаның болуына мүмкіндік туғызу.
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылымы
жеткілікті дәрежеде дәлелдеп берді деп айтуға болады. Бұл мәселені
түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың ролін, алар орнын анықтаған
көрнекті психолог Л.С. Выготский.
Ол дамуды оқытумен тең деп санайды, керісінше, оқу мен даму екі бөлек
процесс деген көзқарастарды қатты сынға алады. Ең алғаш рет бала дамуының
екі аймағы болатындығы жайлы теория ұсынады.
1. Бала дамуының жақын аймағы — баланың тек үлкендердің көмегі арқылы
атқара алатын істері.
2. Бала дамуының қол жеткен аймағы - баланың үлкендердің көмегінсіз
істей алатын істері.
Ғалым психологтар Л.В. Занков, А.А. Люблинская, В.В. Давыдов,
Д.Б. Эльконин зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың мазмұнын,
сипатын өзгертуге арналған зерттеулер жасалды. СЛ.Рубинштейн, Е.Н.Кабанова-
Меллер және басқалар өз зерттеулерінде оқыту дамудың негізгі алғы шарты
екенін дәлелдейді.
И.Я.Лернер "даму" деген ұғымды педагогикалық заңдылықтарға негіздей
отырып, адамның әртүрлі қиындықтардағы мәселелерді шеше білуге дайындығы
деп түсіндіреді.
Осы мәселе төңірегінде еңбектер жазған әртүрлі авторлар оқушының даму
белгілерін атап көрсетеді. Мысалы: П.П.Блонский бұған индивидтің
абстрактіден нақтыға және, керісінше, нақтыдан абстрактіге қарай қозғалыс
жасай алу қабілетін жатқызса, Д.Н.Богоявленский және Н.А. Менчинская — оқи
алуды, яғни қысқа мерзімде жоғары үлгерімге жетуді, Н.Д.Левитов оқу
материалын жылдам меңгеру, өз бетінше жаңа мысалдар құрастыру, негізгіні
және көмекшіні анықтай білу, оқиғаға, құбылысқа дұрыс баға бере білу
дағдысын жатқызады.
Л.В.Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды іске
асырады деп есептейді. Олар: байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,
практикалық іс-әрекеттер атқара білу.
В.В. Давыдов жинақтай, қорытындылай алу дағдысын ақыл-ой дамуының
көрсеткіші деп санайды.
Тұтас алғанда барлық авторлардың "даму" туралы ойлары оқыту барысында
баланың психикасының жаңа сапалық деңгейге көтерілуі дегенге келіп саяды
және оның басты шарты ретінде әрекет алынады.
Бұдан шығар қорытынды: бала әдемі, байыпты, мақсатты ұйымдастырылған
шығармашылық жұмыстардың қатысушылары болғаны дұрыс. П.П. Блонский сөзімен
айтқанда, "ол — біліммен толтыратын бос ыдыс емес, ол - жануға тиісті
шырақ, ұстаз шырақшы ғана".
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселелері шет елдік
психологтарды 1950 жылдардан бастап қызықтыра бастады және осындай өте
қысқа мерзім ішінде қабілеттер туралы діни көзқарастардан оны ғылыми
психологиялық ұғым деп тануға дейінгі дәрежеге жетті. Шығармашылық туралы
пікірлер А.Осборор (1953), А. Бионди (1967), Д.Треффингер (1976)
еңбектерінде айтыла бастады. Бұл жұмыстардың әдістемелік негізі ретінде 50-
жылдары жазылған Дж.Гилфорд және оның ізбасарларының (креативтілік)
интеллект туралы теориясы алынады. Бұл теорияның негізгі мәні — факторлық
зерттеулер нәтижесінде шығармашылық ойлаудың балаларға, сондай-ақ
ересектерге тән ортақ компоненттері анықталған. Олар кез келген өнімді
әрекетте болатындығы дәлелденген. Олар:
- интеллектуалдық шығармашылық бастамалылық;
- категоризациялаудың кеңдігі, заттарды пайдаланудағы оқыстылық,
оларға мән бере білушілік;
- ойлаудың шапшаңдығы;
- ойлаудың сонылығы, шешімнің дәстүрлі шешіммен салыстырғандағы
тапқырлығы.
Осы теория негізінде баланың шығармашылық қабілеттерін анықтауға
арналған тестер жүйесі өмірге келеді. Соның бірі-тәжірибеде көп
қолданылатын Е.Торренс әдістемесі (тесты творческого мышления Торренса).
Зерттеулер нәтижесінде Е.Торренс баланың шығармашылық ойлауы 4-5 жастан
басталады деген тұжырымға келеді. Шығармашылық қабілеттердің дамуын
зерттеген психологтар мәселенің әр қырына, әртүрлі компоненттеріне
тоқталады. Мысалы: жоғары шығармашылық елестете білу және еркін ойын
әрекетіне байланысты (Дж. Моран, Р.Мильграм, 1984), ата-анасының
қызығушылықтары мен бейімділіктеріне байланысты (Т.Ковач, 1984), от
басындағы тәрбие ерекшеліктеріне (М.Филберг, 1977), балаға еркіндік беріп,
жағдай жасауға оны көтермелеп, мақтап отыруға байланысты (П.Смит, 1983)
деген пікірлер бар. Д.Дельман (1982) зерттеулері Ж. Пиаже теориясына сүйене
отырып, баланың шығармашылығының сапалық жақтарын ашуға бағытталады. Ол
шығармашылықтың ақырғы нәтижесі баланың ақыл-ойында логикалық
интеллектуалдық құрылымдардың пайда болуы деп есептейді.
Баланың шығармашылық қабілеттерін зерттеу, диагностикалауға үлкен
еңбек сіңірген американдық психолог Д.Гилолорд ойлаудың екі түрін бөліп
қарайды:
- конвергенттік — бір бағыттағы жүйелі логикалық ойлау;
- дивергенттік - логикадан ауытқи, балама ойлау.
Конвергенттік ойлау тек бір ғана шешім болатын, ал дивергенттік ойлау
бірнеше варианттарда шешімдер қабылдауға болатын жағдайларда іске қосылады.
Шығармашылық қабілеттердің дамуы соңғы дивергенттік ойлаумен тығыз
байланыстырылады.
Француздың белгілі дидактигі Селестен Френе баланың шығармашылық
қабілеттері дамуы үшін мектеп балаға лайықталынуы керек деп есептейді.
Баланың барлық табиғи мүмкіндіктері ашылуы үшін тек ұстаз, оқулық,
бағдарлама болуы жеткіліксіз, бала әртүрлі әрекетпен айналыса алатын орта
болуы қажеттілігіне баса назар аударады. Сол себепті С. Френе жоғарыдағы
жағдайлар ескерілген мектеп ашады. Ол мектеп балалар тек оқып, жазып,
тыңдайтын сыныптар комплектісі бейнесінен шәкірт өмірі мен қызығушылығы
байланыстырылған, баланы еркін, ерікті ете алатын, өзінің жеке өмірлік
тәжірибесін байыта алатын мекемеге айналады.
1.2. Шығармашылық - тіршілік көзі.
Қазіргі қоғамдағы өзгерістер дамудың негізгі басымдылығы ретінде
шығармашылық мәселесін алдыңғы қатарға шығаруда. XXI ғасыр өркениеттің алға
басуымен сипатталады десек, ол сөз жоқ, адамның жаратушылық болмысымен
тікелей байланысты. Әр адамның табиғатында негізі бар шығармашылық көздерін
ашу жаңалыққа деген ұмтылысына дем беріп отыру жаңа сападағы: ойы озық
ақылы алғыр, жаңа жағдайларда іс-қимылды тез өзгерте алатын адамдарды
қалыптастырады. Дәл осындай шығармашыл адамдар-қоғамның әлеуметтік
сұранысы. Шығармашылық -бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей
бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері
шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы және жеке адамның
шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол
жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
Шығармашылық жаңалық сөзімен астарлас. Психологияда бұл ұғымға
жаңалық ашатын адам әрекеті деген анықтама беріледі. Осы ойды тарқатар
болсақ: шығармашылық — адамның жетілген ең жоғарғы қасиеті, білімділіктің
биік белгісі, маманның мақсаткерлік мерейі, ісмерлік пен '"іскерліктің
іргетасы, дара тұлғаның дарындылығы. Кәсіби шеберліктің шыңы да
шығармашылықпен шырайлы. Талаптың таудай талпынысы да шығармашылық
топырағында тасқындайды. Қазіргідей нарықтық қоғам мүшелері үшін бедерлі
белес биігі. Нарыққа мұғалім өзінің жоғары кәсіби шығармашылығымен шыға
алады, саудаласа, бәсекелесе алады. Демек жаңаша бой түзеп жатқан
мемлекетіміздің педагогикасына жаңа рухтандырушы, шабыт беруші идея керек
екендігінде дау жоқ. Мұндай ұлттық педагогикалық идеяға - оқушының,
мұғалімнің ішкі күш-қуатын үздіксіз жетілдіруге бағытталған оқу-тәрбие
жүйесін жатқызған болар едік. Барлық деңгейдегі білім беру ісін
шығармашылық педагогикасының қағидаларына сәйкестендіру осы түйінді
мәселені шешудің бір жолы дегіміз келеді. Осы жерде шығармашылық күш-қуат
ұғымының мәнін аша түсу қажеттілігі туады.
Шығармашылық педагогикасына байланысты философиялық ойларға, теориялық
еңбектерге, зерттеулерге талдау жасау арқылы нақты жағдайларда шығармашылық
іс-әрекеттің төмендегідей белгілерінің көрінетіндігі айқындалды:
- білім, білікті жаңа жағдайларда өз бетінше қолдана алуда;
- объектінің жаңа қызметін көре білуде;
- таныс әрекет түрлерін өздігінше құрастыру арқылы жаңалық жасауда;
- мәселені шешудің қалыптан тыс жолдарын ашуда.
Бұл шығармашылық күш-қуаты жаңа жағдайға сәйкес әрекет түрлерін
өзгертуге, білім, білікті жаңа жағдайға тасымалдауға көмектесетін, ақылдың
алғырлығы, ойдың оралымдылығы, өнертапқыштық, жаңалыққа ашықтық деп
қорытынды жасауға негіз болды. Жеке тұлғаны адамзат баласының тәжірибесін
өз әрекеті арқылы үйрену жағдайына қою-өзін-өзі тану, өзінің ішкі ақыл-ой,
рухани күштерінің оянуына әкеледі.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз
орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес, жаратушы да. Ол
өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі жойылуға да қабілетті.
Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, теренде жатқан талап-
тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін
рухани күш беру - білімнің басты мақсаты. Бұл — үлкен жауапкершілік артатын
күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-
тәсілдің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін,
қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып
ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе
алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиеленіл
шығады. Шығармашылық сөзінің төркіні этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке
қол жеткізу деп түсіну керек. Шығармашылық - жаңару рухани және
материалдық құндылықтарды жасау жолындағы адам әрекетінің нәтижесі, жемісі.
Демек, шығармашылық ұғымын бұрын болмаған. Жаңа нәрсені әрекет нәтижесінде
тудыру, яғни жеке тұлғаның шығармашылығының туындысы деп және жеке тұлғаның
қабілеті ғылым, өнер, білім, өндірісі, техника, тұрмыс мәдениеті, саясат
және т.б салаларда жаңалық ашу, жаңаны жасау деп түсінеміз. Сондай-ақ
шығармашылықты жаңа соны бірегей нәрселер жасаудан өзге жеке адамның
қабілеті, ынтасы, білімі, іскерлігі тағы солар сияқты қасиетерінің жемісі.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын
анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп
келеді. Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардьщ
назарында болғандығын "шығармашылық теориясын" жасауға деген көптеген
ізденістердің болғандығынан байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық
шегіне жеткен деп айтуға болмайды. Сондықтан шығармашылық педагогикасының
негізгі мақсаты — бүгінгі күн талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықты
жаңа сана, рухани сапаны қалыптастыру және дамытуда тың жолдар мен соны
шешімдер іздестіру болып табылады. Баланы бастауыш сыныптардан бастап
шығармашылық ойлауға қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық
әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдары ұсынылады, сабақтардың
мүмкіндіктерін қарастырады. Шығармашылық оқушылардың ой дамыту, сезім-
сергектігін тәрбиелеудің негізгі жолы.
Шығармашылық өнер-әр баланы тәрбиелеуге қажет негізгі ұғымдардың бірі.
Ол-жалпы адамгершілік қасиет, сондықтан оны бала кезден бастап дамыту үшін
қолдан келген барлық мүмкіндікті пайдалану керек. Шығармашылықты түсініп,
сезінуді тек ауызша түсіндіру жолымен дамытпай, сонымен бірге балалардың
өзіндік бейімін дамыту арқылы, оларды орындаушылық қызметінің белгілі бір
түрін бейімдей отырып, жүзеге асыруға болады. Шығармашылық дегеніміз не?
деген сұраққа жауапты түсіндірме сөздіктен қайтаруға болады. Шығармашылық-
шығарма тудырушылық. Шығармашылық — бір нәрсені жасап шығарғандық, шығару
ісі. "Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қызметі" дегенде нені
ұғынуға және ол қандай міндет атқару керек. Шығармашылық -ұлттық ар-намысы,
сана-сезімін оятуда, ұлттық дүние танымдық көзқарасы қалыптастыруда, әр
оқушы өз бетінше ізденіп, шығармашылық сипатта білім алуына, оларды аялап
инабаттылыққа, тектілікке, адамгершілікке тәрбиелеуде шығармашылық
тапсырмалардың маңызы зор. Шығармашылық дегеніміз адамның белсенідлігі мен
дербес іс-әрекетінің ең жоғары формасы. Оқушылардың ғылым мен техникаға,
шеберлікке қызығушылығын арттыруын техникалық шығармашылығының дамуы мен
көруге болады. Техникалық шығармашылық оқушыларға ғылымдар негізін жақсы
игеруге, оларды білімдерін іс жүзінде пайдалануға үйретуге өз көмегін
жүргізеді. Қазіргі заманда жеке адамның шығармашылығы мен шығарма
проблемасын философтар, социологтар, педагогтар және психологтар көп мән
беріп отыр. Психологтар шығармашылық бейімділік дарыны кез келген қалыпты
дамыған балаға тән екендігін дәлелдейді. Педагогтар баланың шығармашылық
мүмкіншіліктерін дамыту жолдары анықталған оларға ортақ мәселе баланы
шығармашылық қызметке араластыру. Техникалық шығармашылық іс-тәжірибесін
игеру жеке тұлғаның қалыптасуында мәні зор. Біріншіден, ол алынғын білім
мен шеберлігі негізінде жаңа идеяны игеруге жол ашады. Екіншіден,
тәжірибеде техникалық есептер шешуде қате жол таңдау мүмкіндігін азайтуға
көмегі зор. Үшіншіден, тәжірибе білімі мен біліктілігін жаңа жағдайда
қолдануға, білуге жол ашады. Кез келген шығармашылық істе тапсырманы
орындаудың негізгі үш деңгейі бөлініп көрсетілуі керек.
1. Идеяны игеру және негіздеу.
2. Тапсырманы өңдеу және практикалық жұмыс, объектіні жұмыста жасап
көру.
3 Шығармашылық шешім қорытындысын бағалау.
1.3 Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдары:
Мектеп — оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін, ерекше
құнды, қайталанбас кезең. Үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы, қиын да
жауапты жұмыс. Мектеп балаға белгілі бір білім беріп қана қоймай, оны жалпы
дамыту, яғни сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас
қалыптастыру, жағдайларды объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету,
ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне
үйретеді. Дамыта оқытудың да басты мақсаты — баланы оқыта отырып, оны
шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту.
Шығармашылық дегеніміз — адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен
сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы
қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның рухани күшін
нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.
Оқушының өз болмысын тануға көмектесіп, қабілетін ояту, жаңа рухани
күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады. Бастауыш сынып
оқушысының зейіні тұрақсыз, импульсивті, қабылдау мүмкіндіктері де әр түрлі
болады.
Оқушылардың қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден - кез
келген бала адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақтаған тәжірибесін
меңгеруге бағытталған оқу әрекеті арқылы дамиды, білім, білік дағдыны
қабылдайды. Екіншіден - кез келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау
арқылы өзінің мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық
әрекетінің айырмашылығы ол баланың өзін-өзі қалыптасуына, өз идеясын жүзеге
асыруға бағытталған жаңа әдіс тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше шешуге
талпыныс жасайды. Екі әрекетте оқушылар екі түрлі мүделер көзделген әртүрлі
мақсатты шешеді. Жаңа тәсілдермен оқытуда оқушы белсенді рөл атқарушы ғана
емес, жетекші бағытты ұстанады. Әлемді тануға., белгісізді анықтауға өзі
жауап іздейді. Ол білімді әртүрлі әдебиеттерден табу мүмкін. Сондықтан ой
қорытуы да әртүрлі болады. Мысалы, оқу әрекетінде белгілі бір дағдыны
қалыптастырады, белгілі бір ережені меңгертетін жаттығулар орындалса ,
шығармашылық әрекеттер баланың іздену жұмысы басты нысанда болады.
Сондықтан оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса, шығармашылық әрекеті
нақты жағдай шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерді дамытады. Ол
үшін мына төмендегі шарттарды орындауы тиіс:
Біріншіден -баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту ісін ерте бастан
қолға алу.
Екіншіден - баланың жүйелі тұрақты ұйымдастырылған шығармашылық
әрекеттер , жағдайында болуы, Ерекше ойды талап ететін әлеуметтік қарым-
қатынастар шығармашылық қабілеттер дамытуға тиімді әсер етеді.
Үшіншіден - шығармашылық жұмыстар баланың ойлау мүмкіндігінің ең
жоғары деңгейіне жетуі керек. Күн асқан сайын ол деңгейі биіктей беретіндей
болуы қажет. Осындай тынышсыз ой қызметі ғана бала дамуына үлкен нәтиже
береді.
Төртіншіден - және ең негізгі шарт бала әрекеттің әр түрлерімен
айналысуға, тыңдауына деген еркіндігінің болуы. Баланың жұмыспен айналысуға
деген қызығушылығы, қанша уақыт айналысамын деседе өз еркі болуы керек.
Мұндай қызығушылық, қажеттілік, табысқа жетудің бірден-бір кепілі болып
табылады.
Бесінші-еркіндік ойға не келсе, соны істеуге айналмау керек. Балаға
елеусіз болса да өз күшімен, өз ойымен, қиындықты жеңе отырып жаңалық
ашуға жағдай жасайық. Шығармашылық сөзі-бұл шығару, ойлап табу деген сөз.
Ал шығармашылық қабілетін дамыту деген сөз-бұл баланың бойындағы қабілетін
ізденістер арқылы дамыту, яғни сабақ үстінде, сабақтан тыс түрлі жұмыстар
жүргізу арқылы балаларды ойландыру, тапсырма беру арқылы іздендіру
жұмыстарын жүргізу.
Дегенмен де әр баланың бір нәрсеге бейімі болады. Бейімділік - оянып
келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Оқушының шығармашылық қабілетін
дамытуға мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылығын арттыра түсу үшін, шығармашылық қабілеттерін сабақта және
сабақтан тыс уақытта дамытуда әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады.
Олар мынадай:
1. Тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау.
2. Арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру.
3. Логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды шешу
(анаграмма, сөз, жұмбақ, құрастырмалы ойындар, т.б.).
4. Берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс (кері есеп
құрастыру, мәтін мазмұнын өңдеу, шығарма, шағын әңгіме мәтінін құру т.б.)
5. Әңгіменің ұқсастығын салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу.
6. Қиялдау арқылы сурет салғызу, ролге бөліп оқыту.
7. Ұнатқан кейіпкеріне мінездеме беру.
8. Ой шашпаңдығын, сөз байлығын дамытуда өлең шумақтарын құрастыру.
9. Мәтін, ертегі, әңгімені өз бетінше аяқтау.
Ал сабақтан тыс уақытта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың
жұмыс түрлері:
1. Орталық мұражайға апару;
2. Әр түрлі кездсеулер өткізу;
3. Әр түрлі тақырыптарда сайыс, пікірталастар өткізіп, алған әсерлері
бойынша шығарма жазу;
4. Балаларға арналған журналдарға жаздырып, оны сабақ кезінде үнемі
пайдалану;
5. Әрбір оқылып отырған шығармалардың авторлары туралы толық мағлұмат
жинау, реферат жазу.
Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа баулуға,
шәкірт бойындағы қабілет көзін ашып, тілт байытуға, қиялын ұштауға, өз
бетінше ізденуге зор әсерін тигізеді. Бала бойындағы қабілетті ашу —
оқушының шығармашылық бағытта дамуына жете мән беру болып табылады.
Жобалау әдісінің шығармашылық негізінде де жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны қалыптастыру, өздігінен дамуға жағдай жасау: Сондықтан оның өзіндік
танымдық шығармашылық іс-әрекетін белсендіруде жатыр. Оқушылар шығармашылық
жұмысына мұғалімнің тапсырмасы бойынша өздері жоспар жасап, іс-тәсілін
анықтап, оның нәтижесін бағалап орындайтын жұмыстар жатады. Окушылардың
шығармашылық әрекетті білім алу қажеттілігі мен ұштасады. Жобалау әдісі
бойынша шығармашылық жұмыста құбылысты өз бетінше талдай келіп шағын ғылыми
шығармашылық тұрғыдан зерттеу жұмысын жүргізу яғни, ол оқушыға кішкентай
жаңалық ашқанмен бірдей. Бұл әдіс шығармашылыққа негізделген жазба
жұмыстарын жүргізуде өте тиімді әр оқушының ауызша сөйлеу тілі мен жазба
тілін қатар дамытады.
Сынып оқушыларының ой-санасын, қабілеттерін, шығармашылығын дамытуда
шығарманы, оқулықта берілген көркем әдебиет үлгілерін талдаудың әсері мол.
Талдау — бірлескен ізденіс. Талданбаған шығарма бала жүрегіне жетіп, оны
тебірентпейді. Демек, әсері де болмайды деген сөз.
Шығарманы жан-жақты талдау арқылы мазмұнға терең бойлау, айтпақ ойды,
идеяны ұғыну қамтамасыз етіледі. Ал тілдік қарым-қатынасқа түсу арқылы
баланың ой-өрісі дамып, болмысы өзгереді.
Төмергі сыныптардағы оқу сабақтары жоғары сыныптардағы әдебиет пәнін
оқуға дайындайды, сауатты, өз бетінше кітаппен жұмыс жасай білетін оқырман
тәрбиелейді. Әдеби үлгілер арқылы тұлғаның адамгершілік құндылықтары
қалыптасып, қоршаған дүние, табиғат туралы тәжірибесі молаяды.
Алайда, баланың ойы тілдік әрекет арқылы дамитындығын біле тұра, біз
үлкендер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Шығармашыл тұлға қалыптастыру - заман талабы
1.1 Әдеби шолу. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Шығармашылық - тіршілік көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.3 Оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ тарау. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы
әдіс-тәсілдер
2.1 Оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуда мұғалімнің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Оқушылардың шығармашылық қабілетін деңгейлік тапсырмалар
арқылы дамыту. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
4. Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
Кіріспе.
Зерттеудің өзектілігі. Балалардың шығармашылық дарындылығын,
шығармашылық бағытта дамыту және оны тәрбиелеу бүгінгі таңдағы көкейкесті
мәселе. Қоғамдағы, айналамыздағы ортада болып жатқан қарқынды өзгерістер
шығармашылық қабілеті бар, қажетті жағдайда соны әрі айрықша шешім қабылдай
алатын жеке тұлғаның алдында үлкен талаптар қойылады. Балалар дарындылығына
табиғаты, шығармашылық мүмкіншіліктерінің психологиялық құрылымға. Мұның
барлығы арнайы ізденісті қажет ететін мәселелер қазіргі психология,
педагогика ғылымында осы мәселеге қатысты біраз деректер жинақталып,
зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Брушлинский А.В, Матюшкин А.М, Нурахунова
А.А, Кравцова Е.Е. Бүгінгі Қазақстан жаңа принциптерге негізделген егемен
мемлекет құруда. Үкіметіміз білім беру мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміз
өркениетке жету жолындағы әр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту,
тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр.
Бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсындаа шығармашылық
қабілеттер басты нысана болып, керісінше оқушыда шығармашылық қабілеттің
болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиіс деп ойлаймыз. Бүгінгі
заманымызда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту олардың бойындағы
дарын-таланттарын ұштау мәселесіне ерекше көңіл бөлінуде. Әрбір халықтың
елдігі мен егемендігі, сол халықтың зиялы қауымына негізделеді және кез
келген мемлекеттің күш -қуаты ең алдымен өз ісіне шығармашылық пен
ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуының өзінің тікелей
еңбегімен ықпал етуге қабілетті мамандар санымен анықталады. Сондықтан да
инновациялық ғылыми-техникалық даму дәуірі маманның тұлғасына, заман мен
қоғам қойып отырған талаптарға сәйкес алдына жан-жақты жетілген үйлесімді
шығармашыл адамын тәрбиелеу еліміздің басты міндеті. Себебі өмірдегі сан
алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар қолынан ғана келеді. Тек
шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің
мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндігі береді. Мұндай күрделі мәселені
шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын
бастауыш мектептің алар орны ерекше. Бүгінгі бастауыш мектепте, өкінішке
орай, баланың оқу әрекеті басым. Сабақтарда оқушылар үнемі бір типтес
жаттығулар орындау, есептер шығарумен айналысады. Мұндай жаттығулар, бір
ғана шешім іздеу баланы өз күшін байқау мүмкіндігінен айырады. Бастауыш
сынып оқушыларының кез келгені шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен
меңгере алады. Тек ол жұмысқа ұйымдастырушылық қажет. Қазіргі заман
талабына сай білім беруді ізгілендіруге үлкен мән берілуде. Бұрын орта
білім беретін мектептің негізгі міндеті білім беру мен дағды біліктерін
қалыптастыру болып келсе, қазіргі міндеті бір шама күрделі; ой ұшқыр
шығармашылық қабілеті жоғары, өмірге икемді жан-жақты дамыған жеке тұлғаны
тәрбиелеу. Баланың әлеуеттік және шығармашылық қабілеттерін ашу мектептің
маңызды жұмыстарының біріне айналуда. Бүгінгі таңца болашақ жастарға,
жеткіншектерге әлемдік ғылым мен прогерсс деңгейі сәйкес білім мен тәрбие
беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін
жетілдіру. Сонымен іскерлігін зерттеу, арттыру әділетті қоғамның міндеті
болып табылады. Міне осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты білімді жоғары
мәдениетті, жұмысты шығармашылықпен істей білетін жеке адам қажет. Ондай
адамды балбақша, мектеп, орта және жоғары оқу орындары дайындайды.
Жаңалыққа жаны құмар жан тәрбиелеу мектептен басталады. Сондықтан оқушының
шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі соңғы кезде қолға алынды деуге
болады. Жаңа пәндердің пайда болуы, оқу мазмұнына шығармашылық
тапсырмалардың енуі, арнайы педагогикалық әдістемелер, технологиялардың
қолданыла бастауы ғылыми-зерттеу жұмыстарының жүргізілуі - үлкен жетістік.
Дегенмен біздің өмірімізде шығармашылықтың алар орны әлі төмен Неге?
деген заңды сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін шығармашылыққа кері
әсер ететін факторлар анықталады. Олар:
- біздің шығармашылыққа үрке қарайтын әкімшілік-әміршілдік жүйеден
шыққандығымыз:
- екінші бір себебі бала кезден бастап біз сен мынаны дұрыс жасамадың,
олай емес, бұлай болмайды деген ескертулерді естіп өскендігіміз:
- қызмет жасайтын мекемеде шығармашылық ахуалдың болмауы:
- көп уақытқа дейін шығармашылық әр адам шыға алар биіктік дер
есептелінбеуі:
Біздің қарастырып отырғанымыз жалпы білім беретін мектептерде
қабілеттерді дамыту, оны шығармашылық деңгейге көтеру мәселесі
болғандықтан, жұмысымызда осы күрделі процесте көздеген мақсатқа жетудің
жолдарын, құралдарын, педагогикалық шарттарын қарастыратын боламыз.
- шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы;
- әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы;
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
- шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
- нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Шығармашылық процестің әр кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалы
қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы: алғашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну,
қайшылықтарға деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздік
кезеңіндегі "бас қатырулар" табандылық, танымдық белсенділік. Біздің
ойымызша бастауыш сыныпта маңызды рөл атқарады. Бүгінгі бастауыш сынып
оқушыларының кез келгені шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере
алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет. Әрине,
шығармашылық жұмыстың түріне, мақсатына қарай бұл кезеңдер бір-бірімен
астасып, қабысып жатуы әбден мүмкін. Оларда қалыптасып, әрі қарай дамып
отыратын сапалар да бірі анық көрініп, бірі, керісінше, уақытша
көмескіленіп жатуы ықтимал. Дей тұрғанмен, тұтас алғанда, әр баланың
бойындағы табиғи, қайталанбас ерекшеліктермен біріккен кезде аталған
сапалар көп жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды.
Шығармашылық педагогикасының басты мақсаттарының бірі де осы.
Тақырыптың болжамы: Егер, балаларды шығармашылық қабілетін дамытудың
тәсілдерімен қаруландырып, жұмысының кілтін, орындалу принципін қолдана
берсек, өз бетімен дами алатын, әртүрлі өмірдің қиыншылықтарына төзе
білетін, белсенді, білімді, шығармашылықпен жұмыс істей алатын оқушы
тәрбиелер едік.
Зерттеудің мақсаты: Оқушылардың шығармашылық қабілетінің көкейкестілігін,
қажеттілігін көрсету, олардың бойындағы шығармашылық жұмыстарын тереңдету.
Зерттеудің міндеті: 1. Шығармашылық қабілетін дамыту рухани байлықты
дамытуға жағдай жасау.
2. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыта отырып, танымдық деңгейін
кеңейту.
3. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттырып, өз жұмысына
шығармашылықпен қарауды үйрету, ізденіспен іскерлікке баулу.
Зерттеу әдісі: Сауалнама, тест, практикалық сабақ, бақылау жұмысы т.б.
Зерттеу пәні: Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдары.
Зерттеу объектісі: Оқушылардың шығармашылық жұмыс түрлері.
I тарау. Шығармашыл тұлға қалыптастыру - заман талабы
1.1. Әдеби шолу
Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар,
көзқарастар, еңбектер баршылық. Бұл ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп
Баласағүн, Әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде-
адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Көрнекті педагогтар К.Д. Ушинский, Ы. Алтынсарин,
А.С. Макаренконың шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары
қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім
мазмұнына енгізген М. Жұмабаев болатын. (1923 ж.).
Оқыта отырып баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтар
Ш.А. Амонашвили, И.П. Волков, О.С. Газман еңбектерінде қарастырылады.
Өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар
Ә. Қоңыратбаев, С. Тілешева жоғарғы сыныптарда шығарма жазғызу,
В.Д. Чернов факультативтер мен үйірмелер жұмыстары арқылы
қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру жолдарын қарастырса, Қ.Ә.
Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы — оқушыларды сөз өнеріне
баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту, М. Мүхамедин ойын әрекеті
арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын айқындайды.
Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай
келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір
әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан
өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға
келеміз.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
"қабілет" ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда
"қабілеттерді" тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке
ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын көрсеткен.
"Қабілет" ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны баршылық.
"Қабілеттер" деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен
жегістіктерге жеггкізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің
қабілет дамытудағы рөлін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте
дамитындығы жалпы теория қалыптасып, бұл екі теория біртұтастықта
қарастырылатын болды.
Қабілеттер жайлы ой-пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев
қабілеттер тек білім, білік жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі
дербестік, саналылық, шығармашылық деген пікір айтады. Қабілеттердің дамуын
тұлғаның дамуымен байланыстырады. Сондай-ақ, таланттылық жайлы мәселе
көтеріп, таланттылық деп қабілеттердің көпқырлылығын айтады. Б.Г.
Ананьевтің пікірі бойынша, нышан қабілеттердің алғы-шарты және олар тек іс-
әрекетте ғана қабілетке айналады.
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше; қасиетті зерттеген Н.С.Лейтес
қабілетке "іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін
психологиялық қасиет",(2,-) деген анықтама береді. Ақыл-ой қабілетінің алғы
шарты белсенділік және өзін-өзі реттеу (саморегуляция) деген қорытынды
жасайды.
К.К. Платонов қабілеттер жайлы түсініктерді тұлғаның ерекшеліктерімен
байланыста қарастырады. Ақыл-ой қабілетінің кейбір компоненттерін
анықтайды.
Жоғарыда аталып еткен нақты қабілеттер жайлы зерттеулер туралы сөз
еткенде, В.А. Крутецкийдің математикалық қабілеттерге байланысты жасаған
іргелі еңбегіне тоқталған жөн. Көрнекті ғалым қабілеттерді әрекетке
жарамдылық деп тануды ұсынады. Және басқа да зерттеушілер сияқты қабілеттер
әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай орындауда көрінетін қасиет деген
пікірді қуаттайды.
Бейнелеу өнеріне деген қабілеттер жайлы зерттеу жүргізген
В.И. Киреенко да басқа авторлар сияқты, қабілеттер адамдардың
жекелік айырмашылықтары деген қорытындыға қосылады және бейнелеу өнеріне
деген қабілеттер тек сурет салуда ғана емес, ойын, еңбек сияқты басқа да
әрекетте дамитындығын дәлелдейді.
Қабілет әрекеттің белгілі бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділікте байқалады. "Бейімділік - адамның әрекетпен айналысуға бет
бұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттердің алғашқы
белгісі", - деп жазады академик Т.Тәжібаев. Бала кезде ерекше көзге түсетін
бейімділік оның келешек қабілетінің көрсеткіші екендігін айтады."Бейімділік
пен қабілеттің соншалықты тығыз байланыстылығы кейде тіпті бірінен-бірін
ажырату қиындығын туғызады. Дегенмен бейімділік ұмтылу, ал қабілет
-мүмкіндіктер", - дейді көрнекті психолог Н.С.Лейтес .
Қабілеттер мәселесін қарастыруда "талант", "дарын" терминдерін айналып
өтуге болмайды.
Көптеген зертгеушілер мен психологтар "таланттылық" деп белгілі бір
салада (өнер, музыка т.б) жоғары жетістікке жеткізетін қабілетті атайды.
Олар таланттылықтың тұқым қуалау арқылы берілуі өмірде көп кездесетін
жағдай болғанымен, ол бірден-бір фактор бола алмайтындығын дәлелдейді
(З.Гильбух, В.С.Юркевич).
Францияның ағарту ісінің өкілі К.А. Гельвеций адамдардың барлығының
бірдей, тең дәрежеде болатындығын, сол себепті кез келген баланы талант
дәрежесіне көтеруге болады дегенді уағыздап кеткен. Мысалы, жаңашыл педагог
И.П. Волков "... егер баланың жеке қасиеттерін өте жас кезінен анықтап,
дамытуға жағдай жасаса, талант қалыптастыру кез келген мамандық дайындау
сияқты қатардағы шара", - дейді.
"Дарындылық" ұғымына берілген анықтамалар оған өз қатарындағы
адамдардан (балалардан) жоғары ақыл-ой қызметімен ерекшеленетін адам
қасиетін жатқызады. Дарындылық пен таланттылықты синоним ретінде қолданып
жүрген авторлар да кездесіп қалады. Біздің ойымызша, таланттылық арнайы іс-
әрекетте жоғары нәтижеге жеткізсе, дарындылық ақыл-ой қызметінің ең жоғарғы
дәрежесімен сипатталады. Әрбір талантты балада дарындылық бар да, ал
дарынды баланың бәрі бірдей талантты болмауы мүмкін. Талантты, дарынды
балаларды арнайы оқу орындарында оқытқанда ғана олар қоғамға пайдасын
тигізе алады.
"Тұлға" немесе "жеке бас" ұғымының мәнін түсініп алу қажеттігі туады.
"Тұлта" (латынша - регзопа) ертеден келе жатқан ұғым. Бұл сөзбен алғаш
актерлер сахнада беттеріне киіп жүрегін масканы атаған. Бүгінгі күні ол
әлеуметтік мәні, қасиеттері бар нақты адамды білдіреді.
"Тұлға" - қоғамдағы адамның даму дәрежесіне байланысты оның
психикасында болатын жаңа сапа", — деп жазады А.Н. Леонтьев. Ал
Э.В.Ильенковтың айтуынша, "тұлғалар қоршаған ортада да, өздеріне де өзгеріс
енгізе алатын адамдар.
"Жеке адам - әлеуметтік қатынастарымен саналы іс-әрекетті жүзеге
асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің
кім екенін түсінетін, есі кірген ересек кісі", — деген анықтама береді
академик Т.Тәжібаев.
Барлық ғалымдар дерлік адамның мұндай күйге бірден келмейтінін,
тұлғалыққа біртіндеп жететінін жазады. "Тұлға болып қалыптасу — баланың
жаратылысынан бастап, қоршаған орта, басқа да әр түрлі әлеуметтік
факторларға байланысты дамитын күрделі процесс. Сондықтан өмірге келетін
әрбір адамның тұлғалық деңгейге көтерілмеуі мүмкін", - деп жазады
психология ғылымының докторы В.Э. Чудновский.
Оқушылардың тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың
қабілеттерін дамытудың мәні зор. Психологтар қабілеттердің екі, түрлі
деңгейінің болатындығын дәлелдейді.
1) Репродуктивті — іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша қабылдай
алу деңгейі.
2) Шығармашылық, жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Енді жұмысымыздағы екінші негізгі категория -"Шығармашылық" ұғымының
мәнін анықтауға келеміз.
"Шығармашылық" сөзінің төркіні, этимологиясы "шығару", "ойлап табу"
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке
қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте: "...шығармашылық -
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет", — деп түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л.С. Выготский
"шығармашылық" деп жаңалық ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең
зерттеген психологтардың бірі Я.А. Пономарев оны "даму" ұғымымен қатар
қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыда болса, ол
баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бүл пікір
бүгінгі күні педагогиканың талаптарына сәйкес келумен көңілге қонымды.
Зерттеле келе шығармашылыққа берілген анықтамалар да өзгере бастады.
Соңғы жылдары "шығармашылық" сөзімен, "жаңалықпен" қатар "бастамалылык,
белсенділік" ұғымдары астарласа қолданылып жүр.
Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді талдай келе, төмендегідей
қорытындыға келдік:
Шығармашылық - өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп
қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне
белгілі бір шарттар орындалған жағдайда, кез келген баланы көтеруге
болатындығы жайлы көп айтуда. Сондай зерттеулердің бізді қызықтырған
кейбіреулеріне тоқтала кетейік.
Осы саланы тереңірек зерттеген дәрігер әрі психолог А.Н. Лук әрекет
нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі ең алдымен шығармашылық ойлауға
байланысты деген пікір айтады. Шығармашылық қабілеттердің белгілері
ретінде:
- мәселені қарастырудағы қырағылық, көрегендікті;
- ақпаратты нерв жүйесіне код арқылы хабарлауды;
- тасымалдай білуді;
- ақылдың икемділігі, ойдың оралымдылығын;
- әрекетті бағалай білуді қарастырады.
Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді дамытуы үшін қажетті ахуалдың
болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан тыс сынау
сияқты психологиялық кедергілермен күресу қажеттігіне тоқталады.
В.И. Андреевтің зерттеу жұмысы мектепте, орта және жоғары оқу орнында
шығармашыл тұлға тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
диалектикасына арналады. Бұл проблеманың зерттелуінің методологиялық
ауқымын, диалектикалық кедергілерді айқындайды. Шығармашылық
педагогикасының заңдылықтары мен принциптеріне тоқталады.
Оқушылардың көркем-шығармашылық кабілеттерінің ерекшеліктері, оларды
дамытудың жолдары мен әдістері А.А. Мелик-Пашаевтың,
В.С. Шубинскийдің, Қ.Ә. Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырылады.
Шығармашылық қабілеттердің жоғары деңгейі дарындылық, таланттылық
мәселесінің теориясына терең бойлаған В.Э. Чудновский, В.С.
Юркевич, И.П. Волков осы феноменнің ерекшеліктері, олармен жұмыс түрлері,
дарынды, таланты балалар экологиясы жайлы ой қозғап, оқу-тәрбие процесін
жетілдіруте байланысты тәжірибелерімен бөлісіп, ұсыныстар береді.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған В.А.
Кан-Калик, Н.Д. Никандровтың зерттеулерінде ұстаз шығармашылығының
психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын қалыптастыру
жолдарына талдау жасалады. Көрнекті француз математигі Адамар шығармашылық
процесті 4 кезеңге бөледі:
1. Дайындық кезеңі.
2. Инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі.
3. Интуицияның жарқ етуі. Эврика.
4. Тексеру кезеңі.
А.Н. Лук шығармашылық процесті 5 кезеңге бөледі:
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2. Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу.
3. Проблемадан уақытша кету.
4. Интуицияның оянуы, Инсайт.
5. Нәтиженің дұрыстығын тексеру.
Жоғарыда келтірілген және басқа да шығармашылық педагогикасына
арналған зерттеулер мен еңбектерді талдай отырып, бастауыш сынып
оқушыларына тән шығармашылық процестің кезеңдерін шартты түрде төмендегіше
топтастырдық:
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік, екі ұштылық.
3. Шешімнің жарық көруі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі анықтамалар береді.
Мысалы: И.Я.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа
жағдайға тасымалдай білуді, объектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа
шешім табуды белгілейді.
А.Н.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке,
қырағылыққа балайды, идеяларды іске асыру (генерация жасай білу), болжай
білу қабілеттерін атайды.
"Даму" ұғымы философиялық сөздікте " ...мөлшерлік өзгерістердің
белгілі бір өлшем шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы", - деп
түсіндіріледі. Диалектика заңы бойынша кез келген құбылыс өзінің жеткен
дәрежесіне қанағаттанып тұрып қалмай, оларды жоққа шығару арқылы жаңа
сапаға көшеді. Терістеу - дамудың қозғаушы күші. Терістеу — белгілі бір зат
пен құбылыстың қайшылықтарын ашу, олардың шешу жолдарын анықтау, жаңа
сапаның болуына мүмкіндік туғызу.
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылымы
жеткілікті дәрежеде дәлелдеп берді деп айтуға болады. Бұл мәселені
түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың ролін, алар орнын анықтаған
көрнекті психолог Л.С. Выготский.
Ол дамуды оқытумен тең деп санайды, керісінше, оқу мен даму екі бөлек
процесс деген көзқарастарды қатты сынға алады. Ең алғаш рет бала дамуының
екі аймағы болатындығы жайлы теория ұсынады.
1. Бала дамуының жақын аймағы — баланың тек үлкендердің көмегі арқылы
атқара алатын істері.
2. Бала дамуының қол жеткен аймағы - баланың үлкендердің көмегінсіз
істей алатын істері.
Ғалым психологтар Л.В. Занков, А.А. Люблинская, В.В. Давыдов,
Д.Б. Эльконин зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың мазмұнын,
сипатын өзгертуге арналған зерттеулер жасалды. СЛ.Рубинштейн, Е.Н.Кабанова-
Меллер және басқалар өз зерттеулерінде оқыту дамудың негізгі алғы шарты
екенін дәлелдейді.
И.Я.Лернер "даму" деген ұғымды педагогикалық заңдылықтарға негіздей
отырып, адамның әртүрлі қиындықтардағы мәселелерді шеше білуге дайындығы
деп түсіндіреді.
Осы мәселе төңірегінде еңбектер жазған әртүрлі авторлар оқушының даму
белгілерін атап көрсетеді. Мысалы: П.П.Блонский бұған индивидтің
абстрактіден нақтыға және, керісінше, нақтыдан абстрактіге қарай қозғалыс
жасай алу қабілетін жатқызса, Д.Н.Богоявленский және Н.А. Менчинская — оқи
алуды, яғни қысқа мерзімде жоғары үлгерімге жетуді, Н.Д.Левитов оқу
материалын жылдам меңгеру, өз бетінше жаңа мысалдар құрастыру, негізгіні
және көмекшіні анықтай білу, оқиғаға, құбылысқа дұрыс баға бере білу
дағдысын жатқызады.
Л.В.Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды іске
асырады деп есептейді. Олар: байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,
практикалық іс-әрекеттер атқара білу.
В.В. Давыдов жинақтай, қорытындылай алу дағдысын ақыл-ой дамуының
көрсеткіші деп санайды.
Тұтас алғанда барлық авторлардың "даму" туралы ойлары оқыту барысында
баланың психикасының жаңа сапалық деңгейге көтерілуі дегенге келіп саяды
және оның басты шарты ретінде әрекет алынады.
Бұдан шығар қорытынды: бала әдемі, байыпты, мақсатты ұйымдастырылған
шығармашылық жұмыстардың қатысушылары болғаны дұрыс. П.П. Блонский сөзімен
айтқанда, "ол — біліммен толтыратын бос ыдыс емес, ол - жануға тиісті
шырақ, ұстаз шырақшы ғана".
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселелері шет елдік
психологтарды 1950 жылдардан бастап қызықтыра бастады және осындай өте
қысқа мерзім ішінде қабілеттер туралы діни көзқарастардан оны ғылыми
психологиялық ұғым деп тануға дейінгі дәрежеге жетті. Шығармашылық туралы
пікірлер А.Осборор (1953), А. Бионди (1967), Д.Треффингер (1976)
еңбектерінде айтыла бастады. Бұл жұмыстардың әдістемелік негізі ретінде 50-
жылдары жазылған Дж.Гилфорд және оның ізбасарларының (креативтілік)
интеллект туралы теориясы алынады. Бұл теорияның негізгі мәні — факторлық
зерттеулер нәтижесінде шығармашылық ойлаудың балаларға, сондай-ақ
ересектерге тән ортақ компоненттері анықталған. Олар кез келген өнімді
әрекетте болатындығы дәлелденген. Олар:
- интеллектуалдық шығармашылық бастамалылық;
- категоризациялаудың кеңдігі, заттарды пайдаланудағы оқыстылық,
оларға мән бере білушілік;
- ойлаудың шапшаңдығы;
- ойлаудың сонылығы, шешімнің дәстүрлі шешіммен салыстырғандағы
тапқырлығы.
Осы теория негізінде баланың шығармашылық қабілеттерін анықтауға
арналған тестер жүйесі өмірге келеді. Соның бірі-тәжірибеде көп
қолданылатын Е.Торренс әдістемесі (тесты творческого мышления Торренса).
Зерттеулер нәтижесінде Е.Торренс баланың шығармашылық ойлауы 4-5 жастан
басталады деген тұжырымға келеді. Шығармашылық қабілеттердің дамуын
зерттеген психологтар мәселенің әр қырына, әртүрлі компоненттеріне
тоқталады. Мысалы: жоғары шығармашылық елестете білу және еркін ойын
әрекетіне байланысты (Дж. Моран, Р.Мильграм, 1984), ата-анасының
қызығушылықтары мен бейімділіктеріне байланысты (Т.Ковач, 1984), от
басындағы тәрбие ерекшеліктеріне (М.Филберг, 1977), балаға еркіндік беріп,
жағдай жасауға оны көтермелеп, мақтап отыруға байланысты (П.Смит, 1983)
деген пікірлер бар. Д.Дельман (1982) зерттеулері Ж. Пиаже теориясына сүйене
отырып, баланың шығармашылығының сапалық жақтарын ашуға бағытталады. Ол
шығармашылықтың ақырғы нәтижесі баланың ақыл-ойында логикалық
интеллектуалдық құрылымдардың пайда болуы деп есептейді.
Баланың шығармашылық қабілеттерін зерттеу, диагностикалауға үлкен
еңбек сіңірген американдық психолог Д.Гилолорд ойлаудың екі түрін бөліп
қарайды:
- конвергенттік — бір бағыттағы жүйелі логикалық ойлау;
- дивергенттік - логикадан ауытқи, балама ойлау.
Конвергенттік ойлау тек бір ғана шешім болатын, ал дивергенттік ойлау
бірнеше варианттарда шешімдер қабылдауға болатын жағдайларда іске қосылады.
Шығармашылық қабілеттердің дамуы соңғы дивергенттік ойлаумен тығыз
байланыстырылады.
Француздың белгілі дидактигі Селестен Френе баланың шығармашылық
қабілеттері дамуы үшін мектеп балаға лайықталынуы керек деп есептейді.
Баланың барлық табиғи мүмкіндіктері ашылуы үшін тек ұстаз, оқулық,
бағдарлама болуы жеткіліксіз, бала әртүрлі әрекетпен айналыса алатын орта
болуы қажеттілігіне баса назар аударады. Сол себепті С. Френе жоғарыдағы
жағдайлар ескерілген мектеп ашады. Ол мектеп балалар тек оқып, жазып,
тыңдайтын сыныптар комплектісі бейнесінен шәкірт өмірі мен қызығушылығы
байланыстырылған, баланы еркін, ерікті ете алатын, өзінің жеке өмірлік
тәжірибесін байыта алатын мекемеге айналады.
1.2. Шығармашылық - тіршілік көзі.
Қазіргі қоғамдағы өзгерістер дамудың негізгі басымдылығы ретінде
шығармашылық мәселесін алдыңғы қатарға шығаруда. XXI ғасыр өркениеттің алға
басуымен сипатталады десек, ол сөз жоқ, адамның жаратушылық болмысымен
тікелей байланысты. Әр адамның табиғатында негізі бар шығармашылық көздерін
ашу жаңалыққа деген ұмтылысына дем беріп отыру жаңа сападағы: ойы озық
ақылы алғыр, жаңа жағдайларда іс-қимылды тез өзгерте алатын адамдарды
қалыптастырады. Дәл осындай шығармашыл адамдар-қоғамның әлеуметтік
сұранысы. Шығармашылық -бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей
бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері
шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы және жеке адамның
шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол
жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол
жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада
таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
Шығармашылық жаңалық сөзімен астарлас. Психологияда бұл ұғымға
жаңалық ашатын адам әрекеті деген анықтама беріледі. Осы ойды тарқатар
болсақ: шығармашылық — адамның жетілген ең жоғарғы қасиеті, білімділіктің
биік белгісі, маманның мақсаткерлік мерейі, ісмерлік пен '"іскерліктің
іргетасы, дара тұлғаның дарындылығы. Кәсіби шеберліктің шыңы да
шығармашылықпен шырайлы. Талаптың таудай талпынысы да шығармашылық
топырағында тасқындайды. Қазіргідей нарықтық қоғам мүшелері үшін бедерлі
белес биігі. Нарыққа мұғалім өзінің жоғары кәсіби шығармашылығымен шыға
алады, саудаласа, бәсекелесе алады. Демек жаңаша бой түзеп жатқан
мемлекетіміздің педагогикасына жаңа рухтандырушы, шабыт беруші идея керек
екендігінде дау жоқ. Мұндай ұлттық педагогикалық идеяға - оқушының,
мұғалімнің ішкі күш-қуатын үздіксіз жетілдіруге бағытталған оқу-тәрбие
жүйесін жатқызған болар едік. Барлық деңгейдегі білім беру ісін
шығармашылық педагогикасының қағидаларына сәйкестендіру осы түйінді
мәселені шешудің бір жолы дегіміз келеді. Осы жерде шығармашылық күш-қуат
ұғымының мәнін аша түсу қажеттілігі туады.
Шығармашылық педагогикасына байланысты философиялық ойларға, теориялық
еңбектерге, зерттеулерге талдау жасау арқылы нақты жағдайларда шығармашылық
іс-әрекеттің төмендегідей белгілерінің көрінетіндігі айқындалды:
- білім, білікті жаңа жағдайларда өз бетінше қолдана алуда;
- объектінің жаңа қызметін көре білуде;
- таныс әрекет түрлерін өздігінше құрастыру арқылы жаңалық жасауда;
- мәселені шешудің қалыптан тыс жолдарын ашуда.
Бұл шығармашылық күш-қуаты жаңа жағдайға сәйкес әрекет түрлерін
өзгертуге, білім, білікті жаңа жағдайға тасымалдауға көмектесетін, ақылдың
алғырлығы, ойдың оралымдылығы, өнертапқыштық, жаңалыққа ашықтық деп
қорытынды жасауға негіз болды. Жеке тұлғаны адамзат баласының тәжірибесін
өз әрекеті арқылы үйрену жағдайына қою-өзін-өзі тану, өзінің ішкі ақыл-ой,
рухани күштерінің оянуына әкеледі.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз
орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес, жаратушы да. Ол
өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі жойылуға да қабілетті.
Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, теренде жатқан талап-
тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін
рухани күш беру - білімнің басты мақсаты. Бұл — үлкен жауапкершілік артатын
күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-
тәсілдің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін,
қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып
ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе
алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиеленіл
шығады. Шығармашылық сөзінің төркіні этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке
қол жеткізу деп түсіну керек. Шығармашылық - жаңару рухани және
материалдық құндылықтарды жасау жолындағы адам әрекетінің нәтижесі, жемісі.
Демек, шығармашылық ұғымын бұрын болмаған. Жаңа нәрсені әрекет нәтижесінде
тудыру, яғни жеке тұлғаның шығармашылығының туындысы деп және жеке тұлғаның
қабілеті ғылым, өнер, білім, өндірісі, техника, тұрмыс мәдениеті, саясат
және т.б салаларда жаңалық ашу, жаңаны жасау деп түсінеміз. Сондай-ақ
шығармашылықты жаңа соны бірегей нәрселер жасаудан өзге жеке адамның
қабілеті, ынтасы, білімі, іскерлігі тағы солар сияқты қасиетерінің жемісі.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын
анықтау психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп
келеді. Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардьщ
назарында болғандығын "шығармашылық теориясын" жасауға деген көптеген
ізденістердің болғандығынан байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық
шегіне жеткен деп айтуға болмайды. Сондықтан шығармашылық педагогикасының
негізгі мақсаты — бүгінгі күн талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықты
жаңа сана, рухани сапаны қалыптастыру және дамытуда тың жолдар мен соны
шешімдер іздестіру болып табылады. Баланы бастауыш сыныптардан бастап
шығармашылық ойлауға қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық
әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдары ұсынылады, сабақтардың
мүмкіндіктерін қарастырады. Шығармашылық оқушылардың ой дамыту, сезім-
сергектігін тәрбиелеудің негізгі жолы.
Шығармашылық өнер-әр баланы тәрбиелеуге қажет негізгі ұғымдардың бірі.
Ол-жалпы адамгершілік қасиет, сондықтан оны бала кезден бастап дамыту үшін
қолдан келген барлық мүмкіндікті пайдалану керек. Шығармашылықты түсініп,
сезінуді тек ауызша түсіндіру жолымен дамытпай, сонымен бірге балалардың
өзіндік бейімін дамыту арқылы, оларды орындаушылық қызметінің белгілі бір
түрін бейімдей отырып, жүзеге асыруға болады. Шығармашылық дегеніміз не?
деген сұраққа жауапты түсіндірме сөздіктен қайтаруға болады. Шығармашылық-
шығарма тудырушылық. Шығармашылық — бір нәрсені жасап шығарғандық, шығару
ісі. "Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қызметі" дегенде нені
ұғынуға және ол қандай міндет атқару керек. Шығармашылық -ұлттық ар-намысы,
сана-сезімін оятуда, ұлттық дүние танымдық көзқарасы қалыптастыруда, әр
оқушы өз бетінше ізденіп, шығармашылық сипатта білім алуына, оларды аялап
инабаттылыққа, тектілікке, адамгершілікке тәрбиелеуде шығармашылық
тапсырмалардың маңызы зор. Шығармашылық дегеніміз адамның белсенідлігі мен
дербес іс-әрекетінің ең жоғары формасы. Оқушылардың ғылым мен техникаға,
шеберлікке қызығушылығын арттыруын техникалық шығармашылығының дамуы мен
көруге болады. Техникалық шығармашылық оқушыларға ғылымдар негізін жақсы
игеруге, оларды білімдерін іс жүзінде пайдалануға үйретуге өз көмегін
жүргізеді. Қазіргі заманда жеке адамның шығармашылығы мен шығарма
проблемасын философтар, социологтар, педагогтар және психологтар көп мән
беріп отыр. Психологтар шығармашылық бейімділік дарыны кез келген қалыпты
дамыған балаға тән екендігін дәлелдейді. Педагогтар баланың шығармашылық
мүмкіншіліктерін дамыту жолдары анықталған оларға ортақ мәселе баланы
шығармашылық қызметке араластыру. Техникалық шығармашылық іс-тәжірибесін
игеру жеке тұлғаның қалыптасуында мәні зор. Біріншіден, ол алынғын білім
мен шеберлігі негізінде жаңа идеяны игеруге жол ашады. Екіншіден,
тәжірибеде техникалық есептер шешуде қате жол таңдау мүмкіндігін азайтуға
көмегі зор. Үшіншіден, тәжірибе білімі мен біліктілігін жаңа жағдайда
қолдануға, білуге жол ашады. Кез келген шығармашылық істе тапсырманы
орындаудың негізгі үш деңгейі бөлініп көрсетілуі керек.
1. Идеяны игеру және негіздеу.
2. Тапсырманы өңдеу және практикалық жұмыс, объектіні жұмыста жасап
көру.
3 Шығармашылық шешім қорытындысын бағалау.
1.3 Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдары:
Мектеп — оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін, ерекше
құнды, қайталанбас кезең. Үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы, қиын да
жауапты жұмыс. Мектеп балаға белгілі бір білім беріп қана қоймай, оны жалпы
дамыту, яғни сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас
қалыптастыру, жағдайларды объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету,
ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне
үйретеді. Дамыта оқытудың да басты мақсаты — баланы оқыта отырып, оны
шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту.
Шығармашылық дегеніміз — адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен
сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы
қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның рухани күшін
нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.
Оқушының өз болмысын тануға көмектесіп, қабілетін ояту, жаңа рухани
күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады. Бастауыш сынып
оқушысының зейіні тұрақсыз, импульсивті, қабылдау мүмкіндіктері де әр түрлі
болады.
Оқушылардың қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден - кез
келген бала адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақтаған тәжірибесін
меңгеруге бағытталған оқу әрекеті арқылы дамиды, білім, білік дағдыны
қабылдайды. Екіншіден - кез келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау
арқылы өзінің мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық
әрекетінің айырмашылығы ол баланың өзін-өзі қалыптасуына, өз идеясын жүзеге
асыруға бағытталған жаңа әдіс тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше шешуге
талпыныс жасайды. Екі әрекетте оқушылар екі түрлі мүделер көзделген әртүрлі
мақсатты шешеді. Жаңа тәсілдермен оқытуда оқушы белсенді рөл атқарушы ғана
емес, жетекші бағытты ұстанады. Әлемді тануға., белгісізді анықтауға өзі
жауап іздейді. Ол білімді әртүрлі әдебиеттерден табу мүмкін. Сондықтан ой
қорытуы да әртүрлі болады. Мысалы, оқу әрекетінде белгілі бір дағдыны
қалыптастырады, белгілі бір ережені меңгертетін жаттығулар орындалса ,
шығармашылық әрекеттер баланың іздену жұмысы басты нысанда болады.
Сондықтан оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса, шығармашылық әрекеті
нақты жағдай шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерді дамытады. Ол
үшін мына төмендегі шарттарды орындауы тиіс:
Біріншіден -баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту ісін ерте бастан
қолға алу.
Екіншіден - баланың жүйелі тұрақты ұйымдастырылған шығармашылық
әрекеттер , жағдайында болуы, Ерекше ойды талап ететін әлеуметтік қарым-
қатынастар шығармашылық қабілеттер дамытуға тиімді әсер етеді.
Үшіншіден - шығармашылық жұмыстар баланың ойлау мүмкіндігінің ең
жоғары деңгейіне жетуі керек. Күн асқан сайын ол деңгейі биіктей беретіндей
болуы қажет. Осындай тынышсыз ой қызметі ғана бала дамуына үлкен нәтиже
береді.
Төртіншіден - және ең негізгі шарт бала әрекеттің әр түрлерімен
айналысуға, тыңдауына деген еркіндігінің болуы. Баланың жұмыспен айналысуға
деген қызығушылығы, қанша уақыт айналысамын деседе өз еркі болуы керек.
Мұндай қызығушылық, қажеттілік, табысқа жетудің бірден-бір кепілі болып
табылады.
Бесінші-еркіндік ойға не келсе, соны істеуге айналмау керек. Балаға
елеусіз болса да өз күшімен, өз ойымен, қиындықты жеңе отырып жаңалық
ашуға жағдай жасайық. Шығармашылық сөзі-бұл шығару, ойлап табу деген сөз.
Ал шығармашылық қабілетін дамыту деген сөз-бұл баланың бойындағы қабілетін
ізденістер арқылы дамыту, яғни сабақ үстінде, сабақтан тыс түрлі жұмыстар
жүргізу арқылы балаларды ойландыру, тапсырма беру арқылы іздендіру
жұмыстарын жүргізу.
Дегенмен де әр баланың бір нәрсеге бейімі болады. Бейімділік - оянып
келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Оқушының шығармашылық қабілетін
дамытуға мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылығын арттыра түсу үшін, шығармашылық қабілеттерін сабақта және
сабақтан тыс уақытта дамытуда әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады.
Олар мынадай:
1. Тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау.
2. Арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру.
3. Логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды шешу
(анаграмма, сөз, жұмбақ, құрастырмалы ойындар, т.б.).
4. Берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс (кері есеп
құрастыру, мәтін мазмұнын өңдеу, шығарма, шағын әңгіме мәтінін құру т.б.)
5. Әңгіменің ұқсастығын салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу.
6. Қиялдау арқылы сурет салғызу, ролге бөліп оқыту.
7. Ұнатқан кейіпкеріне мінездеме беру.
8. Ой шашпаңдығын, сөз байлығын дамытуда өлең шумақтарын құрастыру.
9. Мәтін, ертегі, әңгімені өз бетінше аяқтау.
Ал сабақтан тыс уақытта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың
жұмыс түрлері:
1. Орталық мұражайға апару;
2. Әр түрлі кездсеулер өткізу;
3. Әр түрлі тақырыптарда сайыс, пікірталастар өткізіп, алған әсерлері
бойынша шығарма жазу;
4. Балаларға арналған журналдарға жаздырып, оны сабақ кезінде үнемі
пайдалану;
5. Әрбір оқылып отырған шығармалардың авторлары туралы толық мағлұмат
жинау, реферат жазу.
Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа баулуға,
шәкірт бойындағы қабілет көзін ашып, тілт байытуға, қиялын ұштауға, өз
бетінше ізденуге зор әсерін тигізеді. Бала бойындағы қабілетті ашу —
оқушының шығармашылық бағытта дамуына жете мән беру болып табылады.
Жобалау әдісінің шығармашылық негізінде де жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны қалыптастыру, өздігінен дамуға жағдай жасау: Сондықтан оның өзіндік
танымдық шығармашылық іс-әрекетін белсендіруде жатыр. Оқушылар шығармашылық
жұмысына мұғалімнің тапсырмасы бойынша өздері жоспар жасап, іс-тәсілін
анықтап, оның нәтижесін бағалап орындайтын жұмыстар жатады. Окушылардың
шығармашылық әрекетті білім алу қажеттілігі мен ұштасады. Жобалау әдісі
бойынша шығармашылық жұмыста құбылысты өз бетінше талдай келіп шағын ғылыми
шығармашылық тұрғыдан зерттеу жұмысын жүргізу яғни, ол оқушыға кішкентай
жаңалық ашқанмен бірдей. Бұл әдіс шығармашылыққа негізделген жазба
жұмыстарын жүргізуде өте тиімді әр оқушының ауызша сөйлеу тілі мен жазба
тілін қатар дамытады.
Сынып оқушыларының ой-санасын, қабілеттерін, шығармашылығын дамытуда
шығарманы, оқулықта берілген көркем әдебиет үлгілерін талдаудың әсері мол.
Талдау — бірлескен ізденіс. Талданбаған шығарма бала жүрегіне жетіп, оны
тебірентпейді. Демек, әсері де болмайды деген сөз.
Шығарманы жан-жақты талдау арқылы мазмұнға терең бойлау, айтпақ ойды,
идеяны ұғыну қамтамасыз етіледі. Ал тілдік қарым-қатынасқа түсу арқылы
баланың ой-өрісі дамып, болмысы өзгереді.
Төмергі сыныптардағы оқу сабақтары жоғары сыныптардағы әдебиет пәнін
оқуға дайындайды, сауатты, өз бетінше кітаппен жұмыс жасай білетін оқырман
тәрбиелейді. Әдеби үлгілер арқылы тұлғаның адамгершілік құндылықтары
қалыптасып, қоршаған дүние, табиғат туралы тәжірибесі молаяды.
Алайда, баланың ойы тілдік әрекет арқылы дамитындығын біле тұра, біз
үлкендер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz