Көру теңеулері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Бірінші. Кіріспе.

Екінші. Негізгі бөлім.

Теңеу категориясы көркем әдебиеттегі ең негізгі бейнелеу тәсілдерінің

бірі.

2. 1. Теңеудің негізгі тәсілдері.

2. 2. Теңеулердің семантикалық тобы.

2. 2. 1. Көру теңеулері

2. 2. 2. Есту теңеулері.

2. 2. 3. Дәм сезімі теңеулері

2. 2. 4. Иіс сезімі теңеулері

2. 2. 5. Тері сезімі

2. 2. 6. Сезім - күй теңеулері

2. 3. Теңеулердің семантика - стилистикалық сипаты.

2. 3. 1. Теңеудің стильдік варияциялары.

2. 3. 1. 1. Метафоралық теңеулер.

2. 3. 1. 2. Эпитеттік теңеулер.

2. 3. 1. 3. Метонимиялық теңеулер.

2. 3. 1. 4. Синекдохалық теңеулер.

Үшінші. Қорытынды.

Төртінші. Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

Қосымша № 1

I Кіріспе.

Қазақтың тілі мен әдебиеті тарихын зерттеуш ғалымдардың пайымдауларына сүйенсек, қазақ халқы түрік тектес халықтардың ішіндегі сөздік қоры өте бай, тоқсан ауыз сөзді тобықтай түйінмен айтып түсіндіре алатын дана, адамның сезім мүшілеріне дереу әсер ететін, өмір-тіршіліктен тура алынған теңеулерді сөз тіркесіне қолдану арқылы оны түрлендіріп, пәрменді де қуатты түрге айналдыра алатын шебер, дуалы ауыздан шыққан жүйелі сөзге тоқтап, ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен шешен ұстамды да ақылды, парасатты халық деген тұжырымға келеміз.

Өзіміздің өткен тарихымызға ой жүгіртсек, көркем сөз өнері сонау ерте ғасырлардан бастау алатын белгілі. Бірақ кең-жазира өлкеде тіршілік тауқыметімен көшіп-қонып жүрген халқымыз жазу-сызу өнерін отырықты халықтан әнтек кейінірек өмірге енгізгені де ақиқат. Дей тұрғанмен, сөз қорын молайту, оны көркемсөз түрінде жетілдіру, өзара қатынас құралы ретіндегі өткірлігі мен шеберлігін шыңдау әрекеттері бір сәт те толастамай, халықтың көркем туындылары ауыз әдебиеті түрінде ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келді. Ауыз әдебиеті-халықтың ерте заманда, жазу-сызу өнері болмаған кезінде тудырған көркем шығармалары. Оған ертегі, өлең, мақал мен мәтел, тұрмыс-салт жырлары, жұмбақ, батырлар жыры, лиро-эпос, тарихи жырлар, айтыс өлеңдер т. б. кіреді. Ауыз әдебиеті шығармаларында халық өзінің өмірін, тұрмыс-тіршілігін, дүние танымын, әлеуметтік-таптық көзқарасын, еңбек кәсібін, басынан кешірген тарихи жағдайларын, қуанышы мен күйінішін, арман-мүдде, тілектерін бейнелеген. Ауыз әдебиеті тобына жататын шығармалардың бәрі де ауызша шығарылып, көпшілікке ауызша айту арқылы тараған. Ауыз әдебиетін тудырушы және оның иесі-халық.

Ауыз әдебиетінің қай түрін, қандай шығармаларын алсақ та, оны әуел баста жеке адамдар-ақындар мен жыршылар, жыраулар мен ертекшілер, сөз өнеріне икемі бар таланттар шығарған. Бірақ ертеде жазу өнері болмағандықтан, ауыз әдебиетін шығарушылардың аттары, өмірбаяны хатқа түспеген, сақталмаған. Алғашқыда жеке адамдар шығарған ауыз әдебиетінің үлгілері ғасырдар-ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа ауызша жалғасып, өңделіп, сұрыпталып, өзгерістер енгізіліп, көпшіліктің, біртіндеп бүкіл халықтың туындысы болып кеткен. Міне осындай көркем ауыз әдебиеті үлгісінің бір түрі-мақал мен мәтел.

Мақал-нақыл сөздің бір түрі. Өмір құбылыстарын жинақтайтын, типтендіретін бір не екі тармақтан құралып, алдыңғысына шарт не жалпы пайымдау, соңғысында қорытынды шығаратын, түйінді пікір айтатын, өте ықшам, бейнелі халықтық поэтикалық жанр. Ғасырлар бойы екшелген, қырланған, алуан мазмұнды, сан тарапты сөз мәйегі. Мақал өлең, кейде қара сөз түрінде болып келеді де, тура мағынада және ауыспалы мағынада қолданылады. Ауыспалы мағынадағы сөздер астарлы, біртұтас ойды білдіреді.

Мәтел - қорытынды түйіндеуі туралай айтылмайтын қарама-қарсы шендестіруі жоқ, тұжырымы тұспалды, ықшам да кестелі нақыл сөз. (Мысалы: «Апама жездем сай») . Мәтел мақалға өте ұқсас. Сондықтан да ауыз әдебиті үлгілерінің ішінде мақал мен мәтел қос сөз іспетті тіркес түрінде «мақал-мәтелдер» деп айтылып та, жазылып та жүр. Бірақ, нақтылап ой жүгіртсек өзара елеулі айырмашылықтары да бар. Мәтелдер көбінесе мақалдай екі тармақты емес, сыңар болып келеді. Егер сөз үстемеленсе мәтел мақалға айналады. (Мысалы: «Асатпай жатып құлдық деп» - бұл мәтел. Ал, «Асатпай жатып құлдық ұрма» - бұл мақал) . Мәтел де мақал сияқты тура мағынасында да, ауыспалы немесе астарлы мағынасында да қолданылады. Мәтел айтылған пікірге айшық бітіреді, сезімге әсерлілігін күшейтеді.

Мақал-мәтелдер, әр кездегі адамдардың қоғамдық тұрмыс-тіршілігіне байланысты туып қалыптасқан. Халықтың қоғамдық өмірінен, тұрмыс-тіршілігінен, өзара қарыс-қатынасынан, ғасырлар бойындағы еңбек тәжірибесінен туған даналық сөз ретінде қолданылып, кейінгі ұрпаққа үлгі етілген. Әлеуметтік мәселелерді шешу үшін тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні ретінде халық даналығынан туындаған осы мақал-мәтелдерді пайдаланған. Қазақ халықының көп ғасыр бойына жасаған ауыз әдебиеті, бертін келе жазба әдебиеттің туып қалыптасуы, дамуы жолында орасан зор қызмет атқарды. Жазба әдебиеттің қайраткерлері өздерінің әдеби туындыларында ауыз әдебиетінің үлгілерін, тіл байлығын, сюжеттерін молынан пайдаланып келеді. Сондай-ақ, жазба әдебиеттің ақын-жазушыларының құнды пікір, әрлі нақыл сөздерінің мақал-мәтелге айналғандарын олардың шығармаларынан жиі кездестіруге болады. Мысалы: «Ғылым таппай мақтанба» (Абай), «Жалғанды жалпағынан басып өтіп» (Жамбыл)

Тілдің нәрлігін, бейнелеу құдіретін арттырып, телегей-теңіз ой толқынын ықшамдап, жүйелеп келіп, ауыспалы да салыстырмалы мағынада түйіндеу арқылы тыңдаушы мен оқушыға жеткізудің бірден-бір тиімді түрі- теңеу тәсілі . Бұл ауыз әдебиетіне де жазба әдебиетке де қатысты.

Қазақ тіліндегі теңеулердің грамматикалық табиғаты, струкуралық ерекшелігі, семантикалық құрылымы, образдық жүйесі, стильдік сипаты әлі толық зерттелген жоқ. Теңеу сияқты аса пәрменді көркемдеу, бейнелеу тәсілінің ерекшеліктері мен сипатын анықтап, теңеу дегеніміз не деген сұраққа бір ғана сөзбен жауап беру қиын. Себебі теңеу - тіл мен ойлау проблемасының ауқымындағы өте күрделі құбылыс. Бұны логика пәні таным құралы ретінде зерттесе, философияда эстетикалық категория ретінде қарастырады. Ал, әдебиет тану ғылымы теңеуді көркемдеу, бейнелеу тәсілдерінің қатарында тексерсе, тіл білімі оны лингвистикалық категориялардың санатына қосады. Бұдан басқа әдебиет тану ғылымы мен тіл білімінің аралығынан орын алатын стилистика пәні және бар.

Теңеу дегеніміз не? Бұл сауалға жауап беру үшін ғалымдар аз еңбектеніп жүрген жоқ. Солардың ішінде қазақ филологтары Қ. Жұмалиев, З. Ахметов, З. Қабдолов, М. Базарбаев, орыс ғалымдары Л. И. Тимофеев, И. В. Гутаров, А. И. Федоров, А. Т. Рубайло, Б. В. Томашевский тағы басқалар бар. З. Ахметов: «Теңеу - белгісіз нәрсені белгілі нәрсе арқылы, күрделі нәрсені қарапайым нәрсе арқылы, алысты жақын нәрсе арқылы айқындап көрсету» - деген тұжырым жасаса, И. В. Гутаров: «Теңеу дегеніміз-суреттеуді неғұрлым көрнекті ету мақсатымен бір затты, ұғымды, күйді басқа бір заттармен, ұғымдармен салыстыруға негізделген көркемдеу тәсілі» дейді. Ал, Л. И. Тимофеев: «Екі құбылысты бір-біріне жанастыра отырып, біреуінің қосалқы белгілері арқылы екіншісін сипаттайтын троптың ең қарапайым, ең алғашқы түрі теңеу болып табылады» деп тұжырымыдайды.

Көркем әдебиет деген ұғым, көркем сөз деген ұғыммен ұштасып, астасып, тұратынын ескерсек, сөзді бейнелеу, көркемдеу тәсілдерінің ішіндегі ең бастысы, ең пәрмендісі - теңеу категориясы дегеніміз ең көне, ең қарапайым, ең көп тараған бейнелеу тәсілдерінің бірі екендігін түсінеміз. Теңеу - құбылысты жанама жолмен сипаттап көрсетудің стилистика мен поэтикада қолданылатын әдістерінің бірі. Белгісіз нәрсені белгілі нәрсемен салыстыру арқылы көзге елесетету. Жазушы яки ақын өзі бейнелеп көрсетпек болған объектісін басқа нәрсемен салыстырып та суреттейді. (Мысалы: Нажағайдай жарқылдай) . әдеби теңеулердің басым көпшілігі қазақ тілінде зат есімге, есімше мен етістікке жалғанған - тай (- тей), - дай (- дей), - ша (- ше), дейін (- дейін) жұрнақтары арқылы жасалады: Мыс: «Оның сөзі көкте жанған жұлдыздай» (Жамбыл), «Тотыдайын таранған» («Қыз Жібек» эпосы) .

Енді көркем әдебиеттегі ең көне, ауыз әдебиетінде, жазба әдебиетте де ақындар мен жазушылардың, жыраулар мен шешендердің ең көп қолданатын қарапайым бейнелеу өнері - теңеу категориясы туралы негізгі бөлімге - теңеудің тәсілдері, семантикалық топаталуы, семантика - стилистикалық сипатына жеке - жеке тоқталайық.

ІІ Негізгі бөлім

Теңеу категориясы - көркем әдебиеттегі ең көне, ең көп қолданылатын, қарапайым бейнелеу тәсілдерінің бірі.

2. 1. Теңеудің негізгі тәсілдері туралы

Теңеу жасадың қазақтың барлық филологы ғалымдары мойындаған өзіндік тәсілдері бар. Солардың ішінен ең негізгі тоғыз тәсілді алып, нақты мысалдармен талдап көрейк.

2. 1. 1. Бейне сөзінің көмегімен жасалған теңеулер

Мысалы.

«Жұмбақтас» бейне арыстан шөгіп жатқан,

Айбатты жалбыр жалын төгіп жатқан (С. С),

Шалкөде - төсі жайлау, бауры құрақ

Бұлағың жылтылдаған бейне сынап (Ж. С),

Міне түн, көк ғаршында алыс жұлдыз

Жымыңдап, шыпырлап тұр бейне жас қыз (С. В. ),

Сөйлесе сөзі әдемі әм мағыналы,

Күлкісі бейне бұлбұл құс сайрайды (А. ) .

Осындағы «Жұмбақтас» бейне арыстан шөгіп жаткан» «бұлағың жылтылдаған бейне сынап», «алыс жұлдыз жымыңдап тұр шыпырлап бейне жас қыз», «күлкісі бейне бұлбүл кұс сайрайды» конструкциялары өздерінің структуралық құрылымы жағынан теңеуге қойылатын шарттарға толық сәйкес келеді. Мәселен, «жұмбақтас» - предмет, арыстан - образ, шегіп жатқан - белгі (қасиет) . Олай болса, бейне сөзі ол - теңеу тудыратын басты тәсілдердің бірі.

2. 1. 2. Тең сөзінің көмегімен жасалатын теңеулер.

Тең сөзі де теңеу жасайтын тәсілдердің қатарына жатады. Мысалы:

Әйел адам гүлмен тең, дымды сүймек,

Көзінен жасы шықса, бойына ем (Л. ),

Қайғың болар шермен тең,

Қара көңлің жермен тең (А. ),

Ердің көңілі күнмен тең,

Ездің көңілі түн мен тең (Ә. Т. ) .

Бұл мысалдардағы тең сезімен келген конструкциялардың бәрі де теңеулер болып табылады. Мұнда бейне сөзіндегідей структуралық белгі көзге ұрып тұрған жоқ. Яғни тең сөзінің көмегімен жасалатын теңеулерде тенеудің үш элементі қатар жүре бермейді. Көп жағдайда предмет пен образды дәнекерлеуші элемент («белгі») айтылмайды. Сол себепті тең сөзінің теңеу жасайтын тәсіл екенін анықтайтын критерий семантикалық белгі болып табылады. Бұлар метафора болған болса, онда олардың «образдары» келтірінді мағынада жұмсалған болар еді. Ал жоғарыдағы мысалдардың барлығында да олар («образдар») өздерінің тура мағыналарында жұмсалған. Бұл айтқанымыз - тең сөзінің теңеулік тәсіл екенін көрсететін бірінші дәлел. Екінші дәлеліміз: «әйел адам гүлмен тең, дымды сүймек» теңеуінің үш элементі түгелдей айтылған. Мұнда предмет - әйел адам, образ - гүл, белгі - дымды сүю. Бұл айтқанымызды айқындай түссек, былай болады: гүл - нәзік өсімдік, ол ерекше күтімді қажет етеді, яғни ол ылғи да суарып тұруды керексінеді; әйел адамның жаны да нәзік, ол қуаныш, қайғы, махаббат, жауыздық тәрізді нәрселерді жанымен ұғының жүрегімен қабылдайды; оларға өзгеше тебіреніп ерекше елтиді; осы күшті сезім оның көзінен жас болып тамшылайды; демек, көз жасы әйел адамға тән сезім көріністерінің айнымас атрибуты болып табылады. Сонымен гүлгe су керек, әйел адамға көз жасы тән. Олай болса, гүл де, әйел адам да «дымды сүйеді», ендеше талданып отырған теңеудегі «дымды сүймек»-осы теңеудің белгісі (қасиеті) .

дай-дей, - тай-тей, - дайын-дейгін, тайын-тейін жұрнақтарының көмегімен жасалатын теңеулер.
ша-ше, жұрнақтарының көмегімен жасалатын теңеулер.
секілді, сияқты, тәрізді сөздерінің көмегімен жасалатын теңеулер.
ұқсас (ұқсайды, ұқсап, ұқсаған) сөзінің көмегімен жасалатын теңеулер.

Мысалы:

Қобыландының айбаты

Арыстанға ұқсады (Б. Ж. ) .

Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас,

Өтті, өлді, тағдыр жоқ қайта келмек (А. ),

Жолдастарына қадірлі, өйткені жолдасына коң етін ойып бергендей, өтірікке жоқ, бір сөзді жігіт, сөйлегенде, даусы дөнен қошқардың маңырағанына ұқсайды (С. С. ), Жалпақ қара бұжыр беті қара шұбар бүркіттің жотасына ұқсайды (С. М. ), Енді апаннан ата жөнелген қасқырға ұқсап, әр окоптан сұр киінген неміс солдаты тұра салып, қашып барады (Ғ. М. ) .

Бұл тәсіл - теңеу тудыратын ең пәрменді тәсілдердің бірі. Ұқсас сөзінің қатысуымен жасалған теңеулік конструкция да, басқа теңеулік конструкциялар сияқты, үш мүшеден тұрады да, теңеулік мағына, соған орай, теңеулік образ жасайды. Жалпы алғанда, ұқсас сөзінің қатысуымен жасалған теңеулердің басым көпшілігінің үш элементі қатар жүреді, сол себепті бұдан теңеулік мағына айқын аңғарылып тұрады. Мәселен, мына теңеулердің үш ^: элементі де бар: «бір минут бір кісінің өміріне ұқсас, етті, өлді, тағдыр жоқ қайта келмек», «апаннан ата жөнелген қасқырға ұқсап, неміс солдаты қашып барады» т. с. с. Демек, ұқсас (ұқсап, ұқсаған, ұқсайды) сөзінің көмегімен жасалатын теңеулік конструкция-қазақ тілінің ертеден бері келе жатқан етене, өнімді тәсілі.

2. 1. 7. Шығыс септігінің жалғаулары арқылы жасалатын теңеулер

Қазақ тілінде дәл бүгінгі күнге шейін шет қақпай қалып өгейсіреп жүрген тағы бір дәл осындай тәсіл бар. Oл - шығыс сепігінің жалғаулары арқылы теңеулік образ жасайтын тэсіл. Мәселен, ауызекі тілде қазақтар "қой" - жуас» «иттің етінен жек көру», «бетегеден биік, жуаннан аласа», «сүттен ақ, судан таза», «алтыннан ардақты - күмістен салмақты» деген тәріздес сөз тіркесі мол қолданады. Мұндай тіркестер бір нәрсенің екінші бір нәрседен артық яки кем екенін көрсету үшін өздері «сұранып тұрады. Бұл тәсілдің көмегімен сапалық ұғымдар бір-бірімен салыстырылып, сол салыстырудың нәтижесінде теңеулік образ жасалады. Қараныз:

Белі нәзік талып тұр,

Тартқан сымнан жіңішке,

Үзіліп кетпей неғып тұр!? (Б. Ж. ),

Ақылы жақсы адамның дариядан мол

Мені іздеп ептіп кепсіз жеті жүз қол (Б. Ж) .

Қызығы бұл дүниенің балдан тәтті,

Көңілге бек сақтаған қанағатты (М. ),

- Ай осы ауылнайды иттің етінен жек көремін-деп сандыбай шоқпар таянып тұра бастады (І. Ж. ), Әйелдің судан тұнық, сүттен ақ көңілі бұлқан-талқан болатын (Ө. Қ. ) . Осы мысалдардың қай-қайсысынан болса да таза теңеулік мағына «аңқып» тұр. Және барлық мысалдардың брінеде теңеуге тән үш элемент түгелдей сақталған.

2. 1. 8. Теңеу жасайтын поэтикалық параллелизм.

Стилистикалық фигураның бұл түрінің бейнелеу, көркемдеу қызметінің теңеуге ұқсайтынын әдебиет зерттеушілері талай рет атап көрсеткен болатын. Мұнда екі нәрсе қатар алынады да, олар бір-бірімен салыстырылады. Бұл салыстыру сол қатар алынған екі немесе одан да көп заттың ұқсастығына негізделеді немесе екі ұдай нәрсені параллельдік салыстырудың нәтижесінде олардың арасындағы ұқсастық белгі ашылады. Параллелизм тәсілінің мәнісі мынада. Бір-біріне салыстырылатын нәрселердің образы мен предметі салалас құрмалас сөйлемнің жай сөйлемдеріне тсң бөлініп түседі. Яғни екі жай сөйлемнен құралған салалас құрмаластың алғашқы жай сөйлемі (бірінші компоненті) теңеудің образы қызметін аткарады да, соңғы жай сөйлемі (екінші компоненті) теңеудің предметі болып жұмсалады. Және бұл екі жай сөйлемге ортақ баяндауыштар болады. Сол ортақ баяндауыштардың біріншісі бір-ақ рет айтылып, екіншісі екі рет қайталанады. Осы ортақ баяндауыштар образ бен предметтің арасында дәнекер болып қызмет атқарады. Басқаша айтқанда, теңеулік мағына осы баяндауыштардыц мағыналарынан анық сезіліп тұрады. Теңеудің параллелизмдік тәсілінің классикалық үлгілері, әсіресе, ауыз әдебиетінде кеңінен тараған. Соның бірі-«Ер Тарғын» жырындағы Ақ Жүністің монологы».

Бұқар барсаң, қолаң бар,

Қолаңды көр де, шашым кер.

Зергер барсаң қасында

Алтыннан соққан түйме бар,

Түймені көр де, басым көр.

Молдаға барсаң қасында

Қиюлы жатқан қалам бар,

Қаламды көр де, қасым көр.

Имран барсаң, пісте бар,

Пістені көр де, мұрным көр.

Әр шәһарға қарасаң,

Құрулы тұрған күзгі бар,

Күзгіні көр де, көзім көр.

Самарқанд барсаң, сандал бар,

Сандалды көр де, тісім көр.

Ұсталарға барсаң, қасында

Тартулы жатқан сымдар бар,

Сымды көр де, қолым көр.

Тоғай барсан, тоғайда

Домаланған қоян бар,

Қоянды көр де, жоным кер.

Қара жерге кар жауар,

Қарды көр де, етім көр.

Қар үстіне қан тамар,

Қанды көр де, бетім көр (Б. Ж) .

Бұл монологта он теңеу бар. Мұндағы көзге образ болып жұмсалған күзгі мен піске образ болып қолданылған сандалдан басқаларынық бәрі де-қазақ теңеулерінің үйреншікті, танымал образдары. Тенеудің параллелизмдік тәсілінде теңеудің белгісі анықталмайды. Сөйтсе де онық не нәрсе екені ап-анық білініп тұрады. Мәселен «қарды көр де, етім көр», «қанды көр де, бетім кер» теңеулеріне тән белгілердің ақ, қызыл түстер екені бесенеден белгілі. Өзінін «Өлең сөздің теориясы» деген кітабында проф. 3. Ахметовте Ақ Жүніс монологындағы «суреттеу әдісі бастан аяк біріне-бірі жалғасып тізіліп тұрған тенеулерге негізделгендігін айрықша атап көрсеткен. Демек, поэтикалық параллелизм әдісі тенеулік -тәсілдердің бірі болып табылады.

2. 1. 9. Аралас тәсіл арқылы жасалатын теңеулер.

Мұнда жоғарыдағы тәсілдердің екеуі не үшеуі бірігіп келіп, теңеулік образ жасайды. Бұл жағдайда теңеудің мағынасы күшейіп, образы мейлінше айқындала түседі. Мысалы:

Қыздар жүр, дүр төгілген қолаң шашы.

Бейне піл тұмсығындай білеуленген (Д. Ә. ),

Майысқан бейне гүлдей толықсығап Кем емес алтын тақтан жар төсегі (А. ),

Дәл бейне ерте шыққан бүлдіргенше Суық соғып бүрісер дәмі енгенше (А),

3. Шайдоллалар кескен томар сықылды да, ал, отағасы,

сен бейне бір дәу терек секілдісің (X. Е. ),

4. Сөзің бір бейне ұқсас шалқар көлге,

Келіп тұр айтқаныңның бәрі жөнге (Айт),

5. Сенсіз маған жат төсек

Болар бейне көрмен тең (А. ),

6. Ұқсаймын шалға аққудай,

Ұқсаймын гүлдей сәбиге (С. Мәу. ) .

Жоғарыдағы мысалдардан көрініп отырғандай, бұл аралас тәсілдің морфологиялық құрамы мынадай болады:

а) бейне - дай-дей

ә) бейне - ша-ше, б) бейне - секілді (сықыллды, тәрізді, сияқты),

в) бейне - ұқсас,

г) бейне - тең,

ғ) ұқсас - дай-дей.

Сонымөн қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының жоғарыдағыдай тоғыз түрлі тәсілі бар екен. Рас, бұлардың теңеу жасаудағы үлес салмағы бірдей емес.

Олай болуы мүмкін де емес. Бүлардың ішіндегі ең пәрмендісі - дай-дей, -тай-тей, -дайын-дейін, -тайын-тейін жұрнағының көмегімен жасалатын тәсіл. Бүкіл қазақ теңеулерінің 70%-тен астамы осы тәсіл арқылы дүниеге келеді. Екінші орынды сияқты, сықылды, секілді, тәрізді тәсілі алады. Бұларға теңеулердің 10-15%-ке жуық үлесі тиеді. Үшінші орынды ша-ше жұрнағы арқылы жасалатын тәсіл, төртінші орынды ұқсас сөзінің көмегімен жасалатын тәсіл, бесінші орынды бейне сөзі тәсілі , алтыншы орынды -нан-нен, -данден, -таң-тен жалғауы тәсілі, жетінші орынды аралас тәсіл, ал сегізінші орынды тең сөзі тәсілі алады. Бұл айтылған сегіз тәсіл - қазақ тілінде теңеу жасаудың ең негізгі, ең басты тәсілдері.

Тілімізде теңеу жасаудың (теңеулік мағына тудырудың) бұлардан басқа да өнімсіз амалдары бар. Мысалы:

а) Ширығып шыдамы жоқ тұр ханыша,

У жеген бурыл бөрі порымданып (I. Ж. ) .

2. 2. Теңеулердің семантикалық тобы туралы.

Қазақтың филиолог - ғылымдары өз зерттеу еңбектері негізінде семантикалық топқа адамның сезім мүшелері арқылы сезінетін теңеулер жүйесін жатқызады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.