Балада эмоциялар мен сезімдердің дамуы
Мазмұны.
I. Кіріспе.
1.1 Эмоция мен сезімнің адамға әсері.
II. Негізгі бөлім.
1. Эмоция мен сезім туралы жалпы ұғым.
2. Күрделі эмоция.
3. Эмоция оның түрлері.
4. Эмоцияның формасы мен негізгі түрлері.
5. Көңіл күй. Эмоция Психологиялық тренинг.
6. Көтеріңкі көңіл - күй!
7. Эмоция күйзелістердің негізгі қасиеттері.
8. Эмоция. Қажу және психиқалқ стресс.
9. Стрестен шығудың жолдары.
10. Стрестің зияны мен пайдасы.
11. Сезімдердің психологиялық сипаттамалары. Жоғарғы сезімдер.
12. Сіздің сезімталдық деңгейіңіз?
13. Сезім және адамның жеке басы.
14. Балада эмоциялар мен сезімдердің дамуы.
15. Сезім толқындарының пайдасы мен зиянын тәжірибеге қолдану.
III. Қорытынды.
1. Эмоциялар мен сезімдердің дамуы және қалыптасуы.
Пайдаланған әдебиеттер.
Сұлулық сезімдері адамның дұрыс,
сұлу, ләззат іздеуіне, сұлу нәрсені
сүюіне, көріксіз нәрседен жиреніуі
не, хатта жақсылыққа ұмтылып,
жауыздықтан құтылуына көп
көмек көрсетеді.
М.Жұмабаев.
Эмоция мен сезімнің адамға әсері.
Адам қабылдағанына (көргеніне, естігеніне), істеген ісіне, ойлағанына,
арманына немқұрайлы қарамайды. Адам әрекетінің, оқиғаларының біреулері
бізді қуантса,екінші бірі мұңайтады, ал үшіншісі ашу шақырып, зығырданыңды
қайнататын жағдайға жеткізеді.
Қатерлі жағдайда тұрып біз қорқынышты сезінеміз, жауды мұқатып, жеңіске
жету не қиын – қыстау жағдайдан да өту, қуаныш пен шаттыққа кенеледі. Алға
қойған мақсатқа жету жолындв әр адам өмір сүре, еңбек ете, күресе отырып,
осындай көптеген әсерлерді бастан кешіреді.
Өзінің танып білгеніне және істеген ісіне адам қатынасының әсерлерін сезім
(немесе эмоция) деп атайды.
Сезім көзі өзіміз қабылдайтын, айналадағы заттардың және құбылыстардың
сапалары туғызатын қажеттіліктер, талап – тілектер болып табылады. Біздің
істейтін әрекетіміз (еңбек, оқу, ойын), оның жетістігі мен кемшіліктері де
сезім туғызады.
Түрмыстағы жай сөздерде "түйсіну", "сезіну" деген үғымдар араласып жүреді.
Біз сөйлегенде, "мен қорқынышты түйсінемін", "ауырғанымды сезіндім" дейміз,
ол дүрысында: "қорнышты сезіндім", "ауырғанымды түйсіндім" деп айтылу
қажет. Түйсік арқылы заттар мен құбылыстардың сапаларын танимыз, ал сезім
болса, адамның ішкі көңіл күйін, оның сол заттар мен құбылыстарға қатынасын
көрсетеді.
Сезім барлық психикалық процестермен тығыз байланысты, көптеген
жағдайларда сол процестер сезімді туғызады, ал сезім оларға өз тарапынан
ықпал жасайды. Сезім көзінің бірі түйсік болады., ал түйсіктің өзі біздің
әсерлеріміздің ықпалымен жиі өзгеріп тұрады. Көңіл күйіне қарай адам бір
затты әр түрлі қабылдайды. Жыртқыш аңдар туралы әңгімелерден шошынған бала,
жай уақытта еш нәрседен үрейленбей жүріп өтетін жерден, қараңғы түссе шоғыр
бұтаны қасқырға ұқсатуы мүмкін. Эмоция адамның есімен де тығыз байланысты.
Біздің алған барлық әсерлерімізді, яғни белгілі бір сезіммен қабылдасақ,
есімізде жақсы қалса, онда өткендерді еске алудың өзі бізде қандай да
болсын бір сезім туғызады.
Адам — қоғамдық тіршілік иесі. Сондықтан оның сезімі де әлеуметтік
сипатта болады. Сезімдер қоғам дамуына байланысты өзгеріп отырады. Бір-
біріне ұқсас оқиғалар мен фактілерді әр кезеңде өмір сүрген адамдар әр
түрлі бағалайды.
Сезім адамдардың әрекеттенуіне түрткі болады. Қандай да болмасын жұмыстың
нәтижелі болуы ең алдымен оған деген көзқарасқа байланысты. Жұмыс жемісіне
селқос, немқұрайлы қараған жерде, оның сапасы да төмен болмақ. Сезімнің
шығармашыльқ жұмыста ерекше маңызы бар. Ақын, суретші, ғалым, өнер
тапқыштардың жұмыс процестеріндегі көтеріңкі көңілі, шабыты сезіммен тығыз
байланысты. Сезім адамның барлық таным процестерінде үлкен роль атқарады.
Оқу - тәрбие жұмысында сезімнің қаншалықты маңызды екендігі педагогтың
есінде болуы қажет. Мектеп оқушыларын немқұрайлылық туғызатын сабақтан
гөрі, оларда күшті жағымды эмоция туғызатын білім тез де баянды игеріледі.
Сабаққа үлгірімі және тәртібі үшін мақтау алудан балада, әдетте жақсы сезім
пайда болады, ол оқуын одан әрі күшейте түсуге жақсы ықпал жасайды:
құптамау, ұрысу, жазалаудан, әдетте, оқушыларда жағымсыз эмоциялық жағдай
туады, осындай ренішті істі қайталамауға итермелейді. Тәжірибелі мұғалім,
тиісті әдетті сақтай отырып, балалардың жағымсыз эмоциясын да пайдаланады.
Сезімдер - өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның
тіршілік қажетіне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрінеді. Адам сезімдері тарихи әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның
өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдың саналы әрекет
Эмоциялар Сезімдер
1.Эмоциялар адамның түрлі 1.Сезімдер-адамдардың бір-бірімен
органикалық қажеттеріне байланыстықарым-қатынас жасау қажетінен
туып отыратын шағын,жағдаятты туатын және біртіндеп дамып
көңіл күйлері, адам қуанғаннан, отыратн процесс. Достық, адалдық
қамыққаннан көзіне жас алса, бір сезімдері адамда бірден қалыптаса
нәрсеге мәз болып, ішек-сілесі қоймайтындығы белгілі.
қатып күлсе, мұндай жағдайда
ұзаққа созылмайтындығы белгілі.
2.Эмоцияда мәнерлі көзқарастар 2.Сезімдер мәнерлі көзқарастар
(адамның сырт пішінен байқалатын жөнді байқалмайды. Тұрақты, терең,
ым-ишаралар) көбірек байқалады. әсерлі сезім-жеке адам
Мұнда адам өзін тек ағза психологиясынң басты белгілерінің
тұрғысынан көрсете алады. бірі.
3.Эмоциялардың қыызметін лимби 3.Сезім ми қабығының жұмысынан,
жүйесі мен (ми бағанасының үлкен атап айтқанда, динамикалық
ми сыңарларына жақын жері) стеориптердің жасалып, өзгеріп
гипаталамус бөлігі(дененің зат отырунан жақсы көрінеді. Мұнда
алмасуын, температурасын екінші сигнал жүйесінің
реттестіретін жүйке орталығы) басқарушылық ролі күшті болады.
басқарып отырады. Сөз арқылы адам сезімдерінің өрісі
кеңейеді. Мәселен, сөз адамның
интеллектік, эстетикалық,
моральдық сезімдерінің
қалыптасуына елеулі әсер етеді,
соныың арқасындасезімдер мен
эмоцияларды, тәрбиелеуге кең жол
ашылады.
4.Эмоциялар жануарларда кездеседі.4. Адамдардың эмоциялары мен
Жануарлар эмоциясы-биологиялық сезімдері қоғамдық-тарихи сипатта
сипаттағы реакциялардың жиынтығы. болып отырады.
Адам сезімдеріне лайықты
көріністер жануарлар психикасында
кездеседі.
Олай болса, адамның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің мазмұнын
қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдерді эмоциялардан айыра білу қажет.
Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері бар. Олардың
сапасын көрсететін осындай ерекшеліктерінің бірін қарама-қарсы, полярлық
сапалықтар деп атайды. Мыс: сүйсіну-сүйсінбеу, көңілдену-қажу, шаттық-уайым
. Осы секілді сапалар өзара полюске ажырасып біріне-бірі қарама-қарсы
мағынада болады.
Сезімдердің екінші ерекшелігі - олардың актив (қажырлы) және пассив
(солғын) болып белінуінен көрінеді. Адамға күш беріп, әрекетке
ұмтылдыратын, көтеріңкі сезімдер мен эмоцияларды стеникалық - (грек сөзі,
қазақша "күшті" деген мағынаны білдіреді), ал бұлардың баяу, солғын
түрлерін астеникалық - (грек сөзі қазақша "әлсіз" деген мағынаны білдіреді)
деп атайды. Біріншісіне - жолдастық, достық, айбаттылық жатса, екіншісіне -
уайым, енжарлық, көңілсіздік сезімдер жатады.
Сезімдердің үшінші бір ерекшелігі - жігерлену және кернеуден босану
немесе шешілу. Бұл да - сезімнің қарама-қарсы сапаларының бірі. Мәселен,
студенттердің емтиханнан өтуі, спортпен айналысатын адамның мәреге жетуі
шешуші кезеңдер болып табылады.
Сезімдер мен эмоциялардың адамның практикалық әрекетінде алатын орны зор.
Алдағы мақсатты орындау жолында, өмір үшін күресте күшті сезімдерсіз
табысқа жету қиынға соғады. Сезімнің қораш, солғын, селсоқ болуы іске
кедергі келтіреді. Адам не үшін күрессе, соны жан-тәнімен жақсы көріп, неге
қарсы күрессе соны өлердей жек көріп отыруы тиіс.
Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы - жағымды, не
ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның
ішкі өмірінің шарықтап, жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мыс:
қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б. Эмоциялардың енді бір тобы
жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бұлар -белсенді әрекетке азды-көпті
нұсқан келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияға қорқыныш, қайғы, абыржу,
налу, үрейлену, үмітсіздену жатады.
Эмоция мен сезім туралы жалпы ұғым.
Өткен тарауларда адамның танымынан ерекше орын алатын психикалык процестер
(түйсік, ойлау, ее, киял т. б.) жеке-жеке талданды. Осы процестердің
әрқайсысы сыртқы дүние заттары мен кұбылыстарын бейнелеудің түрлі формалары
екеңі, бүлар бізге айналамызды әр қырынан танытатыны, әркайсысының өзіне
тән ерекше-ліктері мен заңдылықтары бар екендігі жан-жақты сөз болды. Адам
реалдық дүниені тек танып кана коймай-ды, оған өзінін, қатынасын да
білдіріп отырады, ол бір нәрсені үнатады, біреуді жаксы көреді, екінші
біреуге салқын қарайды. Бір сөзбен айтканда, өз қажеттеріне карай
айналасына түрлі көңіл күйін білдіріп отырады.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу-
келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалык, процестің түрін с е
зі м деп атайды. Қажеттердің түрлі жағдайларға байланысты түрліше етелуі
адамда көптеген ұнамды және ұнамсыз сезімдерді туғызып жек көрушілік,
шошыну, абыржу, наздану, ішпысу, зерігу т. б. осындай сезімдер мен
эмоциялардың сан алуан түрлері.
Сезімдер — өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның
тіршілік қажетіне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрінеді. Адам сезімдері тарихи-әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның
өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де коғамдық саналы әрекет. Олай
болса, адамның сезімдері де қоғамдык сипатта болып, сезімнің мазмұнын
қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдерден эмоцияларды айыра білу қажет.
Сезімдерді эмоциялардан дұрыс айыра білмеушілік, бұл екеуінің мәнін
бірдей деп ұғу, кейде кате тусініктерге де соқтырады. Мәселен, осындай
түсінік жануарлар мен адам психикасының арасындағы айырмашылықтарды
бүркемелеуі мүмкін. Жануарлар эмоциясы түгелдей биологиялық сипаттағы
құбылыс, бұл жануарлардың сыртқы ортаға бейімделу көрінісінен, әр түрлі
шартсыз рефлекстердің тізбсгінен немесе инстинктерінен байқалады.
Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері бар. Олардың
сапасын көрсететін осындай ерекшеліктерінің бірін — қ а р а м а - қ а р с
ы, полярлық сап а л ы қ т а р деп атайды. Мәселен, сүйсіну, сүйсінбеу,
көқілдену, қажу, шаттық, уайым т. б. осы секілді сапалар өз ара екі полюске
ажырасып, біріне-бірі қарама-қарсы мағынада болады.
Ссзімдердіц екінші ерекшелігі — олардың актив (кажырлы) және пассив
(солғын) болып бөлінуінен көрінеді. Адамға күш беріп, әрекетке
ұмтылдыратын, көтеріңкі сезімдер мен эмоцияларды с т е н и к а л ы қ1, о л
бұлардың баяу, солғын түрлерін а с т е ни к а л ы қ2 деп атайды.
Біріншісіне: жауапкершілік, жолдастык, достық, айбаттылық т. б. жатса,
екіншісіне: уайым, енжарлық, көңілсіздік т. б. сезімдер жатады. Бұл жерде
мынадай бір жағдай есте болсын. Түрлі нақтылы жағдайлардың ретіне карай
адамдарда бір сезімнің өзі бірде куатты, бірде әлсіз болып көрінуі мүмкін.
Мәселен, қорк.ыныш сезімі кейде бір адамның буынын босатып, пәрменсіз етсе,
енді бірде кауіп-қатерге қарсы түрғызатын айбаттылыкка (күшті сезім) ауысуы
мүмкін.
Сезімдердің үшінші бір ерекшелігі — жігер л ен у және кернеуден босану
немесе ш е ш і л у. Бұл да сезімдердің қарама-қарсы сапаларының бірі.
Мәселен, студенттердің, емтиханнан өтуі, спортпен айналысатын адамның
мәреге жетуі шешуші кезеңдер болып табылады. Мәреге тақалғанда адам барлық
күш-жігерін жұмылдырады. Осы кезең өткен соң, басқа бір күйге түседі. Мұны
кернеуден босану (шешілу) сезімі дейді.
Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар
туғызады. Кісі ұдайы қинала беретін болса, оның діңкесі құрып, берекесі
кетеді. Адамның осылайша шамадан тыс зорлануын психологияда стресс3 деген
терминмен белгілейді. Стресс үш турлі жағдайда байқалып отыралы. Онын,
алғашқы көрінісін мазасыздану кезеңі дейді. Организмнің күшті
тітіркендіргіштермен айқасқа түсуін күш салу, немесе зорлану кезені деп
атайды. Адам сырттан келетін әсерге төтеп беруге шамасы келмеген жағдайда т
и т ы қ т а п, әрекет жасаудан қалады. Мұндай қолайсыз әсер нерв жүйесініқ
жұмысына да, дене күшіне де нұқсан келтіретіндіктен адам өзінің сыртқы
ортамен байланысын үнемі қадағалап, реттеп отыруы қажет.
Сезімнің жоғарыда айтылған ерекшеліктерінің барлығы да нақтылы әрекет
үстінде, кездесетін қиыншылықтарды қарсы алу кезінде айқын көрініп отырады.
Сезім адамның бүкіл өмірімен, оның жеке басының ерекшеліктерімен тығыз
байланысты. Адамның әр түрлі эмоциялары мен сезімдері оның қажеті мен
қызығу ерекшеліктеріне, дүниеге көзқарасы мен сеніміне, мінез-құлқы мен
білім көлеміне, санасы мен ерік сапаларына байланысты қалыптасып отырады.
Сезімдер мен эмоциялардыд адамның практикалық әрекетінде алатын орны зор.
Алдағы мақсатты орындау жолында, өмір үшін күресте күшті сезімдерсіз
табысқа жету қиынға соғады. Сезімнің қораш, солғын, селсоқ болуы іске
кедергі келтіреді. Адам не үшін курессе, соны жан-тәнімен жақсы көріп, неге
қарсы күрессе, соны өлердей жек көріп отыруы керек. Эмоциялар мен
сезімдердің адамның дүниетанудағы алатын орнын В. И. Ленин орыс,
библиографы Н. А. Рубакиннің (1862—1946) Кітаптар әлемінде (М., 1913)
атты кітабына берген рецензиясында адамның шындықты іздеуі адам
эмоциясынсыз еш уақытта болмағанын, жоғы және болуы мүмкін емесі деп өте
жақсы керсеткен.
Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы ж а ғ ы м д ы
не ұ н а м д ы эмоциялар деп аталады. Бұлар адамньщ тіршілік қажетіне
орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап, жан-жақты өсу шарттарының бірі болып
табылады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т. б. осындай
Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бұлар —
белсенді әрекетке азды-көпті нұқсан келтіретіи қораш сезімдер. Мұндай
эмоцияларға қорқыныш, кайғы, абыржу, налу, урейлену, үмітсіздену т. б.
жатады. Осы айтылғандармен қатар, карапайым және күрделі эмоциялар болыш та
бөлінеді. Қ а р а п а й ы эмоциялар адамның органикалық кажеттерінің өтелу-
өтелмеуіне байланысты туып отырады. Мысалы, күрделі турлеріне; көңіл,
аффект, құмарлық эмоциялары кіреді.
Осы айтылған эмоциялардың барлығына ортақ басты бір ерекшелік — оларда
сан алуан мәнерлі қозғалыстардың болып отыратындығы. Ч. Дарвин осы күнгі
адамда байқалатын мәнерлі қозғалыстардың біразы біздің ерте кездегі ата-
бабаларымыздың тіршілігінде елеулі орын алған әрекеттің қалдығы екендігін
айтады. Мәселен, қатты ашу кернеген адам кейде жұдырығын түйіп тістенеді,
қабағын түйіп булығады, демін әзер алып, танауы делдиіп кетеді, жүрегі тарс-
тарс соғады. Осындай мәнерлі қозғалыстардың әрқайсысының өзінше шығу тарихы
бар. Жоғарыда келтірілген мысалдан жауымен (жабайы аңдармен) айқасқа ч
түсейін деп тұрған адамның келбетін, даярлык белгісін байқауға болады.
Ертедегі адамдар жабайы аңдармен арпалысқа түсердін алдында денесін соған
бейімдеп алып, сонан кейін айқасатын болған. Қазіргі адамдар үшін мұндай
көріністер дөрекі, ебдейсіз қимылдар болып табылады. Мундай ебдейсіз
қимылдар мәдениетті адамның қылығына ешбір сыйымсыз сипат. „Бұған кебінесе
сотқар, ызақор, кекшіл адамдар бір табан жакын тұрады. Адамдардың сана
сезімі өскен сайын оның қимыл-қозғалыстары да мәдениеттене түседі.
Эмоциялық жағдайлар адамнык дем алу, кан айналу органдарына өзгерістер
түсіретінін, бет әлпеті мен (мимика) букіл дене қимылдарына (пантомимика),
сөздің интонациясы мен тембріне, дикциясы мен паузасына да өзгерістер
енгізетіндіғін дәлелдейтін мысалдар көп. Қорқу эмоциясы кезінде адамда
байқалатын мәнерлі козғалыстарды алайық. Қорыққан адамның қасы тартылып,
түсі бозарады, козғалыстары баяулап не мүлде токтайды, денесі дірілдеп-
қалшылдайды, шашы урпиіп.көзі шарасынан шығып, даусы қарлығып, уні
кібіртіктейді, аузы кебірсіп, тынысы өзгереді, беті шіміркеніп, букіл
денесі қалтырап, салқын тер шып-шып шығады. Тіпті орнынан қозғала, сөйлей,
дауысы шыкпай қалатын кездер болады. Қорқыныштың жеңіл түрі-тыңышсыздану,
ауыры—үрейі ұшу т. б. Эмоциялық жағдай кезінде адамның денесінен байқалатын
әр турлі мәнерлі қозғалыстарды Абай өлеңдерінен көптеп кездестіруге болады
.
КҮРДЕЛІ ЭМОЦИЯЛАР
Күрделі эмоциялардың бірі — көңіл.
Кейпіне қарап адамдарды шат, жайдары, жылы жүзді, ақжарқын, не көңілге
кірбең кіру, ызалы, тусі суық т. б. деп ажыратады. Адамның көңіліне
айналасын қоршаған дүние эсер етіп отырады. Егер оның кызметі жақсы жүріп
жатса, ұжымы ынтымақты болса, отбасы жағдайы жарасымды болса, көңілі де
көтеріңкі болады. Қөңілге адамның денсаулык жағдайы, нерв жуйелерінің
ерекшеліктері де эсер етеді. Өмір-тіршілігі ушін елеулі маңызы бар оқиға да
адамның көңіліне үлкен із қалдырады. Мәселен, адам көптен айналысып жүрген
ісі оңға басса, немесе бір нәрсеге қолы жетсе (жоғары оқу ор-нын бітіру,
диссертация корғау т. б.), шат-шадыман күйге түседі. Керісінше, ол ылғи да
сәтсіздікке ұшырай берсе, көздеген мақсатына жете алмаса, баланы қоярға жер
таба алмай қиналады. Мұндайда қабағы қатыңқы, ренішті күйде журеді.
Сондықтан да Көңілсізден кулкі шықпас, Адам көңілден азады деген
мақалдар тегіннен-тегін айтылмаған. Ерік-жігері кушті, рухани емірінің
мазмұны бай адамдар тіпті ауыр жағдайларда да қөңілді журеді. Оптимистік,
жарқын болашаққа сену, қиыншылыққа мойымау ерік-жігері кушті, қажырлы
адамдардың басты қасиеті. Адам өз көңілінің қожасы болу керек екендігін
олар іс жузінде көрсете білуі тиіс. Осы айтылғандардан өмір суруге қолайсыз
кездерде де көңілді ырқына жібермеуге болатындығы, көңілдің тұрақты болуы
жұмыс қабілетін арттыруға, адамнын жеке қасиетінің жақсы сапаларына
байланысты екені жақсы аңғарылады. Өз көңілін меңгере білу—мұғалім үшін аса
қажетті сипат. Төменгі класс оқушыларының; мұғалімінің қасы мен қабағына
қарап отыратыны белгілі. Егер мұғалім көңілсіз,'кірбің болса, оқушылардым
оқу материалдарын меңгерулеріне қолайсыз әсер етеді. _
Эмоцияиың бір турі — аффскттер'1. Аффекттер дегеніміз қысқа уақытқа
созылса да, бұрқ етіп қатты көрінетін эмоцияның түрі. Аффекттер кейде
адамнын бүкіл психикалық кейпін бұзып, мэнерлі қозғалыстарға толы, ерік
күшінің әлсіреу жағдайында өтеді. (Мәселен, зэре ұшу, корқу, долылык, жан
түршігу, кенеттсн торығу, қамығу т. б.)
Аффект кезінде адамның есі шығып кетпейді. Дені сау адамдарда болатын
аффекттерді адамның жеке басының кемшілігі деп түсіну керек. Бүл — адамнық
өзін менгере алмауы, ерік тәрбиесінің кемістігі. Ерік-жігері күшті адам
мұндай ұшқалақтыққа, лепірмелікке бармайды. Ондай адам не істесе де ойланып
істейді. Ар ісі ақылға ермек, бойды жеңбек, өнерсіздің қьілығы өле көрмек
деп Абай дұрыс айтқан.
Дені сау адамдардың аффектісінен психикасы ауруға шалдыққан адамдардың
аффекттерін (патологиялық аффекттер) ажырату қажет. Мұндай аффекттер ми
қабығы мен қабық асты орталықтарының байланысы бұзылғандықтан, екінші
сигнал жүйесінің реттеушілік ролі кемігендіктен болады. Аффекттерді
тәрбиелеу адамның жеке басын тәрбиелеумен тығыз байланысты мәселе.
Құ м а р л ы қ — адамнын, ойы мен әрекетінің негізгі бағытына із
қалдыратын күшті, терең, тұрақты эмоция. Құмарлық өзінің қоғамдық мәнімен
бағаланады. Егер ғылым мен өнерге, еңбекке кұмарлықты ұнамды десек, дуние
құмарлық, бақ қумарлық, ойын құмарлықты унамсыз құмарлық дейміз. Құмарлық
кісіге жүк артады, міндеттілік туғызады, міндет борышты етеді, бұлар
еңбекке жүктейді, еңбек ғылым мен өнерге ашылған жол1,— деп Абай адамға
қажетті қүмарлықтың
психологиялық табиғатын жақсы керсетсе, А. С. Пушкин Сараң сері
драмасында Альберттің образы арқылы кұлқьнын ақша тескен адамның
құмарлығын былайша суреттейді.
Н, менің әкем үшін ақша малаі да емес, дос та емес,
Бас нетін қожасы, өзі қызмет етсді.
Еткенде қандай десеңші! Алжирдіц нағыз құлындан,
Шынжырлаулы төбеттей! Иттің суық жатағында турады.
Қорегі оның кара су мен кепкен нам,
Көз ілмейді тун бойы, жугіреді арсылдап
Ал алтыны жатыр сандыктарда мызғымай
Эмоцияның түрлері .
Сабақтың білімділік мақсаты: эмоция ұғымына түсінік бере отырып, оның
түрлері, жеке адам эмоциясы туралы түсінік беру.
Дамытушылың мақсаты: психоэмоциялық денсаулықты қорғау, эмоциялық
титықтаудың алдын алуды үйрету.
Тәрбиелілік мақсаты: оқушыларды мейірбандылыққа, өзгенің көңіл күйін
түсіне білуге тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: көрмені баяндау, пікір алысу.
Сабақтың түрі: тренинг сабақ.
Көрнекілігі: маскалар, түрлі түсті бояулар, магнитофон.
I. Психологиялық бой жазу
"Тілек шоғы" жаттығуы. Оқушылармен амандасу. Оқушылар шеңбер бойымеп
отырғызылады.
II. Жаңа сабақ
1. Сабақтың тақырыбы хабарланып, сабақ тренинг түрінде өтетіндігі
айтылады. Сабақта өзін-өзі ұстау ережелерімен таныстырылып, көрнекі
жерге ілінеді.
2. Эмоция, оның түрлері туралы түсінік беру. Эмоция анықтамасы көрнекі
түрде тақтаға ілінеді. Сабақтың тірегі "Эмоция" сызбасы№1.
3.
№1
Жағымды эмоция
Жағымсыз эмоция
• қуаныш;
• сүйіспеншілік;
• жайдары;
• ақ жарқын.
• қорқыныш;
• қайғы;
• налу;.
- үрейлену.
3. Жаңа такырыпты оқушылар талқысына салып, пікірлерін
тыңдау.
III. Негізгі бөлім
1. "Маскалар шеруі". Ортаға қызыл, қара, сүр, сары шапан
жамылған, беттеріне эр түрлі
эмоцияны бейнелейтін маска киген балалар шығады. Маскалар шеруі
жақсы эуенмсн өтеді.
Шеңбер ортасында қойылған орындыққа "маскалар" отырады.
Тапсырма №1.
Маскалар қандай эмоциялық жағдайды бейнелеп тұр? Осы
маскалардың көңілін баулап,
өздеріңнің қатарларыңа қосуға жұмыстаныңдар.
Егер маскалар оқушылардың жұмысына риза болса, қолдарын
соғып. беттеріндегі
Маскаларды алып оқушыларға қосылады. Тапсырманы орындау барысы
туралы бір оқушы баяндайды.
Тапсырманыц орындалу реті:
1. Масканың-көңілсіз болу себебін сұрап анықтау;
2. Қанша уақыттан.бері осындай жағдайда жүргендігін білу;
3. Масканы көңілдендіру.үшін қандай әрекеттер
жасайтындығын топпен кеңесу;
4. Масканы көңілдендіру үшін іс-әрекеттер жасау (анедоттар
айту, қандай әдемі маска
5. екендігін
жеткізіп айту т.б.);
6. Қорытынды. Іс-рекет нэтижесін көру.
Тапсырма №2
1) Қорқу эмоциясы кезінде адамда байқалатын өзгерістерді
сипаттаңдар жэне
бейнелеңдер.
2) Қуаныш эмоциясы кезіндегі байқалатын өзгерістерді
сипаттаңдар және бейнелеңдер.
Тапсырма №3
"Көңіл күйіңді белгіле". Луташкин эдістемесі бойынша
тақтаға 7 түрлі түс белгіленген.
• Қызыл; - сары; - қызгылт сары;
• жасыл; - көк; - қоңыр; - қара.
Әрбір оқушы өзінің көңіл күйін, таңдаған түсімен кез келген
геометриялық фигураны салып
бояйды. Жұмыс жеке бетшелерге орындалады.
Тапсырманы бағалау. Көтеріңкі көңіл түстерін (қызыл, сары, қызғылт
сары), жабырқау
Көңіл түстерін (көк, қоңыр) жэне жасыл, қара түс таңдағандар
пайыздық есебі шығарылады.
Түс
таңдауда неге белгілі бір түске тоқталғандықтары оқушылардан
сұралады.
Қызыл - 35%, сары - 15%, қара - 20%, жасыл -15%, көк -15%.
Жаттығу "Актерлер". Шеңбер бойымен отырған оқушылар түгел
орындайды.
Бейнелеңіз: күзгі бұлт, ренжіген адам, қуанышты бала, ауыр жүк
көтерген адам, күнге қараған мысық.
Сезім мен эмоциялардың сапалық көрсеткішін анықтау.
"Қарама қарсы полярлық сапалық" кестесін толтыру (№2). Әрбір
оқушының толтырған кестесін
мұғалім сабақтан соң тексеріп, ұпай саны есептеледі. Нэтижесі
келесі сабақта таныстырылады.
Жеке оқушыға мұғалім полярлық сапалық көрсеткішін өз тарапынан
бағалап, салыстыру жұмысын
қоса жүргізеді.
IV. Қорытынды бөлім
1. "Ой бөлісу".
а) Әрбір оқушы көңіл күйі болмаған кезде немен айналысатынын.
өзіндік
ұсыныстарын айтады.
3) Денсаулыққа кері эсер ететін эмоциялық тобын атаңдар. Қайғы,
налу, үрей, қорқыныш.
Бұлар жағымсыз эмоциялар.
4) Эмоциялық титықтаудың алдьш алуда ауто тренингпен айналысу,
сүйікті іспен айналысу,
жақсы әуен тыңдау, анекдоттар оқу өз септігін тигізеді.
Қуаныш" жаттығуының мақсаты бір-біріне қуаныш сыйлауға үйрету.
Жаттығу барысы: эуен
ырғағымен балалар екі қолдарын бүйірлеріне таяп, еркін, түзу тұрады.
Мұғалім оң қолын
жүрегінің тұсына қойып балаларды көргеніне қуанышы екенін айтады.
Сонан соң сол қолымен
, қос қолымен қимыл жасайды. Бұл қимылды балалар қайталап, бір-
біріне куаныш сыйлайды.
2. Жұмысты қорытындылау.
Эмоцияның формалары және негізгі түрлері.
Көрсеткен қасиеттерін теориялық жағынан есепке алып, эмоцияның
формаларын және сансыз көп түрлерін айқындауға болады. Бірақ
белгілі, жақсы кейбіреулері ғана жеткілікті суреттелген. Мысалы,
американдық психолог К.Изард фундаменталды он эмоциялардың түрлерін
көрсеткен.
Қызығушылық-қозу жағдаяттарға сыю, ой-өрісті кеңейту, білу,
зерттеу ықыласы, біреуге немесе бір нәрсеге әуесқойлық және сезім
құшағында күйзелу. Тиімді, өсірсе, танымдық мотив (түрткісі) іс-
әрекеттің мағынасына сәйкес және күштілігі жеткілікті көрінеді.
Қызығушылыққа қарама-қарсы эмоцияны зерігу деп атаймыз. Ол
монотондық жағдайда туады. Субъектінің тиісті пәнімен немесе
ақпараттармен ерекше қарым-қатынас және жаңа жағдаяттармен
қақтығысқанда қызығушылық эмоциясы күшейеді. Таңырқау қызығу
эмоциясына жақындау, қарама-қайшылық, ерекшелік жаңа ұқсас
жағдаяттарда туады. Бірақ тез уақытта өтетін эмоция болып корінеді.
Күшті танымдық мотив ретінде корінеді, соңғы әрекеттерді
итермелейді, яғни айқындау, білу, анықтау, көз жеткізу, т.б.
Қуаныш эмоциясы адамның мүмкіншіліктерін және негізгі түлғалық
қасиеттерін жүзеге асыруда пайда болады. Қоршаған әлеммен және басқа
адамдармен, өзімен қанағаттану сезімімен жене өмірге қанағаттану
күйі. Оптимизм және мүмкіншілігін кеңейту күштің көбею сезімінен
байқалады.
Эмоция азабы өмірлік мақсатқа жетуге ұмтылысқа кері әсерін тизе
отырып туындайды. Азапқа, жеке ар-намысқа тию, адамдардың қорлауы,
алаяқтық, қуаныш күйін талдау адам құңдылықтарын келеке етуіне себеп
болуы мүмкін. Адамдарға азапқа қарысы болып, кек алу мақсаты күш
береді. Күшті азап аффектіге және ашық күреске айналып кетуі мүмкін.
Бүл жағдайда адамның өзіндік бақылауы, саналы түрде басқару
мүмкіншілігі шектеледі, тіпті өз әрекетін жоғалтады. Көп жағдайда
азап басқа адамдарға қарсы бағытталуы, сондай-ақ ол бағыт сезіне
бағытталуы мүмкін.
Ұялу эмоциясы субъектінің өзіне, көзқарасына, ойына, тұлғалық
қасиеттеріне, қатынастарына, сыртқы ерекшелігіне сәйкес емес іс-
әрекеттерін жасаған кезде туады. Бұл күйзелісте субъект өзін
басқалармен салыстырғанда жаман, қолынан ештеңе келмейтін, әлсіз,
кішкентай, ешнәрсеге жарамайтын, ақымақ, тартымсыз, жол болмағандай
сезінеді. Оған басқалар оның қемшіліктерін көріп, жеке керетіндей
керінеді. Сондықтан ол басқа адамдардан өзін алшақ ұстап, жат жүруге
даяр болады. Ұялудың жеңіл
формасы - қызару. Ұялу интеллект жұмысын тоқтатады, адамның әрекеті
мен қылықтарына қатты өсер етеді, сананы жаулап алады. Тұлғаны
қорғаныш механизмдері белсендендіреді. Өмірдегі түрлі жағдайлар ұялу
мен одан адамгершілік деңгейде құтылу- тұлғалық борыш.
Ұялуға қарама-қарсы эмоциялық күй-мақтаныш эмоциясы.Ол моральдық-
эстетикалық талаптардың жоғары деңгейінде туындайды. Ол өзінің
мағыналылығын, артықшылығын, құндылығын басқа адамдардан жақсы
лебіздер естіген кезде сезінеді. Ұялу мен мақтаныш эмоциясы
негізінде адамда өзіне қатысты тұрақты дамуы жүреді.
Айну эмоциясы субъектінің моральдық-эстетикалық талабына сәйкес
емес жағдайларда, объектілерде, құбылыстарда немесе адамдарда
туындайды. Бұл адамның қылықтары, ойлары, тілектері, нақты заттары,
іс-әрекет кемістігі жөне т.б. эмоциясы сәйкес объектіні өзгертуді,
жақсартуды, жетілдіруді, жоюды немесе одан алшақ жүруді тудырады.
Жек көру эмоциясы айнуға мағынасы ұқсас келеді, бірақ өзінің
қосымша ерекшелігі бар. Ол сәйкес объектіні өзгертуді, жақсартуды,
жетілдіруді, жоюды немесе алшақ жүруді тудырады. Сонымен қатар ол
жек көрген адамнан немесе топтан өзін алшақ ұстап, өзінің
артықшылығын, ар-намысын сезінеді.
Өзін кінәлау эмоциясында адам өзінің кінәсін мойындайды, өзінің
оған қатысына немесе шығынға жауапкершілігіне, басқа адамдардың
жайсыздығына, жолының болмауына өзін кінөлі сезінеді. Бүл кезде ол
озін-езі кінөлайды және окінеді (үлгерген жоқпын, істей алмадым,
ескерте алмадым, кең пейілдік көрсете алмадым жене т.б.), көбінесе
өзінің кінәсін анықтауға тырысады (зардап шегуге көмектесу, кешірім
өтіну, түсіндіруге тырысу). Тұлғаның негізгі кемелдену көрсеткіші -
ол өзінің қылығына жауап беру жөне кінә сезімін сезіну, кінәсін
ақтауға тырысу.
Қорқыныш эмоциясы адамның түлғалығына немесе дене бітіміне,
өміріне қауіптің төнуі кезінде пайда болады. Қауіп төну деңгейіне
байланысты сенімсіздік жағдай, мазасыздану, жамандықты сезіну,
қауіптілігін қамтамасыз ете алмау, қауіп, күшті қорқыныш бақылауға
келмейтін аффектіге айналуы мүмкін. Адам өзінің күштілігін немесе
батылдығын осы сезімдерден өткенде бағалайды.
Кез келген адамның өзінің қайталанбас эмоционалдық қоры болады.
Бұл нақты эмоциялық бейімділікте: қуанышта, қайғыда, қызығуда,
кінәні сезінуде көрінеді. Эмоционалдық таңдауына байланысты тұлғаның
эмоционалдық типтерін анықтауға болады.
Көңіл күй. Эмоция.
Психологиялық тренинг.
Сабақтың мақсаты: балаларды өз көңіл күйлерін сезіне білуге,
айналасындағы жақындарына көтеріңкі көңіл сыйлай білуге, комплимент
- мадақтау сөздерді айта білуге жэне эмоциялық жағдайды жақсартатын
жаттығуларды жасай білуге үйрету.
Сабақтың барысы:
I. Психологиялық дайындық.
- Балалар, ыңғайлы отырып, бір-біріміздің козімізге қарап, эдемі
жымиып. күлейік. Әрқашан сендердің көңілдерің көтеріңкі болсын!
II. Сенімен араласқаныма мен қуаныштымын жаттығу.
• Балалар, сәлемдесу сөздерін естеріңе түсіріп, айтып беріңдер.
(Аманеыз ба, сәлеметсіз бе, деніңіз сау ма, қалыңыз қалай т.б.)
• Дұрыс айтасыңдар, адамдар бір-бірімен кездескенде осы жылы
сөздермен амандасып, бір біріне денсаулық, жақсылык тілеп
жатады. Сондықтан адамдар әрқашанда осындай жылы сөздерді
естігісі келеді. Енді мына сұраққа жауап беріңдер.
• Денсаулық дегеніміз не?
- Денсаулық дегеніміз ауырмау жэне психикалық толықтай дені сау
болу. Бұл дегеніміз стрестік жағдайды болдырмау, кикілжіңді шешу,
алын алу.
-Бүгінгісабағымыздың тақырыбы психикалық денсаулықпен байланысты
Көңіл күй. Эмоция деп аталады.
- Балалар, тақтадағы күнге, назар аударыңдар, ол сендерге әдемі
күлкі сыйлап тұр, әйтсе де күнімізге бір нәрсе жетіспейді?
(Күннің шуағы).
Сабақ барысында әр тапсырманы орындаған сайын біз күнге шуақты
қыстырыи отырамыз, сабақ соңында күн бізге әдемі күлкісімен бірге
шуағын да сыйлайтын болады. Сонымен көңіл күй дегеніміз не?
-Біз әр түрліміз. Біздің көзіміз,шаш үлгіміз, бойымыз, жасымыз эр
түрлі. Әйтсе де бір жағдайда барлығымыз ұқсаспыз: көңілді болғанда
күлеміз, көңілсіз жағдайда жылаймыз. Көңілдің эр түрлі күйі-
мазасыздану, бір қалыпты күй, көңілдену, ренжу көңіл- күй деп
аталады, ол адамның ішкі жан дүниесін бейнелейді, ал эмоция жанның
сезімі. Ал енді өзіміздің көңіл күйімізді түсінуге тырысайық (ашық
аспан, шуақты күннің, бұлтты күннің, жауынды күннің суреттері).
Шуақты күн сияқты адамның көңіл күйі кейде өте көтеріңкі болады,
ондай кезде адам айналасына қуанышты көзбен қарап, күлімдеп, құстай
ұшып, барлық іске қиналмай кіріседі, эн салғысы, би билегісі келеді.
• Ал кейде адамның көңіл күйі бір қалыпты болып, ұшып-қонбайды,
көңілсізденіп салы суға кетпейді, тек тыныш оқшауланып өз
ісімен болады, бұл бұлтты күнге ұқсайды.
• Кейде көңіл күй тұнжырап, ешнәрсеге көңіл соқпай, көзге жас
келеді, мұндай көңіл күйді жауынды күнге ұқсатуға болады.
• Балалар, қазіргі өздеріңнің көңіл-күйлеріңді жоғарыдағы суретке
қарап бейнелеп беріңдерші (Оқушыларға уақыт беріледі).
• Сонымен балалар өздеріңнің көңіл күйлеріңді суреттеп беруді
үйрендіңдер көңіл күйді әр түрлі бет әлпет өзгерісімен
салыстырьш көрейік. Эр түрлі эмоциядағы адамның бет әлпеті
қалай өзгеретінін ойланып, соны өздерің қайталаңдар.
• (Таң қалу, қорқу, ашулану, қайғыру, тұнжырау, қуану, сезімдері
бейнеленген суреттер көрсетіледі).
• Адамның ішкі сезімінің сырт көрінісі-бет элпеті арқылы көп
жайтты аңғаруға болады. Мүны - мимика деп атайды, мимика бет
элпеттің тілі. Көңіл күйдің, адам жанының көрінісі эмоцияның әр
түрі болады. жағьімсыз, жағымды.
• Балалар адамнын жағымды эмоцияларын атап беріңдер. (Бақыт,
қанағаттану, келісу, қуаныш т.б,)
• Жагымсыз эмоциялар (көңілсіздік,қайғы, стресс, келіспеушілік
және т.б.)
• Дұрыс айтасыңдар, жағымсыз эмоциялар ағзаға өте зиян, әр түрлі
ауруға себеп болады. Сондықтан онымен күресе білу керек, ең
бастысы жағымсыз эмоцияға байсалды реакция таныту қажет.
Мимикадан, бет элпеттен адамның көңіл күйін білуге болады деп
жоғарыда айтып кеттік. Өз өзіне сенімді, қуанышты, көңілді адамның
бет әлпетінен оның сенімен танысқысы келетінін, достық ниетін
сеземіз, ондай адаммен тез тіл табысып, араласу оңай, қарым- қатынас
жеңіл.
Ал мынау қандай кескін? (Өз өзіне өте сенімді, менменсіген,
дандайсыған адамның суреті көрсетіледі?).
Дандайсыған, өзінен басқа ешкіммен санаспайтын, менсінбейтін
адаммен ешкімнің достасқысы келмейді, себебі оиымен қарым қатьшас
жасау қиын.Енді Дастан деген баланың басынан кешірген мына бір
оқиғаны тыңдаңдар.
Бірде Дастан әжесіне оңаша келді. Аулага шықса сол ауланыц
балалары ойнап жатыр екен. Олармен танысқысы келген Дастан балаларга
жанына келіп:
- Сэлем. Мен -Дастанмын, мен сендермен ойнайыншы - деді.
Қалай ойлайсыңдар, балалар онымен ойнады ма? Неге?
• Балалар Дастанның өз өзіне сенімді, бұйыра сөйлегенін,
менменсіген түрін -үнатпай, онымен достаспады. Ренжіген бала
эжесіне келді. Ал эжесі немересіне өзінің білетін әдеп сақтау
құпиясын әңгімеледі. Тұмсығыңды көтерсең —досыңнан
айырыласың, - бұл қағида сендердің де естеріңде болсын
(оқушылар мәтелді дәптерлеріне жазады).
• Мына ақ қағаздарда эр түрлі жағдай жазылған, осы жағдайды оқып,
эр түрлі эмоцияны қимыл, мимика арқылы көрсетіңдер. (Көтеріңкі
көңіл күй, ойлану, ренжіскен достар,т.б.).
• Қай жағдайды бейнелеу оңай болды, керісінше қай жағдайды
орындау қиын болды?
• Балалар, сендердің көңіл күйлеріңді не бұзуы мүмкін?
• Егер көңіл күй нашар болса, оны қалай көтеруге болады, не
көмектеседі?
Айнаға қарап, мынадай жаттығу жасаңдар. Қасты көтеріп, қайта
түйіп, көзі қатты жұму, одан соң көзді барынша ашу. Ауызға ауа
толтырып, ұртты томпитып, ауаны шығару, ерінді алға созып, күлу.
Күлкінің көмегімен көңіл күйді жақсартуға болады. Адам күлгенде
қанға көтеріңкі көціл күйге кемектесетін ерекше гормондар келіп
түседі. Сонымен бірге жылы сөздер де көңіл күйді жақсартады. Қазір
бір бірімізге комплимент айтуды үйренеміз.
• Комплимент деген не? Бүл өзге біреуге арналған жағымды, мақтау,
жылы сөздер және ол сөздер шын жүректен, таза ниетпен айтылуы
керек екенін есте ұстаңдар. Өзге біреу саған комплимент
айтқанда рақмет айту керек. Бір бірімізге комплимент айтайық
ойыншы кезек беріледі. Балалар, бір бірлеріңе жиі жылы сөздер
айтыңдар.
• Сонымен бірге көңіл күйдің қошы болмағанда, шаршаған кезде
денені бос ұстап. бірнеше жаттығу жасаса. адам өзін сергек
сезінеді. Қазір сондай бір жаттыгуды жасайық. Ол үшін ыңғайлы'
отырып.. зейінімізді бір затқа аударып, 5-тен 0-гедейіи
санаймыз. 0 санына келгенде жаймен көзімізді жүмып, ештеңе
ойламаймыз, тек музыка эуеніне және менің айтқандарьша қүлақ
түреміз. (Балу музыка ойнап түрады).
Мен денемді босаңсытып, өзімді, бүкіл мүшелерімді бірқалыпты,
сабырлы ұстаймын. Жаныма жағымды күйдемін, жеңіл тыныс алып, күш
алудамын. (Музыка жылдамырақ ойнайды). Өзімді сергек сезіндім, аяк-
қолымнан, кеуде мен иығымнан босаңсу сезімі кетіп, бұлшық еттерім
жеңілдеп.. өзімді жеңіл сезінудемін. Салқын суға түскендей сергіп,
жақсы дем алдым, көңіл күйім көтеріліп, өзімен сенімдімін!
Ал енді көзімізді ашамыз. Өздеріңді калай сезіндіндер?
- Балалар, сендердің сабақка ынталарыңның арқасында күн шуағы
молайып, бізді өзінің жылуымен жылытты. Сендердің көңіл күйлерің
үнемі көтеріңкі болсын, ол үшін жаныңдағы достарыңның жанын түсіне
біліңдер, бір бірлеріңе кемектесіп, қолдап жүрсеңдер, достык қарым
-қатынастарың нығаяды, өздеріңе сенімді боласыңдар. Ал көтеріңкі
көңіл күй, достық қарым- қатынас, түсіністік денсаулықтың негізі,
адамға рухани күш береді. Өзгеге сүйіспеншілік сезімімізді сыйласақ,
ол сезім міндетті түрде өзімізге қайта келеді.
Көтеріңкі көңіл күй!
Сабақтың мақсаты: оқушыны өз денсаулығына жауапкершілікпен қарауға
тәрбиелеу.
Білімділік міндеті: күн тэртібін сақтауға, өзін қадірлеп, өз
денсаулығын басқара білуге үйрету;
Дамытушылық міндеті: есте сақтау қабілетін жәііз ш.ьіғормашылық
белсенділігін артгыру;
Тәрбиелік мақсаты: өз денсаулығын сақтаудың, денені жаттықтыру мен
қозғалыс белсенділігінің маңыздылығын түсіндіріп соған тэрбиелеу.
Сабақ мазмұны
1. Релаксация жаттығулары.
2. Белсенді жаттығулар.
3. Ойын.
Релаксация жаттыгулары
Релаксация эдістерін қолданғанда кезең кезеңімен босаңсу жағдайына
өту эдісін ұстану өте маңызды. Бұл жаттығуларды орындағанда баяу
жағымды музыканың сүйемелдеуі де керек.
кезең. Денені бос ұстап, ыңғайлы отырады.
2кезең, Көзді жұмып, тыныштанып бүкіл денені ойша шолу.
3 кезең. Денені бос ұстап, өз өзіңді жағымды, көңілді сезіну
(өмірдегі жағымды кезеңді еске алу).
1. Сіз алақаныңызда өте құнды, өзіңізге қымбат затты ұстап тұрсыз,
әлдекім сол затты сізден тартып алғысы келеді. Сіз оны бергіңіз
келмей жұдырығыңызды қатты түйесіз, тағы да күшіңіз жеткенше
қысасыз, жаңағы элдекім кеткен соң жұдырықтъі ашып,
саусақтарыңызды босаңсытасыз.
2. Көзді жұмып, өзімізді элі күлтелерін ашпаған гүл деп сезінейік.
Енді гүл күлтелерін баяу ашып, күнге қарай ұмтылуда. Денемізді
бос ұстап жоғары көтерілеміз. Көзімізді ашып, қолымызды
сілкілейміз.
3. (Балалар қол ұстасып шеңберленіп турады) Балалар кезекпен кезек
барлык адамзатқа жақсы денсаулыққа арналған тілектер айтады.
4.(Балауыз немесе шам қолдапып орындалады) Балалар алақанымеы
шамның жылуын сезініп, жаймен алақанын шамнан қашықтатып, жылуды
сезіну арақашықтығын анықтайды. Не сезінгендерін, қандай ойлары
барын айтады (Мысалы, жылу, от менің анам, егер мен одан қашықтасам
өзімді жалғыз сезінемін.
Жылу бұл біздің денсаулығымыз, егер денсаулықты күтпесек, жылудан
қашықтасақ ауырамыз т.б.).
Белсенді жаттыгулар
Қимылмен, бет мимикасымен эмоционалды жағдайды көрсету.
Ашулану - бет әлпет арқылы қабақты түю.
Көңілсіздік — еңсені түсіру.
Қорқу - аяқты тарсылдату.
Куаныш - көзбен күлу.
Алақанды қызғанша ысқылайды. Саусақтарды сілкілеп қолды дем
алдырады, жаттығуды қайталайды.
Қолды қайшылайды, жаймен қолды шеңберлеп айналдырады.
Көзге арналған жаттығу. Стрелканың бағытымен көзді жүргіземіз.
Сабаққа дайындық кезеңі
Дүйсенбі - бастауыш сынып оқушыларына өте ауыр күн. Кейбір балалар
бірінші сабаққа кешігіп келеді, екіншілері сабаққа еш дайындықсыз
келеді, үшінші бір балалар өте сергек, көңілді, айтатын эңгімесін
жеткізуге тырысады. Сондықтан сабақтың алғашқы 5-7 минуты сыныпты
ұйымдастыруға, оқушыларды тыңдауға кетеді. Демалыстан кейін оқушылар
жүмыс істеуге құлықсыз, сабаққа зейін аударуы төмен болады.
Мұғалімге оқушылардың көңіл күйін өзіне аударып, тақырыпқа қызықтыру
үшін түрлі эдістемелер қолдануына тура келеді. Бірінші сабақты
музыканың сүйемелдеуімен қыскаша әңгіме айтудан бастаған дұрыс.
Әңгіме тақырыбы міндетті түрде тәрбиеге арналып, басты мақсат
оқушыларды сергітуге, ұйымдастыруға арналады. Мысалға бірнеше
тақырыпқа тоқталайық.
1-тақырып: Кикілжіңнен қалай шығуға болады?,
Кикілжің - бұл адамдар арасындағы таластан туындайтын
келіспеушілік. Қалыпты эңгімелесу барысында ойламаған жерден
кикілжің туады. Одан қалай шығуға болады? Ешқашан дауыс көтерме,
іштей өзінді тежеп, үзілді-кесілді пікір айтудан аулақ бол. Ешқашан
қатты қысым жасама. Әңгімелесіп отырған адамға жылы жүзбен, күліп
карап, оны түсінуге дайын екеніңді көрсет. Ешкімді күлкі, мазақ
етпе, сынама, әркімнің өз пікірі барын есіңнен шығарма.
2-тақырып: Ертегі
Адамдар өзіне ұнамайтын іспен жиі айналысады. Үлкендер мұндай
жағдайға түсіністікпен қарап, мэселені жеңіл шешеді. Ал жас
балаларға мұндай мэселелер өте қиынға соғады, себебі олардың ерік
күші элі элсіз, өздерін мәжбүрлей алмайды. Есесіне балалардың ой
қиялы жаксы жетілген, кез келген нәрсемен ойнайды. Мысалы, бөлмеңді
зұлым сиқыршы шашып кетті, нан сатып алу үшін сиқырлы элем- дүкенге
барасың, мейірімді періште сабақты орындауға көмектеседі т.б.
Ертегіні еске түсіріп, әр іске ой қиялмен көңілді кіріссеңдер кез
келген шаруа оңай шешіледі.
3-тақырып: Әр адам құрметтеуге лайық
Адамды не үшін қүрметтеуге болады? Әрбір адам құрметтеуге лайық
па? (Балаларга ойлануга уақыт беріледі.)
Әрбір адамда бір жақсы қасиет бар. Кейбір адамдар барлық іске
шебер болады да, енді бір адамдардың қолынан бір ғана іс жасау
келеді, есесіне ол сол шаруаны өте жақсы орындайды. Мысалы, біз
өзімізді алайық, біреулерің өлеңді жақсы айтсаңдар, екіншілеріңнің
жазу үлгілерің жақсы, үшінші бала мэтінді нақышына келтіріп,
дауыстап оқиды. Яғни эрқайсымыздың бойымызда құрметтеуге лайық бір
қасиет бар, сондықтан бір бірлеріңді сыйлап, құрметтеп жүрсеңдер
достарыңмен тату тэтті өмір сүресіңдер.
4-тақырып: Ұят деген не?
Мектепте қоңырау кезінде екі қыз ренжісіп қалды. Біреуі
екіншісіне: Сенің ұятың жоқ екен, ұятсыз! деді. Сендермен осы
туралы эңгімелескім келеді.
Көңілсіздік -яғни, қуаныштың лшқтығын білдіреді, үмітсіздік - яғни
еш үміт жоқ, ал ұятсыз деген нені білдіреді? (Балалар жауап береді.)
¥ят дегеніміз адамның екінші санасы, адамньң ішкі таразысы. Егер
адам жағымсыз іс жасаса, ішкі ұяты оны жазалайды: өз өзін кінәлайды,
жамандық жасағанын түсінеді, өкінеді, істеген ісін ұмытқысы келіп
тырысады, бірақ ұмыта алмай қиналады. Сендер қалай ойлайсыңдар
адамда ұят болу керек пе? Ал ұяты жоқ дегенді қалай түсінесіңдер? Ал
сендер қандай болғыларың келеді? ¥яты бар екен дегенді қалай
түсінесіңцер? ¥ят жақсы қасиет пе, жаман қасиет пе?
5-тақырып: Өзгенің қатесіне күлме
Сабақ үстінде Серік ережені айтып түрып қателесті. Сыныптағы біраз
оқушы күлді, әсіресе Ерлан қатты күлді. Келесі сабақта Ерлан тақтаға
шықты. Тапсырманы орындай алмай төмен баға алды. Оған балалар тағы
күлді, оларға қосылып Серік те күлді. Қоңырау кезінде Ерлан Серікке
келіп ренжіді, ал Серік оған: Алдыңғы сабақта сен маған күлгеніңде
орындығынан құлап қала жаздады емес не, енді келіп маған несіне
ренжисің деді. Осы оқиғаны естеріңде сактаңдаршы, қандай пікірлерің
бар?
Сонымен айналадағы адамдар саған түсіністікпен қарасың десең, сен
де қасыңдағы достарыңа түсіністікпен қарауың керек екен. Кез келген
адам кателеседі, ештеңе жасамайтын адам ғана қателеспейді.
6-тақырып: Мектеп
Мектеп - білім үясы. Мүнда сендер көп нәрсеге үйренесіңдер жэне
мектепте құпия білім әлемі бар. Оның қайда екенін білесіндер ме? Бір
қарағанда мектеп, оқу бөлмелері, тақта, парта қарапайым ғана
болғанымен, күнделікті оқу барысында білім әлеміне тереңдей
бересіңдер, өздеріңе күнде бір жаңалық ашасыңдар.
Тарыдай болып кіресің, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе.
1.1 Эмоция мен сезімнің адамға әсері.
II. Негізгі бөлім.
1. Эмоция мен сезім туралы жалпы ұғым.
2. Күрделі эмоция.
3. Эмоция оның түрлері.
4. Эмоцияның формасы мен негізгі түрлері.
5. Көңіл күй. Эмоция Психологиялық тренинг.
6. Көтеріңкі көңіл - күй!
7. Эмоция күйзелістердің негізгі қасиеттері.
8. Эмоция. Қажу және психиқалқ стресс.
9. Стрестен шығудың жолдары.
10. Стрестің зияны мен пайдасы.
11. Сезімдердің психологиялық сипаттамалары. Жоғарғы сезімдер.
12. Сіздің сезімталдық деңгейіңіз?
13. Сезім және адамның жеке басы.
14. Балада эмоциялар мен сезімдердің дамуы.
15. Сезім толқындарының пайдасы мен зиянын тәжірибеге қолдану.
III. Қорытынды.
1. Эмоциялар мен сезімдердің дамуы және қалыптасуы.
Пайдаланған әдебиеттер.
Сұлулық сезімдері адамның дұрыс,
сұлу, ләззат іздеуіне, сұлу нәрсені
сүюіне, көріксіз нәрседен жиреніуі
не, хатта жақсылыққа ұмтылып,
жауыздықтан құтылуына көп
көмек көрсетеді.
М.Жұмабаев.
Эмоция мен сезімнің адамға әсері.
Адам қабылдағанына (көргеніне, естігеніне), істеген ісіне, ойлағанына,
арманына немқұрайлы қарамайды. Адам әрекетінің, оқиғаларының біреулері
бізді қуантса,екінші бірі мұңайтады, ал үшіншісі ашу шақырып, зығырданыңды
қайнататын жағдайға жеткізеді.
Қатерлі жағдайда тұрып біз қорқынышты сезінеміз, жауды мұқатып, жеңіске
жету не қиын – қыстау жағдайдан да өту, қуаныш пен шаттыққа кенеледі. Алға
қойған мақсатқа жету жолындв әр адам өмір сүре, еңбек ете, күресе отырып,
осындай көптеген әсерлерді бастан кешіреді.
Өзінің танып білгеніне және істеген ісіне адам қатынасының әсерлерін сезім
(немесе эмоция) деп атайды.
Сезім көзі өзіміз қабылдайтын, айналадағы заттардың және құбылыстардың
сапалары туғызатын қажеттіліктер, талап – тілектер болып табылады. Біздің
істейтін әрекетіміз (еңбек, оқу, ойын), оның жетістігі мен кемшіліктері де
сезім туғызады.
Түрмыстағы жай сөздерде "түйсіну", "сезіну" деген үғымдар араласып жүреді.
Біз сөйлегенде, "мен қорқынышты түйсінемін", "ауырғанымды сезіндім" дейміз,
ол дүрысында: "қорнышты сезіндім", "ауырғанымды түйсіндім" деп айтылу
қажет. Түйсік арқылы заттар мен құбылыстардың сапаларын танимыз, ал сезім
болса, адамның ішкі көңіл күйін, оның сол заттар мен құбылыстарға қатынасын
көрсетеді.
Сезім барлық психикалық процестермен тығыз байланысты, көптеген
жағдайларда сол процестер сезімді туғызады, ал сезім оларға өз тарапынан
ықпал жасайды. Сезім көзінің бірі түйсік болады., ал түйсіктің өзі біздің
әсерлеріміздің ықпалымен жиі өзгеріп тұрады. Көңіл күйіне қарай адам бір
затты әр түрлі қабылдайды. Жыртқыш аңдар туралы әңгімелерден шошынған бала,
жай уақытта еш нәрседен үрейленбей жүріп өтетін жерден, қараңғы түссе шоғыр
бұтаны қасқырға ұқсатуы мүмкін. Эмоция адамның есімен де тығыз байланысты.
Біздің алған барлық әсерлерімізді, яғни белгілі бір сезіммен қабылдасақ,
есімізде жақсы қалса, онда өткендерді еске алудың өзі бізде қандай да
болсын бір сезім туғызады.
Адам — қоғамдық тіршілік иесі. Сондықтан оның сезімі де әлеуметтік
сипатта болады. Сезімдер қоғам дамуына байланысты өзгеріп отырады. Бір-
біріне ұқсас оқиғалар мен фактілерді әр кезеңде өмір сүрген адамдар әр
түрлі бағалайды.
Сезім адамдардың әрекеттенуіне түрткі болады. Қандай да болмасын жұмыстың
нәтижелі болуы ең алдымен оған деген көзқарасқа байланысты. Жұмыс жемісіне
селқос, немқұрайлы қараған жерде, оның сапасы да төмен болмақ. Сезімнің
шығармашыльқ жұмыста ерекше маңызы бар. Ақын, суретші, ғалым, өнер
тапқыштардың жұмыс процестеріндегі көтеріңкі көңілі, шабыты сезіммен тығыз
байланысты. Сезім адамның барлық таным процестерінде үлкен роль атқарады.
Оқу - тәрбие жұмысында сезімнің қаншалықты маңызды екендігі педагогтың
есінде болуы қажет. Мектеп оқушыларын немқұрайлылық туғызатын сабақтан
гөрі, оларда күшті жағымды эмоция туғызатын білім тез де баянды игеріледі.
Сабаққа үлгірімі және тәртібі үшін мақтау алудан балада, әдетте жақсы сезім
пайда болады, ол оқуын одан әрі күшейте түсуге жақсы ықпал жасайды:
құптамау, ұрысу, жазалаудан, әдетте, оқушыларда жағымсыз эмоциялық жағдай
туады, осындай ренішті істі қайталамауға итермелейді. Тәжірибелі мұғалім,
тиісті әдетті сақтай отырып, балалардың жағымсыз эмоциясын да пайдаланады.
Сезімдер - өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның
тіршілік қажетіне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрінеді. Адам сезімдері тарихи әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның
өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдың саналы әрекет
Эмоциялар Сезімдер
1.Эмоциялар адамның түрлі 1.Сезімдер-адамдардың бір-бірімен
органикалық қажеттеріне байланыстықарым-қатынас жасау қажетінен
туып отыратын шағын,жағдаятты туатын және біртіндеп дамып
көңіл күйлері, адам қуанғаннан, отыратн процесс. Достық, адалдық
қамыққаннан көзіне жас алса, бір сезімдері адамда бірден қалыптаса
нәрсеге мәз болып, ішек-сілесі қоймайтындығы белгілі.
қатып күлсе, мұндай жағдайда
ұзаққа созылмайтындығы белгілі.
2.Эмоцияда мәнерлі көзқарастар 2.Сезімдер мәнерлі көзқарастар
(адамның сырт пішінен байқалатын жөнді байқалмайды. Тұрақты, терең,
ым-ишаралар) көбірек байқалады. әсерлі сезім-жеке адам
Мұнда адам өзін тек ағза психологиясынң басты белгілерінің
тұрғысынан көрсете алады. бірі.
3.Эмоциялардың қыызметін лимби 3.Сезім ми қабығының жұмысынан,
жүйесі мен (ми бағанасының үлкен атап айтқанда, динамикалық
ми сыңарларына жақын жері) стеориптердің жасалып, өзгеріп
гипаталамус бөлігі(дененің зат отырунан жақсы көрінеді. Мұнда
алмасуын, температурасын екінші сигнал жүйесінің
реттестіретін жүйке орталығы) басқарушылық ролі күшті болады.
басқарып отырады. Сөз арқылы адам сезімдерінің өрісі
кеңейеді. Мәселен, сөз адамның
интеллектік, эстетикалық,
моральдық сезімдерінің
қалыптасуына елеулі әсер етеді,
соныың арқасындасезімдер мен
эмоцияларды, тәрбиелеуге кең жол
ашылады.
4.Эмоциялар жануарларда кездеседі.4. Адамдардың эмоциялары мен
Жануарлар эмоциясы-биологиялық сезімдері қоғамдық-тарихи сипатта
сипаттағы реакциялардың жиынтығы. болып отырады.
Адам сезімдеріне лайықты
көріністер жануарлар психикасында
кездеседі.
Олай болса, адамның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің мазмұнын
қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдерді эмоциялардан айыра білу қажет.
Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері бар. Олардың
сапасын көрсететін осындай ерекшеліктерінің бірін қарама-қарсы, полярлық
сапалықтар деп атайды. Мыс: сүйсіну-сүйсінбеу, көңілдену-қажу, шаттық-уайым
. Осы секілді сапалар өзара полюске ажырасып біріне-бірі қарама-қарсы
мағынада болады.
Сезімдердің екінші ерекшелігі - олардың актив (қажырлы) және пассив
(солғын) болып белінуінен көрінеді. Адамға күш беріп, әрекетке
ұмтылдыратын, көтеріңкі сезімдер мен эмоцияларды стеникалық - (грек сөзі,
қазақша "күшті" деген мағынаны білдіреді), ал бұлардың баяу, солғын
түрлерін астеникалық - (грек сөзі қазақша "әлсіз" деген мағынаны білдіреді)
деп атайды. Біріншісіне - жолдастық, достық, айбаттылық жатса, екіншісіне -
уайым, енжарлық, көңілсіздік сезімдер жатады.
Сезімдердің үшінші бір ерекшелігі - жігерлену және кернеуден босану
немесе шешілу. Бұл да - сезімнің қарама-қарсы сапаларының бірі. Мәселен,
студенттердің емтиханнан өтуі, спортпен айналысатын адамның мәреге жетуі
шешуші кезеңдер болып табылады.
Сезімдер мен эмоциялардың адамның практикалық әрекетінде алатын орны зор.
Алдағы мақсатты орындау жолында, өмір үшін күресте күшті сезімдерсіз
табысқа жету қиынға соғады. Сезімнің қораш, солғын, селсоқ болуы іске
кедергі келтіреді. Адам не үшін күрессе, соны жан-тәнімен жақсы көріп, неге
қарсы күрессе соны өлердей жек көріп отыруы тиіс.
Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы - жағымды, не
ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның
ішкі өмірінің шарықтап, жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мыс:
қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б. Эмоциялардың енді бір тобы
жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бұлар -белсенді әрекетке азды-көпті
нұсқан келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияға қорқыныш, қайғы, абыржу,
налу, үрейлену, үмітсіздену жатады.
Эмоция мен сезім туралы жалпы ұғым.
Өткен тарауларда адамның танымынан ерекше орын алатын психикалык процестер
(түйсік, ойлау, ее, киял т. б.) жеке-жеке талданды. Осы процестердің
әрқайсысы сыртқы дүние заттары мен кұбылыстарын бейнелеудің түрлі формалары
екеңі, бүлар бізге айналамызды әр қырынан танытатыны, әркайсысының өзіне
тән ерекше-ліктері мен заңдылықтары бар екендігі жан-жақты сөз болды. Адам
реалдық дүниені тек танып кана коймай-ды, оған өзінін, қатынасын да
білдіріп отырады, ол бір нәрсені үнатады, біреуді жаксы көреді, екінші
біреуге салқын қарайды. Бір сөзбен айтканда, өз қажеттеріне карай
айналасына түрлі көңіл күйін білдіріп отырады.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу-
келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалык, процестің түрін с е
зі м деп атайды. Қажеттердің түрлі жағдайларға байланысты түрліше етелуі
адамда көптеген ұнамды және ұнамсыз сезімдерді туғызып жек көрушілік,
шошыну, абыржу, наздану, ішпысу, зерігу т. б. осындай сезімдер мен
эмоциялардың сан алуан түрлері.
Сезімдер — өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның
тіршілік қажетіне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрінеді. Адам сезімдері тарихи-әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның
өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де коғамдық саналы әрекет. Олай
болса, адамның сезімдері де қоғамдык сипатта болып, сезімнің мазмұнын
қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдерден эмоцияларды айыра білу қажет.
Сезімдерді эмоциялардан дұрыс айыра білмеушілік, бұл екеуінің мәнін
бірдей деп ұғу, кейде кате тусініктерге де соқтырады. Мәселен, осындай
түсінік жануарлар мен адам психикасының арасындағы айырмашылықтарды
бүркемелеуі мүмкін. Жануарлар эмоциясы түгелдей биологиялық сипаттағы
құбылыс, бұл жануарлардың сыртқы ортаға бейімделу көрінісінен, әр түрлі
шартсыз рефлекстердің тізбсгінен немесе инстинктерінен байқалады.
Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері бар. Олардың
сапасын көрсететін осындай ерекшеліктерінің бірін — қ а р а м а - қ а р с
ы, полярлық сап а л ы қ т а р деп атайды. Мәселен, сүйсіну, сүйсінбеу,
көқілдену, қажу, шаттық, уайым т. б. осы секілді сапалар өз ара екі полюске
ажырасып, біріне-бірі қарама-қарсы мағынада болады.
Ссзімдердіц екінші ерекшелігі — олардың актив (кажырлы) және пассив
(солғын) болып бөлінуінен көрінеді. Адамға күш беріп, әрекетке
ұмтылдыратын, көтеріңкі сезімдер мен эмоцияларды с т е н и к а л ы қ1, о л
бұлардың баяу, солғын түрлерін а с т е ни к а л ы қ2 деп атайды.
Біріншісіне: жауапкершілік, жолдастык, достық, айбаттылық т. б. жатса,
екіншісіне: уайым, енжарлық, көңілсіздік т. б. сезімдер жатады. Бұл жерде
мынадай бір жағдай есте болсын. Түрлі нақтылы жағдайлардың ретіне карай
адамдарда бір сезімнің өзі бірде куатты, бірде әлсіз болып көрінуі мүмкін.
Мәселен, қорк.ыныш сезімі кейде бір адамның буынын босатып, пәрменсіз етсе,
енді бірде кауіп-қатерге қарсы түрғызатын айбаттылыкка (күшті сезім) ауысуы
мүмкін.
Сезімдердің үшінші бір ерекшелігі — жігер л ен у және кернеуден босану
немесе ш е ш і л у. Бұл да сезімдердің қарама-қарсы сапаларының бірі.
Мәселен, студенттердің, емтиханнан өтуі, спортпен айналысатын адамның
мәреге жетуі шешуші кезеңдер болып табылады. Мәреге тақалғанда адам барлық
күш-жігерін жұмылдырады. Осы кезең өткен соң, басқа бір күйге түседі. Мұны
кернеуден босану (шешілу) сезімі дейді.
Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар
туғызады. Кісі ұдайы қинала беретін болса, оның діңкесі құрып, берекесі
кетеді. Адамның осылайша шамадан тыс зорлануын психологияда стресс3 деген
терминмен белгілейді. Стресс үш турлі жағдайда байқалып отыралы. Онын,
алғашқы көрінісін мазасыздану кезеңі дейді. Организмнің күшті
тітіркендіргіштермен айқасқа түсуін күш салу, немесе зорлану кезені деп
атайды. Адам сырттан келетін әсерге төтеп беруге шамасы келмеген жағдайда т
и т ы қ т а п, әрекет жасаудан қалады. Мұндай қолайсыз әсер нерв жүйесініқ
жұмысына да, дене күшіне де нұқсан келтіретіндіктен адам өзінің сыртқы
ортамен байланысын үнемі қадағалап, реттеп отыруы қажет.
Сезімнің жоғарыда айтылған ерекшеліктерінің барлығы да нақтылы әрекет
үстінде, кездесетін қиыншылықтарды қарсы алу кезінде айқын көрініп отырады.
Сезім адамның бүкіл өмірімен, оның жеке басының ерекшеліктерімен тығыз
байланысты. Адамның әр түрлі эмоциялары мен сезімдері оның қажеті мен
қызығу ерекшеліктеріне, дүниеге көзқарасы мен сеніміне, мінез-құлқы мен
білім көлеміне, санасы мен ерік сапаларына байланысты қалыптасып отырады.
Сезімдер мен эмоциялардыд адамның практикалық әрекетінде алатын орны зор.
Алдағы мақсатты орындау жолында, өмір үшін күресте күшті сезімдерсіз
табысқа жету қиынға соғады. Сезімнің қораш, солғын, селсоқ болуы іске
кедергі келтіреді. Адам не үшін курессе, соны жан-тәнімен жақсы көріп, неге
қарсы күрессе, соны өлердей жек көріп отыруы керек. Эмоциялар мен
сезімдердің адамның дүниетанудағы алатын орнын В. И. Ленин орыс,
библиографы Н. А. Рубакиннің (1862—1946) Кітаптар әлемінде (М., 1913)
атты кітабына берген рецензиясында адамның шындықты іздеуі адам
эмоциясынсыз еш уақытта болмағанын, жоғы және болуы мүмкін емесі деп өте
жақсы керсеткен.
Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Олардың бір тобы ж а ғ ы м д ы
не ұ н а м д ы эмоциялар деп аталады. Бұлар адамньщ тіршілік қажетіне
орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап, жан-жақты өсу шарттарының бірі болып
табылады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштық т. б. осындай
Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бұлар —
белсенді әрекетке азды-көпті нұқсан келтіретіи қораш сезімдер. Мұндай
эмоцияларға қорқыныш, кайғы, абыржу, налу, урейлену, үмітсіздену т. б.
жатады. Осы айтылғандармен қатар, карапайым және күрделі эмоциялар болыш та
бөлінеді. Қ а р а п а й ы эмоциялар адамның органикалық кажеттерінің өтелу-
өтелмеуіне байланысты туып отырады. Мысалы, күрделі турлеріне; көңіл,
аффект, құмарлық эмоциялары кіреді.
Осы айтылған эмоциялардың барлығына ортақ басты бір ерекшелік — оларда
сан алуан мәнерлі қозғалыстардың болып отыратындығы. Ч. Дарвин осы күнгі
адамда байқалатын мәнерлі қозғалыстардың біразы біздің ерте кездегі ата-
бабаларымыздың тіршілігінде елеулі орын алған әрекеттің қалдығы екендігін
айтады. Мәселен, қатты ашу кернеген адам кейде жұдырығын түйіп тістенеді,
қабағын түйіп булығады, демін әзер алып, танауы делдиіп кетеді, жүрегі тарс-
тарс соғады. Осындай мәнерлі қозғалыстардың әрқайсысының өзінше шығу тарихы
бар. Жоғарыда келтірілген мысалдан жауымен (жабайы аңдармен) айқасқа ч
түсейін деп тұрған адамның келбетін, даярлык белгісін байқауға болады.
Ертедегі адамдар жабайы аңдармен арпалысқа түсердін алдында денесін соған
бейімдеп алып, сонан кейін айқасатын болған. Қазіргі адамдар үшін мұндай
көріністер дөрекі, ебдейсіз қимылдар болып табылады. Мундай ебдейсіз
қимылдар мәдениетті адамның қылығына ешбір сыйымсыз сипат. „Бұған кебінесе
сотқар, ызақор, кекшіл адамдар бір табан жакын тұрады. Адамдардың сана
сезімі өскен сайын оның қимыл-қозғалыстары да мәдениеттене түседі.
Эмоциялық жағдайлар адамнык дем алу, кан айналу органдарына өзгерістер
түсіретінін, бет әлпеті мен (мимика) букіл дене қимылдарына (пантомимика),
сөздің интонациясы мен тембріне, дикциясы мен паузасына да өзгерістер
енгізетіндіғін дәлелдейтін мысалдар көп. Қорқу эмоциясы кезінде адамда
байқалатын мәнерлі козғалыстарды алайық. Қорыққан адамның қасы тартылып,
түсі бозарады, козғалыстары баяулап не мүлде токтайды, денесі дірілдеп-
қалшылдайды, шашы урпиіп.көзі шарасынан шығып, даусы қарлығып, уні
кібіртіктейді, аузы кебірсіп, тынысы өзгереді, беті шіміркеніп, букіл
денесі қалтырап, салқын тер шып-шып шығады. Тіпті орнынан қозғала, сөйлей,
дауысы шыкпай қалатын кездер болады. Қорқыныштың жеңіл түрі-тыңышсыздану,
ауыры—үрейі ұшу т. б. Эмоциялық жағдай кезінде адамның денесінен байқалатын
әр турлі мәнерлі қозғалыстарды Абай өлеңдерінен көптеп кездестіруге болады
.
КҮРДЕЛІ ЭМОЦИЯЛАР
Күрделі эмоциялардың бірі — көңіл.
Кейпіне қарап адамдарды шат, жайдары, жылы жүзді, ақжарқын, не көңілге
кірбең кіру, ызалы, тусі суық т. б. деп ажыратады. Адамның көңіліне
айналасын қоршаған дүние эсер етіп отырады. Егер оның кызметі жақсы жүріп
жатса, ұжымы ынтымақты болса, отбасы жағдайы жарасымды болса, көңілі де
көтеріңкі болады. Қөңілге адамның денсаулык жағдайы, нерв жуйелерінің
ерекшеліктері де эсер етеді. Өмір-тіршілігі ушін елеулі маңызы бар оқиға да
адамның көңіліне үлкен із қалдырады. Мәселен, адам көптен айналысып жүрген
ісі оңға басса, немесе бір нәрсеге қолы жетсе (жоғары оқу ор-нын бітіру,
диссертация корғау т. б.), шат-шадыман күйге түседі. Керісінше, ол ылғи да
сәтсіздікке ұшырай берсе, көздеген мақсатына жете алмаса, баланы қоярға жер
таба алмай қиналады. Мұндайда қабағы қатыңқы, ренішті күйде журеді.
Сондықтан да Көңілсізден кулкі шықпас, Адам көңілден азады деген
мақалдар тегіннен-тегін айтылмаған. Ерік-жігері кушті, рухани емірінің
мазмұны бай адамдар тіпті ауыр жағдайларда да қөңілді журеді. Оптимистік,
жарқын болашаққа сену, қиыншылыққа мойымау ерік-жігері кушті, қажырлы
адамдардың басты қасиеті. Адам өз көңілінің қожасы болу керек екендігін
олар іс жузінде көрсете білуі тиіс. Осы айтылғандардан өмір суруге қолайсыз
кездерде де көңілді ырқына жібермеуге болатындығы, көңілдің тұрақты болуы
жұмыс қабілетін арттыруға, адамнын жеке қасиетінің жақсы сапаларына
байланысты екені жақсы аңғарылады. Өз көңілін меңгере білу—мұғалім үшін аса
қажетті сипат. Төменгі класс оқушыларының; мұғалімінің қасы мен қабағына
қарап отыратыны белгілі. Егер мұғалім көңілсіз,'кірбің болса, оқушылардым
оқу материалдарын меңгерулеріне қолайсыз әсер етеді. _
Эмоцияиың бір турі — аффскттер'1. Аффекттер дегеніміз қысқа уақытқа
созылса да, бұрқ етіп қатты көрінетін эмоцияның түрі. Аффекттер кейде
адамнын бүкіл психикалық кейпін бұзып, мэнерлі қозғалыстарға толы, ерік
күшінің әлсіреу жағдайында өтеді. (Мәселен, зэре ұшу, корқу, долылык, жан
түршігу, кенеттсн торығу, қамығу т. б.)
Аффект кезінде адамның есі шығып кетпейді. Дені сау адамдарда болатын
аффекттерді адамның жеке басының кемшілігі деп түсіну керек. Бүл — адамнық
өзін менгере алмауы, ерік тәрбиесінің кемістігі. Ерік-жігері күшті адам
мұндай ұшқалақтыққа, лепірмелікке бармайды. Ондай адам не істесе де ойланып
істейді. Ар ісі ақылға ермек, бойды жеңбек, өнерсіздің қьілығы өле көрмек
деп Абай дұрыс айтқан.
Дені сау адамдардың аффектісінен психикасы ауруға шалдыққан адамдардың
аффекттерін (патологиялық аффекттер) ажырату қажет. Мұндай аффекттер ми
қабығы мен қабық асты орталықтарының байланысы бұзылғандықтан, екінші
сигнал жүйесінің реттеушілік ролі кемігендіктен болады. Аффекттерді
тәрбиелеу адамның жеке басын тәрбиелеумен тығыз байланысты мәселе.
Құ м а р л ы қ — адамнын, ойы мен әрекетінің негізгі бағытына із
қалдыратын күшті, терең, тұрақты эмоция. Құмарлық өзінің қоғамдық мәнімен
бағаланады. Егер ғылым мен өнерге, еңбекке кұмарлықты ұнамды десек, дуние
құмарлық, бақ қумарлық, ойын құмарлықты унамсыз құмарлық дейміз. Құмарлық
кісіге жүк артады, міндеттілік туғызады, міндет борышты етеді, бұлар
еңбекке жүктейді, еңбек ғылым мен өнерге ашылған жол1,— деп Абай адамға
қажетті қүмарлықтың
психологиялық табиғатын жақсы керсетсе, А. С. Пушкин Сараң сері
драмасында Альберттің образы арқылы кұлқьнын ақша тескен адамның
құмарлығын былайша суреттейді.
Н, менің әкем үшін ақша малаі да емес, дос та емес,
Бас нетін қожасы, өзі қызмет етсді.
Еткенде қандай десеңші! Алжирдіц нағыз құлындан,
Шынжырлаулы төбеттей! Иттің суық жатағында турады.
Қорегі оның кара су мен кепкен нам,
Көз ілмейді тун бойы, жугіреді арсылдап
Ал алтыны жатыр сандыктарда мызғымай
Эмоцияның түрлері .
Сабақтың білімділік мақсаты: эмоция ұғымына түсінік бере отырып, оның
түрлері, жеке адам эмоциясы туралы түсінік беру.
Дамытушылың мақсаты: психоэмоциялық денсаулықты қорғау, эмоциялық
титықтаудың алдын алуды үйрету.
Тәрбиелілік мақсаты: оқушыларды мейірбандылыққа, өзгенің көңіл күйін
түсіне білуге тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: көрмені баяндау, пікір алысу.
Сабақтың түрі: тренинг сабақ.
Көрнекілігі: маскалар, түрлі түсті бояулар, магнитофон.
I. Психологиялық бой жазу
"Тілек шоғы" жаттығуы. Оқушылармен амандасу. Оқушылар шеңбер бойымеп
отырғызылады.
II. Жаңа сабақ
1. Сабақтың тақырыбы хабарланып, сабақ тренинг түрінде өтетіндігі
айтылады. Сабақта өзін-өзі ұстау ережелерімен таныстырылып, көрнекі
жерге ілінеді.
2. Эмоция, оның түрлері туралы түсінік беру. Эмоция анықтамасы көрнекі
түрде тақтаға ілінеді. Сабақтың тірегі "Эмоция" сызбасы№1.
3.
№1
Жағымды эмоция
Жағымсыз эмоция
• қуаныш;
• сүйіспеншілік;
• жайдары;
• ақ жарқын.
• қорқыныш;
• қайғы;
• налу;.
- үрейлену.
3. Жаңа такырыпты оқушылар талқысына салып, пікірлерін
тыңдау.
III. Негізгі бөлім
1. "Маскалар шеруі". Ортаға қызыл, қара, сүр, сары шапан
жамылған, беттеріне эр түрлі
эмоцияны бейнелейтін маска киген балалар шығады. Маскалар шеруі
жақсы эуенмсн өтеді.
Шеңбер ортасында қойылған орындыққа "маскалар" отырады.
Тапсырма №1.
Маскалар қандай эмоциялық жағдайды бейнелеп тұр? Осы
маскалардың көңілін баулап,
өздеріңнің қатарларыңа қосуға жұмыстаныңдар.
Егер маскалар оқушылардың жұмысына риза болса, қолдарын
соғып. беттеріндегі
Маскаларды алып оқушыларға қосылады. Тапсырманы орындау барысы
туралы бір оқушы баяндайды.
Тапсырманыц орындалу реті:
1. Масканың-көңілсіз болу себебін сұрап анықтау;
2. Қанша уақыттан.бері осындай жағдайда жүргендігін білу;
3. Масканы көңілдендіру.үшін қандай әрекеттер
жасайтындығын топпен кеңесу;
4. Масканы көңілдендіру үшін іс-әрекеттер жасау (анедоттар
айту, қандай әдемі маска
5. екендігін
жеткізіп айту т.б.);
6. Қорытынды. Іс-рекет нэтижесін көру.
Тапсырма №2
1) Қорқу эмоциясы кезінде адамда байқалатын өзгерістерді
сипаттаңдар жэне
бейнелеңдер.
2) Қуаныш эмоциясы кезіндегі байқалатын өзгерістерді
сипаттаңдар және бейнелеңдер.
Тапсырма №3
"Көңіл күйіңді белгіле". Луташкин эдістемесі бойынша
тақтаға 7 түрлі түс белгіленген.
• Қызыл; - сары; - қызгылт сары;
• жасыл; - көк; - қоңыр; - қара.
Әрбір оқушы өзінің көңіл күйін, таңдаған түсімен кез келген
геометриялық фигураны салып
бояйды. Жұмыс жеке бетшелерге орындалады.
Тапсырманы бағалау. Көтеріңкі көңіл түстерін (қызыл, сары, қызғылт
сары), жабырқау
Көңіл түстерін (көк, қоңыр) жэне жасыл, қара түс таңдағандар
пайыздық есебі шығарылады.
Түс
таңдауда неге белгілі бір түске тоқталғандықтары оқушылардан
сұралады.
Қызыл - 35%, сары - 15%, қара - 20%, жасыл -15%, көк -15%.
Жаттығу "Актерлер". Шеңбер бойымен отырған оқушылар түгел
орындайды.
Бейнелеңіз: күзгі бұлт, ренжіген адам, қуанышты бала, ауыр жүк
көтерген адам, күнге қараған мысық.
Сезім мен эмоциялардың сапалық көрсеткішін анықтау.
"Қарама қарсы полярлық сапалық" кестесін толтыру (№2). Әрбір
оқушының толтырған кестесін
мұғалім сабақтан соң тексеріп, ұпай саны есептеледі. Нэтижесі
келесі сабақта таныстырылады.
Жеке оқушыға мұғалім полярлық сапалық көрсеткішін өз тарапынан
бағалап, салыстыру жұмысын
қоса жүргізеді.
IV. Қорытынды бөлім
1. "Ой бөлісу".
а) Әрбір оқушы көңіл күйі болмаған кезде немен айналысатынын.
өзіндік
ұсыныстарын айтады.
3) Денсаулыққа кері эсер ететін эмоциялық тобын атаңдар. Қайғы,
налу, үрей, қорқыныш.
Бұлар жағымсыз эмоциялар.
4) Эмоциялық титықтаудың алдьш алуда ауто тренингпен айналысу,
сүйікті іспен айналысу,
жақсы әуен тыңдау, анекдоттар оқу өз септігін тигізеді.
Қуаныш" жаттығуының мақсаты бір-біріне қуаныш сыйлауға үйрету.
Жаттығу барысы: эуен
ырғағымен балалар екі қолдарын бүйірлеріне таяп, еркін, түзу тұрады.
Мұғалім оң қолын
жүрегінің тұсына қойып балаларды көргеніне қуанышы екенін айтады.
Сонан соң сол қолымен
, қос қолымен қимыл жасайды. Бұл қимылды балалар қайталап, бір-
біріне куаныш сыйлайды.
2. Жұмысты қорытындылау.
Эмоцияның формалары және негізгі түрлері.
Көрсеткен қасиеттерін теориялық жағынан есепке алып, эмоцияның
формаларын және сансыз көп түрлерін айқындауға болады. Бірақ
белгілі, жақсы кейбіреулері ғана жеткілікті суреттелген. Мысалы,
американдық психолог К.Изард фундаменталды он эмоциялардың түрлерін
көрсеткен.
Қызығушылық-қозу жағдаяттарға сыю, ой-өрісті кеңейту, білу,
зерттеу ықыласы, біреуге немесе бір нәрсеге әуесқойлық және сезім
құшағында күйзелу. Тиімді, өсірсе, танымдық мотив (түрткісі) іс-
әрекеттің мағынасына сәйкес және күштілігі жеткілікті көрінеді.
Қызығушылыққа қарама-қарсы эмоцияны зерігу деп атаймыз. Ол
монотондық жағдайда туады. Субъектінің тиісті пәнімен немесе
ақпараттармен ерекше қарым-қатынас және жаңа жағдаяттармен
қақтығысқанда қызығушылық эмоциясы күшейеді. Таңырқау қызығу
эмоциясына жақындау, қарама-қайшылық, ерекшелік жаңа ұқсас
жағдаяттарда туады. Бірақ тез уақытта өтетін эмоция болып корінеді.
Күшті танымдық мотив ретінде корінеді, соңғы әрекеттерді
итермелейді, яғни айқындау, білу, анықтау, көз жеткізу, т.б.
Қуаныш эмоциясы адамның мүмкіншіліктерін және негізгі түлғалық
қасиеттерін жүзеге асыруда пайда болады. Қоршаған әлеммен және басқа
адамдармен, өзімен қанағаттану сезімімен жене өмірге қанағаттану
күйі. Оптимизм және мүмкіншілігін кеңейту күштің көбею сезімінен
байқалады.
Эмоция азабы өмірлік мақсатқа жетуге ұмтылысқа кері әсерін тизе
отырып туындайды. Азапқа, жеке ар-намысқа тию, адамдардың қорлауы,
алаяқтық, қуаныш күйін талдау адам құңдылықтарын келеке етуіне себеп
болуы мүмкін. Адамдарға азапқа қарысы болып, кек алу мақсаты күш
береді. Күшті азап аффектіге және ашық күреске айналып кетуі мүмкін.
Бүл жағдайда адамның өзіндік бақылауы, саналы түрде басқару
мүмкіншілігі шектеледі, тіпті өз әрекетін жоғалтады. Көп жағдайда
азап басқа адамдарға қарсы бағытталуы, сондай-ақ ол бағыт сезіне
бағытталуы мүмкін.
Ұялу эмоциясы субъектінің өзіне, көзқарасына, ойына, тұлғалық
қасиеттеріне, қатынастарына, сыртқы ерекшелігіне сәйкес емес іс-
әрекеттерін жасаған кезде туады. Бұл күйзелісте субъект өзін
басқалармен салыстырғанда жаман, қолынан ештеңе келмейтін, әлсіз,
кішкентай, ешнәрсеге жарамайтын, ақымақ, тартымсыз, жол болмағандай
сезінеді. Оған басқалар оның қемшіліктерін көріп, жеке керетіндей
керінеді. Сондықтан ол басқа адамдардан өзін алшақ ұстап, жат жүруге
даяр болады. Ұялудың жеңіл
формасы - қызару. Ұялу интеллект жұмысын тоқтатады, адамның әрекеті
мен қылықтарына қатты өсер етеді, сананы жаулап алады. Тұлғаны
қорғаныш механизмдері белсендендіреді. Өмірдегі түрлі жағдайлар ұялу
мен одан адамгершілік деңгейде құтылу- тұлғалық борыш.
Ұялуға қарама-қарсы эмоциялық күй-мақтаныш эмоциясы.Ол моральдық-
эстетикалық талаптардың жоғары деңгейінде туындайды. Ол өзінің
мағыналылығын, артықшылығын, құндылығын басқа адамдардан жақсы
лебіздер естіген кезде сезінеді. Ұялу мен мақтаныш эмоциясы
негізінде адамда өзіне қатысты тұрақты дамуы жүреді.
Айну эмоциясы субъектінің моральдық-эстетикалық талабына сәйкес
емес жағдайларда, объектілерде, құбылыстарда немесе адамдарда
туындайды. Бұл адамның қылықтары, ойлары, тілектері, нақты заттары,
іс-әрекет кемістігі жөне т.б. эмоциясы сәйкес объектіні өзгертуді,
жақсартуды, жетілдіруді, жоюды немесе одан алшақ жүруді тудырады.
Жек көру эмоциясы айнуға мағынасы ұқсас келеді, бірақ өзінің
қосымша ерекшелігі бар. Ол сәйкес объектіні өзгертуді, жақсартуды,
жетілдіруді, жоюды немесе алшақ жүруді тудырады. Сонымен қатар ол
жек көрген адамнан немесе топтан өзін алшақ ұстап, өзінің
артықшылығын, ар-намысын сезінеді.
Өзін кінәлау эмоциясында адам өзінің кінәсін мойындайды, өзінің
оған қатысына немесе шығынға жауапкершілігіне, басқа адамдардың
жайсыздығына, жолының болмауына өзін кінөлі сезінеді. Бүл кезде ол
озін-езі кінөлайды және окінеді (үлгерген жоқпын, істей алмадым,
ескерте алмадым, кең пейілдік көрсете алмадым жене т.б.), көбінесе
өзінің кінәсін анықтауға тырысады (зардап шегуге көмектесу, кешірім
өтіну, түсіндіруге тырысу). Тұлғаның негізгі кемелдену көрсеткіші -
ол өзінің қылығына жауап беру жөне кінә сезімін сезіну, кінәсін
ақтауға тырысу.
Қорқыныш эмоциясы адамның түлғалығына немесе дене бітіміне,
өміріне қауіптің төнуі кезінде пайда болады. Қауіп төну деңгейіне
байланысты сенімсіздік жағдай, мазасыздану, жамандықты сезіну,
қауіптілігін қамтамасыз ете алмау, қауіп, күшті қорқыныш бақылауға
келмейтін аффектіге айналуы мүмкін. Адам өзінің күштілігін немесе
батылдығын осы сезімдерден өткенде бағалайды.
Кез келген адамның өзінің қайталанбас эмоционалдық қоры болады.
Бұл нақты эмоциялық бейімділікте: қуанышта, қайғыда, қызығуда,
кінәні сезінуде көрінеді. Эмоционалдық таңдауына байланысты тұлғаның
эмоционалдық типтерін анықтауға болады.
Көңіл күй. Эмоция.
Психологиялық тренинг.
Сабақтың мақсаты: балаларды өз көңіл күйлерін сезіне білуге,
айналасындағы жақындарына көтеріңкі көңіл сыйлай білуге, комплимент
- мадақтау сөздерді айта білуге жэне эмоциялық жағдайды жақсартатын
жаттығуларды жасай білуге үйрету.
Сабақтың барысы:
I. Психологиялық дайындық.
- Балалар, ыңғайлы отырып, бір-біріміздің козімізге қарап, эдемі
жымиып. күлейік. Әрқашан сендердің көңілдерің көтеріңкі болсын!
II. Сенімен араласқаныма мен қуаныштымын жаттығу.
• Балалар, сәлемдесу сөздерін естеріңе түсіріп, айтып беріңдер.
(Аманеыз ба, сәлеметсіз бе, деніңіз сау ма, қалыңыз қалай т.б.)
• Дұрыс айтасыңдар, адамдар бір-бірімен кездескенде осы жылы
сөздермен амандасып, бір біріне денсаулық, жақсылык тілеп
жатады. Сондықтан адамдар әрқашанда осындай жылы сөздерді
естігісі келеді. Енді мына сұраққа жауап беріңдер.
• Денсаулық дегеніміз не?
- Денсаулық дегеніміз ауырмау жэне психикалық толықтай дені сау
болу. Бұл дегеніміз стрестік жағдайды болдырмау, кикілжіңді шешу,
алын алу.
-Бүгінгісабағымыздың тақырыбы психикалық денсаулықпен байланысты
Көңіл күй. Эмоция деп аталады.
- Балалар, тақтадағы күнге, назар аударыңдар, ол сендерге әдемі
күлкі сыйлап тұр, әйтсе де күнімізге бір нәрсе жетіспейді?
(Күннің шуағы).
Сабақ барысында әр тапсырманы орындаған сайын біз күнге шуақты
қыстырыи отырамыз, сабақ соңында күн бізге әдемі күлкісімен бірге
шуағын да сыйлайтын болады. Сонымен көңіл күй дегеніміз не?
-Біз әр түрліміз. Біздің көзіміз,шаш үлгіміз, бойымыз, жасымыз эр
түрлі. Әйтсе де бір жағдайда барлығымыз ұқсаспыз: көңілді болғанда
күлеміз, көңілсіз жағдайда жылаймыз. Көңілдің эр түрлі күйі-
мазасыздану, бір қалыпты күй, көңілдену, ренжу көңіл- күй деп
аталады, ол адамның ішкі жан дүниесін бейнелейді, ал эмоция жанның
сезімі. Ал енді өзіміздің көңіл күйімізді түсінуге тырысайық (ашық
аспан, шуақты күннің, бұлтты күннің, жауынды күннің суреттері).
Шуақты күн сияқты адамның көңіл күйі кейде өте көтеріңкі болады,
ондай кезде адам айналасына қуанышты көзбен қарап, күлімдеп, құстай
ұшып, барлық іске қиналмай кіріседі, эн салғысы, би билегісі келеді.
• Ал кейде адамның көңіл күйі бір қалыпты болып, ұшып-қонбайды,
көңілсізденіп салы суға кетпейді, тек тыныш оқшауланып өз
ісімен болады, бұл бұлтты күнге ұқсайды.
• Кейде көңіл күй тұнжырап, ешнәрсеге көңіл соқпай, көзге жас
келеді, мұндай көңіл күйді жауынды күнге ұқсатуға болады.
• Балалар, қазіргі өздеріңнің көңіл-күйлеріңді жоғарыдағы суретке
қарап бейнелеп беріңдерші (Оқушыларға уақыт беріледі).
• Сонымен балалар өздеріңнің көңіл күйлеріңді суреттеп беруді
үйрендіңдер көңіл күйді әр түрлі бет әлпет өзгерісімен
салыстырьш көрейік. Эр түрлі эмоциядағы адамның бет әлпеті
қалай өзгеретінін ойланып, соны өздерің қайталаңдар.
• (Таң қалу, қорқу, ашулану, қайғыру, тұнжырау, қуану, сезімдері
бейнеленген суреттер көрсетіледі).
• Адамның ішкі сезімінің сырт көрінісі-бет элпеті арқылы көп
жайтты аңғаруға болады. Мүны - мимика деп атайды, мимика бет
элпеттің тілі. Көңіл күйдің, адам жанының көрінісі эмоцияның әр
түрі болады. жағьімсыз, жағымды.
• Балалар адамнын жағымды эмоцияларын атап беріңдер. (Бақыт,
қанағаттану, келісу, қуаныш т.б,)
• Жагымсыз эмоциялар (көңілсіздік,қайғы, стресс, келіспеушілік
және т.б.)
• Дұрыс айтасыңдар, жағымсыз эмоциялар ағзаға өте зиян, әр түрлі
ауруға себеп болады. Сондықтан онымен күресе білу керек, ең
бастысы жағымсыз эмоцияға байсалды реакция таныту қажет.
Мимикадан, бет элпеттен адамның көңіл күйін білуге болады деп
жоғарыда айтып кеттік. Өз өзіне сенімді, қуанышты, көңілді адамның
бет әлпетінен оның сенімен танысқысы келетінін, достық ниетін
сеземіз, ондай адаммен тез тіл табысып, араласу оңай, қарым- қатынас
жеңіл.
Ал мынау қандай кескін? (Өз өзіне өте сенімді, менменсіген,
дандайсыған адамның суреті көрсетіледі?).
Дандайсыған, өзінен басқа ешкіммен санаспайтын, менсінбейтін
адаммен ешкімнің достасқысы келмейді, себебі оиымен қарым қатьшас
жасау қиын.Енді Дастан деген баланың басынан кешірген мына бір
оқиғаны тыңдаңдар.
Бірде Дастан әжесіне оңаша келді. Аулага шықса сол ауланыц
балалары ойнап жатыр екен. Олармен танысқысы келген Дастан балаларга
жанына келіп:
- Сэлем. Мен -Дастанмын, мен сендермен ойнайыншы - деді.
Қалай ойлайсыңдар, балалар онымен ойнады ма? Неге?
• Балалар Дастанның өз өзіне сенімді, бұйыра сөйлегенін,
менменсіген түрін -үнатпай, онымен достаспады. Ренжіген бала
эжесіне келді. Ал эжесі немересіне өзінің білетін әдеп сақтау
құпиясын әңгімеледі. Тұмсығыңды көтерсең —досыңнан
айырыласың, - бұл қағида сендердің де естеріңде болсын
(оқушылар мәтелді дәптерлеріне жазады).
• Мына ақ қағаздарда эр түрлі жағдай жазылған, осы жағдайды оқып,
эр түрлі эмоцияны қимыл, мимика арқылы көрсетіңдер. (Көтеріңкі
көңіл күй, ойлану, ренжіскен достар,т.б.).
• Қай жағдайды бейнелеу оңай болды, керісінше қай жағдайды
орындау қиын болды?
• Балалар, сендердің көңіл күйлеріңді не бұзуы мүмкін?
• Егер көңіл күй нашар болса, оны қалай көтеруге болады, не
көмектеседі?
Айнаға қарап, мынадай жаттығу жасаңдар. Қасты көтеріп, қайта
түйіп, көзі қатты жұму, одан соң көзді барынша ашу. Ауызға ауа
толтырып, ұртты томпитып, ауаны шығару, ерінді алға созып, күлу.
Күлкінің көмегімен көңіл күйді жақсартуға болады. Адам күлгенде
қанға көтеріңкі көціл күйге кемектесетін ерекше гормондар келіп
түседі. Сонымен бірге жылы сөздер де көңіл күйді жақсартады. Қазір
бір бірімізге комплимент айтуды үйренеміз.
• Комплимент деген не? Бүл өзге біреуге арналған жағымды, мақтау,
жылы сөздер және ол сөздер шын жүректен, таза ниетпен айтылуы
керек екенін есте ұстаңдар. Өзге біреу саған комплимент
айтқанда рақмет айту керек. Бір бірімізге комплимент айтайық
ойыншы кезек беріледі. Балалар, бір бірлеріңе жиі жылы сөздер
айтыңдар.
• Сонымен бірге көңіл күйдің қошы болмағанда, шаршаған кезде
денені бос ұстап. бірнеше жаттығу жасаса. адам өзін сергек
сезінеді. Қазір сондай бір жаттыгуды жасайық. Ол үшін ыңғайлы'
отырып.. зейінімізді бір затқа аударып, 5-тен 0-гедейіи
санаймыз. 0 санына келгенде жаймен көзімізді жүмып, ештеңе
ойламаймыз, тек музыка эуеніне және менің айтқандарьша қүлақ
түреміз. (Балу музыка ойнап түрады).
Мен денемді босаңсытып, өзімді, бүкіл мүшелерімді бірқалыпты,
сабырлы ұстаймын. Жаныма жағымды күйдемін, жеңіл тыныс алып, күш
алудамын. (Музыка жылдамырақ ойнайды). Өзімді сергек сезіндім, аяк-
қолымнан, кеуде мен иығымнан босаңсу сезімі кетіп, бұлшық еттерім
жеңілдеп.. өзімді жеңіл сезінудемін. Салқын суға түскендей сергіп,
жақсы дем алдым, көңіл күйім көтеріліп, өзімен сенімдімін!
Ал енді көзімізді ашамыз. Өздеріңді калай сезіндіндер?
- Балалар, сендердің сабақка ынталарыңның арқасында күн шуағы
молайып, бізді өзінің жылуымен жылытты. Сендердің көңіл күйлерің
үнемі көтеріңкі болсын, ол үшін жаныңдағы достарыңның жанын түсіне
біліңдер, бір бірлеріңе кемектесіп, қолдап жүрсеңдер, достык қарым
-қатынастарың нығаяды, өздеріңе сенімді боласыңдар. Ал көтеріңкі
көңіл күй, достық қарым- қатынас, түсіністік денсаулықтың негізі,
адамға рухани күш береді. Өзгеге сүйіспеншілік сезімімізді сыйласақ,
ол сезім міндетті түрде өзімізге қайта келеді.
Көтеріңкі көңіл күй!
Сабақтың мақсаты: оқушыны өз денсаулығына жауапкершілікпен қарауға
тәрбиелеу.
Білімділік міндеті: күн тэртібін сақтауға, өзін қадірлеп, өз
денсаулығын басқара білуге үйрету;
Дамытушылық міндеті: есте сақтау қабілетін жәііз ш.ьіғормашылық
белсенділігін артгыру;
Тәрбиелік мақсаты: өз денсаулығын сақтаудың, денені жаттықтыру мен
қозғалыс белсенділігінің маңыздылығын түсіндіріп соған тэрбиелеу.
Сабақ мазмұны
1. Релаксация жаттығулары.
2. Белсенді жаттығулар.
3. Ойын.
Релаксация жаттыгулары
Релаксация эдістерін қолданғанда кезең кезеңімен босаңсу жағдайына
өту эдісін ұстану өте маңызды. Бұл жаттығуларды орындағанда баяу
жағымды музыканың сүйемелдеуі де керек.
кезең. Денені бос ұстап, ыңғайлы отырады.
2кезең, Көзді жұмып, тыныштанып бүкіл денені ойша шолу.
3 кезең. Денені бос ұстап, өз өзіңді жағымды, көңілді сезіну
(өмірдегі жағымды кезеңді еске алу).
1. Сіз алақаныңызда өте құнды, өзіңізге қымбат затты ұстап тұрсыз,
әлдекім сол затты сізден тартып алғысы келеді. Сіз оны бергіңіз
келмей жұдырығыңызды қатты түйесіз, тағы да күшіңіз жеткенше
қысасыз, жаңағы элдекім кеткен соң жұдырықтъі ашып,
саусақтарыңызды босаңсытасыз.
2. Көзді жұмып, өзімізді элі күлтелерін ашпаған гүл деп сезінейік.
Енді гүл күлтелерін баяу ашып, күнге қарай ұмтылуда. Денемізді
бос ұстап жоғары көтерілеміз. Көзімізді ашып, қолымызды
сілкілейміз.
3. (Балалар қол ұстасып шеңберленіп турады) Балалар кезекпен кезек
барлык адамзатқа жақсы денсаулыққа арналған тілектер айтады.
4.(Балауыз немесе шам қолдапып орындалады) Балалар алақанымеы
шамның жылуын сезініп, жаймен алақанын шамнан қашықтатып, жылуды
сезіну арақашықтығын анықтайды. Не сезінгендерін, қандай ойлары
барын айтады (Мысалы, жылу, от менің анам, егер мен одан қашықтасам
өзімді жалғыз сезінемін.
Жылу бұл біздің денсаулығымыз, егер денсаулықты күтпесек, жылудан
қашықтасақ ауырамыз т.б.).
Белсенді жаттыгулар
Қимылмен, бет мимикасымен эмоционалды жағдайды көрсету.
Ашулану - бет әлпет арқылы қабақты түю.
Көңілсіздік — еңсені түсіру.
Қорқу - аяқты тарсылдату.
Куаныш - көзбен күлу.
Алақанды қызғанша ысқылайды. Саусақтарды сілкілеп қолды дем
алдырады, жаттығуды қайталайды.
Қолды қайшылайды, жаймен қолды шеңберлеп айналдырады.
Көзге арналған жаттығу. Стрелканың бағытымен көзді жүргіземіз.
Сабаққа дайындық кезеңі
Дүйсенбі - бастауыш сынып оқушыларына өте ауыр күн. Кейбір балалар
бірінші сабаққа кешігіп келеді, екіншілері сабаққа еш дайындықсыз
келеді, үшінші бір балалар өте сергек, көңілді, айтатын эңгімесін
жеткізуге тырысады. Сондықтан сабақтың алғашқы 5-7 минуты сыныпты
ұйымдастыруға, оқушыларды тыңдауға кетеді. Демалыстан кейін оқушылар
жүмыс істеуге құлықсыз, сабаққа зейін аударуы төмен болады.
Мұғалімге оқушылардың көңіл күйін өзіне аударып, тақырыпқа қызықтыру
үшін түрлі эдістемелер қолдануына тура келеді. Бірінші сабақты
музыканың сүйемелдеуімен қыскаша әңгіме айтудан бастаған дұрыс.
Әңгіме тақырыбы міндетті түрде тәрбиеге арналып, басты мақсат
оқушыларды сергітуге, ұйымдастыруға арналады. Мысалға бірнеше
тақырыпқа тоқталайық.
1-тақырып: Кикілжіңнен қалай шығуға болады?,
Кикілжің - бұл адамдар арасындағы таластан туындайтын
келіспеушілік. Қалыпты эңгімелесу барысында ойламаған жерден
кикілжің туады. Одан қалай шығуға болады? Ешқашан дауыс көтерме,
іштей өзінді тежеп, үзілді-кесілді пікір айтудан аулақ бол. Ешқашан
қатты қысым жасама. Әңгімелесіп отырған адамға жылы жүзбен, күліп
карап, оны түсінуге дайын екеніңді көрсет. Ешкімді күлкі, мазақ
етпе, сынама, әркімнің өз пікірі барын есіңнен шығарма.
2-тақырып: Ертегі
Адамдар өзіне ұнамайтын іспен жиі айналысады. Үлкендер мұндай
жағдайға түсіністікпен қарап, мэселені жеңіл шешеді. Ал жас
балаларға мұндай мэселелер өте қиынға соғады, себебі олардың ерік
күші элі элсіз, өздерін мәжбүрлей алмайды. Есесіне балалардың ой
қиялы жаксы жетілген, кез келген нәрсемен ойнайды. Мысалы, бөлмеңді
зұлым сиқыршы шашып кетті, нан сатып алу үшін сиқырлы элем- дүкенге
барасың, мейірімді періште сабақты орындауға көмектеседі т.б.
Ертегіні еске түсіріп, әр іске ой қиялмен көңілді кіріссеңдер кез
келген шаруа оңай шешіледі.
3-тақырып: Әр адам құрметтеуге лайық
Адамды не үшін қүрметтеуге болады? Әрбір адам құрметтеуге лайық
па? (Балаларга ойлануга уақыт беріледі.)
Әрбір адамда бір жақсы қасиет бар. Кейбір адамдар барлық іске
шебер болады да, енді бір адамдардың қолынан бір ғана іс жасау
келеді, есесіне ол сол шаруаны өте жақсы орындайды. Мысалы, біз
өзімізді алайық, біреулерің өлеңді жақсы айтсаңдар, екіншілеріңнің
жазу үлгілерің жақсы, үшінші бала мэтінді нақышына келтіріп,
дауыстап оқиды. Яғни эрқайсымыздың бойымызда құрметтеуге лайық бір
қасиет бар, сондықтан бір бірлеріңді сыйлап, құрметтеп жүрсеңдер
достарыңмен тату тэтті өмір сүресіңдер.
4-тақырып: Ұят деген не?
Мектепте қоңырау кезінде екі қыз ренжісіп қалды. Біреуі
екіншісіне: Сенің ұятың жоқ екен, ұятсыз! деді. Сендермен осы
туралы эңгімелескім келеді.
Көңілсіздік -яғни, қуаныштың лшқтығын білдіреді, үмітсіздік - яғни
еш үміт жоқ, ал ұятсыз деген нені білдіреді? (Балалар жауап береді.)
¥ят дегеніміз адамның екінші санасы, адамньң ішкі таразысы. Егер
адам жағымсыз іс жасаса, ішкі ұяты оны жазалайды: өз өзін кінәлайды,
жамандық жасағанын түсінеді, өкінеді, істеген ісін ұмытқысы келіп
тырысады, бірақ ұмыта алмай қиналады. Сендер қалай ойлайсыңдар
адамда ұят болу керек пе? Ал ұяты жоқ дегенді қалай түсінесіңдер? Ал
сендер қандай болғыларың келеді? ¥яты бар екен дегенді қалай
түсінесіңцер? ¥ят жақсы қасиет пе, жаман қасиет пе?
5-тақырып: Өзгенің қатесіне күлме
Сабақ үстінде Серік ережені айтып түрып қателесті. Сыныптағы біраз
оқушы күлді, әсіресе Ерлан қатты күлді. Келесі сабақта Ерлан тақтаға
шықты. Тапсырманы орындай алмай төмен баға алды. Оған балалар тағы
күлді, оларға қосылып Серік те күлді. Қоңырау кезінде Ерлан Серікке
келіп ренжіді, ал Серік оған: Алдыңғы сабақта сен маған күлгеніңде
орындығынан құлап қала жаздады емес не, енді келіп маған несіне
ренжисің деді. Осы оқиғаны естеріңде сактаңдаршы, қандай пікірлерің
бар?
Сонымен айналадағы адамдар саған түсіністікпен қарасың десең, сен
де қасыңдағы достарыңа түсіністікпен қарауың керек екен. Кез келген
адам кателеседі, ештеңе жасамайтын адам ғана қателеспейді.
6-тақырып: Мектеп
Мектеп - білім үясы. Мүнда сендер көп нәрсеге үйренесіңдер жэне
мектепте құпия білім әлемі бар. Оның қайда екенін білесіндер ме? Бір
қарағанда мектеп, оқу бөлмелері, тақта, парта қарапайым ғана
болғанымен, күнделікті оқу барысында білім әлеміне тереңдей
бересіңдер, өздеріңе күнде бір жаңалық ашасыңдар.
Тарыдай болып кіресің, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz