Қазақ тіліндегі антропонимдер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Қазақ тіліндегі антропонимдердің лингвомәдени жүйесі

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

І ҚАЗАҚ АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ МӘНІ
1.1 Антропонимика – ономастиканың бір саласы
1.2 Преценденттік және сакральді антропонимдер
1.3 Араб-парсы тілінен енген антропонимдер

ІІ ҚАЗАҚ АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1 Қазақ есімдерінің қойылу дәстүрі
2.2 Антропонимдердің лексика-семантикалық тұрғыдан жіктелуі
2.3 Антропонимдердің грамматикалық құрылымы

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША

КІРІСПЕ

Өмірге келген жас бөбек, сәбиге жарасамды ат қойып, есім беру –
ертеден келе жатқан ата дәстүр, дағдылы әдет. Есімдердің әдетте адамды
екінші адамнан ажырата білу үшін қойылатын хақ. Ұлы Гомер: Есім дегеніміз
алуа-шекер сыйлық. Ал сыйлық пен тарту адам үшін зор қуаныш деген екен.
Адам үшін өмірлік, шексіз қуаныштың бірі – уақыт, дәуір талабына, өз
талғамына сай келетін айшықты да сұлу, мәнді де мәнерлі есім иемдену екені
даусыз. Ескіліктен келе жатқан өмірлік маңызы зор бұл мәселе өз мәнін бүгін
де жойған жоқ, әлі де маңызды, аса өзекті қалпында қалып отыр.
Есім беруде сәбидің ата–анасы ғана емес, туған туыс, дос
жарандармен қатар, Азаматтық хал актілері мекемелерінің қызметкерлері де
мүдделі. Өйткені адам есімі қоғам өмірімен, оны қоршаған ортамен тығыз
байланысты. Қоғам өміріндегі көптеген тарихи оқиғалар мен әлеуметтік
өзгерістер ірі тұлғалар есімдерімен байланысты болса, көпшілігі есте жоқ
ескі заманнан бүгінге жетіп отыр.
Антропонимика – тіл тарихын, ұлт мәдениетін зерттеуде құнды да бағалы
мұра болып табылады. Антропонимдердің жүйесі адамдардың өткендегі тұрмысын,
қоғамдық-әлеуметтік құрылысын, материалдық, рухани және мәдени өмірінің
түрлі құбылыстарын көрсете алады.

Жалқы есімдер тарихи қалыптасқан тілдік бірлік бола отырып, жалпы
есім сөз сияқты өзіндік уәжділігі бар және сол уәжділік қолданыс барысында
қалыптасып бекіген тілдік бірлік. Жалпылай алар болсақ, объективті шындықты
бейнелейтін, объективті өмірдегі заттардың атауын білдіретін лексикалық
мағынасы бар тілдік бірлік. Демек, антропонимдер адамның объективті не
субъективті шындыққа деген көзқарасының тілдегі көрінісі.

Антропонимдердің тілдік аспектісі оны ұлттық белгі ретінде
айқындайды. Антропоним бір тілге қатыстылығы тұрғысынан ғана қарастырылмай,
сонымен қатар, оның шығу тарихы, қолданылу аумағы, сол есімді қолданған
халықтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпы, тарихы мен әлеуметтік жағдайы
жайлы көптеген маңызды мағлұмат беретін тілдік бірлік ретінде
қарастырылады.

Антропонимиканың теориялық негіздері В.Д. Бондалетов, Н.А. Баскаков,
С.И. Зинин, Ю.А. Карпенко, А.А. Реформаторский, А.М. Селищев,
О.Н. Трубачев, Н.М. Тупиков, В.П. Морошкин, В.К. Чичагов, Л.В.
Успенский, А.А. Белецкий, В.А. Никонов, Н.В. Подольская, А.В. Суперанская,
Р.Г. Алеев, Г.Ф. Саттаров, К.М. Мусаев, Т.Ж. Жанұзақов сияқты
ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылған.

Антропонимка саласы жалпы тіл білімі мен түркітану саласында, оның
ішінде қазақ тіл білімінде көптен зерттеліп келеді. Қазақ ономастикасы
тақырыбына Т.Ж. Жанұзақовтың, А.Т. Қайдаровтың, Г.Б. Мадиеваның,
Б.М. Тілеубердиевтің кешенді еңбектері арналған.

Халықтың тарихына, мәдениетіне деген қызығушылық артқан сайын, қазақ
ономастикасы мен әсіресе, оның ішінде антропонимика саласын жан-жақты
зерттеудің маңыздылығы артып отыр.

Кез келген халықтың антропонимдері сол халықтың дүниетанымы туралы
білімді жинақтай отырып, семантикасында ер не әйелге тән ұлттық, мәдени,
әлеуметтік құбылыстарды бейнелейді. Осы тұрғыдан алып қарар болсақ, қазақ
халқының есім беру салтындағы орын алған ұлттық ерекшеліктерді анықтау
жұмысымыздың өзектілігін айқындайды. Себебі, антропонимиялық материалдар
арқылы тілдегі көне лексикалық қабаттарды, грамматикалық формалар мен
синтаксистік құрылыстарды, халықтың әдет-ғұрпын, дүниетанымы мен салт-
дәстүрлерін толығымен көруге болады.

Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі антропонимдер.

Зерттеудің пәні. Қазақ тіліндегі антропонимдердің құрылысы,
типологиялық ұқсастықтары мен ұлттық ерекшеліктері.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты – қазақ тіліндегі
антропонимдердің қалыптасуы, тілдік құрылымы мен құрылысын, лексико-
семантикалық ерекшеліктері мен ұқсастықтарын, қалыптасқан түрлі тілдік
варианттарын анықтау, халық ауыз әдебиеті шығармаларындағы қазақ есімдері,
етістік тұлғалы есімдер, ресми қаратпалар, ресми емес есімдер және олардың
құрылымы мен жасалу жолдарын анықтай отырып, барынша ашып көрсету
болғандықтан, осы алға қойған мақсаттарды орындау үшін төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:

- жалпы ономастика ғылымына қатысты бұрын-соңды жүргізілген еңбектерге
тарихи-лингвистикалық сипатта ғылыми шолу жасау;

- қазақ антропонимдерінің құрылысына қарай талдау жасау;

- қазақ антропонимдерінің лексико-семантикалық типтерін анықтап,
жүйесін жасау арқылы антропонимдердің уәжділігін ашу;

- қазақ есімдерінде қолданылатын есім қосымшаларды анықтап, мағыналары
мен қолданылу ерекшеліктерін ашып көрсету;

- халық ауыз әдебиетіндегі қазақ есімдерін жинау, оларды семантикалық
және этимологиялық тұрғыдан қарастыру;

- қазақ тіліндегі есім беру принципінің өзіндік ерекшеліктері мен
олардың туындау себептерін анықтау.

Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Сипаттамалық әдіс, салыстырмалы,
құрылымдық талдау, атауларды топтастырып жіктеу сияқты әдіс-тәсілдер
қолданылды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі: 35
бет.

І ҚАЗАҚ АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ МӘНІ

1.1 Антропонимика – ономастиканың бір саласы

Ғасырлар қойнауынан сыр тартып, ел мен жер, туған өлке тарихынан мол
дерек алғымыз келсе, тіл ғылымының ономастика деген салаына тереңірек
үңілгеніміз жөн. Онома гректің ат, атау деген ұғым беретін сөзінен
алынған.
Ономатика - (топонимика, антропонимика, этнонимика, космонимия,
зоонимия т.б.) ұрпақтан ұрпаққа аусып отыратын жалқы есімдерді зерттеуге
бағытталған, бірнеше ғылыми арнаның басын біріктіретін, география,
этнография, тарих ғылымдармен сабақтастыра қарауды қажет ететін
лингвистикаық кешенді салаларының бірі екені белгілі. Оның ру, тайпа, халық
аттарын зерттейтін (этнонимика), кісі есімдерін зерттейтін
(антропонимика), жер –су, елді-мекен атауларын зерттейтін (топонимика)
аспан әлеміндегі жұлдыз, планеталарды зерттейтін (космонимика),хайуанаттар
атауларын зерттейтін (зоонимия), өсімдік атауларын зерттейтін (фитонимия)
т.б. тармақтары бар.
Ғылыми мен білімі дамыған, өркениетті елге қойылатын талап
тұрғысынан келгенде, ономастиканың антропонимка саласы да назардан тыс
қалмауға тиіс. Антропонимика – тіл тарихын, ұлт мәдениетін зерттеуде құнды
да бағалы мұра болып табылады. Антропонимдердің жүйесі адамдардың өткендігі
тұрмысын, қоғамдық-әлеуметтік құрылысын, материалдық, рухани және мәдени
өмірінің түрлі құбылыстарын көрсете алады.
Есімдер мен атаулар – әр дәуірдің ескерткіші, ұрпақтан ұрпаққа
жалғанатын құнды шежіре, ұлттық ерекшелігімізді әйгілей түскен тарих
айнасы. Осы және де басқа себептерге байланысты жалқы есімдерді зерттеу
жалпы алғанда тарих үшін оның ішінде тіл тарихы үшін өте маңызды. Ономатика
ғылымының зерттеу нәтижелері тіл білімі тарихы үшін, халықтың тарихы үшін,
диалектология, этнография, археология, география, философия ғылымдары үшін
құнды да маңызды дереккөз болып табылады.
Антропонимиканың теориялық негіздері В.Д.Бондалетов, Н.А.Баскаков,
С.И.Зинин, Ю.А.Карпенко, А.А.Реформаторский, А.М.Селищев, О.Н.Трубачев,
Н.М.Тупиков, В.П.Морошкин, В.К.Чичагов, Л.В.Успенский, А.А.Белицкий,
В.А.Никанов, Н.В.Подольская, А.В.Суперанская, Р.Г.Алеев, Г.Ф.Саттаров,
К.М.Мусаев, Т.Ж.Жанұзақов сияқты ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған.
Антропонимика саласы жалпы тіл білімі мен түркітану саласында, оның
ішінде қазақ тіл білімінде көптен зерттеліп келеді. Қазақ ономатикасы
тақырыбына Т.Ж.Жанұзақовтың, А.Т.Қайдаровтың, Г.Б.Мадиеваның, Б.М.Ті-
леубердиевтің кешенді еңбектері арналған.
Халықтың тарихына, мәдениетіне деген қызығушылық артқан сайын,қазақ
ономатикасы мен әіресе, оның ішінде антропонимика саласын жан-жақты
зерттеудің маңыздылығы артып отыр.
Бүгін таңда тілімізде қолданып жүрген, көне замандардан бастау
алатын, тұла бойы тылсым сырға толы кісі аттары көп-ақ. Бірақ көне тұлғалы
антропонимдер уәждемелік белгілерің жойылуына байланысты, яғни мағынасы
көмескіленген сайын қолданыстан түсіп, ұмытылудың алдында тұр.Оның өздік
себептері бар:ХХ ғасырдың басына дейін көшпелі ұмыр кешкен бабаларымыз
қалыптастырған көне дәтүрдің өнбойында сол жүйенің сипаты сақталып келді.
Ал Кеңес үкіметі тұсында отырық- шыланғанымызбен бұрынғы өмірдің басты
ерекшеліктері ұмытылмады, әсіресе мал шаруашылығы негізгікәіп ретінде өз
рөлін жойған жоқ болатын.Сондықтан бүгінге дейін далалық дүниетанымның
негізінде қалыптасқан кісі аттары қолданылды. Қазіргі кезде қойлып жатқан
есімдердің жалпы сипатынан солардың сиреп бара жатқаны байқалды. Тіпті,
кейбірі тек фамилиялар құрамында ғана кездеседі, қолданытан түсуіне
байланысты қаншасының санамыздан өшіп ұмыт болғаны белгісіз. Сонымен қатар
оларға тілімізден орын теуіп жатқан жаңа есімдердің де ықпалы әсер етуде.
Көне замандардан жеткен есімдердің ендігі уақытта қойылмауы мүмкін.
Сондықтан, осы жерде оларды сақтап қалу проблемасы туындайды.
Тілдің сөздік қорындағы сөздерге тән бір ерекшелік өзі атау ретінде
телінген зат, құбылыс, ұғымының көнеруіне, қолданыта сирап я мүлде түсіп
қалуына байланыты, көнерген сөз ретіне сөздік құрамға қарай өтеді, тіпті
ұмыт болуы да мүмкін. Осы секілді мағынасы көмескі тартқан антропонимдердің
де біртіндеп сирей бастайтыны заңдылық. Мағынасының түсініксіздігіне қарап
көне тұлғалар қатарына жатқызып жүрген антропонимдердің ішінде, құжат
алғанда, қазақша білмейтін толтырушының қателігінен кеткен кемшіліктердің
салдарынан тұлғасы өзгеріп кеткендері қаншама. Бірақ қалай болғанда да
бндай антропонимде тарихи негізі бар, төл антропонимдер ретінде қаралып,
заман ағымына қарай қолданыстан түскенімен, сөздік құрамда сақталуы тиіс.
Сондықтан сол есімдерді жинақтап қана қоймай, мағынаы мен мәнін ашып, шығу
тегін анықтау тіл тарихы үшін аса маңызды. Мағынасын аша отырып, әр
дәуірдегі ат қою дәстүрінің өзіндік ерекшеліктерін анықтап, көптеген
архаизм сөздердің қазақ тілінің сөздік құрамынан жойылуының алдын алуға
ұмтыламыз.

1.2 Прецеденттік және сакральді антропонимдер

Ұлт тарихындағы маңызды оқиғалар тілдің құжаттық, мәдени танымдық
қызметінің негізінде фразеологиялық, паремиологиялық жүйеде, көне
мәтіндерде тарихи есімдер арқылы таңбаланып, халық жадында сақталады.
Ерекше ұлттық мазмұндық сипаттағы, мәдени ақпараттық мәні басым бұл атаулар
тіл білімінде прецеденттік деп анықталып, тіл мен мәдениет сабақтастығында
қарастырылады. Мысалы, Ердің соңы – Есет, пірдің соңы – бекет, Асанқайғыға
салыну.
Тіл арқылы мәдениетті тану қызметіне байланысты зерттеуші Г.Мәдиева
бұл атаулардың мәнін төмендегідей бағалайды: К ядерным элементам
национальной когнитивной базы относятся прецедентные имена, которым
принадлежит одна из ведущих ролей в накоплении и передаче культурной
информации, понимании определенной ситуации и целого комплекса ассоциации,
которые возникают при актуализации прецедентного имени в речи (29, 122
б.).
Прецеденттік антропонимдер халқымыздың ұшқыр ойы мен даналығынан
туған бай ауыз әдебиеті мен шежіре тарихынан алынған фольклорлық мәтіндерде
тұрмыс-салт, әдет-ғұрып, наным-сенімге қарай бірнеше топқа бөлініп
қарастырылады. Мысалы, мифтік бейнелер: Әзірет әли, пайғамбарлар (Дәуіт,
Мұса, Сүлеймен), Қанбақ шал, Қыдыр ата;
Ел аузындағы есімдер: Асан қайғы, Аяз би, Қорқыт, Қобыланды, Толағай;
Қасиетті пірлер мен әулиелер: Бибі Фатима, Қожа Ахмет Иассауи, Ұмай ана;
Тарихта болған тұлғалар: Абылай хан, Қасымхан, Есет батыр;
Әдеби мәтіндердегі персонаждар: Дайрабай, Мырқымбай (Б.Майлин), Судыр Ахмет
(Ә.Нұрпейісов);
Ойдан шығарылған аттар: Алтай, Қамбар, Шығайбай, Тоңқылдақ т.б.;
Осы тектес антропонимдер мақал-мәтелдерде, жұмбақтарда, қанатты сөздерде,
бата сөздерде, нақыл сөздерде көптеп кездеседі.
Мысалы: Түгел сөздің түбі бір,
Түп атасы Майқы би
Майқы би – ел билеген көсем, басынан сөз асырмаған шешен Аңыз бойынша
Орманбет би қайтыс болған соң қазақтарды үш жүзге бөлген осы Майқы екен.
Жұрт оны Қарқуардай Майқы деп, таңның атысы күннің батысы талмай
шырылдайтын құсқа теңеген. Майқы айтты деген сөздің көпшілігі халық
даналығына айналып кеткен.
Аяз би, әліңді біл,
Құмырсқа жолынды біл. (33, 73 б.).
Аяз би - Жаманұлы данышпан, шешен, ертедегі кейіпкері, атақты Майқы
бидің қабырғалы биінің бірі. Бірде Құмырсқа батыр екеуі Майқы бидің алдын
кес кестей беріпті Сонда Майқы би:
Билер, бүгін Мақының алдын кесесің,
Ертең жұртың төбесін тесесің.
Майқының да айтатын кебі бар,
Айтуға аузының да ебі бар.
Аязби, әлінді біл
Құмырсқа, жолынды біл деген екен.
Бұл мақалдың философиялық мәні қандай да болмасын биікке шыққан
адамның, бақдәулетке мастанбай, тура жолдан таймай, таза ақырын жүруге
тиіс.
Ұмайға табынса, ұлды болар
Түркі жұртында Ұмай - жер ана нәрестелердің қамқоршысы, шаңырақтың,
ошақтың киесі қолданушысы деген түсінік бар. Сондықтан бала көтермеген
әйелдер Ұмай анаға жалбарынып, бала сұраған. Көне ескерткіштерде Ұмай
текті шешем қатып құтына, інім Күлтегіннің ер атағы шықты деген сөйлем
кездеседі. Сәбиді шомылдырып, сылау кезінде менің қолым емес, Ұмай ананың
қолы деп кие тұтып, табынған.
Қайда барсаң да Қорқыттың көрі
Қорқыт VІІІ ғасырда жасаған мәшһүр ақын, күйші, ойшыл, данышпан адам
болған. Қорқыттың әдеби-музыкалық мұрасы тек қазақ халқы емес, бүкіл түркі
тектес халықтарға ортақ асыл қазына. Қорқытқа байланысты аңыз әңгімелер,
жырлар Қорқыт атаның кітабы деген шығармада толық берілген.
Қайда барсаң да Қорқыттың көрі
Бұл мақал Қорқыт бабамыздың мәңгі жасауды армандап, ажалдан қашып,
дүниенің төрт бұрышын кезген көрінеді. Өлімен қалай қашса да, алдынан
қазулы ор шыға берген. Қайда барса да Қорқытқа қазылып жатқан көр деген
сөзді естіген. Осыдан Қайда барсаң да Қорқыттың көрі деген нақыл сөз
шыққан (75, 175 б.).
Қарынбай малға тоймайды,
Лұқпан жасқа тоймайды
деген мақалда Қарынбай (Харун) мен Құранда аты кездесетін Лұқпан
пайғамбардың жасаған дәуіріне, іс әрекетіне байланысты. Қарынбай - қазақ
фольклорындағы көзі тоймайтын сараң, қарау байдың бейнесі. Құрандағы Харун
туралы аңызға байланысты қалыптасқан. Харун жетім-жесірге қайыр садақасы
жоқ, қолда бар байлығын нысып етпейтін адам. Тәңірі Харунның сараңдығын
сынау үшін оған Мұса пайғамбарды қайыршы етіп жіберіпті. Харун қайыршыға
бір тал қыл ғана садаққа бергені үшін, аңызда ол құдайдың каһарына
ұшырап, оны жер жұтады, малдары түгел жабайы аңға айналып кетеді. Харуынды
тозаққа түсетін жолда қайыр ретінде тал қылы ұстап қалады. Қазақ аңызында
Харун есімі Қарынбай болып, оқиға желісі өзгерген.
Араб ғалымдары Лұқпан хакімді Мұхаммед пайғамбарға дейінгі уақытта
өмір сүрген Йемен патшасы, бірде әулие, бірде құл деп көрсетеді. Құранда
Лұқпан пайғамбар ислам дінін уағыздаушы және мұсылманшылықты насихаттаушы
ретінде баяндалады. Орта ғасырда араб ғалымдары Лұқпан хакімді болған кісі,
Мысырда құлшылықта болған ақын деп баяндаған.
Кез келген атауды, қалай болса солай атауға болмайды. Егер халық
қабылдап мақұлдап, бойына сіңіріп алса ғана дұрыс атау деуге болады.
Уақытша ғана аталған атаулардың мәні жоқ, елеулі әлеуметтік оқиғамен
байланысты атауларды, халық қабылдайды. Әлеуметтік оқиға және сол оқиғадағы
тарихи тұлғаларына байланыстыра кісі есімдерін қойяды. Мысалы, Жеңіс,
Кенес, Батыр, Мырзат, Шынғысхан, Жәнібек т.б.
Қазақ тілінің сөздік құрамындағы ғажайып сырлы атаулардың бір саласы
фольклор кейіпкерлерінің есімі. Халықтың ауыз әдебиетіндегі ертегі, аңыз,
өлең, жыр үлгісіндегі көптеген кейіпкерлердің есімі беріледі. Олар
Қожанасыр, Алдаркөсе, Ер Төстік, Балуан шолақ, Ходжа Насредин, Қанбақ шал,
Алпамыс батыр, Қыз жібек пен Төлеген, Қозы Көрпеш-Баян сұлу т.б. Бұл
есімдер кейіпкерлердің мінез-құлықтарын, образдарын көрсетеді. Мысалы
Қожанасыр десек, осы есімді кісі аңыздағыдай аңқау, аққөңіл. Сонымен аңқау,
сенгіш адамдарды кейде Қожанасыр деп те атайды. Ал қу, айлакер адамды
Алдаркөсеге теңейді. Қазақ халқында махабат символы деп Қыз Жібек пен
Төлеген немесе Қозы Көрпеш-Баян сұлу осы ғашықтардың есімдерімен байланысты
айтады.
Ономаст-ғалымдар жалқы және жалпы есім арасында болатын ауысу
заңдылығын тілге тән құбылыс ретінде зерттеп, оны онимизация және
деонимизация тәсілі негізінде қалыптасқан деп қарастырады. Осымен
байланысты Т.Жанұзақ, Қ. Рысберген көркем әдебиеттегі басты кейіпкерлер дің
жалқы есімдерінің жалпы мағынаға ие болуын тілдің танымдық қызметімен
байланыстырады. Мысалы, Қарабай, Қарынбай, Шығайбай, Мырқымбай, Қожанасыр,
Жантық тағы басқаларды мәдени таңба ретінде прецеденттік ұғым беретін
атаулар деп қарастырылады.
Түркі халқының, оның ішінде қазақ халқының поэтикалық
шығармаларындағы прецедентті есімдерін қарастырған Г.А.Қажығалиева,
Г.Б.Мадиева, Г.К.Исанғалиева, С.К.Иманбердиева. Орыс тіл білімінде
Ю.Н.Караулов, Ю.А.Сорокин, В.Г.Костомаров, И.В.Захаренко т.б. зерттеулер
жүргізіп отыр.
Прецедентті есімдер жөнінде Ю.Н.Карауловтың айтуынша: Сонымен қатар
прецедентті мәтінді (есімдерді деп атау С. Иманбердиванікі) тек көркем
шығармамен байланыстырып зерттеу дұрыс болмас, өйткені мұның бірнеше себебі
бар. Біріншіден, олар көркем шығармаға түспес бұрын миф, аңыз, әңгімелерде
қолданылды, екіншіден қазіргі кезде көркем шығармамен бірге діни, сонымен
қатар халық ауыз әдебиеті (ертегі, мақал-мәтелдер, т.б.) және тарихи-
философиялық пен саяси публицистикалық шығармалар да прецедентті мәтін
қатарына жатады деді.
Осыған дәлел С. Иманбердиеваның мақаласындағы поэтикалық
шығармаларға, фразеологизмдерге, мақал-мәтелдерге, ырым-сенімдерге
келтірген прецедентті есімдерге мысалдары: (76, 90 б.)
Фразеологизмдердегі прецеденті есімдер:
1. Аллаға шүкіршілік қылуы;
2. Алланың жазған парманы;
3. Атымтай [-дай] жомарт
4. Алла құдай бағын ашты.
Аталған фразеологизмде құдіретті күшті Алла тағаланың пендесіне деген
жақсылығы мен пәрменін көрсетеді. Сонымен бірге аты жомарттығымен әйгілі
болған Атымтай образды тура мағынада берілген.
Мақал мәтелдегі прецедентті есімдер:
1 Атымтайдай жомарт бол, Наушарбандай әділ бол.
2 Сүлеймен пайғамбар мың жасапты,
Әр мәжілісін бір жасқа санапты.
3Талап пендеден, жеткізу Алладан.
4 Алла деп барсаң, аман келерсің.
Атымтай, Наушарбан прецедентті есімдерді қай қасиетімен
ерекшеленетіні мақал мәтелде көрсетіледі.
Ырым сенімдегі прецедентті есімдер:
Ассалаумағалейкум, Адыраспан!
Бізді сізге жібереді емдік үшін Омар, Оспан.
Омар, Оспан образдары күллі мұсылман қауымы үшін қасиетті тұлға,
жәрдем етуші бейнесінде қолданылады. Сонымен автордың қорытындысы келтірген
прецеденттті есімдерге жасаған талдауында конфессионалды Алла, пайғамбар
қадір тұтатын есімдер қазіргі кезде шығармаларда , фразеологизм, мақал-
мәтел, ырым-сенімдерде кеңінен қолданылады. Ал, ғашықтық символы болып
табылатын Ләйлә, Мәжнүн, Xұсрау, Шырын, Фархад есімдері көркем шығармаларда
қолданғанмен, қазіргі заманның ғашықтық символы Қыз Жібек пен Төлеген,
есімдермен алмастырылған. Күш, қуат иелері Әли, Рүстем сынды тұлғалар да
Қажымұқан, балуан Шолақ т.б. есімдермен заманына сай алмастырылған.
Өлдің, Мамай, қор болдың.
Мамай - Алтын Орданың қолбасшысы және Әбілқайырдың немере інісі
болған. Мамай батыр Руське аттанған жорықта Куликово шайқасында жеңіліп,
Кафаға қашады сол жерде дүниеден өтеді. Тірісінде ел билеп, батыр атанып,
көзі жұмылғасын аты да, атағы да өшеді..
Бұл мақал Мамай батырға байланысты туғанмен, келе-келе адам баласының
бәрін де қатысты мәнде жұмсалады. Оның астарында адам атының да, затының да
мәңгілік емес екендігі деген тұжырым жатыр.
Сол сияқты мақал-мәтелдер сияқты даналықтан туған, өсиет мәнінде айтылатын
әсерлі ой түйінділерде, ел арасында таралған, көбінесе өмірде болған, елге
ерекше еңбегі сіңген, даңқы жер жарған тұлғалар туралы нақыл сөздерде:
Абылайдың асында шаппағанда,
Атаңның басына шабасың ба (77, 150 б.).
Абылай - Орта жүздің ханы болғанымен, Ұлы жүз бен Кіші жүзге ықпалын
жүргізген, бүкіл қазақ халқын біріктіруге күш салған қайраткер, ақылды
дипломат, батыл қолбасшы болған. Абылай хан дүниеден өткеннен кейін, үш
жүздің баласы бас қосып, үлкен ас беріліп, 40 атқа бәйге тігілген. Тарихта
ең ұлы ас осы болған, одан кейінгі астарда ешкім де 40 атқа бәйге тігіп
көрмеген.
Бұл сөздің қазақ халқына кең тарағаны соншалық, нақыл сөзден мақалға
айналып кеткен. Абылайдың атына байланысты тілімізде Абылайдың ақ туы,
Абылай аспас бар ма асу. Абайдың ақ туы, бір тудың астына жиналу, яғни
бірлікті, бірігуді білдіретін символдық ұғымға айналған.
Аспанға ұшсам, қанатым талады,
Жерге түссем, Жалайыр Шора алады.
Ұлы жүз үйсіннен Абақ, Тарақ ұрпақтары тарайды. Тарақ балуан кісі
болған, асаудан құлағанда, аттың жалын айырып түсіпті, Содан Жалайыр
атаныпты Атақты құсбегі Шора осы Жалайыр ұрпағынан, оның құс біткеннің
торына шырмалдыру шеберлігіне тәнті болған халық осы сөзді айтып бүркіт
біткен уайымға түседі, деп шығарған екен.
Ердің соңы Есет
Пірдің соңы Бекет
Кіші жүзде екі Есет батыр болған. Біріншісі - Еділ, Жайық бойын
казактардан, Маңғыстауда Бұхар, Хиуа қалмақтарынан қорғаған Есет Көкіұлы.
Осы осынау жанкешті батырлығына риза болған Тәуке хан Айбатың аса түссін,
найзаң мұқалмасын, ел намысы тұздығың болсын деп батасын берген екен. Кіші
жүзге ауыз салмақ болған түркімен, қалмақ башқұрт Есет келді дегенше,
әзірейіл келді десейші деп үрейленіп жөнеледі екен.
Бұл Есеттен бір ғасырдан кейін келген Есет Көтібарұлы ХІХ ғ. аты
шыққан батыр ғана емес, елдің Алшындардың қамқоршысы, ағасы, сахараның
саяхатшысы да болған адам. Жауға қарсы сөз найзасы мен өз найзасын кезеген
Махамбет пен Исатайлар Есеттен рухани жәрдем, ақыл кеңес алып отырғаны ел
жадында қалаған. Есеттің өрлігі мен ерен ерлігіне сүйсінген ел Ердің соңы
Есет деп айтып кеткен. Жүректі болсаң, Есеттей бол, Білекті болсаң,
Бекеттей бол деп Жетпіс бидің де айтқаны ел ішіне тараған.
Сонымен бірге, халықпен бірге туып, бірге жасасып келе жатқан тілдің
бай саласы фразеологизмдер құрамында ұшырасатын мифтік бейнелер мен тарихи
тұлғалар атаулары да ұлт мәдениетін дәйектейді:
Дәуіттің қоржынындай;
Сүлейменнің жүзігіндей;
Мұсаның асасыңдай; (78, 82 б.)
Бұл атауларға осы саладағы зерттеушілер еңбектеріне сүйене отырып,
мынандай лингво-мәдени сипаттама жасауға болады. Ол үшін мәдени, ғылыми-
тарихи деректерге жүгінемің. Соған сәйкес діни ұғымдардың үш заты кереметке
ие болған. Дәуіт - (Давид) өте ұзақ жасаған, ақылы мен күші сай ерекше
жаратылған жан деп суреттеледі. Адамның өмірін, мінез-құлқын, табиғатын
реттеуші қасиетті діни кітаптар осы Дәуіт пайғамбар арқылы жаратылған.
Қасиетті кітап Дәуіттің қоржынында сақталғандықтан, халық бір нәрсені кие
тұтып, қадірлесе, Дәуіттің қоржынындай деп атап кеткен.
Сүлеймен - (Соломон евр. Шелемо) Дәуіттің ұлы, мейірімді, данышпан патша
болған, желдің бағытын, құстардың тілін білген. Алланың әмірімен оған
жындар қызмететіп, су астынан асыл тастар жинаған. Су патшасы Сүлейменнің
алты қырлы, жұлдыз пішіндес қолынан келмейтіні жоқ сиқырлы жүзігі
болыпты. Шайтан Сақыр жүзікті алып қойып, Сүлеймен сиқырынан ада болады.
Тіліміздегі Жүзігі барда, Сүлеймен, жүзігі жоқта сүмірейген деген мәтел
осыған байланысты туындаса керек.
Мұса - (Моисей, евр. Моше) Құранда айтылатын Алланың елшісі, Бес
кітіпті жазған. Мұсаның таңғажайып асасы болған, соның құдыретімен 12
бұлақтың көзін ашып, шөл даланы суға толтырған. Мұсаның асасындай деген
тіркес қиюмен келмей, орындалмай тұрған істің қиюласып, тез бітіп кетуіне
байланысты туған.
Профессор Е. Жұбанов қазақ ертегілеріндегі осы тектес прецеденттік
антропонимдерді дәстүрлі атауыштық формулалар деп атап, солардың ішінен
кісі аттарына қатыстыларын дәстүрлі атауыш формулалар деп жіктейді. Мұндай
үлгілер, зерттеуші атап көрсеткендей, басқа да халықтардың ертегілерінде
кездеседі: Василиса Прекрасная, Елена Премудрая, Кащей Бессмертный, Царевна-
Лягушка, Емеля-Дурак, Иванушка-Дурачок т.б.
Ал қазақ ертегілеріндегі кісі аттары өзінің мәдени-танымдық қызметіне
байланысты күрделілігімен ерекшеленеді: Ер Назар, Бек Торы, Шойын Құлақ, Ер
Төстік, Кер құла атты Кендебай, Күн астындағы Күнікей қыз т.б. Сонымен
бірге эпостық жырларда кездесетін Қара қыпшақ Қобыланды, Қамбар батыр, Қозы
Көрпеш, Баян Сұлу, Қыз Жібек т.б. этнотанымдық ерекшеліктің көріністері
(79, 264 б.).
Қорыта келгенде, осындай прецеденттік мәтіндердің мазмұнының
астарында тарихи тұлғалардың, мифтік бейнелердің аттарында, яғни
антропонимдерде ұлттық болмыс пен мәдениет сақталған. Осы тектес атаулардың
тағы бір тобы – поэтонимдер.
Тіл білімі көлемінде поэтикалық антропонимия немесе ономопоэтика -
әдеби көркем туындылардағы жалқы есімдерді (поэтнонимдерді) зерттейтін
ономастиканың бір тармағы.
Ономопоэтика жалқы есімдердің құрылым принциптерін, мәтіндегі
қолданыс, сондай-ақ автордың стилін, дүниетанымын, мақсатын айқындайды.
Поэтикалық ономастика нысаны сатиралық шығармалардағы кейіпкер аттары
арқылы бейнеленген каһармандар мен кейіпкерлердің тарихи дәуірдің даму мен
әлеуметтік мәнін ашуда қаншалықты рөл атқаратын зерттейді.
Жекелеген шығармалардағы персонаж аттардың сөз төркінін ашуға көңіл
бөлген ғалымдар Р.Әміров, Е.Жұбанов, Х.Нұрмұханов, Ф.Мұсабаева,
А.Мұқатаева, Г. Қортабаева, Қ. Жаппарова т.б. Сондай-ақ профессор
М.Балақаевтың газет-журнал беттеріне сатира мен юмор жанрында қолданылатын
кейіпкер атттары туралы жарияланған мақалалары бар.
Cатира (мысал, мысқыл, өлең, сықақ әңгіме, повесть, романдар,
фельетон) мен юмор (пародия, эпиграмма, юморесека) жанрында ұшырасатын
кейіпкер табиғаты, әдетте өзінің образдылығы, мәнерлігі және ылғи ауыс
мағынада қолданылатындығымен ерекшеленеді. Өйткені сатира, юмор - әрі
көңілді, жеңіл, қуаныш, ренішке бейім өнер болғандықтан, оның әрбір
кейіпкерлерінде эстетикалық, эмоциялық т.б. ақпарат болады. Біз үшін оның
маңыздысы оның ұлттық сипатында, арнайы зерттеуінде құрамында дене
мүшелерінің атаулары (соматика) бар кейіпкер аттары талданған. Яғни осы бас-
көз, бет-ауыз, тіл-жақ мұрын, қол-аяқ т.б. атаулардан Г.Қортабаеваның
зерттеу нәтижесінде 250-астам сатиралық юморлық поэтнонимдер жасалған (80,
75 б.).
Осы мәселеге қатысты зерттеушілер поэтонимдердің мынадай белгілерін
атап көрсетеді: жасалу жағынан туынды, яғни жазушылар оны дайын үлгіде
жасайды; белгілі бір суреткердің шығармашылық, стилдік, эстетикалық
танымына сәйкес жасалады; кейіпкерді сипаттайды; көркем тілдің жемісі т.б.
(81, 175 б.).
Сатиралық кейіпкер аттарын ойдан шығарылған, қиялдан туған,
жасанды аттар, оның астарында деп санайды. Жалпы алғанда, ұлттық болмысты
сипаттайтын тіл мен мәдениет сабақтастығында көрініс тапқан мұндай
атаулардың қолданысынан қазақи мінез, әзіл-қалжың, салт-дәстүр, тарихы
саясаты, мәдениеті көрінеді. Сондықтан да Қожанасырдан бастап, кейінгі
Дайрабай, Мырқымбай, Судыр Ахмет, Қарақатын т.б. сияқты поэтонимдердің
мәдени-танымдық қызметі өз жалғасын табуда.
Қазақ киелі лексикасын (агитопонимдерді) арнайы қарастырған
Қ.Рысбергенова, Р.Мұстафина, А.Керімбаев т.б. Киелі адамдар атауларына
жататын сөздер лексика-семантикалық тұрғыдан екі топқа бөлінеді: 1) киелі
антропонимия 2) жалпы сөздер - әулиелер атаулары. Киелі антропонимия -
әулиелердің жалқы есімдерінің құрамындағы антропонимдердің саны өте көп,
оларды Р.Мұстафина негізгі 8 категорияларға жіктеген. Олар негізінен әулие
сопылар есімдеріне қатысты аңызға ұқсас көптеген шежіре аңыздарда,
әңгімелерде қолданылады (86, 176 б.).
Осы әулие сопылар есімдерінің басты ерекшелігі - олардың көбісі лақап
аттар болуында. Сопы әулиелер есімдері көптеген аңыздармен тығыз
байланысты, онда олардың табиғаттан тыс қабілеттері сипатталады, кей
жағдайларда белгілі бір киелі есімнің халықтық этимологиясы беріледі.
Мысалы, әулие сопы Қарабура есімнің шығу тегі (этимологиясы) былай
түсіндіріледі: Оңтүстік Қазақстанда әулие Қарабураның, дәлірек айтқанда
Бурахан әулиенің күмбезі бар. Жергілікті шырақшының әңгімелеуі бойынша,
Қарабураның шын - аты Бурахан адзар. Ол атақты Қараханның үзеңгілес серігі
болған. Қарахан ислам дінін алғаш қабылдаған қарахандықтар әулетінің
негізін қалаушы, Әулие Атада (Жамбыл) жерленген.
Бурахан Ақтан - сопы әулиенің ұлы, оның бейіті Қызылорда облысында.
Бураханның кең түрде танымал болуы оның бүкіл қауымға Қожа Ахмет Иасауиді
қара бураға мінген адам жерлеуі керек деп ескерте отырып, өзінің жерлеуіне
қатысты аңызбен байланысты. Бұл адамнан басқа бір де бір адам әулиенің
денесіне саусағын тигізбеуі керек. Солай болды да. Қожа Ахмет Иасауи қайтыс
болған соң, үстіне ақ жауып, жанына әулиені жууға арналған қара құмыра
байланған ноқтасыз түйе мінген адам пайда болды. Ол жаназа оқып, басқа да
тиісті жөн-жоралар жасады. Сосын ол адам Түркістаннан оңтүстікке қарай бет
алды. Сол уақыт аралығында ол нәр татпады. Елді мекенге келісімен жуынып-
шайынып сол жерде қайтыс болады.
Бурахан көз жұмған жерден сәл арырақ орынға жерленіп, бейітінің
үстіне күмбез орнатылды. Шын атын білмейтін жұрт оны Қарабура деп атап
кетті. Бура - еркек түйе, ал қара - оның түсі. Осы сөздерінен әулиенің
аты қалыптасты. Бұл әулие туралы екінші болжам бойынша, Қарабура қазақтың
Тама руынан шыққан деп есептеледі. Ол бір түйемен Түркістандағы Қожа Ахмет
Иасауи әулиеге он түйеге артарлықтай сексеуіл жеткізеді. Сондықтан да оны
Қарабура деп атап кеткен (87, 88б.).
Ертедегі ислам тарихындағы әулиелер мен құрандық пайғамбарлар
есімдері қазақ батырлық эпостары, фольклордың магиялық жанрлары
мәтіндерінде кездеседі.
Осы кеткен қозымды
Алланың досты Мұхамбет
Тек тапсырдым қолына.
Қол иесі, Қамбар ай,
Шөл иесі, Қамбар ай. Қамбар өзің қолдасың,
Қолдамайтын кім бір ай.
Кітаптардың ішінде
Қырық пайғамбар аты бар,
Қырда Қияс пайғамбар,
Ойда Илияс пайғамбар,
Сізден басқа кімім бар
Алпыста анам Аналық
Бибібатимаға тапсырдым.
Қазақ киелі лексикасында әулиелер аттары агиотопонимдер - киелі орындардың
жалқы географиялық атаулары ретінде жиі қолданылады. Тірі кезінде сыйынып-
табыну көзіне айналған әулиелердің о дүниелік болған соң нағыз әулиелігі,
киелігі арта түседі, жерленген орындарында адамдар зиярат етеді. Мысалы:
Ташкент обылысындағы Зеңгі ата, өз өлкеміздегі Ысы ата, Ер Дәуіт,
Шаймерден, Жабай ата, Ыбырайым ата, Қарашаш ана, Көз ата, Тас бабалар, Қыз
ана, Фархад ата, Әліхан ата, Арыстан бап, Лашын бап, Құрбан ата, Қожа Ахмет
Иассауи.
Қорыта келгенде, прецедентті есімдер дегеніміз поэтикалық
шығармалардағы, фольклордағы келтірген кейіпкерлердің есімдері. Прецедентті
есімдер біздің мәдениетімізде, әдебиетімізде, тарихымызда ерекше орын алады
және антропонимдердің этномәдени, әлеуметтік аспектісін мазмұнды
сипаттайды. Ал сакральді есімдер киелі аттар деген ұғымды береді.

1.3 Араб парсы тілінен енген антропонимдер

Қазақ антропонимдерінің қалыптасуындағы лингвомәдени негіздің бірі
араб-парсы атаулармен байланысты. Қазақ тіл білімінде араб-парсы есімдерді
зерттеген Т.Жанұзақов, Р.Сыздық, Л. Рустемов, Н.Оңдасынов, Ж.Ағабекова,
Ә.Байтелі, Б.Жұбатова, т.б.
Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығын тек төл есімдер
ғана емес, басқа тілден енген антропонимдер де құрайды және олардың жалпы
антропонимиялық қордағы үлесі әр түрлі болып келеді. Бұл құбылыс қазақ
тіліне де тыс қалмайды. Этностың мәдени, рухани даму жолында тарихи-
әлеуметтік, діні үрдістің белгілі қалып-күйі, ізі қалады. Түркі әлемінде,
қазақ халқының мәдени-рухани өмірінде ислам дінін қабылдауға байланысты
өшпес өркениет болып қалған құндылықтардың бірі – араб есімдері.
Атропонимиялық лексиканы зерттеу теориясына сай әрбір этностың, тайпаның
(ұлттың, халықтың) ұзақ даму барсында қалыптасқан азаматтық тарихымен
қатар, антропонимиялық тарихы болатыны белгілі және ол тарих сол қауым
мүшелері жасаған есімдерінің қалыптасу процесін олардың заман талабына,
саяси-әлеуметтік, мәдени, діни өзгерістерге байланысты жаңаланып, жаңғырып,
аусып, дамып отыратынын көрсете алады. В.А.Никонов Первый закон
антропонимики, как всей ономастики - историзм деп, антропонимияны халықтың
өткен тарихсыз зерттеуге болмайтынын ескертеді (8, 63 б.).
Қазақ халқының мәдени рухани өмірінде ислам дінін қабылдауға
байланысты өркениет болып қалған құндылықтардың біріне араб есімдері
жатады. Түркі дүниесіне Иран халықтары тарапынан болған әкімшілік, мәдени
әсерлер мен Исламдінінің IX-X ғғ. бастап кең тарауына байланысты қазақ
есімдерінің даму үрдісіне иран, араб тілдерінің әсері күшті болды. Бұл
дәуірде әдебиет, мәдениет, әкімшілік, әсіресе діни ұғымдарды білдіретін
сөздер кісі есімдеріне айнала бастады. Ислам діні қазақ қауымында ырым-
кәделерге әсерін тигізді. Ислам салты бойынша бала өмірге келгеннен үш күн,
не жеті күн өткеннен соң шашы мен тырнағын алып, есім беру дәстүрі
қалыптасады.
Есім беруде де ислам заңдары қолданылады, яғни ауылдағы қожа-
молдалардың біреуі шақырылып, оған құрмет-сый көрсетіліп, кітап ашқызып,
азан шақырлып ат қою рәсімі орындалатын болған. Хадисте: Сіздер қиямет
күнінде өздеріңіздің және әкелеріңіздің есімімен шақырыласыздар. Сондықтан
есімдеріңізді жақсы қойыңыздар. Алланың есімдері мен пайғамбарлардың аттары
да жақсы есімдер болып саналады. Сондықтан есімдеріңізді жақсы қоюға
тырысыңдар! деп ескертеді. Араб халқында кісінің толық аталуы үшін бірнеше
атаулар бірге қолданылады: есімі, әкесінің аты, кунья (баласының
қатыстылығы), лақабы, ныспысы (шыққан жеріне немесе айналысқан кәсібіне
байланысты), мансабы (атақ–шеніне байланысты): Мухаммад Абу Али ибн Сина
Махмуд әт-Түрки ат-Табиб. Мұнда Мұхаммад – өз аты, Абу Али – Әлидің әкесі,
Ибн Сина – Синаның баласы, Махмуд – лақап аты, ат-Түрки – түркілік, ат-
Табиб – дәрігер. Қазақ (түркі) зиялылары орта ғасырларда осы үлгіні алған.
Тарихи деректерде араб есімдерін алдымен ел билеуші топтар мен зиялы қауым
өкілдерінің қабылдағанын көрсетеді (82, 28 б.).
Арабтар ислам дінін енгізумен бірге жергілікті халықтың
антропонимдеріне де әсерін тигізді. Оны араб тілінен енген қазіргі кезде
көптен кездесетін кісі атттарына байланысты айтуға болады: мысалы, апта
күндеріне қатысты қазақ кісі аттары көптеп кездеседі. Оның ішінде негізінен
бай, бек, жан, ғали, гүл, бике, сөздерін қосу арқылы адам аттарын қоя
береді: Сембек, Жексембек, Дүйсембек, Сейсенбек, Сәрсенбек, Бейсенбай,
Жұмағали, Жұмабике т.б. Ең қызықтысы, атауларының апта күндерін парсы
тілінен енген:
Шәнбе – сенбі
Иекшәнбе - жексенбі
Душәнбе - дүйсенбі
Се шәнбе - сейсенбі
Чар шәнбе - сәрсенбі
Пәндж шәнбе - бейсенбі
Осы мәселенің арнайы зерттелуі Ж.Ағабекованың еңбегінде жеке
қарасырылған [83, 16 б.]. Жинақталған тілдік деректер негізінде есімдер
қоры тілдік тұрғыдан үшке: түркі (қазақ), иран және араб тілдеріне тән
есімдерге жіктеледі. Онда зерттеуші қазақ тіліндегі Алланың Көркем
есімдері Әлем мәдениетінде үлкен орын алатын Ислам дінімен оның тарихи
тамырларының тіліміздің барлық салаларында орын алғаны белгілі. Бұл тарихи
құбылыс кісі аттарының жаңа форма мен мазмұнға ие болуына әсер еттті. Қазақ
тіліндегі араб текті есімдердің көбі Алланың Асмауыл-хусна деп аталатын
99 Көркем есімдері мен оның түрлі фонетикалық варианттары арқылы
жасалған. Асмаул-Хусна деген ұғым араб тілінде Ең жақсы есімдер деген
мағына береді. Қазіргі уақытта қазақ тілінде көркем есімдер деп қолданып
жүр. Құран-кәрімінде Алланың есімдері оның мейірімділігін, рахымдылығын,
ұлылығын, адалдығын, күштілігін, тазалығын т.б. қадір қасиеттерін
бейнелейтін сипаттар болып саналады деп атап көрсетеді. (84, 51 б.).
Ғалымдардың пікірінше, ат қоюға келген кісі Ислам дініндегі балаға
жақсы, мағыналы ат қою туралы хадисіне байланысты Құран-кәрімдегі
пайғамбарлар аттарын, Алланың 99 көркем есімдерінен таңдап беріп отырады.
Осыған байланысты халық арасында кітапқа қарап қойылған, кітаптан
алынған аттар пайда болған. Мысалы: Рахман - мейірімді Рахман,
Рахманеберді, Раман, Әбдірахман, Әбіш (қысқарған түрі),
Әл-Әзим - ұлы Әзім, Әзімбай, Әзімхан, Әзімжан, Әзімбек
Әл Уәли басқарушы, Уәли, Уәлиахмет, Уәлиолла(85, 22 б.).
Демек бұл жағдай орта ғасырларда елімізге келген Ислам таратушылары
өз діндеріндегі түрлі заңдардың халқымыздың арасында қолданылуына ықпал
етіп, ата бабаларымыздың ұстанған салт-дәстүрлері өзгеріске түскенін
көрсетеді. Нәресте туылғанда жасайтын шілдехана тойларына жергілікті
жерлердегі қожаларды немесе молдаларды шақырып құрмет көрсетіп, олар
жаңадан туған қазақ балаларына дұрыс мағыналы есім беруді қадағалады. Яғни
бұл атаулардың мәдени (діни) қызметінің жаңа кезеңі, я деңгейі.
ІІ ҚАЗАҚ АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ

2.1 Қазақ есімдерінің қойылу дәстүрі

Есімдерде атаулар сияқты әр дәуірің ескерткіші, ұрпақтан
ұрпаққа жалғасатын құнды шежіре, ұлттық ерекшелігімізді әйгілейтүскен тарих
айнасы. Ұлттық есімдерде ұлт келбетінің бір көрінісі жатыр.
Әрбір халықтың ұлттық антропонимиялыққоры сол халықтың ұлттық
тарихына, тіліне, әдет-ғұрпына, дініне, дүниетанымына және тағы да басқа
өзіндік ерекшеліктеріне тікелей байланысты қалыптасады.
Тілімізде қолдалынып жүрген кісі аттарының өткеніне сын көзбен қарау,
бүгінігі ахуалының дәстүрлі негізіне сай қалыптасыуна ықпал ету, осы
екеунің негізінде ертеңімізді айқындау ендігі жерде ғылымға негізделе
отырып жүзеге асуы керек. Себебі қазақ антропонимдерінің қазіргі жай-күйі
мен болашақ бағыт-бағдары жөніндегі кейбір өзекті мәселелер теориялық және
практикалық жағынан жан-жақты талдауды қажет етеді.
Есім беру – дүние есігін ашқан жас сәбидің жарық дүниенің бір мүшесі
екндігін айқындайтын дәстүр. Дәстүр-ырым, намыс-сенім, үмітпен құралып,
халық санасында сақталып, толығып, қанығып отыратын ұлттық дініміз. Дәстүр
–әр халықтың сан ғасырлық өмір тәжірбиесін желісі.
Есім беруде қазақтың өзіндік ұстанған қағидасы барлығына қазақ
балаларына қойылған есімдерді сараптау арқылы көз жеткізуге болады. Кезінде
тілші-ғалым С.Аманжолов Жер мен су аттарын алсақ та. Кісі аттарын алсақ та
олардың жасалуында белгілі заңдылық барын байқаймыз. Мұндағы кісі атының
өзі тоғыз жол, яки мақсатқа тірелетіні көрінеді, - дей келе, ғалым қазақ
баласына есім беруде ұстанған тоғыз жол, тоғыз қағидаға жеке- жеке
тоқталады.
Балаға ат қою рәсімі, көбінесе, шілдехана ойын-сауық кешінде
орындалады. Ертеде нәрестеге ат қою рәсімін негізіннен, жанұядағы ең үлкен
ұлағатты кісі орындаған. Мұсылман дінінің рәсімі бойынша балаға Азан
шақырып ат қою рәсімін діндардан қажыға дейін құдай жолына берілген, иманы
кәміл, адал жанды, ардақты адам орындайды. Тұрмыстық және әлеуметтік
жағдайға байланысты, балаға ат қою рәсімін ата дәстүрінен аумай, салтанатты
түрде өткізудің мәні зор. Жанұяда балаға ат қою орындаушылар кезегі: баба,
ата, әке, аға, ана, т.б. Егер баланың бабасы болса, ол-үлкен бақыт. Батасын
беріп, бабасы ат қойған ұрпақ, кейін бабасын мақтанышпен еске алады, оның
бауырмашылдығы, үлкен адамды құрметтеуі басқалардан басым болады. Ата-ана
жас сәбидің атын аузы дуалы, аймаққа сыйлы үлкендерге қойғызып, ат қою
сый-сияпатын жасап отырған. Блаға ат қою рәсімін негізген, жанұядағы ең
үлкен ұлағатты кісі орындаған.
Балаларға ат қоюды ертеде белгілі дәрежеде ырым мен дәстүр ерекше орын
алып отырған. Олардың кейбірін сөздің киелі күшімен де байланыстырып
отырушылық көне дәуірден бар құбылыс. Сол ескі замандарда балаларға көз
тиюден немесе жын-шайтаннан сақтаумақсатымен елеусіз оғаш есімдер қойып
отырған. Меселен, Итбай, Күшікбай, Жаманбай тағы басқа.
Тілімізде халықтың осындай ұлттық психологиялық түсінік, ырым, наным-
сенім негізінде дүниеге келген есімдер өте көп. Айталық, аты аңызға
айналған Қорқыт есімнің шығу тарихы Қорқыт ата кітабында: Қорқыт ата
дүниеге келгенде, табиғат алай – дүлей каһарына мініп, көк аспанды қара
бұлт басып, бірнеше күн қараңғылық билеп, елдің зәре- құтын қашырған күн
болыпты делінген. Хамслықты қорқыттан бала деп атын Қорқыт атапты десе,
енді бір деректерде Қорқыт түбірі- құт – береке, байлық, ырыс
мағынасындақойылған есім делінеді.
Ғасырға жуық (93 жыл) өмір сүрген Кенен Әзірбаевтың зайыбы
Насиха ананың айтуынша дүниеге келген нәресте шетіней берген екен. Қызы
дүниеге келгенде бала өлімінен әбден запы болға Кенен нәрестені үйде
отырған төрт аруананың аяғын арасынан өткіздіреді.Соның арасынша өз
шаруасымен бір шал келе қалады. Сол қарияның да аяғының арасынан өткізеді.
Сөйтіп, баланың атын Төрт кемпір бір шал қояды. Кейін мектепте ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.