Түйсік жөніндегі ғылыми көз қарастары
Мазмұны.
Кіріспе.
Түйсік – таным негізі.
Түйсік адам тіршілік іс – әрекетіндегі рөлі.
Негізгі бөлім.
Түйсік туралы ұғым.
Түйсік жөніндегі ғылыми көз қарастары.
Түйсіктің физиологиялық негіздері.
Түйсіктің түрлері және оларды топтастырып жіктеу.
Түйсіктің жалпы заңдылықтары.
Түйсіктің өзара байланысы.
Түйсіктің тақырыбына зерттеу жұмыстары.
Практикалық тапсырмалар жүйесі.
Өзіңді – өзің танысаң – істің басы. Тренинг.
Өзіңді – өзің бағалау деңгейі. Тест.
Өзіңді ұстай білуге үйрен. Релаксация.
Қорытынды.
3.1 Бала түйсігінің дамуы мен қалыптасуы.
Пайдаланған әдебиеттер.
Тән сезіп, көзбен көрмек, мұрын иісі,
тіл дәмнен хабар бермек. Бесеуінен
мұндағы ой – хабар алып, жақсы –
жаман әр істі сол тексермек.
Шәкәрім Құдайберді ұлы.
Түйсік — таным негізі.
Біз енді танымдық психикалық процестерді қарастыруды бастап, ең алдымен,
олардың ішіндегі ең қарапайымы түйсіктерге тоқталамыз. Түйсік процесі сезім
мүшелеріне тітіркендіргіштер деп аталатын әр түрлі материалдық
факторлардың әсер етуі салдарынан пайда болады. Ал осы әсер ету процесі
тітіркену деп аталады. Тітіркенудің өзі басқа орталыққа бағытталған немесе
афференттік жүйкелер арқылы бас ми қыртысына өтіп, түйсікті-тудыратын
қозу процесін тудырады. Осылайша түйсік объективтік ақиқатты сезімдік
бейнелендіру болып табылады Олар сананың сыртқы ортамен байланысын
қамтамасыз етіп объективті дүние заттары мен құбылыстарының
қасиеттерін бейнелейді.
Түйсік- бұл материалдық дүние заггары мен құбылыстарының, сондай-ақ
организмнің ішкі күйлерінің жеке қасиеттерін бейнелеуде көрінетін қарапайым
психикалық процесс. Бүл процесс материалдық тітіркендіргіштердің сәйкес
рецепторларға тікелей әсері нәтижесінде жүзеге асады.
Рецептор - бұл дененің үстінде немесе оның ішінде орналасатын және
табиғаты жағынан әр түрлі тітіркендіргіштерді физикалық, химиялық,
механикалық және т.б. қабылдауға жөне оларды жүйкелік электр импульстеріне
түрлендіруге арналған арнайы органикалық қүрылғы.
Эволюция барысында әрбір рецептор белгілі бір тітіркендіргішке арнайы
бейімделе отырып, дамыған. Осылайша, тангорецепторлар - сипап сезуді
сезінуге, аусторецепторлар - дәм сезу тітіркендіргіштерін түйсінуге,
стиборецепторлар - иіс сезуге, фонорецепторлар - дыбыстық
тітіркендіргіштерді және фоторе-цепторлар жарықтық (немесе сәулелік)
рецепторларды түйсінуге бейімделген.
Алайда кейбір парадоксалды жағдайларда адекватты емес тітіркендіргіш
белгілі бір рецепторға эсер ете отырып, оған тән түйсіктерді тудыруы
мүмкін. Осылайша, мысалы, электр тоғы немесе күшті қысым коздің жарығын
тудыруы мүмкін (мысалы, соққы кезіңде көзден үшқьш шығады). Бұл өте сирек
жағдайларда болады. Ал, жалпы алғанда, туйсіктер арнайы сезім мүшелері
(анализаторлар) арқылы тек өзіне ғана тән тітіркендіргіштерді түйсінуге
арналған, яғни, кэбінесе объективті болып келеді. Бұл жерде тағы бір
ескеретін нәрсе, түйсіктер сезім мүшелерінің, рецепторлардың арнайы
қызметіне немесе спецификалық энергиясына (И. Мюллер түжырымдағандай)
байланысты емес, ал, негізінен, сыртқы тітіркендіргіштердің қасиетгеріне
тәуелді болады.
Түйсіктер біздің дүниежүзіндегі білімдеріміздің ғана емес, сондай-ақ
біздің сезімдеріміз бен эмоцияларымыздың да кайнар көзі болып табылады.
Эмоциялық күйзелістің ең қарапайым түрі - бұл түйсіктің сезімдік немесе
эмоциялық тоны, яғни түйсіктермен байланысты болатын сезім. Мысалы, кейбір
түстер, дыбыстар
иістердің, олардың мініне, олармен байланысты болатын естеліктер мен
ойларға тәуелсіз, бізде жағымды немесе жағымсыз сезімді тудыратыны
бәрімізге жақсы белгілі. Әдемі дауыстың дыбысы, шабдалының дәмі, раущан
гүлінің иісі - жақсы, жағымды эмоциялық тонды тудырады. Пышақтың шыныға
үйкелгендегі сықыры жағымсыз эмоциялық тонға ие болады. Сонымен, түйсіктер
эмоциялардың пайда болуында да үлкен рөл атқарады.
Түйсіктердің адам тіршілік іс-әрекетіндегі рөлі.
Түисіктердің адам тіршілік іс-әрекетіндегі рөлі өте зор, себебі олар
бізге сыртқы дүние және өзіміз жайлы білімдерді береді. Сыртқы ортаның сан-
алуан әсерлері, дыбыстары мен бояулары, иістері мен температурасы, мөлшері
және т.б. жөнінде мәліметгі біз сезім мүшелеріміз арқылы оларды жан-жақгы
танып білеміз.
Сезім мүшелерінің ақпаратты алу, сұрыптау, жинау жөне миға жіберу
процестері негізінде әсер еткен объектінің адекватты (шындыққа сәйкес)
бейнесі қалыптасады. Осындай күрделі процесс, В.ТІ. Зинченконың пікірінше,
үздіксіз болып отырады. Ол секундына мыңнан астам өтетін операциялардан
тұрады.
Сезім мүшелері — сыртқы дүниені адам санасына жеткізетін каналдар. Сезім
мүшелері адамның сыртқы ортада жөне өз ішкі күйінде багдарлай алуына
мүмкіндік береді.
Адамда қоршаған дүниеден акпаратты алу тепе-тендікте немесе баланста
болуы қажет. Ақпаратгық баланысқа қарсы ақпараттық салмақ түсу мен
ақгараттық жетіспеушілік (сенсорлық изоляция) сияқты құбылыстар кездеседі.
Бұл екі келеңсіз жағдайлар организмнің күрделі функционалдық бүзылысьша
альш келеді.
Сенсорлык, изоляция дегеніміз - адамның ұзақ уақыттық, толық немесе
жартылай сенсорлық әсерлерден айрылуы. Осы түрғыдан сенсорлық ақпарат алуды
шектеу бойынша жүргізілген эксперименттік зерттеулердің нәтижелері өте
көрнекті болып табылады. Бүл эксперименттерде зерттелушіні арнайы
камераларға орналастырып, толық сенсорлық изоляцияға дейінгі жағдайға
жеткізген. Бірнеше сағаттан кейін-ақ зерттелуші мазасыздық күйіне жетіл,
эксперимента доғаруды сұраған. Ал ұзақ мерзімдік эксперимент жағдайына
түскен зерттелушілер, алдымен, уақыттық бағдардан, ал одан кейін, тіптен,
ойлау кабілетінен айырылған. Олар, тіпті, оңай есептерді шеше алмай,
көбісінде ес процесінің бұзылысы байқалған. Зерттелушілердің 80%-на
жуығында көру галлюцинациялары пайда болған. Осындай эксперименттерге
адамдар 2-3 күннен артық шыдамаған. Жасанды тітіркендіру әдістері арқылы
жасалған көптеген байқаулар көрсеткендей, қазіргі кезде әр түрлі
сезгіштіктің мидағы локализациясын анықтауға болады. Мысалы:
Көру сезгіштігі мидың желке бөлімдерінде орналасқан.
Есту сезгіштігі жоғарғы самай иірімдерінің орта бөлімінде
локализацияланады.
З.Сипап сезу-қозғалыстық сезгіштік артқы орталық иірімдерде орналасқан.
Түйсіктің пайда болуы үшін анализаторлардың тұтас, бірыңғай жұмысы қажет.
Рецептор сырттан келетін энергияны жүйке процесіне ауыстырғанда тітіркену
басталады. Бүл процесс рецептордан орталыққа бағытталған жүйкелік жол
арқылы анализатордың жұлындағы орталығына немесе бас миының ядролық
бөліміне жетеді. Қозу анализатордың қыртыс клеткаларына жеткенде адам
тітіркендіргіштің қасиетін түйсініп ажыратады, содан кейін организмнің оған
жауап беруі жүзеге асады.
Организмнің осындай үйлесімді жүмысы рефлекторлық доға механизмі арқылы
қызмет етеді. Рефлекторлық доға рецептордан, өткізгіш жолдардан және
эффектордан түрады. Рефлекторлык доғада жүретін процестердің динамикасы
болып сыртқы әсерлердің қасиетіне өзіндік сәйкестелу табылады. Мысалы,
сипап сезу дәл сондай процесс. Себебі қолдардың қимыл-козғалысы берілген
объектінің құрылымына сәйкес келіп, оның қалпын қайталайды. Сонымен қатар
көру, есту, сөйлеу мүшелері де өздері қабылдайтын объектінің қасиеттеріне
сәйкестеніп, козғалыстар жасайды.
Түйсіктің пайда болуында эффекторлық процестердің қатысын көрсеткен
көптеген зерттеулер түйсіктің психикалық құбылыс ретінде организмнің жауап
қайтуынсыз және оның сәйкестігінсіз болуы мүмкін еместігі жөнінде
қорытындыларға келді. Сезім мүшелері қозғалыс мүшелерімен тығыз байланысты
болады, және қозғалыс мүшелері организмнің тек бейімделу жөне атқарушы
қызметін атқарып ғана коймай, сондай-ақ ақпарат алуда маңызды рөл атқарады.
Түйсік туралы жалпы ұғым.
1. Материалдық дүниедегі заттар мен құбылыстардың жеке сипаттарының
біздің сезім мүшелерімізге әсер етіп, оның миымызда бейнелеуін түйсік деп
атаймыз.
Түйсік - біздің айналамызда, ішкі жан дүниемізде не болып жатқанын
хабарлап отыратын қарапайым психикалық процесс, осы процестің арқасында біз
ортаны бағдарлап, соның жағдайына қарай қимыл жасауға тырысамыз. Түйсік
себепсіз тумайды. Біз түйсік арқылы заттың формасын, түсін, көлемін
білеміз. Қолымызбен қозғап, заттың салмағын білеміз. Түйсік арқылы болмаса,
біз басқа жолмен заттың ешқандай формалары туралы да, қозғалыстың формалары
туралы да біле алмаймыз. Түйсік таным процестеріне жатады, өйткені адам
таным процесі арқылы дүниені таниды. Түйсік басқа психикалық процестерге
қабылдауға, есте сақтауға, ойлауға, қиялға материал береді. Адам дүниені ең
алдымен өзінің сезім мүшелері арқылы ғана түйсінеді. Заттар мен құбылыстар
адамның сезім мүшелеріне тікелей әсер тигізбесе түйсіну де пайда болмайды.
Түйсіну арқылы адам өзінің дене мүшелерінің қимылын, аштырын я тоңтығын,
ішкі дене мүшелерінің ауырғанын тағы осы сияқты әсерлерді де сезеді.
Түйсіну біздің санамызды сыртқы дүниемен байланыстырып отырады.
Хайуандар да түйсінеді. Біраң адам мен хайуанаттардың түйсінулерінің
арасында үлкен айырмашылық бар. Хайуанаттардың психикалық әрекеттері де
сыртқы дүниенің сәулелері болып табылады. Бірақ, олардың дүниені
сәулелендіру айналасындағы қоршаумен тек биологиялың байланысын ғана
сәулелендіреді, екіншіден, олардың сезім мүшелерінің сезгіштігі шектеулі
болады. Адамның дүниені тануы сезім мүшелері табиғи заттарды түйсінумен
ғана тынбайды, сонымен бірге ол өз еңбегімен жасап шығаратын заттарды да
түйсініп отырады. Адамның дүниені тануы хайуанаттардай жалғыз ғана, оның
сезім мүшелері биологиялық құбылыстары мен олардың құрал-саймандар арқылы,
жай сезім мүшелерімен түйсіне алмайтын заттарды да түйсіне алады. Мәселен,
бүркіттің көзі ңаншалыңты үлкен болғанымен заттардың белгілерін айыруға
келгенде ол адамның көргенінің көбін көре алмайды. Иттің иіскеу сезімі
қаншалықты күшті болғанымен ол адам ажырататын иістердің мәнін ажырата
алмайды.
Түйсіктер жөнінде ғылыми көзқарастар.
Түйсіктер адамға қоршаған орта мен өз тәнінің сигналдарын қабылдап,
олардың қасиеттері мен белгілерін бейнелеуге мүмкіндік береді. Олар адамды
төңіректегі дүниемен байланыстырып, негізгі таным кезі ретіндс қызмет
етеді, солар арқасында адамның Даму мүмкіндігі ашылады. Бірак аталған
тұжырымдардың айдан-анықтығына қарамастан, философия тарихында олар бірнеше
рет күмәндікпен сынға алынды. Идеалист философтар түйсікті біздің арнайы
өміріміздің емес, ол табиғаттан берілген, сырткы әсерлерге тәуелсіз
санамыздың ішкі қалпы, ақыл-ой қабілетіміз, - деп топшылаған. Рационализм
философиясының негізіне алынған мұндай көзқарас мәні: психикапық процестер
күрделі тарихи дамудың жемісі емес, сана мен ақылдың қоғамдық болмысқа
қатысы жоқ, олардың бәрі адам рухының түсіндіріп болмас, тума берілген
қасиеті. Идеалистік тұжырымдарды қолдаушы философтар мен психологтар
түйсіктердің адамды сыртқы дүниемен байланыстыратыны жөніндегі күмәнсіз
ережені жоққа шығарып, олардың адамды қоршаған дүниеден бөлектеп, екі араға
ажыратқыш дуал болып түседі деген қисынға келмейтін пікірдің дұрыстығын
дәлелдегісі кследі.
Бұл көзқарасты кезінде философ-идеалистер (Д. Беркли, Д. Юм, Э. Мах)
ұсыныс оның негізінде психологтар (Мюллер, Г. Ге~ льмгольц)"сезім
мүшелерінің ерекше энергиясыдегентеорияны нақтылады. Бұл теорияның
астарында сезім мүшелерінің әрқайсысы (көз, кұлақ, тері, тіл) сыртқы дүние
әсерлерін бейнелемейді, нақты шындық процестерден хабар бермейді, болғаны-
сырттан өзіндік процестерді қоздырушы ықпалдарды ғана қабылдайды деген
пікір жатыр. Бұдан идеалистердің келтіретін дэлелі: көзге қандай да әсер
болса, жарқын туындайтынын, құлақта механикалық не электрлі әсерден ызың
пайда болатынын алға тартады. Осыдан, сезім мүшелері сыртқы әсерлерді
бейнелемей, олардан тек қозу күшін алады, ал адам қоршаған дүниенің
объектив әсерлеріне ұшырамай, сезім мүшелерінің әрекетін бейнелейтін өзінің
субъектив кейпін ғана тани алады дегендей қорытынды пайымдайды. Бұл сезім
көзі-түйсік адамды қоршаған дүниемен байланыстырма, олар арасын ажырата
түседі деген сөз. Субъектив идеализм негізіне алынған бұл қорьггынды адам
тек өзін ғана тануға қабілетті, ол өзінен басқа болмыс барлығын дэлелдейтін
ешқандай дерек көзіне ие емес деген кертартпа теорияға арқау болды.
Субъектив идеализм теориясы адамның сыртқы дүниені объектив бейнелеу
мүмкіндігі жөніндегі ғылыми көзқарасқа тікелей қарсы. Сезім мүшелерінің
әволюциясының зерделі зерттеу нәтижесінде ұзаққа созылған тарихи дамудың
жсмісі ретінде объектив болмыстағы материя қозғалысының формаларын
қабылдайтын органдардың (рецепторлар), дыбыстық тербелістерге жауап қатушы
тері рецепторларының, сондай-ақ белгілі диапазондағы электро-
магниттіктолқыңдарды бейнелеуші көру рецелторларының қалыптасқаны белгілі
болып отыр. Организм эволюциясын зерттеу арқылы ғылым адам психикасы сезім
органдарының өзіндік ерекше энергиясымен қатынас жасамай, әрқандай сыртқы
энергияларды қабылдап, оған жауап беретін ерекше сезім мүшесімен байланысқа
келетінін дәлелдеді. Ал, кұлак не көзде қандай да әсерден ызың жарқылдың
пайда болуы сол қабылдаушы аппараттыңжоғарғы Мамандандырылғанын, сонымен
бірге өздерінің жұмыс атқару'тына тура кел меген әсерлерге жауап
қатпайтынын көрсетеді әртүрлі сезім органдары қызметінің жоғарғы дәрежеде
жіктелу олар негізінде ерекше құрылым - рецепторлардың болуынан ғана
емес, соңдай-ақ шеткі сезім органдары қабылдаған сигналдарды орталық жүйке
анпаратына жеткізуші жоғары дәрежеде материанданып, жетілген нейрондарға
да байланысты.
Түйсіктің физиологиялық негіздері.
Түйсіктің табиғи-физиологиялық негізі организмнің арнаулы жүйкелік
механизмі-талдағыштар арқылы іске асады. Кибернетика ғылымының анықтауынша,
адам өзін-өзі басқаратын аса күрделі жүйе болып саналады. Ал талдағыштарды
сол жүйенің негізгі хабарлау кызметін атқаратын мүшелері деуге болады. Адам
организмі сол талдағыштардан. келіп жатқан сигналдардың, ыңғайына сәйкес
орталық жүйке жүйесіндегі функцияларын реттеп, бірде жада әсер тудырып,
бірде бұрыннан өтіп жатқан әрекеттің барысына өзгеріс кіргізіп, оны
түзетеді, бағыт береді. Сөйтіп, ми қабығында үздіксіз өтіп жататын күрделі
кызметі: талдағыштар арқылы жүзеге асып отыратын кері байланысқа сүйенеді.
Талдағыштар үш бөліктен құралады: а) шеткі (перифериялық) орган — бұл сезім
мүшелері, рецепторлар деп аталады; ә) өткізгіш бөлім — рецепторларды тиісті
орталықтармен байланыстырып отыратын афференттік және эфференттік жолдар;
б) мидағы орталықтар.(19 сурет)
Бірінші бөлік — рецепторлар — түрліше құрылған жүйкелік аппараттар.
Олардың атқаратын қызметі-сырттан келген физикалық, химиялық
тітіркендіргіштердің күшін жүйкелік қозуға айналдыру. Талдағыштардың бұл
сатысында әсерді тек қарапайым түрде ғана талдау іске асырылады. Екінші
бөлік — өткізгіш-бөлім — сыртқы қуаттың сезімтал жүйке талшықтарының
19-сурет. Ми қабығынын локализацвясы, яғни ' орта-
лықтардын. функционалдық кызметтерге бөлінуі. ОООО— көру орталыкта-
ОООО рының бөлімі. АДДД— қозғалыс, ©0©— иіс, дәм. ООО—тері, Ч- + +— есту.
@®ФФ~ ішкі. I. Жұлын мен ішкі ми ай-мағы ,11. Көру темпешігінін аймағы,
III. Ми жерты шарлары.
I. Қөз, 2. Қүлак, 3. Тері, 4. Иіс мүшесі, 5. Дәм мүшесі. 6. Бұлшық еттер
мен сіңір-лер, 7. Ішкі орган рецептор-лары.
ұшында қозуын екі жолмен жоғарғы және төмен бағытқа жайып отырады.
Орталыққа баратын талшыктар арқыльі қозуды бірінші жолмен жұлын мен ми
бағанасында және ми қабығындағы алқаптарға жеткізеді. Орталықтар төбедегі
талшықтар арқылы мидағы қозу толқнынын екінші жолмен эр түрлі органдарға
еткізеді. Жүйке талщықтарынын, бойымен қозу бір секунтта 120 метрдей
жылдамдықпен етіп жатады. Үшінші бөлік — мидағы орталықтар. Бұл —
-талдағыштардьщ негізгі бөлімі.
Жүйке жүйесіндегі басқа бөлімдер клеткаларының құрылысымен салыстырғанда
осы орталықтағы клеткалар құрылысы әлдеқайда ерекше әрі күрделірек.
Организмнің тиісті ортаға, жағдайға икемделіп әсерленуін дәлірек қамтамасыз
етіп, нәзік талдау жасай алатын мүше — мидағы осы орталықтар.
Функциялардық динамикалық орналасуы мидың бір жерінде бұлжымай қалған
алқап емес, олар күрделі түрде. бір-бірімен қарым-қатынаста өзара тығыз
байланыста болады .Ортаның әсері мен талабына орай ми алаптары бірінің
орнын бірі басып отыруға, сөйтіп, бір нейрондардың қызметін екіншілері
атқаруға қабілетті екендігін көрсетеді. Ми қабығынын. мұндай қызметі
психология ғылымында компенсаторлық әрекет деп аталады.
Түйсік жайында түрлі бағдар ұстанған бірқатар философтар мен психологтар
адам түйсігі заттардың объективтік қасиеттерін бейнелемейді, олар тек осы
заттардық әсерлерін сезім мүшелерінде пайда болатын өзгерістерді ғана
бейнелейді деген қате пікірлерді уағыздайды.Түйсікке қатысты Агь-еедсде
Беркли, Юм, Мах "~ б. түйсік дүниедегі заттар мен құбылыстардың
қасиеттеріне байланысты емес, ол түгелдей сезім мүшелерінің өздерінің жұмыс
істеу қасиеттерден белгіленетін болады дейді. Осы тұрғыдан келгенде, түйсік
сыртқы дүниедегі заттардың , қайдағы бір шартты белгілер иреоглифтер,
символдар болып шығады. Түйсіктің мән-жайын мұндай түсінік бойынша айқын
түсіндіру өте қиын.
XIX ғасырдык басында түйсікті идеалистік түрғыдан түсіндіруге тырысқан И.
Миллер сезім мүшёлерінің ерекше энергиясы деген заң, шығарып, әр сезім
мүшесі кез-келген тітіркендіргішке осы мүшеде бар энергия арқылы жауап
береді дейді. Ол түйсік зат пен тітіркендіргіш қасиетін бейнелемейді, бұл —
сезім мүшесіне тәк энергияньщ еркіндік алу нәткжесі және соған ғана
тәуелді болады-мыс деген қорытынды жасайды. Миллердің мұндай тұжырымы
физиологиялык, идеализм деген атқа ие болып, ол философиялық идеализмнің
түйсік организмді сыртқы дүниемен байланыстырмайды., қайта тірі организмді
қсршаған ортадан бөлентін қабырға болып саналады деген қате тезисіне сай
келді.
Мұндай көзқарастардың шындыққа жанаспайтындығын В. И. Ленин материалистік
ілім түрғысынан дәлелдеп, сынға алды. Адам түйсігінің ерекше дамуына еңбек
пен тарихи-әлеуметтік жағдайлар, екінші сигнал жүйесінің шығуы (дыбысты
анық тіл) күшті ықпал еткендігі, адамның, сыртқы бес сезім мүшесінін,
жетілуі бүкіл әлемдік тарихи дамудың жемісі екені ақиқат.
Түйсіктің түрлері және оларды топтастырып жіктеу.
Түйсіктер сезім мүшелерімізге байланысты көру түйсігі, есту түйсігі, дәм
түйсігі, иіскеу түйсігі, тері түйсігі, кинестетикалык, вибрациялық және
органикалық түйсіктер болып бірнеше түрге бөлінеді. Ерте кезден бастап
адамнық сыртқы бес сезім мүшесіне орай көру, есту, сипау, иіс және дәм
түйсіктерін ажыратқан. Қазіргі кезде сыртқы және ішкі ортаны рецепторда
бейнелейтін 20-дан астам түрлі талдағыштар бар деп саналады. Түйсіктер
бірнеше топша жіктеледі. Тітіркендіргіштер мен рецепторлардың жанасуына
сәйкес не олардың жанасуына орай дистанттық және түйісу рецепторлары болып
бөлінеді. Олар жақын ортаға бағдарлануды қамтамасыз етеді. Дәм сезу,
ауырсыну, тактильдік (сипау) түйсіктері түйісу рецепциясына жгтады.
Орналасуы мен тітіркендіргіштерді қайдан алатынына қарай рецепторларды үш
топқа бөлуге болады: экстерорецептор (көру, есту, тактильдік т. б.);
проприорецептор (бұлшық ет, сіңірден шығатын түйсіктер) және
интерорецепторлар (аштықты, шөлдегенді түйсіну) болып бөлінеді. Организмнің
сыртында орналасқан көз, құлақ, мұрын, тіл, тері мүшелері —
экстерорецепторлар. Бұл рецепторлар арқылы адам өз денесійің сыртында
түрған заттар мен құбылыстардын сипаттарын бейнелейді. Бұлшық еттерде,
тарамыс пен сіңірлерде орналасқан сезім мүшелерін проприорецептор деп
атайды. Бұл рецепторлар арқылы адамның қимылдау (кинестетикалық) түйсіктері
мен тепе-теңдік (статикалық) түйсіктері сезіледі. Дененің ішінде (қарында,
ішекте, өкпеде) орналасқан сезім мүшелерін интерорецептор деп атайды. Бүл
рецепторлар арқылы ішкі мүшделерімізде ас қорыту, қан айналысы, тыныс алу
сынды басқа да қандай процестер болып жатқаны жайында хабар алып отырамыз.,
Адамныц ішкі мүшелерінде туатын осындай түйсіктерді органикалық түйсіктер
деп те атайды.
Жануарлар -дүниесінің эволюциялық даму процесінде сезгіштіктің көне
түрлері (ауырғанды сезіну), жаңа түрлері (тактильдік түйсіну, дистанттық
түйсіну т. б.) деп бөлінуі жалпы түйсікті бірнеше негіздерге сүйене отырып
топтастырып, жіктеп, өзіндік ерекшеліктері мен қасиеттерін барынша ашып
керсетудің жолы мен тәсілдері болып саналады.
Көру түйсігі. Дүние тануда көру түйсігінің маңызы зор, Зерттеу
нәтижелерінің адамға әсері жеті спектрлі түсті және соның негізінде 10 000-
нан аса реңкті ажырата алатыңдығы анықталған. Бұдан біз көру түйсігінің
ересі мен диапазонының өте кең екендігін айқын аңғарамыз. Халық мақалындағы
Мың рет естігеннен бір рет көрген артық деген түсінік осындай тәжірибеден
туындаған. Көз арқылы жарыстың қуатын, түр-түсін, үлкен-кішілігін, алыс-
жақын тұрғанын, оның қозғалысын көріп білеміз. Заттар мен қүбылыстардың
жеке сипаттарын айнытпай толық бейнелеу, ең алдымен, көру түйсігі арқылы
іске асады.
Көру түйсігі біздің көзімізге электромагнит толқындарының әсер етуі
нәтижесінде пайда болады. Көру түйсігінің, ұзындығы — 390—780 миллимикрон
(ммллиметрдің миллионнан бір бөлігі). Осы арқылы жарық толқындарын бір-
бірінің түрлі сипаттарына қарап айыруға болады:
а) Толқынның ұзындығы оның бір секунттағы шайқалу санына байланысты;
Шайқалу жиілей түссе, толқынның ұзындығы қысқара береді, шайқалу саны
азайған сайын толқынның ұзындығы арта бастайды. I секундта ең аз шайқалатын
ұзын толқындар қызыл түсті көрсетеді, көп шайқалатын ең қысқа толқындар
күлгін түсті бейнелейді. Әр түрлі толқындардың қандай түс түйсігін
тудыратындығы миллимикрон есебімен алғанда мынадай сипатта болады:
380—450 миллимикрон — күлгін түс;
450—470 - көк түс;
470—480 - көгілдір түс;
480—490 - көгілдір жасыл
түс;
590—510 -—- жасыл көгілдір түс;
ә) Жарық- толқындары шайкалу амплитудасы аркылы бір-бірінен айырылады.
Бұл толқынның энергиясына байланысты. Шайқалу амплитудасынан біз түстің
анықтығын байқаймыз.
б) Жарық толқындарының түріне қарап, бір-бірінен айыра аламыз. Жарықтың
түрі түрлі ұзындықтағы толқындардың өзара араласуынан туады. Түстердің
қоюлығы жарық толқындарының түріне қарай болады.
Заттар мен нәрселердін, түстері хроматикалық (қызыл, қызғылт сары, сары,
жасыл, көгілдір, көк, күлгін), ахроматикалық яғни бояусыз (ақ, кара және
барлық сұр түстер) болып екіге бөлінеді. Хроматикалык түстер үш түрлі
сапамен (түстік ашық болуы, реңкі, қоюлығы), ахроматикалық түстер тек ашық
болуымен ғана ажыратылады. Түстің ашық болуы — түстердің кара
түстен айырмашылық дәрежесі. Мәселен, ақ түс — ең жарық түс, қара түс
жарықтығы ең төменгі түс болып саналады. Түстердің өңі дегеніміз — бір
түстің екінші түстен өзіндік ерекшелігін көрсететін сапасы. Түстің қоюлығы
— жарықтығы бірдей сүр түстерден жеке түстердің айырмашылығы. Ең қою түс —
кызыл түс.
Көру мүшесі — көз. Оның негізгі бөлімі — көз-алмасы (20-сурет). Көз
алмасының ішкі ортасын толты-
20-сурет. Көз алмасының кұры-льісы.
1—кірпікті дене, 2 — нұрлы ка-бық, 3 — ылғал сұйықтығы, 4— 5— көру осі,-
6 — қарашык, 7 — касад қабықша, 8 — кез бұрша ғын бекітётін байлам, 9 —
конь ■юнктив, 10—'Көз бұршағы-, 1.1-шынылы дене, 12—дәнекер ткань ді
кабықша. 13 — тамырлы қа бык, 14 — тор кабык, 15 — ор-таңғы ойыс, 16 —
сокьір дақ, 17— көру нервісі.
-рып тұрған мөлдір қоймалжың зат — шыны тәрізді дене. Екі бүйірінен
қысылғандай ұзарыңқыраған шар тәрізді көз алмасын қоршап тұрған үш қабык
бар. Сыртқы қабықты ақ қабық деп атайды. Ақ қабықтың алдыңғы жағы
дөңестеніп қалың қабыққа (роговица) айналады. Қөздің торлы қабығына
(сетчатка) жарық сәулесі осы қасақ қабық арқылы етіп отырады. Сыртқы ақ
қабықтың астыңғы екінші кабығы — тамырлы қабық. Тамырлы қабықтың алдыңғы
бөлігі нұрлы қабық деп аталады. Көздің түсі осы нұрлы қабықтағы пигментке
(бояуына) байланысты түрліше болып келеді. Нұрлы қабықтың ортасында қарашық
орналасқан. Торлы қабықта жарық сәулесінің сезімтал таяқшасы (палочка) және
шақша (колбочка) деп аталатын фоторецепторлары орналасқан. Онда 130 млн-ға
жуық таяқша, 7 млн-дай шақша клеткалары бар. Таяқшалар ымыртта, қараңғыда
көрудің, ал шақшалар күндіз көрудің аппараты делінеді. Шақшалар торлы
қабықтың ортасына, ал таяқшалар оның шеткі жағына орналаскан. Таяқша
клеткаларында көру пурпуры деген зат болады, бүл жарық әсерінен химиялық
жолмен бөліну арқылы көру жүйкелерін коздырып отырады. Рецептор құрылысынан
табылған пигменттер көп. Солардан жақсырақ зерттелгендері — таяқша пигменті
— родопсин, шақша пигмента — иодопсии. Көру мүшесі үшін көмекші
анатомиялық аппараттар да (бездер, қабык, кірпік, қас т. б) тиісінше түрлі
кызметтер атқарады.
Заттардың түстерін көру үш түс теориясы деп аталатын теорияға
негізделеді. Бұл теорияны алғаш рет 1756 жылы ұлы орыс ғалымы М. В.
Ломоносов ашқан болатын. 100 жылдан кейін оның көзқарасын неміс ғалымы Г.
Гельмгольц жақтап шыкты. Бұл теория бойынша көздің тор қабығында үш түрлі
жұмыр клеткалар бар, олар жарық сәулелерінің, әсерін түрліше сезінеді. Егер
көзге ұзын толқынды сәуле әсер етсе, онда бірінші жұмыр клеткалар қозу
күйінде келеді де, осының нәтижесінде адам кызыл түсті түйсінеді, екінші
жұмыр клеткалар қозса, онда жасыл түсті түйсіну пайда болады. Ал үшінші
жұмыр клеткалардың қозуы күлгін түсті түйсінуге мүмкіндік береді. Осы үш
жұмыр клетка қатар қозатын болса, адам ак түсті түйсінеді, ал бұлардың қозу
күші түрліше болса, аралык түстерді түйсінеді (21-сурет).
Көру талдағышында ми қабығындағы көру орталықтары айрықша рөл атқарады.
Көру орталықтары мидың желке тұсында орналасқан (19-суретті қараңыз). Көз
алмасында сыртқы әсерлерден пайда болған қозу осы орталықтарға жеткенде
ғана көру пайда болады. Шындықты жоғары деңгейде талдау мен біріктіру
талдағыштардың осы белімінде өтіп жатады.
Көру жүйкесінің торлы қабықта байланысқан жерін соқыр дақ деп атайды (22-
сурет). Торлы қабықтың бұл жерінде сезгіш элементтер кездеспейді, егер де
карап түрған заттың сәулесі дәл сол жерге түссе, адам ештеңе көре алмайды.
Мұны қарапайым тәжірибе жасап көрсетуге болады: 22-суретті қашықтығы 25—30
см. жерге қойып, сол көзді жұмып оң көзбен дөңгелекке қарап тұрып, суретті
ілгері, кейін жылжытсақ, көрініп
22-сурет. Соқыр таңбаны табу.
тұрған оң жақтағы дөңгелек бір кезде көрінбей қалады. Себебі, дөңгелектің
сәулесі соқыр даққа түседі. Қағазды алыстата, жақындата қозғап тұрғанда,
дөңгелек жоқ болып кетеді.
Қасаң қабықтың сезгіштік күші — сары дақ, ондағы шақшалардың жиналған
жері — орталық шұңқыр деп аталады. Адам көру үшін қарап түрған объектісініқ
сәулесін сары даққа түсіруге тырысады. Ол үшін көзімізді ылғи козғай
береміз, сөйтіп, заттың барлық бөлшектерін бейнелеп аламыз. Затты айқын
көру үшін көзімізді бір нүктеге бағыттау керек. Бұл заңдылықты конвергенция
деп атайды. Көз конвергенциясы жаңа туған нәрестеде болмайды, алғашқы
күндері оның екі көзі екі жаққа карап жатуы мүмкін. Көп үзамай бөбек көзін
бір объектіге тоқтата алады. Бір объектіні екі көзбен қарай отырып көру
түйсігін бинокулярлық көру дейді.
Кейбір адамдардың көзінің түстерді айыра алмайтын кемістігі болады. Енді
біреулер түстердің әр трін жекелеп көре алмайды. Айналадағы заттардың бәрі
ол адамға қоңыр болып көрінеді. Қөздің осындай кемістігін дальтонизм дейді.
Ондай адам, әсіресе, қызыл және жасыл түсті айыра алмайды. Ер адамдардың
4—5 процент дальтондық болса, әйелдер 0,5 проценттей ғана. Дальтондық
адамдар машина жүргізсе, жол апатына ұшырауы мүмкін. Сондықтан түсті
көрсететін сигналы бар жерге қызметке орналасу үшін ондай адам арнайы
сыннан өтуі керек.
Есту түйсігі. Есту рецепторына тітіркендіргіш болатын — ауаның
толқындары. Ауа толкыны деп ауаның белгілі ырғақпен бірде тығыздалып, бірде
селдіреп ыдырауын айтады. Сол толқындар әр тарапқа тарайды. Ауа
толқындарының физикалық кұрылысы өте.күрделі. Біз сол толқындардың
жиілігін, амплитудасын (кұлашын) және формасын ажырата аламыз. Ауаның бір
секундта өтетін.толқынын герц деп атайды. Адамның есту рецепторы 1 сек.
ішінде орта есеппен 16 000-нан 22 000 герцке дейін ауа толқынын түйсіне
алады. 16 герцтен төменгі жиілікпен өтіп жатқан толқындарды құлағымыз
түйсіне алмайды. Біздің талдағыштарымыз түйсіне алмайтын 12—16 герцтен
теменгі дыбыстарды инфра-дыбыстар деп атайды. Ал толқынның жиілігі 22 000-
нан
23-сурет. Қүлақтын күрылы-сы.
1 — құлақ калканы, 2— сырт-қы есту жолы, 3— балғашык, 4 — төс, 5 —
жартылай ирек каналдар, 6 — есту жүйкесі. 7 — иірім гүтік (күлактыц кү-
рышы), 8 — үзенгі, 9— Евста-хий түтігі, 10 — дабыл жарға-ғы.
қаймыз. Есту жолын көмкеріп тұрған терінің беті түкті келеді және онда
бұлақ шығаратын бездер болады. Есту жолының ұзындығы — 2,5 см.
Сыртқы құлақты орта қүлақтан бөліп түратын мүше — дабыл жарғағы. Ол нәзік
(ОД мм) болғанымен, өте берік. Дабыл жарғағы серіппелі болғандықтан, ауа
толқынын бұлжытпай шайқалтады. Өзінің тербелуін дабыл жарғағы орта құлақтың
сүйекшелеріне мүлтіксіз жеткізеді.
Ортаңғы кұлақтың элементтері үш сүйекшеден — балғашық, төс және үзеңгіден
түрады. Балғашық ауаның, жарғақта шайқалуын төске жеткізіп, төс дірілдерді
үзеңгіге апарады. Үзеңгі сырттан келген дірілдерді ілгері жөнелтеді.
Ортаңғы құлақтың қуысы евстахий түтігі аркылы кеңсірік, жүтқыншақпен
жалғасады. Осы түтікпен өтетін ауа дабыл жарғағынын, екі жағындағы ауа
қысымын теңестіріп отырады. Егер екі жағындағы ауа қысымының, теңелуі
бұзыла бастаса, есту де нашарлай бастайды. Ал екі жақтың қысымы күшейіп
кетсе, дабыл жарғағының жыртылуы мүмкін. Мәселен, атыс кезіндегі өте күшті
(200 децибел) ауа толқыны жарғақты жыртып жібереді. Ондайдан сақтану үшін
оқ атылғанда ауызды ашу керек, сол кезде евстахий түтігінен орта құлаққа
енген ауа мен атмосфералық ауаның қысымы теңдеседі.
Ішкі құлақтың құрылысы өте-мөте күрделі. Ішкі кұлақты кейде лабиринт деп
те атайды. Қүлақтың бұл бөліміне, ең алдымен, спиралдық сүйектен құрылған
иірім түтік (улитка) жатады. Бұл — өзінің негізгі бел ағашынан бастап екі
жарым айналып жасайтын ирек қуыс. Осы қуыс ұзыннан тартылған перде арқылы
екі каналға бөлінеді. Каналдын, біреуі үзеңгінің табаны жауыптұратын
сопақ тесіктен басталады. Иірім түтік арнасын екіге бөліп тұратын перденің
бір бөлігінде негізгі мембрана орналасқан. Негізгі мембрана эр түрлі
ұзындықтағы көлденеңінен керілген 24 000-дай жүйке талшықтарынан құрылады.
Үстіне иілген доға сияқты сезімтал нейрондары бар осы талшықтарды
физиологияда корти органы деп атайды. Иірім түтігі ішінде есту процесін
іске асыруға жәрдемдесетін эндолимфа дейтін сұйық зат болады. Адам
денесінің кеңістіктегі қалпын және қимылын түйсініп отыратын мүше бар. Ол —
жартылай имек каналдар. Олардың міндеті — денеміздің . тепе-теңдігін
сақтау.
Есту түйсігі ауа толқынының да бұл жарғағына әсер етуінен басталады.
Ауаның шайқалуы иірім түтігіндегі сұйық затта күшіне қарай толқын тудырады.
Сол толқындар корти :мүшесінің сезімтал нейрондарына жеткенде қозу пайда
болады. Сырттан жеткен .толқындар әсерінен 24 000 жүйке талшықтарының бәрі
бірдей қозбай, эндолимфада пайда болған толқын күшіне орай мембрананың
кейбір талдары ғана қозады. Мембрана ерекшелігіне байланысты есту жайында
Гельмгольцтің резонанс (жаңғырық) теориясы бар. Бұл теория дыбыс
тітіркендіргіштерінің күші мен жиілігі корти мүшесіндегі электр толқынының
күші мен жиілігіне сай келеді деп анықтайды. И. П. Павлов лабораториясында
иттің негізгі мембранасының, ұзын талшықтарын кесіп алып тастағанда,
төменгі дыбыстарды түйсінуге иттің шамасы келмеген. Ал қысқа талшықтарды
кесіп тастағанда, жоғары дыбыстарды түйсіне алмаған. Мүндай тәжірибе
Гельмгольцтің жаңғырық теориясының дұрыстығын айқындайды.
Адам дыбыстарды ауа толқындары арқылы рецепторлармен түйсінеді. Бұл
процестің екінші жолы — дыбысты сүйек арқылы есту. Мәселен, құлаққа мақта
тығып қойьш, дірілдеп түрған камертонды бас сүйегіңе тақасаң, дыбыс айкын
естіледі. Сондай-ақ, бұл камертонның дыбысын оны тістеп тұрып та естуге
болады. Дыбысты сүйек арқылы берілуі ауа аркылы емес, дыбыс шығарып түрған
зат пен сүйектің жанасуы нәтижесінде естіледі. Мысалы, қатты шыққан
дауыстарды, жай сөздерді су астында бұғып отырып та ести аламыз.
Тіл есту талдағышының дамуына күшті эсер етеді. Ана тілінің дыбыс
құрылымындағы нәзік айырмашылығын ажырату — адамның жастайынан бергі
негізгі қажеті. Есту түйсігін дамытуға баланың жас кезінен бастап
қамқорлық жасап, сөйлеуі мен естуінде мүкістікті болдырмау үшін
дәрігерлерге қаратып тұру керек. Бала сезінің нақышты болуы мен оның әр
сөзді дұрыс айтуы да есту түйсігінің қалыпты дамуына байланысты. Әдетте,
бала ақыл-ойының дұрыс дамымай, көңілінің жабырқау болуын, сабақ
үлгерімінің төмендеуін есту түйсігінің мүкістігінен деп санау керек.
Тері түйсіктері. Заттардың механикалық және термикалық сипаттарының
теріге эсер етуінен туады. Түю мен басу түйсігі, суыкты, жылылықты, ауруды
түй-сіну де тері түйсіктеріне жатады. 1 см2-дегі рецептор-лардыц жұмыс
істеу қабілеті сан жағынан үнемі ауы-сып отырады. Бір бөлігі жүмыс істесе,
екіншісі дема-лыста, ал үшінші бір бөлігі жүмыс істеуін доғару не оған
кірісу жағдайында болады- (Терінің микроскопия-лык күрылысы 24-суретте
көрсетілген). Терідегі аффе-
24-сурет. Микроскоппен қа рағандағвк терінің құрылысы. 1 — түкше (шаш),
2— тері бе-зініа өзегі, 3 — тығыз дәнекер тканьді қабат, 4 — май. безі 5 —
түкшені көтеретін еті, 6— болбыр дәнекер тканьді қабат 7— түктің (шаштың)
тубІ, 8—: ктер безі, 9 —• эпидермис, 10 —• дерма, 11 — май клеткалары ның
тобы, 12— ет ткані.
рентік жүйке талшықтарының үшьшда түйсіктердің ре-цепторлык
функциясын атқаратын түрлі аппараттар бар. Адамның бойында, шамамен
тию мен басуды түй-сінетіи 50 000 рецептор бар. ТерІнің I см2 не 25
рецеп-торға дейін орналасатындығы анықталған. Адам зат-тың қатты-
жұмсақтығы, кедір-бүдырлығы сияқты си-паттарды сипап біледі. Сипау
аркылы затты туйсіну те-рінің ғана қызметі емес, бүл — күрделі
процесс. Оның қызметіне қимыл-қозғалыс рецепторлары да қатысады.
Сипап сезу түйсігі колдың катынасымен іске асады.
Қол енбек ету мүшесі ғана болып қоймай, дүниетану үшін де күшті
рөл атқарады. Заттардың формасын, үл-кендігін, майдалығын,
бүжырлығын көзбен көрмей-ақ, қолмен сипау аркылы ажыратамыз. Сезім
мүшелері сау адамдардың сипау түйсігі, әдетте, онша көп жетілмеген.
Түйсіктің бұл түрі, әсіресе, құлағынан айрылған, көзі көрмейтін
адамдарда ерекше дамыған. Мысалы, өзі соқыр әрі саңырау, сақау,
американдық әйел Елена Келлер мен Мәскеудегі Ольга Скороходова тері
түйсіктерін жетілдіру нәтижесінде Л. Браиль жүйесімен оқып-жазуды
үйреніп, ғылыми атақтар алғаи. О. И. Скороходова Мен айналадағы
дүниені қалайша танып білемін деген (1974, 1956) еңбектер жазып,
белгілі дефектолог маман болды.
Әдетте, соқыр адамдарда тері түйсігінің, сипау сезімінің жетекші
рөл атқаратын күмәнсіз.
Тері (тактильдік) талдағыштарының ноқаттары тері беттерінде
біркелкі орналаспаған. Арнаулы зерттеулермен анықталған мәліметтер
бойынша түйсік ноқаттарынық есебін мынадай санмен көрсетуге болады:
тию нүктелері — 1 млн-дай, ауру нүктелері — 4 млн.дай, суықтық
нүктелер — 250 000-дай, жылылық нүктелері — 30 000-дай. Мұндай
тактильдік талдағыштардың ең көп орналасқан жері ерін тіл мен
саусактың ұштары. Біз мұны мүшелеріміздің сезгіштігінен
байқауымызға болады. Психологияда тактильдік түйсіктің кеңістік
табалдырығын және нүктелер арасындағы қашықтықты эстезиометр аспабы
арқылы өлшеп білуге болады (25-сурет).
25-сурег. Спирменнің эстезиометр аспабы.
Эстезиометр аспабымен анықталған ең төменгі кеңістік табалдырығы
тілдің ұшында болады (1,1 мм). Ауру рецепторы (нерв ұштары) терінің
көптеген жерлерінде орын тепкенін ауру ноқаттарының санынан
байқауға болады (4 000 000).
Терідегі температуралық өзгерістерді түйсінетін негізгі екі
рецептор бар. Оның бірі — қызулықты түйсінетін руффини клеткалары,
екіншісі — төмендеп, салқындауды түйсінетін краузе колбалары. Сау
адамның денеше тән температураны шартты түрде физиологиялык нөл
деп атайды. Айналадағы ортаның температурасы осы физиологиялық
нөлден төмен түсе бастаса, краузе колбалары тітіркенеді, егер де
нөлден көтеріле бастаса, руффини клеткалары қоза бастайды.
Адам терісіндегі температуралық нүктелер орта есеппен терінің 1
см2 кеңістігінде 6—23 суықтық рецепторлары, 3 жылылық рецептор
болады. Дененің температуралық өзгеруінің ең сезгіш жері — қарын
терісі, ең нашар жері — аяқ терісі. Аяқ терісінің суықты сезгіштігі
бет терісінікінен екі есе нашар, жылылықты сезгіштігі төрт есе кем
болған. Температуралық талдағыштың ми жарты шарларының қабығында
тұрақтаған жері — артқы орталық қатпардың бойы.
IV. Иіс түйсіктері мүрын кеңсірігінд екі кілегей кабық
клеткаларына түрлі химиялық заттардың эсер етуінен пайда болады.
Кілегей қабықта иіскеу клеткаларының орналасқан аймағы 5 см2-ден
аспайды. Тітіркендіргіштер әсерінен туған қозуды иіскеу рецепторы
өзінің бойымен ми жарты шарларының астыңғы жағында орналасқан
иіскеу орталығына жеткізеді. Сол кезде талдау басталып, адам иіс
түрлерін айырып байқайды.
Иіс түрлерін жіктеп бөлу ғылымда әлі жете зерттелмеген мәселелер
қатарына жатады. Сондықтан иіс түрлері иіс шығаратын заттардың
атымен аталады. Мысалы, жусан иісі, лимон иісі, алма иісі, бензин
иісі т. б. Иіскеу клеткаларына тітіркендіргіш ретінде эсер ететін,
оларда қозу тудыратын — ауада газ немесе бу түрінде ұшып жүрген
химиялық заттар. Адам ауаны ішіне тартып тыныс алғанда, ауамен
бірге кеңсірікке кірген химиялык элементтер иіскеу клеткаларына
келіп ериді. Жануарлар өмірінде иіскеу түйсігінің биологиялық рөлі
өте күшті. Қөптеген жануарлар өз қорегін исі арқылы тауып алып
қоректенеді.
Адам өмірінде иіскеу рецепторының рөлі аса күшті болмағанымен,
тіршілік ортасы мен өмір тәжірибесіне сәйкес күшейіп, жетіле
түседі. Иіс түйсіктері адамның тұрмыс салтына, қызмет сипатына
қарай дамиды. Мәселен, Африкадағы бушмен тайпалары арыстанның,
жирафтың, зебрдің ізін иіскеп жүріп-ақ оңай тауып алаяы. Олар иісті
ең жақсы аңшы иттерден артық сезеді. Ал Үндістанда жыланның жатқан
жерін иісінен білетін адамдар бар. Сонымеи қатар, жылан шаққан
малды, оның етін жеген адамдарды (оқ жыланның) исінен ажырата білу
қазақ халқына деген тән қасиет.
Иісті нәзік сезіп, ажырата білу соқыр, мылқау, керең адамдарда
ерекше жетілген. Олар бөтен адамдарды, түрлі нәрселерді алыстан-ақ
иісінен таниды. Адамның дамуында иіскеу рецепторы өте ерте іске
қосылады. Мәселен, жаңа туған бала алғашқы жетіде-ақ анасының емшек
сүті мен сиыр сүтін исінен айырады да, емізіктегі сүтті сорғысы
келмейді. Жейтін тағамнық организмге пайдасы мен зиянын айыру үшін
де иіскеу. талдағыштарының адам өміріндегі маңызы ерекше.
V.Дәм түйсіктері. Дәмді айыратын мүше — тіліміздегі дәм
бүршіктері. Оны тітіркендіретін — белгілі дәмі бар, суға ерігіш
түрлі химиялық заттар. Дәм бүршіктері тілдің бетінде, жақтың
ішінде, таңдайда, жұтқыншақтың арт жағында орналасқан. Олардың ең
көп орналасқан жері — тіл аймағы. Дәмді тәтті, ащы, тұщы, қышқыл
деп ажыратады. Тілдің түрлі бөліктері дәмнің жоғарыда аталған төрт
түрін түрліше сезеді. Тәтті дәмді тілдің ұшы, ащыны — тілдің түбі,
кышқылды — тілдің екі жақ шеті, тұщыны — тілдің ұшы мен екі шеті
түйсінеді. Егер әлдебір нәрсені тілдің ортасына салса адам кепке
дейін оның дәмін ажырата алмайды. Өйткені, дәм сезетін бүршіктер
тілдің ортасында болмайды.
Балада дэм түйсіктері ерте дамиды. Бұлар түрлі тағамдық
заттардың қасиеттерін айыру жолымен жетіледі. Дәм түйсіктері адам
психологиясына түрліше эсер етіп, дәмді тағамдар — адамнық тәбетін
ашады. Тәбет — дәм жүйкелерін қоздыратын психикалық әрекет. Асты
көңіл қойып, сүйсіне ішу адамға жағымды эсер етеді. Желінетін
тағамның дәмі тек дәм түйсігіне ғана емес, иіскеу түйсігімен де
байланысты. Тұмауратқан адамның иіскеу түйсігі нашарлап, ас ішіп
отырғанда, иіс түйсіті өз қызметін атқармайды да, дәм түйсігінің
тууына себепші болуға жарамайды. Соның салдарынан тағамның дәмін
адам түйсіне алмайды. Дәм рецепторының организм сақшысы ретінде
күзетшілік маңызы да бар.
VI.Кинестетикалық түйсіктер қимыл мүшелері кеңістіктегі қалпын
езгерткенде пайда болатын процестерге байланысты. Мұндай
түйсіктердің рецепторлары бұл-
шық еттерде, сүйектерді бірімен-бірі байланыстырып тұратын сіңірлер
мен тарамыста, екі сүйектің бір-бірімен түйіскен буын аралығында
болады. Олардың ұштары мидың орталық қатпарында орналасқан.
Кинестетикалық түйсіктің табиғаты күрделі. Өйткені, ол сапалык
жағынан айырмасы бар бірнеше рецептордың бір мезгілде
тітіркенуінен пайда болады. Қимылдарды орындағанда бұлшық еттегі
рецепторлар ұшының тітіркенуі бұлшық еттердің тонусын түйсіндіреді.
Тарамыстағы жүйке ұштарының тітіркенуі бұлшық еттің қыскаруын,
зорлануын білдіреді. Қозғалу талдағыштары арқылы адам өз денесінін
және жеке мүшелерінің қозғалуы, олардың тездігі мен күші, бұлшық
еттерінің қысқарып босаңсуы, керілуін түйсінуге мүмкіндігі жайында
үздіксіз хабар алып отырады. Кинестетикалық талдағыштың шетте
(периферияда) не болып жатқаньг туралы миға тез хабар жеткізіп
отыруын кері афферен-тация деп атайды. Денедегі әр түрлі кері
афферентация-ға байланысты процестер адамныц көздеген мақсатына сай
келмесе, бұл процестерді бөгеп, мүлдем жойып жі-беруге мидық шамасы
келеді. Айнала коршаған орта-ныд ылғи өзгеріп отыратын жағдайына
байланысты ор-ганизмнін. бейімделіп отыруын реттейтін кері афферен-
тация — өте керекті шарт. Кинестетикалық талдағыш-тардық кері
афферентация жасау қызметі нашарлай бастаса, адамның күрделі
козғалыс әрекеті де күйрей бастайды. Оны көру рецепторы арқылы
бақылап отыр-маеа, өзінің жасаған қимылдарын белгілі арнаға түсіріп
отыруға адамнық шамасы келмей калады.
Кинестетикалық түйсіктер адамның сөйлеу әрекетін-де де ерекше
орын алады- Өйткені, ерін, тіл, дауыс шымылдығы қатынасатын
қимылдардың дәлдігінсіз сөй-леу мүмкін емес. Жазудың да негізі —
кинестетикалық түйсіктер. Проприорецепторлары ауруға шалдыққан адам
өзі сөйлеп отырмаса, жатқа жаза алмайды. Адам өміріндегі толып
жатқан дағдыларды кинестетикалық талдағыштарсыз меңгеру мүмкін
емес. Қимыл-қозғалыс дағдыларының барлығына жуығы кинестетикалық
түй-сікке сүйене отырып жасалады.
VIII. Органикалық түйсіктер адамның органика-лык
қажеттіліктерімен тығыз байланысты. Органикалык түйсіктерге қарын
ашу, тою, сусау, шаршау, жүрек айну, тұншығу, дененің қызуы, жүрек
және тыныс алу мүшелерініц кызметіне байланысты туатын сезімдер мен
ішкі органдарда пайда болатын түйсіктер жатады. Адам тоқ, дені сау
кезінде немесе іс-әрекет үстінде түйсіктердің бүл түрін байқай
бермейді. И. М. Сеченев түйсіктердің бұл түрін көмескі түйсіктер
деп атаған. И. П. Павлов мектебінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
Түйсік – таным негізі.
Түйсік адам тіршілік іс – әрекетіндегі рөлі.
Негізгі бөлім.
Түйсік туралы ұғым.
Түйсік жөніндегі ғылыми көз қарастары.
Түйсіктің физиологиялық негіздері.
Түйсіктің түрлері және оларды топтастырып жіктеу.
Түйсіктің жалпы заңдылықтары.
Түйсіктің өзара байланысы.
Түйсіктің тақырыбына зерттеу жұмыстары.
Практикалық тапсырмалар жүйесі.
Өзіңді – өзің танысаң – істің басы. Тренинг.
Өзіңді – өзің бағалау деңгейі. Тест.
Өзіңді ұстай білуге үйрен. Релаксация.
Қорытынды.
3.1 Бала түйсігінің дамуы мен қалыптасуы.
Пайдаланған әдебиеттер.
Тән сезіп, көзбен көрмек, мұрын иісі,
тіл дәмнен хабар бермек. Бесеуінен
мұндағы ой – хабар алып, жақсы –
жаман әр істі сол тексермек.
Шәкәрім Құдайберді ұлы.
Түйсік — таным негізі.
Біз енді танымдық психикалық процестерді қарастыруды бастап, ең алдымен,
олардың ішіндегі ең қарапайымы түйсіктерге тоқталамыз. Түйсік процесі сезім
мүшелеріне тітіркендіргіштер деп аталатын әр түрлі материалдық
факторлардың әсер етуі салдарынан пайда болады. Ал осы әсер ету процесі
тітіркену деп аталады. Тітіркенудің өзі басқа орталыққа бағытталған немесе
афференттік жүйкелер арқылы бас ми қыртысына өтіп, түйсікті-тудыратын
қозу процесін тудырады. Осылайша түйсік объективтік ақиқатты сезімдік
бейнелендіру болып табылады Олар сананың сыртқы ортамен байланысын
қамтамасыз етіп объективті дүние заттары мен құбылыстарының
қасиеттерін бейнелейді.
Түйсік- бұл материалдық дүние заггары мен құбылыстарының, сондай-ақ
организмнің ішкі күйлерінің жеке қасиеттерін бейнелеуде көрінетін қарапайым
психикалық процесс. Бүл процесс материалдық тітіркендіргіштердің сәйкес
рецепторларға тікелей әсері нәтижесінде жүзеге асады.
Рецептор - бұл дененің үстінде немесе оның ішінде орналасатын және
табиғаты жағынан әр түрлі тітіркендіргіштерді физикалық, химиялық,
механикалық және т.б. қабылдауға жөне оларды жүйкелік электр импульстеріне
түрлендіруге арналған арнайы органикалық қүрылғы.
Эволюция барысында әрбір рецептор белгілі бір тітіркендіргішке арнайы
бейімделе отырып, дамыған. Осылайша, тангорецепторлар - сипап сезуді
сезінуге, аусторецепторлар - дәм сезу тітіркендіргіштерін түйсінуге,
стиборецепторлар - иіс сезуге, фонорецепторлар - дыбыстық
тітіркендіргіштерді және фоторе-цепторлар жарықтық (немесе сәулелік)
рецепторларды түйсінуге бейімделген.
Алайда кейбір парадоксалды жағдайларда адекватты емес тітіркендіргіш
белгілі бір рецепторға эсер ете отырып, оған тән түйсіктерді тудыруы
мүмкін. Осылайша, мысалы, электр тоғы немесе күшті қысым коздің жарығын
тудыруы мүмкін (мысалы, соққы кезіңде көзден үшқьш шығады). Бұл өте сирек
жағдайларда болады. Ал, жалпы алғанда, туйсіктер арнайы сезім мүшелері
(анализаторлар) арқылы тек өзіне ғана тән тітіркендіргіштерді түйсінуге
арналған, яғни, кэбінесе объективті болып келеді. Бұл жерде тағы бір
ескеретін нәрсе, түйсіктер сезім мүшелерінің, рецепторлардың арнайы
қызметіне немесе спецификалық энергиясына (И. Мюллер түжырымдағандай)
байланысты емес, ал, негізінен, сыртқы тітіркендіргіштердің қасиетгеріне
тәуелді болады.
Түйсіктер біздің дүниежүзіндегі білімдеріміздің ғана емес, сондай-ақ
біздің сезімдеріміз бен эмоцияларымыздың да кайнар көзі болып табылады.
Эмоциялық күйзелістің ең қарапайым түрі - бұл түйсіктің сезімдік немесе
эмоциялық тоны, яғни түйсіктермен байланысты болатын сезім. Мысалы, кейбір
түстер, дыбыстар
иістердің, олардың мініне, олармен байланысты болатын естеліктер мен
ойларға тәуелсіз, бізде жағымды немесе жағымсыз сезімді тудыратыны
бәрімізге жақсы белгілі. Әдемі дауыстың дыбысы, шабдалының дәмі, раущан
гүлінің иісі - жақсы, жағымды эмоциялық тонды тудырады. Пышақтың шыныға
үйкелгендегі сықыры жағымсыз эмоциялық тонға ие болады. Сонымен, түйсіктер
эмоциялардың пайда болуында да үлкен рөл атқарады.
Түйсіктердің адам тіршілік іс-әрекетіндегі рөлі.
Түисіктердің адам тіршілік іс-әрекетіндегі рөлі өте зор, себебі олар
бізге сыртқы дүние және өзіміз жайлы білімдерді береді. Сыртқы ортаның сан-
алуан әсерлері, дыбыстары мен бояулары, иістері мен температурасы, мөлшері
және т.б. жөнінде мәліметгі біз сезім мүшелеріміз арқылы оларды жан-жақгы
танып білеміз.
Сезім мүшелерінің ақпаратты алу, сұрыптау, жинау жөне миға жіберу
процестері негізінде әсер еткен объектінің адекватты (шындыққа сәйкес)
бейнесі қалыптасады. Осындай күрделі процесс, В.ТІ. Зинченконың пікірінше,
үздіксіз болып отырады. Ол секундына мыңнан астам өтетін операциялардан
тұрады.
Сезім мүшелері — сыртқы дүниені адам санасына жеткізетін каналдар. Сезім
мүшелері адамның сыртқы ортада жөне өз ішкі күйінде багдарлай алуына
мүмкіндік береді.
Адамда қоршаған дүниеден акпаратты алу тепе-тендікте немесе баланста
болуы қажет. Ақпаратгық баланысқа қарсы ақпараттық салмақ түсу мен
ақгараттық жетіспеушілік (сенсорлық изоляция) сияқты құбылыстар кездеседі.
Бұл екі келеңсіз жағдайлар организмнің күрделі функционалдық бүзылысьша
альш келеді.
Сенсорлык, изоляция дегеніміз - адамның ұзақ уақыттық, толық немесе
жартылай сенсорлық әсерлерден айрылуы. Осы түрғыдан сенсорлық ақпарат алуды
шектеу бойынша жүргізілген эксперименттік зерттеулердің нәтижелері өте
көрнекті болып табылады. Бүл эксперименттерде зерттелушіні арнайы
камераларға орналастырып, толық сенсорлық изоляцияға дейінгі жағдайға
жеткізген. Бірнеше сағаттан кейін-ақ зерттелуші мазасыздық күйіне жетіл,
эксперимента доғаруды сұраған. Ал ұзақ мерзімдік эксперимент жағдайына
түскен зерттелушілер, алдымен, уақыттық бағдардан, ал одан кейін, тіптен,
ойлау кабілетінен айырылған. Олар, тіпті, оңай есептерді шеше алмай,
көбісінде ес процесінің бұзылысы байқалған. Зерттелушілердің 80%-на
жуығында көру галлюцинациялары пайда болған. Осындай эксперименттерге
адамдар 2-3 күннен артық шыдамаған. Жасанды тітіркендіру әдістері арқылы
жасалған көптеген байқаулар көрсеткендей, қазіргі кезде әр түрлі
сезгіштіктің мидағы локализациясын анықтауға болады. Мысалы:
Көру сезгіштігі мидың желке бөлімдерінде орналасқан.
Есту сезгіштігі жоғарғы самай иірімдерінің орта бөлімінде
локализацияланады.
З.Сипап сезу-қозғалыстық сезгіштік артқы орталық иірімдерде орналасқан.
Түйсіктің пайда болуы үшін анализаторлардың тұтас, бірыңғай жұмысы қажет.
Рецептор сырттан келетін энергияны жүйке процесіне ауыстырғанда тітіркену
басталады. Бүл процесс рецептордан орталыққа бағытталған жүйкелік жол
арқылы анализатордың жұлындағы орталығына немесе бас миының ядролық
бөліміне жетеді. Қозу анализатордың қыртыс клеткаларына жеткенде адам
тітіркендіргіштің қасиетін түйсініп ажыратады, содан кейін организмнің оған
жауап беруі жүзеге асады.
Организмнің осындай үйлесімді жүмысы рефлекторлық доға механизмі арқылы
қызмет етеді. Рефлекторлық доға рецептордан, өткізгіш жолдардан және
эффектордан түрады. Рефлекторлык доғада жүретін процестердің динамикасы
болып сыртқы әсерлердің қасиетіне өзіндік сәйкестелу табылады. Мысалы,
сипап сезу дәл сондай процесс. Себебі қолдардың қимыл-козғалысы берілген
объектінің құрылымына сәйкес келіп, оның қалпын қайталайды. Сонымен қатар
көру, есту, сөйлеу мүшелері де өздері қабылдайтын объектінің қасиеттеріне
сәйкестеніп, козғалыстар жасайды.
Түйсіктің пайда болуында эффекторлық процестердің қатысын көрсеткен
көптеген зерттеулер түйсіктің психикалық құбылыс ретінде организмнің жауап
қайтуынсыз және оның сәйкестігінсіз болуы мүмкін еместігі жөнінде
қорытындыларға келді. Сезім мүшелері қозғалыс мүшелерімен тығыз байланысты
болады, және қозғалыс мүшелері организмнің тек бейімделу жөне атқарушы
қызметін атқарып ғана коймай, сондай-ақ ақпарат алуда маңызды рөл атқарады.
Түйсік туралы жалпы ұғым.
1. Материалдық дүниедегі заттар мен құбылыстардың жеке сипаттарының
біздің сезім мүшелерімізге әсер етіп, оның миымызда бейнелеуін түйсік деп
атаймыз.
Түйсік - біздің айналамызда, ішкі жан дүниемізде не болып жатқанын
хабарлап отыратын қарапайым психикалық процесс, осы процестің арқасында біз
ортаны бағдарлап, соның жағдайына қарай қимыл жасауға тырысамыз. Түйсік
себепсіз тумайды. Біз түйсік арқылы заттың формасын, түсін, көлемін
білеміз. Қолымызбен қозғап, заттың салмағын білеміз. Түйсік арқылы болмаса,
біз басқа жолмен заттың ешқандай формалары туралы да, қозғалыстың формалары
туралы да біле алмаймыз. Түйсік таным процестеріне жатады, өйткені адам
таным процесі арқылы дүниені таниды. Түйсік басқа психикалық процестерге
қабылдауға, есте сақтауға, ойлауға, қиялға материал береді. Адам дүниені ең
алдымен өзінің сезім мүшелері арқылы ғана түйсінеді. Заттар мен құбылыстар
адамның сезім мүшелеріне тікелей әсер тигізбесе түйсіну де пайда болмайды.
Түйсіну арқылы адам өзінің дене мүшелерінің қимылын, аштырын я тоңтығын,
ішкі дене мүшелерінің ауырғанын тағы осы сияқты әсерлерді де сезеді.
Түйсіну біздің санамызды сыртқы дүниемен байланыстырып отырады.
Хайуандар да түйсінеді. Біраң адам мен хайуанаттардың түйсінулерінің
арасында үлкен айырмашылық бар. Хайуанаттардың психикалық әрекеттері де
сыртқы дүниенің сәулелері болып табылады. Бірақ, олардың дүниені
сәулелендіру айналасындағы қоршаумен тек биологиялың байланысын ғана
сәулелендіреді, екіншіден, олардың сезім мүшелерінің сезгіштігі шектеулі
болады. Адамның дүниені тануы сезім мүшелері табиғи заттарды түйсінумен
ғана тынбайды, сонымен бірге ол өз еңбегімен жасап шығаратын заттарды да
түйсініп отырады. Адамның дүниені тануы хайуанаттардай жалғыз ғана, оның
сезім мүшелері биологиялық құбылыстары мен олардың құрал-саймандар арқылы,
жай сезім мүшелерімен түйсіне алмайтын заттарды да түйсіне алады. Мәселен,
бүркіттің көзі ңаншалыңты үлкен болғанымен заттардың белгілерін айыруға
келгенде ол адамның көргенінің көбін көре алмайды. Иттің иіскеу сезімі
қаншалықты күшті болғанымен ол адам ажырататын иістердің мәнін ажырата
алмайды.
Түйсіктер жөнінде ғылыми көзқарастар.
Түйсіктер адамға қоршаған орта мен өз тәнінің сигналдарын қабылдап,
олардың қасиеттері мен белгілерін бейнелеуге мүмкіндік береді. Олар адамды
төңіректегі дүниемен байланыстырып, негізгі таным кезі ретіндс қызмет
етеді, солар арқасында адамның Даму мүмкіндігі ашылады. Бірак аталған
тұжырымдардың айдан-анықтығына қарамастан, философия тарихында олар бірнеше
рет күмәндікпен сынға алынды. Идеалист философтар түйсікті біздің арнайы
өміріміздің емес, ол табиғаттан берілген, сырткы әсерлерге тәуелсіз
санамыздың ішкі қалпы, ақыл-ой қабілетіміз, - деп топшылаған. Рационализм
философиясының негізіне алынған мұндай көзқарас мәні: психикапық процестер
күрделі тарихи дамудың жемісі емес, сана мен ақылдың қоғамдық болмысқа
қатысы жоқ, олардың бәрі адам рухының түсіндіріп болмас, тума берілген
қасиеті. Идеалистік тұжырымдарды қолдаушы философтар мен психологтар
түйсіктердің адамды сыртқы дүниемен байланыстыратыны жөніндегі күмәнсіз
ережені жоққа шығарып, олардың адамды қоршаған дүниеден бөлектеп, екі араға
ажыратқыш дуал болып түседі деген қисынға келмейтін пікірдің дұрыстығын
дәлелдегісі кследі.
Бұл көзқарасты кезінде философ-идеалистер (Д. Беркли, Д. Юм, Э. Мах)
ұсыныс оның негізінде психологтар (Мюллер, Г. Ге~ льмгольц)"сезім
мүшелерінің ерекше энергиясыдегентеорияны нақтылады. Бұл теорияның
астарында сезім мүшелерінің әрқайсысы (көз, кұлақ, тері, тіл) сыртқы дүние
әсерлерін бейнелемейді, нақты шындық процестерден хабар бермейді, болғаны-
сырттан өзіндік процестерді қоздырушы ықпалдарды ғана қабылдайды деген
пікір жатыр. Бұдан идеалистердің келтіретін дэлелі: көзге қандай да әсер
болса, жарқын туындайтынын, құлақта механикалық не электрлі әсерден ызың
пайда болатынын алға тартады. Осыдан, сезім мүшелері сыртқы әсерлерді
бейнелемей, олардан тек қозу күшін алады, ал адам қоршаған дүниенің
объектив әсерлеріне ұшырамай, сезім мүшелерінің әрекетін бейнелейтін өзінің
субъектив кейпін ғана тани алады дегендей қорытынды пайымдайды. Бұл сезім
көзі-түйсік адамды қоршаған дүниемен байланыстырма, олар арасын ажырата
түседі деген сөз. Субъектив идеализм негізіне алынған бұл қорьггынды адам
тек өзін ғана тануға қабілетті, ол өзінен басқа болмыс барлығын дэлелдейтін
ешқандай дерек көзіне ие емес деген кертартпа теорияға арқау болды.
Субъектив идеализм теориясы адамның сыртқы дүниені объектив бейнелеу
мүмкіндігі жөніндегі ғылыми көзқарасқа тікелей қарсы. Сезім мүшелерінің
әволюциясының зерделі зерттеу нәтижесінде ұзаққа созылған тарихи дамудың
жсмісі ретінде объектив болмыстағы материя қозғалысының формаларын
қабылдайтын органдардың (рецепторлар), дыбыстық тербелістерге жауап қатушы
тері рецепторларының, сондай-ақ белгілі диапазондағы электро-
магниттіктолқыңдарды бейнелеуші көру рецелторларының қалыптасқаны белгілі
болып отыр. Организм эволюциясын зерттеу арқылы ғылым адам психикасы сезім
органдарының өзіндік ерекше энергиясымен қатынас жасамай, әрқандай сыртқы
энергияларды қабылдап, оған жауап беретін ерекше сезім мүшесімен байланысқа
келетінін дәлелдеді. Ал, кұлак не көзде қандай да әсерден ызың жарқылдың
пайда болуы сол қабылдаушы аппараттыңжоғарғы Мамандандырылғанын, сонымен
бірге өздерінің жұмыс атқару'тына тура кел меген әсерлерге жауап
қатпайтынын көрсетеді әртүрлі сезім органдары қызметінің жоғарғы дәрежеде
жіктелу олар негізінде ерекше құрылым - рецепторлардың болуынан ғана
емес, соңдай-ақ шеткі сезім органдары қабылдаған сигналдарды орталық жүйке
анпаратына жеткізуші жоғары дәрежеде материанданып, жетілген нейрондарға
да байланысты.
Түйсіктің физиологиялық негіздері.
Түйсіктің табиғи-физиологиялық негізі организмнің арнаулы жүйкелік
механизмі-талдағыштар арқылы іске асады. Кибернетика ғылымының анықтауынша,
адам өзін-өзі басқаратын аса күрделі жүйе болып саналады. Ал талдағыштарды
сол жүйенің негізгі хабарлау кызметін атқаратын мүшелері деуге болады. Адам
организмі сол талдағыштардан. келіп жатқан сигналдардың, ыңғайына сәйкес
орталық жүйке жүйесіндегі функцияларын реттеп, бірде жада әсер тудырып,
бірде бұрыннан өтіп жатқан әрекеттің барысына өзгеріс кіргізіп, оны
түзетеді, бағыт береді. Сөйтіп, ми қабығында үздіксіз өтіп жататын күрделі
кызметі: талдағыштар арқылы жүзеге асып отыратын кері байланысқа сүйенеді.
Талдағыштар үш бөліктен құралады: а) шеткі (перифериялық) орган — бұл сезім
мүшелері, рецепторлар деп аталады; ә) өткізгіш бөлім — рецепторларды тиісті
орталықтармен байланыстырып отыратын афференттік және эфференттік жолдар;
б) мидағы орталықтар.(19 сурет)
Бірінші бөлік — рецепторлар — түрліше құрылған жүйкелік аппараттар.
Олардың атқаратын қызметі-сырттан келген физикалық, химиялық
тітіркендіргіштердің күшін жүйкелік қозуға айналдыру. Талдағыштардың бұл
сатысында әсерді тек қарапайым түрде ғана талдау іске асырылады. Екінші
бөлік — өткізгіш-бөлім — сыртқы қуаттың сезімтал жүйке талшықтарының
19-сурет. Ми қабығынын локализацвясы, яғни ' орта-
лықтардын. функционалдық кызметтерге бөлінуі. ОООО— көру орталыкта-
ОООО рының бөлімі. АДДД— қозғалыс, ©0©— иіс, дәм. ООО—тері, Ч- + +— есту.
@®ФФ~ ішкі. I. Жұлын мен ішкі ми ай-мағы ,11. Көру темпешігінін аймағы,
III. Ми жерты шарлары.
I. Қөз, 2. Қүлак, 3. Тері, 4. Иіс мүшесі, 5. Дәм мүшесі. 6. Бұлшық еттер
мен сіңір-лер, 7. Ішкі орган рецептор-лары.
ұшында қозуын екі жолмен жоғарғы және төмен бағытқа жайып отырады.
Орталыққа баратын талшыктар арқыльі қозуды бірінші жолмен жұлын мен ми
бағанасында және ми қабығындағы алқаптарға жеткізеді. Орталықтар төбедегі
талшықтар арқылы мидағы қозу толқнынын екінші жолмен эр түрлі органдарға
еткізеді. Жүйке талщықтарынын, бойымен қозу бір секунтта 120 метрдей
жылдамдықпен етіп жатады. Үшінші бөлік — мидағы орталықтар. Бұл —
-талдағыштардьщ негізгі бөлімі.
Жүйке жүйесіндегі басқа бөлімдер клеткаларының құрылысымен салыстырғанда
осы орталықтағы клеткалар құрылысы әлдеқайда ерекше әрі күрделірек.
Организмнің тиісті ортаға, жағдайға икемделіп әсерленуін дәлірек қамтамасыз
етіп, нәзік талдау жасай алатын мүше — мидағы осы орталықтар.
Функциялардық динамикалық орналасуы мидың бір жерінде бұлжымай қалған
алқап емес, олар күрделі түрде. бір-бірімен қарым-қатынаста өзара тығыз
байланыста болады .Ортаның әсері мен талабына орай ми алаптары бірінің
орнын бірі басып отыруға, сөйтіп, бір нейрондардың қызметін екіншілері
атқаруға қабілетті екендігін көрсетеді. Ми қабығынын. мұндай қызметі
психология ғылымында компенсаторлық әрекет деп аталады.
Түйсік жайында түрлі бағдар ұстанған бірқатар философтар мен психологтар
адам түйсігі заттардың объективтік қасиеттерін бейнелемейді, олар тек осы
заттардық әсерлерін сезім мүшелерінде пайда болатын өзгерістерді ғана
бейнелейді деген қате пікірлерді уағыздайды.Түйсікке қатысты Агь-еедсде
Беркли, Юм, Мах "~ б. түйсік дүниедегі заттар мен құбылыстардың
қасиеттеріне байланысты емес, ол түгелдей сезім мүшелерінің өздерінің жұмыс
істеу қасиеттерден белгіленетін болады дейді. Осы тұрғыдан келгенде, түйсік
сыртқы дүниедегі заттардың , қайдағы бір шартты белгілер иреоглифтер,
символдар болып шығады. Түйсіктің мән-жайын мұндай түсінік бойынша айқын
түсіндіру өте қиын.
XIX ғасырдык басында түйсікті идеалистік түрғыдан түсіндіруге тырысқан И.
Миллер сезім мүшёлерінің ерекше энергиясы деген заң, шығарып, әр сезім
мүшесі кез-келген тітіркендіргішке осы мүшеде бар энергия арқылы жауап
береді дейді. Ол түйсік зат пен тітіркендіргіш қасиетін бейнелемейді, бұл —
сезім мүшесіне тәк энергияньщ еркіндік алу нәткжесі және соған ғана
тәуелді болады-мыс деген қорытынды жасайды. Миллердің мұндай тұжырымы
физиологиялык, идеализм деген атқа ие болып, ол философиялық идеализмнің
түйсік организмді сыртқы дүниемен байланыстырмайды., қайта тірі организмді
қсршаған ортадан бөлентін қабырға болып саналады деген қате тезисіне сай
келді.
Мұндай көзқарастардың шындыққа жанаспайтындығын В. И. Ленин материалистік
ілім түрғысынан дәлелдеп, сынға алды. Адам түйсігінің ерекше дамуына еңбек
пен тарихи-әлеуметтік жағдайлар, екінші сигнал жүйесінің шығуы (дыбысты
анық тіл) күшті ықпал еткендігі, адамның, сыртқы бес сезім мүшесінін,
жетілуі бүкіл әлемдік тарихи дамудың жемісі екені ақиқат.
Түйсіктің түрлері және оларды топтастырып жіктеу.
Түйсіктер сезім мүшелерімізге байланысты көру түйсігі, есту түйсігі, дәм
түйсігі, иіскеу түйсігі, тері түйсігі, кинестетикалык, вибрациялық және
органикалық түйсіктер болып бірнеше түрге бөлінеді. Ерте кезден бастап
адамнық сыртқы бес сезім мүшесіне орай көру, есту, сипау, иіс және дәм
түйсіктерін ажыратқан. Қазіргі кезде сыртқы және ішкі ортаны рецепторда
бейнелейтін 20-дан астам түрлі талдағыштар бар деп саналады. Түйсіктер
бірнеше топша жіктеледі. Тітіркендіргіштер мен рецепторлардың жанасуына
сәйкес не олардың жанасуына орай дистанттық және түйісу рецепторлары болып
бөлінеді. Олар жақын ортаға бағдарлануды қамтамасыз етеді. Дәм сезу,
ауырсыну, тактильдік (сипау) түйсіктері түйісу рецепциясына жгтады.
Орналасуы мен тітіркендіргіштерді қайдан алатынына қарай рецепторларды үш
топқа бөлуге болады: экстерорецептор (көру, есту, тактильдік т. б.);
проприорецептор (бұлшық ет, сіңірден шығатын түйсіктер) және
интерорецепторлар (аштықты, шөлдегенді түйсіну) болып бөлінеді. Организмнің
сыртында орналасқан көз, құлақ, мұрын, тіл, тері мүшелері —
экстерорецепторлар. Бұл рецепторлар арқылы адам өз денесійің сыртында
түрған заттар мен құбылыстардын сипаттарын бейнелейді. Бұлшық еттерде,
тарамыс пен сіңірлерде орналасқан сезім мүшелерін проприорецептор деп
атайды. Бұл рецепторлар арқылы адамның қимылдау (кинестетикалық) түйсіктері
мен тепе-теңдік (статикалық) түйсіктері сезіледі. Дененің ішінде (қарында,
ішекте, өкпеде) орналасқан сезім мүшелерін интерорецептор деп атайды. Бүл
рецепторлар арқылы ішкі мүшделерімізде ас қорыту, қан айналысы, тыныс алу
сынды басқа да қандай процестер болып жатқаны жайында хабар алып отырамыз.,
Адамныц ішкі мүшелерінде туатын осындай түйсіктерді органикалық түйсіктер
деп те атайды.
Жануарлар -дүниесінің эволюциялық даму процесінде сезгіштіктің көне
түрлері (ауырғанды сезіну), жаңа түрлері (тактильдік түйсіну, дистанттық
түйсіну т. б.) деп бөлінуі жалпы түйсікті бірнеше негіздерге сүйене отырып
топтастырып, жіктеп, өзіндік ерекшеліктері мен қасиеттерін барынша ашып
керсетудің жолы мен тәсілдері болып саналады.
Көру түйсігі. Дүние тануда көру түйсігінің маңызы зор, Зерттеу
нәтижелерінің адамға әсері жеті спектрлі түсті және соның негізінде 10 000-
нан аса реңкті ажырата алатыңдығы анықталған. Бұдан біз көру түйсігінің
ересі мен диапазонының өте кең екендігін айқын аңғарамыз. Халық мақалындағы
Мың рет естігеннен бір рет көрген артық деген түсінік осындай тәжірибеден
туындаған. Көз арқылы жарыстың қуатын, түр-түсін, үлкен-кішілігін, алыс-
жақын тұрғанын, оның қозғалысын көріп білеміз. Заттар мен қүбылыстардың
жеке сипаттарын айнытпай толық бейнелеу, ең алдымен, көру түйсігі арқылы
іске асады.
Көру түйсігі біздің көзімізге электромагнит толқындарының әсер етуі
нәтижесінде пайда болады. Көру түйсігінің, ұзындығы — 390—780 миллимикрон
(ммллиметрдің миллионнан бір бөлігі). Осы арқылы жарық толқындарын бір-
бірінің түрлі сипаттарына қарап айыруға болады:
а) Толқынның ұзындығы оның бір секунттағы шайқалу санына байланысты;
Шайқалу жиілей түссе, толқынның ұзындығы қысқара береді, шайқалу саны
азайған сайын толқынның ұзындығы арта бастайды. I секундта ең аз шайқалатын
ұзын толқындар қызыл түсті көрсетеді, көп шайқалатын ең қысқа толқындар
күлгін түсті бейнелейді. Әр түрлі толқындардың қандай түс түйсігін
тудыратындығы миллимикрон есебімен алғанда мынадай сипатта болады:
380—450 миллимикрон — күлгін түс;
450—470 - көк түс;
470—480 - көгілдір түс;
480—490 - көгілдір жасыл
түс;
590—510 -—- жасыл көгілдір түс;
ә) Жарық- толқындары шайкалу амплитудасы аркылы бір-бірінен айырылады.
Бұл толқынның энергиясына байланысты. Шайқалу амплитудасынан біз түстің
анықтығын байқаймыз.
б) Жарық толқындарының түріне қарап, бір-бірінен айыра аламыз. Жарықтың
түрі түрлі ұзындықтағы толқындардың өзара араласуынан туады. Түстердің
қоюлығы жарық толқындарының түріне қарай болады.
Заттар мен нәрселердін, түстері хроматикалық (қызыл, қызғылт сары, сары,
жасыл, көгілдір, көк, күлгін), ахроматикалық яғни бояусыз (ақ, кара және
барлық сұр түстер) болып екіге бөлінеді. Хроматикалык түстер үш түрлі
сапамен (түстік ашық болуы, реңкі, қоюлығы), ахроматикалық түстер тек ашық
болуымен ғана ажыратылады. Түстің ашық болуы — түстердің кара
түстен айырмашылық дәрежесі. Мәселен, ақ түс — ең жарық түс, қара түс
жарықтығы ең төменгі түс болып саналады. Түстердің өңі дегеніміз — бір
түстің екінші түстен өзіндік ерекшелігін көрсететін сапасы. Түстің қоюлығы
— жарықтығы бірдей сүр түстерден жеке түстердің айырмашылығы. Ең қою түс —
кызыл түс.
Көру мүшесі — көз. Оның негізгі бөлімі — көз-алмасы (20-сурет). Көз
алмасының ішкі ортасын толты-
20-сурет. Көз алмасының кұры-льісы.
1—кірпікті дене, 2 — нұрлы ка-бық, 3 — ылғал сұйықтығы, 4— 5— көру осі,-
6 — қарашык, 7 — касад қабықша, 8 — кез бұрша ғын бекітётін байлам, 9 —
конь ■юнктив, 10—'Көз бұршағы-, 1.1-шынылы дене, 12—дәнекер ткань ді
кабықша. 13 — тамырлы қа бык, 14 — тор кабык, 15 — ор-таңғы ойыс, 16 —
сокьір дақ, 17— көру нервісі.
-рып тұрған мөлдір қоймалжың зат — шыны тәрізді дене. Екі бүйірінен
қысылғандай ұзарыңқыраған шар тәрізді көз алмасын қоршап тұрған үш қабык
бар. Сыртқы қабықты ақ қабық деп атайды. Ақ қабықтың алдыңғы жағы
дөңестеніп қалың қабыққа (роговица) айналады. Қөздің торлы қабығына
(сетчатка) жарық сәулесі осы қасақ қабық арқылы етіп отырады. Сыртқы ақ
қабықтың астыңғы екінші кабығы — тамырлы қабық. Тамырлы қабықтың алдыңғы
бөлігі нұрлы қабық деп аталады. Көздің түсі осы нұрлы қабықтағы пигментке
(бояуына) байланысты түрліше болып келеді. Нұрлы қабықтың ортасында қарашық
орналасқан. Торлы қабықта жарық сәулесінің сезімтал таяқшасы (палочка) және
шақша (колбочка) деп аталатын фоторецепторлары орналасқан. Онда 130 млн-ға
жуық таяқша, 7 млн-дай шақша клеткалары бар. Таяқшалар ымыртта, қараңғыда
көрудің, ал шақшалар күндіз көрудің аппараты делінеді. Шақшалар торлы
қабықтың ортасына, ал таяқшалар оның шеткі жағына орналаскан. Таяқша
клеткаларында көру пурпуры деген зат болады, бүл жарық әсерінен химиялық
жолмен бөліну арқылы көру жүйкелерін коздырып отырады. Рецептор құрылысынан
табылған пигменттер көп. Солардан жақсырақ зерттелгендері — таяқша пигменті
— родопсин, шақша пигмента — иодопсии. Көру мүшесі үшін көмекші
анатомиялық аппараттар да (бездер, қабык, кірпік, қас т. б) тиісінше түрлі
кызметтер атқарады.
Заттардың түстерін көру үш түс теориясы деп аталатын теорияға
негізделеді. Бұл теорияны алғаш рет 1756 жылы ұлы орыс ғалымы М. В.
Ломоносов ашқан болатын. 100 жылдан кейін оның көзқарасын неміс ғалымы Г.
Гельмгольц жақтап шыкты. Бұл теория бойынша көздің тор қабығында үш түрлі
жұмыр клеткалар бар, олар жарық сәулелерінің, әсерін түрліше сезінеді. Егер
көзге ұзын толқынды сәуле әсер етсе, онда бірінші жұмыр клеткалар қозу
күйінде келеді де, осының нәтижесінде адам кызыл түсті түйсінеді, екінші
жұмыр клеткалар қозса, онда жасыл түсті түйсіну пайда болады. Ал үшінші
жұмыр клеткалардың қозуы күлгін түсті түйсінуге мүмкіндік береді. Осы үш
жұмыр клетка қатар қозатын болса, адам ак түсті түйсінеді, ал бұлардың қозу
күші түрліше болса, аралык түстерді түйсінеді (21-сурет).
Көру талдағышында ми қабығындағы көру орталықтары айрықша рөл атқарады.
Көру орталықтары мидың желке тұсында орналасқан (19-суретті қараңыз). Көз
алмасында сыртқы әсерлерден пайда болған қозу осы орталықтарға жеткенде
ғана көру пайда болады. Шындықты жоғары деңгейде талдау мен біріктіру
талдағыштардың осы белімінде өтіп жатады.
Көру жүйкесінің торлы қабықта байланысқан жерін соқыр дақ деп атайды (22-
сурет). Торлы қабықтың бұл жерінде сезгіш элементтер кездеспейді, егер де
карап түрған заттың сәулесі дәл сол жерге түссе, адам ештеңе көре алмайды.
Мұны қарапайым тәжірибе жасап көрсетуге болады: 22-суретті қашықтығы 25—30
см. жерге қойып, сол көзді жұмып оң көзбен дөңгелекке қарап тұрып, суретті
ілгері, кейін жылжытсақ, көрініп
22-сурет. Соқыр таңбаны табу.
тұрған оң жақтағы дөңгелек бір кезде көрінбей қалады. Себебі, дөңгелектің
сәулесі соқыр даққа түседі. Қағазды алыстата, жақындата қозғап тұрғанда,
дөңгелек жоқ болып кетеді.
Қасаң қабықтың сезгіштік күші — сары дақ, ондағы шақшалардың жиналған
жері — орталық шұңқыр деп аталады. Адам көру үшін қарап түрған объектісініқ
сәулесін сары даққа түсіруге тырысады. Ол үшін көзімізді ылғи козғай
береміз, сөйтіп, заттың барлық бөлшектерін бейнелеп аламыз. Затты айқын
көру үшін көзімізді бір нүктеге бағыттау керек. Бұл заңдылықты конвергенция
деп атайды. Көз конвергенциясы жаңа туған нәрестеде болмайды, алғашқы
күндері оның екі көзі екі жаққа карап жатуы мүмкін. Көп үзамай бөбек көзін
бір объектіге тоқтата алады. Бір объектіні екі көзбен қарай отырып көру
түйсігін бинокулярлық көру дейді.
Кейбір адамдардың көзінің түстерді айыра алмайтын кемістігі болады. Енді
біреулер түстердің әр трін жекелеп көре алмайды. Айналадағы заттардың бәрі
ол адамға қоңыр болып көрінеді. Қөздің осындай кемістігін дальтонизм дейді.
Ондай адам, әсіресе, қызыл және жасыл түсті айыра алмайды. Ер адамдардың
4—5 процент дальтондық болса, әйелдер 0,5 проценттей ғана. Дальтондық
адамдар машина жүргізсе, жол апатына ұшырауы мүмкін. Сондықтан түсті
көрсететін сигналы бар жерге қызметке орналасу үшін ондай адам арнайы
сыннан өтуі керек.
Есту түйсігі. Есту рецепторына тітіркендіргіш болатын — ауаның
толқындары. Ауа толкыны деп ауаның белгілі ырғақпен бірде тығыздалып, бірде
селдіреп ыдырауын айтады. Сол толқындар әр тарапқа тарайды. Ауа
толқындарының физикалық кұрылысы өте.күрделі. Біз сол толқындардың
жиілігін, амплитудасын (кұлашын) және формасын ажырата аламыз. Ауаның бір
секундта өтетін.толқынын герц деп атайды. Адамның есту рецепторы 1 сек.
ішінде орта есеппен 16 000-нан 22 000 герцке дейін ауа толқынын түйсіне
алады. 16 герцтен төменгі жиілікпен өтіп жатқан толқындарды құлағымыз
түйсіне алмайды. Біздің талдағыштарымыз түйсіне алмайтын 12—16 герцтен
теменгі дыбыстарды инфра-дыбыстар деп атайды. Ал толқынның жиілігі 22 000-
нан
23-сурет. Қүлақтын күрылы-сы.
1 — құлақ калканы, 2— сырт-қы есту жолы, 3— балғашык, 4 — төс, 5 —
жартылай ирек каналдар, 6 — есту жүйкесі. 7 — иірім гүтік (күлактыц кү-
рышы), 8 — үзенгі, 9— Евста-хий түтігі, 10 — дабыл жарға-ғы.
қаймыз. Есту жолын көмкеріп тұрған терінің беті түкті келеді және онда
бұлақ шығаратын бездер болады. Есту жолының ұзындығы — 2,5 см.
Сыртқы құлақты орта қүлақтан бөліп түратын мүше — дабыл жарғағы. Ол нәзік
(ОД мм) болғанымен, өте берік. Дабыл жарғағы серіппелі болғандықтан, ауа
толқынын бұлжытпай шайқалтады. Өзінің тербелуін дабыл жарғағы орта құлақтың
сүйекшелеріне мүлтіксіз жеткізеді.
Ортаңғы кұлақтың элементтері үш сүйекшеден — балғашық, төс және үзеңгіден
түрады. Балғашық ауаның, жарғақта шайқалуын төске жеткізіп, төс дірілдерді
үзеңгіге апарады. Үзеңгі сырттан келген дірілдерді ілгері жөнелтеді.
Ортаңғы құлақтың қуысы евстахий түтігі аркылы кеңсірік, жүтқыншақпен
жалғасады. Осы түтікпен өтетін ауа дабыл жарғағынын, екі жағындағы ауа
қысымын теңестіріп отырады. Егер екі жағындағы ауа қысымының, теңелуі
бұзыла бастаса, есту де нашарлай бастайды. Ал екі жақтың қысымы күшейіп
кетсе, дабыл жарғағының жыртылуы мүмкін. Мәселен, атыс кезіндегі өте күшті
(200 децибел) ауа толқыны жарғақты жыртып жібереді. Ондайдан сақтану үшін
оқ атылғанда ауызды ашу керек, сол кезде евстахий түтігінен орта құлаққа
енген ауа мен атмосфералық ауаның қысымы теңдеседі.
Ішкі құлақтың құрылысы өте-мөте күрделі. Ішкі кұлақты кейде лабиринт деп
те атайды. Қүлақтың бұл бөліміне, ең алдымен, спиралдық сүйектен құрылған
иірім түтік (улитка) жатады. Бұл — өзінің негізгі бел ағашынан бастап екі
жарым айналып жасайтын ирек қуыс. Осы қуыс ұзыннан тартылған перде арқылы
екі каналға бөлінеді. Каналдын, біреуі үзеңгінің табаны жауыптұратын
сопақ тесіктен басталады. Иірім түтік арнасын екіге бөліп тұратын перденің
бір бөлігінде негізгі мембрана орналасқан. Негізгі мембрана эр түрлі
ұзындықтағы көлденеңінен керілген 24 000-дай жүйке талшықтарынан құрылады.
Үстіне иілген доға сияқты сезімтал нейрондары бар осы талшықтарды
физиологияда корти органы деп атайды. Иірім түтігі ішінде есту процесін
іске асыруға жәрдемдесетін эндолимфа дейтін сұйық зат болады. Адам
денесінің кеңістіктегі қалпын және қимылын түйсініп отыратын мүше бар. Ол —
жартылай имек каналдар. Олардың міндеті — денеміздің . тепе-теңдігін
сақтау.
Есту түйсігі ауа толқынының да бұл жарғағына әсер етуінен басталады.
Ауаның шайқалуы иірім түтігіндегі сұйық затта күшіне қарай толқын тудырады.
Сол толқындар корти :мүшесінің сезімтал нейрондарына жеткенде қозу пайда
болады. Сырттан жеткен .толқындар әсерінен 24 000 жүйке талшықтарының бәрі
бірдей қозбай, эндолимфада пайда болған толқын күшіне орай мембрананың
кейбір талдары ғана қозады. Мембрана ерекшелігіне байланысты есту жайында
Гельмгольцтің резонанс (жаңғырық) теориясы бар. Бұл теория дыбыс
тітіркендіргіштерінің күші мен жиілігі корти мүшесіндегі электр толқынының
күші мен жиілігіне сай келеді деп анықтайды. И. П. Павлов лабораториясында
иттің негізгі мембранасының, ұзын талшықтарын кесіп алып тастағанда,
төменгі дыбыстарды түйсінуге иттің шамасы келмеген. Ал қысқа талшықтарды
кесіп тастағанда, жоғары дыбыстарды түйсіне алмаған. Мүндай тәжірибе
Гельмгольцтің жаңғырық теориясының дұрыстығын айқындайды.
Адам дыбыстарды ауа толқындары арқылы рецепторлармен түйсінеді. Бұл
процестің екінші жолы — дыбысты сүйек арқылы есту. Мәселен, құлаққа мақта
тығып қойьш, дірілдеп түрған камертонды бас сүйегіңе тақасаң, дыбыс айкын
естіледі. Сондай-ақ, бұл камертонның дыбысын оны тістеп тұрып та естуге
болады. Дыбысты сүйек арқылы берілуі ауа аркылы емес, дыбыс шығарып түрған
зат пен сүйектің жанасуы нәтижесінде естіледі. Мысалы, қатты шыққан
дауыстарды, жай сөздерді су астында бұғып отырып та ести аламыз.
Тіл есту талдағышының дамуына күшті эсер етеді. Ана тілінің дыбыс
құрылымындағы нәзік айырмашылығын ажырату — адамның жастайынан бергі
негізгі қажеті. Есту түйсігін дамытуға баланың жас кезінен бастап
қамқорлық жасап, сөйлеуі мен естуінде мүкістікті болдырмау үшін
дәрігерлерге қаратып тұру керек. Бала сезінің нақышты болуы мен оның әр
сөзді дұрыс айтуы да есту түйсігінің қалыпты дамуына байланысты. Әдетте,
бала ақыл-ойының дұрыс дамымай, көңілінің жабырқау болуын, сабақ
үлгерімінің төмендеуін есту түйсігінің мүкістігінен деп санау керек.
Тері түйсіктері. Заттардың механикалық және термикалық сипаттарының
теріге эсер етуінен туады. Түю мен басу түйсігі, суыкты, жылылықты, ауруды
түй-сіну де тері түйсіктеріне жатады. 1 см2-дегі рецептор-лардыц жұмыс
істеу қабілеті сан жағынан үнемі ауы-сып отырады. Бір бөлігі жүмыс істесе,
екіншісі дема-лыста, ал үшінші бір бөлігі жүмыс істеуін доғару не оған
кірісу жағдайында болады- (Терінің микроскопия-лык күрылысы 24-суретте
көрсетілген). Терідегі аффе-
24-сурет. Микроскоппен қа рағандағвк терінің құрылысы. 1 — түкше (шаш),
2— тері бе-зініа өзегі, 3 — тығыз дәнекер тканьді қабат, 4 — май. безі 5 —
түкшені көтеретін еті, 6— болбыр дәнекер тканьді қабат 7— түктің (шаштың)
тубІ, 8—: ктер безі, 9 —• эпидермис, 10 —• дерма, 11 — май клеткалары ның
тобы, 12— ет ткані.
рентік жүйке талшықтарының үшьшда түйсіктердің ре-цепторлык
функциясын атқаратын түрлі аппараттар бар. Адамның бойында, шамамен
тию мен басуды түй-сінетіи 50 000 рецептор бар. ТерІнің I см2 не 25
рецеп-торға дейін орналасатындығы анықталған. Адам зат-тың қатты-
жұмсақтығы, кедір-бүдырлығы сияқты си-паттарды сипап біледі. Сипау
аркылы затты туйсіну те-рінің ғана қызметі емес, бүл — күрделі
процесс. Оның қызметіне қимыл-қозғалыс рецепторлары да қатысады.
Сипап сезу түйсігі колдың катынасымен іске асады.
Қол енбек ету мүшесі ғана болып қоймай, дүниетану үшін де күшті
рөл атқарады. Заттардың формасын, үл-кендігін, майдалығын,
бүжырлығын көзбен көрмей-ақ, қолмен сипау аркылы ажыратамыз. Сезім
мүшелері сау адамдардың сипау түйсігі, әдетте, онша көп жетілмеген.
Түйсіктің бұл түрі, әсіресе, құлағынан айрылған, көзі көрмейтін
адамдарда ерекше дамыған. Мысалы, өзі соқыр әрі саңырау, сақау,
американдық әйел Елена Келлер мен Мәскеудегі Ольга Скороходова тері
түйсіктерін жетілдіру нәтижесінде Л. Браиль жүйесімен оқып-жазуды
үйреніп, ғылыми атақтар алғаи. О. И. Скороходова Мен айналадағы
дүниені қалайша танып білемін деген (1974, 1956) еңбектер жазып,
белгілі дефектолог маман болды.
Әдетте, соқыр адамдарда тері түйсігінің, сипау сезімінің жетекші
рөл атқаратын күмәнсіз.
Тері (тактильдік) талдағыштарының ноқаттары тері беттерінде
біркелкі орналаспаған. Арнаулы зерттеулермен анықталған мәліметтер
бойынша түйсік ноқаттарынық есебін мынадай санмен көрсетуге болады:
тию нүктелері — 1 млн-дай, ауру нүктелері — 4 млн.дай, суықтық
нүктелер — 250 000-дай, жылылық нүктелері — 30 000-дай. Мұндай
тактильдік талдағыштардың ең көп орналасқан жері ерін тіл мен
саусактың ұштары. Біз мұны мүшелеріміздің сезгіштігінен
байқауымызға болады. Психологияда тактильдік түйсіктің кеңістік
табалдырығын және нүктелер арасындағы қашықтықты эстезиометр аспабы
арқылы өлшеп білуге болады (25-сурет).
25-сурег. Спирменнің эстезиометр аспабы.
Эстезиометр аспабымен анықталған ең төменгі кеңістік табалдырығы
тілдің ұшында болады (1,1 мм). Ауру рецепторы (нерв ұштары) терінің
көптеген жерлерінде орын тепкенін ауру ноқаттарының санынан
байқауға болады (4 000 000).
Терідегі температуралық өзгерістерді түйсінетін негізгі екі
рецептор бар. Оның бірі — қызулықты түйсінетін руффини клеткалары,
екіншісі — төмендеп, салқындауды түйсінетін краузе колбалары. Сау
адамның денеше тән температураны шартты түрде физиологиялык нөл
деп атайды. Айналадағы ортаның температурасы осы физиологиялық
нөлден төмен түсе бастаса, краузе колбалары тітіркенеді, егер де
нөлден көтеріле бастаса, руффини клеткалары қоза бастайды.
Адам терісіндегі температуралық нүктелер орта есеппен терінің 1
см2 кеңістігінде 6—23 суықтық рецепторлары, 3 жылылық рецептор
болады. Дененің температуралық өзгеруінің ең сезгіш жері — қарын
терісі, ең нашар жері — аяқ терісі. Аяқ терісінің суықты сезгіштігі
бет терісінікінен екі есе нашар, жылылықты сезгіштігі төрт есе кем
болған. Температуралық талдағыштың ми жарты шарларының қабығында
тұрақтаған жері — артқы орталық қатпардың бойы.
IV. Иіс түйсіктері мүрын кеңсірігінд екі кілегей кабық
клеткаларына түрлі химиялық заттардың эсер етуінен пайда болады.
Кілегей қабықта иіскеу клеткаларының орналасқан аймағы 5 см2-ден
аспайды. Тітіркендіргіштер әсерінен туған қозуды иіскеу рецепторы
өзінің бойымен ми жарты шарларының астыңғы жағында орналасқан
иіскеу орталығына жеткізеді. Сол кезде талдау басталып, адам иіс
түрлерін айырып байқайды.
Иіс түрлерін жіктеп бөлу ғылымда әлі жете зерттелмеген мәселелер
қатарына жатады. Сондықтан иіс түрлері иіс шығаратын заттардың
атымен аталады. Мысалы, жусан иісі, лимон иісі, алма иісі, бензин
иісі т. б. Иіскеу клеткаларына тітіркендіргіш ретінде эсер ететін,
оларда қозу тудыратын — ауада газ немесе бу түрінде ұшып жүрген
химиялық заттар. Адам ауаны ішіне тартып тыныс алғанда, ауамен
бірге кеңсірікке кірген химиялык элементтер иіскеу клеткаларына
келіп ериді. Жануарлар өмірінде иіскеу түйсігінің биологиялық рөлі
өте күшті. Қөптеген жануарлар өз қорегін исі арқылы тауып алып
қоректенеді.
Адам өмірінде иіскеу рецепторының рөлі аса күшті болмағанымен,
тіршілік ортасы мен өмір тәжірибесіне сәйкес күшейіп, жетіле
түседі. Иіс түйсіктері адамның тұрмыс салтына, қызмет сипатына
қарай дамиды. Мәселен, Африкадағы бушмен тайпалары арыстанның,
жирафтың, зебрдің ізін иіскеп жүріп-ақ оңай тауып алаяы. Олар иісті
ең жақсы аңшы иттерден артық сезеді. Ал Үндістанда жыланның жатқан
жерін иісінен білетін адамдар бар. Сонымеи қатар, жылан шаққан
малды, оның етін жеген адамдарды (оқ жыланның) исінен ажырата білу
қазақ халқына деген тән қасиет.
Иісті нәзік сезіп, ажырата білу соқыр, мылқау, керең адамдарда
ерекше жетілген. Олар бөтен адамдарды, түрлі нәрселерді алыстан-ақ
иісінен таниды. Адамның дамуында иіскеу рецепторы өте ерте іске
қосылады. Мәселен, жаңа туған бала алғашқы жетіде-ақ анасының емшек
сүті мен сиыр сүтін исінен айырады да, емізіктегі сүтті сорғысы
келмейді. Жейтін тағамнық организмге пайдасы мен зиянын айыру үшін
де иіскеу. талдағыштарының адам өміріндегі маңызы ерекше.
V.Дәм түйсіктері. Дәмді айыратын мүше — тіліміздегі дәм
бүршіктері. Оны тітіркендіретін — белгілі дәмі бар, суға ерігіш
түрлі химиялық заттар. Дәм бүршіктері тілдің бетінде, жақтың
ішінде, таңдайда, жұтқыншақтың арт жағында орналасқан. Олардың ең
көп орналасқан жері — тіл аймағы. Дәмді тәтті, ащы, тұщы, қышқыл
деп ажыратады. Тілдің түрлі бөліктері дәмнің жоғарыда аталған төрт
түрін түрліше сезеді. Тәтті дәмді тілдің ұшы, ащыны — тілдің түбі,
кышқылды — тілдің екі жақ шеті, тұщыны — тілдің ұшы мен екі шеті
түйсінеді. Егер әлдебір нәрсені тілдің ортасына салса адам кепке
дейін оның дәмін ажырата алмайды. Өйткені, дәм сезетін бүршіктер
тілдің ортасында болмайды.
Балада дэм түйсіктері ерте дамиды. Бұлар түрлі тағамдық
заттардың қасиеттерін айыру жолымен жетіледі. Дәм түйсіктері адам
психологиясына түрліше эсер етіп, дәмді тағамдар — адамнық тәбетін
ашады. Тәбет — дәм жүйкелерін қоздыратын психикалық әрекет. Асты
көңіл қойып, сүйсіне ішу адамға жағымды эсер етеді. Желінетін
тағамның дәмі тек дәм түйсігіне ғана емес, иіскеу түйсігімен де
байланысты. Тұмауратқан адамның иіскеу түйсігі нашарлап, ас ішіп
отырғанда, иіс түйсіті өз қызметін атқармайды да, дәм түйсігінің
тууына себепші болуға жарамайды. Соның салдарынан тағамның дәмін
адам түйсіне алмайды. Дәм рецепторының организм сақшысы ретінде
күзетшілік маңызы да бар.
VI.Кинестетикалық түйсіктер қимыл мүшелері кеңістіктегі қалпын
езгерткенде пайда болатын процестерге байланысты. Мұндай
түйсіктердің рецепторлары бұл-
шық еттерде, сүйектерді бірімен-бірі байланыстырып тұратын сіңірлер
мен тарамыста, екі сүйектің бір-бірімен түйіскен буын аралығында
болады. Олардың ұштары мидың орталық қатпарында орналасқан.
Кинестетикалық түйсіктің табиғаты күрделі. Өйткені, ол сапалык
жағынан айырмасы бар бірнеше рецептордың бір мезгілде
тітіркенуінен пайда болады. Қимылдарды орындағанда бұлшық еттегі
рецепторлар ұшының тітіркенуі бұлшық еттердің тонусын түйсіндіреді.
Тарамыстағы жүйке ұштарының тітіркенуі бұлшық еттің қыскаруын,
зорлануын білдіреді. Қозғалу талдағыштары арқылы адам өз денесінін
және жеке мүшелерінің қозғалуы, олардың тездігі мен күші, бұлшық
еттерінің қысқарып босаңсуы, керілуін түйсінуге мүмкіндігі жайында
үздіксіз хабар алып отырады. Кинестетикалық талдағыштың шетте
(периферияда) не болып жатқаньг туралы миға тез хабар жеткізіп
отыруын кері афферен-тация деп атайды. Денедегі әр түрлі кері
афферентация-ға байланысты процестер адамныц көздеген мақсатына сай
келмесе, бұл процестерді бөгеп, мүлдем жойып жі-беруге мидық шамасы
келеді. Айнала коршаған орта-ныд ылғи өзгеріп отыратын жағдайына
байланысты ор-ганизмнін. бейімделіп отыруын реттейтін кері афферен-
тация — өте керекті шарт. Кинестетикалық талдағыш-тардық кері
афферентация жасау қызметі нашарлай бастаса, адамның күрделі
козғалыс әрекеті де күйрей бастайды. Оны көру рецепторы арқылы
бақылап отыр-маеа, өзінің жасаған қимылдарын белгілі арнаға түсіріп
отыруға адамнық шамасы келмей калады.
Кинестетикалық түйсіктер адамның сөйлеу әрекетін-де де ерекше
орын алады- Өйткені, ерін, тіл, дауыс шымылдығы қатынасатын
қимылдардың дәлдігінсіз сөй-леу мүмкін емес. Жазудың да негізі —
кинестетикалық түйсіктер. Проприорецепторлары ауруға шалдыққан адам
өзі сөйлеп отырмаса, жатқа жаза алмайды. Адам өміріндегі толып
жатқан дағдыларды кинестетикалық талдағыштарсыз меңгеру мүмкін
емес. Қимыл-қозғалыс дағдыларының барлығына жуығы кинестетикалық
түй-сікке сүйене отырып жасалады.
VIII. Органикалық түйсіктер адамның органика-лык
қажеттіліктерімен тығыз байланысты. Органикалык түйсіктерге қарын
ашу, тою, сусау, шаршау, жүрек айну, тұншығу, дененің қызуы, жүрек
және тыныс алу мүшелерініц кызметіне байланысты туатын сезімдер мен
ішкі органдарда пайда болатын түйсіктер жатады. Адам тоқ, дені сау
кезінде немесе іс-әрекет үстінде түйсіктердің бүл түрін байқай
бермейді. И. М. Сеченев түйсіктердің бұл түрін көмескі түйсіктер
деп атаған. И. П. Павлов мектебінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz