Тұлғаның даму процестері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Гуманитарлы - педагогикалық факультеті
Педагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
________ Рахимбекова Г.О.
___ ________ 2012 ж.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: Жалпы психология
Тақырыбы:ТҰЛҒА ЖӘНЕ ТОП
Мамандық шифрі Оқу түрі
5В010300Педагогика және психология Күндізгі
СТУДЕНТ: Сеилова Меруерт.
( қолы, мерзімі)
ҒЫЛЫМИ
ЖЕТЕКШІ: Б.Б.Секенова
( қолы, мерзімі )
Көкшетау 2012
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ 4
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БАҒДАР.
1.1Топтарды зерттеудің маңыздылығы және оның қоғамдық мәні
1.2Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы және топтағы адамдардың өзара
қарым- қатынасын анықтау әдісі
1.3 Топтар арасындағы қарым-қатынас психологиясы
2 ТОП ДАМУЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТЕРІ.
2.1Топтар арасындағы қарым-қатьнас барысының ерекшелігі
2.2Топтар арасындағы қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы үшін
ұсыныстар
2.3Топтардың дамуына жаңа көзқарас
ҚОРТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмыстың өзектілігі: Топтар арасындағы қарым – қатынас ойлай және
сезіне білетін адамдар арасында шынайы өмірде қалыптасатын қарым –
қатынастардың нақ өзі. Адам адаммен қарым – қатынас жасаған кезде олардың
арасында, жалпы барлығында да ортақ қызығушылық, мақсат, зат, идея т.с.с
пайда болады.
Бала алғаш өмірге келгеннен бастап, адамдармен түрлі қарым –
қатынасқа түседі, сөйтіп өмір тәжірибесін, қалыптасқан дәстүр – салтты,
мәдени мұраны т.б. меңгере бастайды. Адам адамдар қоғамынсыз өмір сүре
алмайды.
Біздің қоғамымызда жеке адамның алатын орны мен атқаратын қызметі
орасан зор. Еліміздің президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында Адам ресурстарын дамытуға баса назар аудара отырып,
Ана,бала, аға ұрпақ мәселесіне жете көңіл бөлген.
Біздің стратегиямыздың маңызды мәселесі – қоғамның ең бір әлсіз
қорғалған мүшелерінің: балалардың, олардың аналарының және аға ұрпақтың
өмірін лайықты қамтамасыз ету. Мемлекет бұл мәселелелерді шешу үшін
қаражатты аямайтын болады.
Еліміздің өсіп келе жатқан бітімгершілік әлеуеті алдағы уақытта
да мұқият сақталып, дамытыла берілуі тиіс. Тұлға деп көп жағдайда дербес,
нақты адамды айтады. Ол - белгілі қоғамның мүшесі, ол қандай да болмасын
бір іспен айналысады. Оның азды – көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән іс -
әрекеті болады. Жаңа туған нәрестені адам деуге болады, бірақ жеке адам
емес. Өйткені жеке адам қоғамда белгілі бір жағдайға ие және белгілі бір
қоғамдық роль атқарады. Роль жеке адамның қызметі. Жеке адам қоғамнан тыс
өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек айналасындағылармен қарым –
қатынас жасау процесінде қалыптасады. Қоғамнан, әлеуметтен тыс адам
өмірінің болуы мүмкін емес. Кез – келген адам қандай да болмасын белгілі
бір топқа кіреді.
Курстық жұмысымдағы зерттелетін мәселе - топ және қарым –
қатынас болғандықтан және ол әлеуметсіз өмір сүріп дамымайтындықтан
топтарға қысқаша тоқталғанды жөн көрдім.
Кез – келген жеке адам белгілі бір топқа кіреді. Жеке
адамдар мен топтар күнделікті өмірде басқа да әртүрлі топтармен,
адамдармен істес болып, өзара тығыз қарым – қатынас жасайды. Ол
адамның қызмет немесе оқу орнындағы сондай – ақ өмір сүретін
ортасындағы адамдардың топтары болуы да мүмкін. Жеке адамның өзі де
қоғам мүшесі, әрі әлеуметтік тұлға.Сондықтан ол белгілі топқа жатады.
Шартты топтар әлеуметтік психологиядағы топтың екі түрі бар. Шартты
топқа жататындарды зерттеуші олардың белгілі бір тұрақты қасиетіне
қарай ажыратады. Бұл топтағы адамдардың, мысалы, жас ерекшеліктеріне,
ұлтына, мамандығына сәйкес бөлінуі мүмкін.
Байланысты топ – белгілі кеңістік пен мерзім арасында мақсат –
мүдделердің бірлігіне сәйкес біріккен адамдар тобы.
Топ болып бірігуі олардың еркінен тыс сыртқы факторларға байланысты.
Шағын топ - тұрақты, құрамы жағынан көп емес, мүшелері бір –
бірімен тікелей қатынаc жасай отырып, ортақ мақсатқа ұмтылған адамдар
тобы, мысалы, оқушылар, самолеттегі экипаж мүшелері. Шартты адамдардың
тек қағаз жүзінде ғана бар қайымдастығы, мысалы, спорт тақырыбында
жазатын журналистер, әлемнің таңдаулы футболшыларын бір тізімге
топтастырады. Олар бірігіп жұмыс істемейді, тек қағаз жүзінде
топтастырылады. Нақты топ – адамдармен бір – бірімен өзара қарым –
қатынас және байланыс жасай отырып, алға қойған мақсат – міндетін
орындауға жұмылған адамдар тобы, мысалы, ұстаздар, дәрігерлер ұжымы.
Ресми топ – мұнда мінезі, темпераменті, икемділігі, қабілеті, түрлі
психикалық жағынан ерекшелігі маңызды орын алады. Қағаз жүзіне
бағынады. Ұнату, сыйласу, достасу топты нығайтады.
Ресми емес топ – отбасы мүшелері, дос- жаран, ағайын – туыс.
Көзқарасы бірдей, бауырласқан адамдар.
Референт топ – талаптары үлгі болып саналатын, ақиқат өмір сүруші
немесе қиялдағы топ. Әрбір адамды ерекше қастерлеп, қадір тұтатын,
оған әр кез бағыт – бағдар сілтеп отыратын топ.
Топтардың даму деңгейі – ұжым. Қоғамға пайдалы қызметке, ортақ
мақсатқа жұмыла еңбек ететін және психологиялық тұрғыдан топтасқан
адамдар тобы.
Бұдан шығатын қортынды, жеке адам – кісінің әлеуметтік
сипаттамасы. Дамудың мұндай деңгейінде адам өзінің алдына өмірлік
маңызды мақсаттар қойып, оларды орындай алады, онда жеке көзқарас пен
қарым – қатынас, өзіндік моральдық талаптар мен бағалаулар пайда бола
бастайды.
Даралық – жеке адамның өзіне тән айрықша бір сипаттамасы. Мұны әр
адамның психологиялық ерекшеліктерінің қайталанбас ұштасуы деп
түсінген жөн. Даралық – адамның басқалардан ажырататын өзіндік ерекше
өзгешелігі. Әрбір адам айналадағы дүниені өзінше түйсініп, қабылдайды,
оның есінің, зейінінің өзіне ғана тән ерекшеліктері бар, құштарлығы
мен өзіндік қиялы, өз қызығуы мен ұнататыны, көңіл – күйінің
ерекшеліктері, азды – көпті эмоциялық тебіреністері, күшті не нашар
дамыған ерік – жігері, түрлі мінез бітістері болады. Адамның ішкі жан
– дүниесі, яғни қол жеткізгісіз мені ең тереңде жататын барынша
нәзік те қиын бағдарланатыны.
Әр адам күрделі ішкі жан – дүниесі, даралық қасиеті тек қана оның
басындағы қасиет емес, сондай – ақ өзін қоршаған адамдардың
әрқайссының басында бар екенін түсініп, қашан да есінде ұстаған жөн.
Егер қасымдағы адам менен өзгеше болса, ол менен жаман адам деген
қортынды шықпайды. Ол жай басқа адам, сондықтан да өзіндік
ерекшеліктерімен, жақсы, жаман жақтарымен қоса, оны, басқа адамды,
түсінуге тырысу қажет.
Зерттеу жұмысының мақсаты:Топ арасындағы тұлғаны қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Топтардын зерттеудің маныздылығы және оның қоғамдық мәні.
2. Жеке тұлғаны қалыптастыру.
3. Топтар және қарым-қатынас барысының ерекшелігі.
4.Топтардың дамуына жаңа көзқарас.
Зерттеу пәні: Тұлға және топ.
Зерттеу әдістері: әдебиет көздерін қарастыру, жинақтау, жүйелеу,
сипаттау, салыстыру, қорыту, сараптау т.б.
Зерттеудің объектісі: Тұлғаны топ арасындағы алатын орның анықтау.
Ғылыми болжам: Егер,тұлға,белгілі бір ортада,топ арасында жақсы қарым-
қатынас жасаса,онда топ арасында қарым-қатынас үйлесімді және ынтымақты
болар еді.
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БАҒДАР
1.1 Топтарды зерттеудің маңыздылығы және оның қоғамдық мәні.
Адамдарды зерттейтін ғылымдар ішінде психологияның алатын орны
айрықша және ол – адамтану ғылымдары жүйесіндегі жетекші пән.
Психология адамның даралық сираттарын қарастырып, оның кісілік
қасиеттерін өрістетуді мақсат етіп қояды.
Табиғаттағы ақыл – ой мен сана иесі – адамның өзіндік сипат белгілері-
оның еңбектену әрекеті, нәтижесінде материалдық игіліктерді
өндіретіндігі, дыбысты анық сөйлеу тілі арқылы қарым – қатынас жасап,
әлеуметтік ортада тіршілік ететіндігі. Осындай белгілеріне байланысты
адам хайуанаттар дүниесінен ерекшеленіп, эволюциялық дамудың ең
жоғарғы сатысына көтеріледі. Өзін қоршаған ортаға белсенді түрде
ықпал етіп, дүние сырын танып – білу иесіне айналады.
Адам бойындағы даралық қасиеттер оның өзгелерге қарым –
қатынастарынан байқалады. Осы тұрғыдан алғанда, жаңа туған нәресте де,
ересек адам да, ақыл – есі ауысқан жынды да дара адам болып саналады.
Осындай ерекшеліктерімен қалыпты дамыған, өмір тәжірибесі мен өзіндік
қасиеті, әлеуметтік ортада өз орны бар адам жеке адам деп аталады.
Жеке адамның азаматтық, кісілік, тұлғалық қасиеттері болады.
Жеке адам қоғамдық өмірде тіршілік етіп, өзге адамдармен қарым –
қатынас жасайды. Осындай іс - әрекеттеріне сәйкес жеке адамның
тұлғалық сипаттары сомдалады, қадір – қасиеттері қалыптасады.
Жеке адамның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс –
әрекеттегі белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. Адамның белсенді
қимыл - әрекеті оның мінез – құлқынан, ниет – тілегі мен бағыт –
бағдарынан айқын байқалады. Ниет – тілектердің мәні адамның
тіршілігінен, іс - әрекет түрлерінен, әлеуметтік ортада атқаратын
қызметі мен ісінен айқын көрінеді. Сөйтіп, жеке адамның ішкі
дүниесін, психикасын сыртқа білдіріп тұрады.
Адамның тіршілік ортасы үнемі өзгеріп те, өзгертіліп те отырады.
Жеке адам бойындағы сапалық ерекшеліктері мен оның психологиялық дара
өзгешеліктерін білдіретін қасиеттер – темпераменті мен мінезі,
психикалық процестерді басынан кешіруі, сезім күйлері мен іс – қимылы
және қабілеті бірдей адамдар жоқ. Даралық сапалар тарихи қалыптасып,
жеке адамның кісілік қасиеттерін құрайды. Әрбір адамның мінез – құлық
ерекшеліктері де әлеуметтік ортада дамып жетіледі. Сондықтан, біз жеке
адамды қоғам мүшесі ретінде санап, оның әлеумет өміріне ықпал етіп
отыратын белсенділік әрекетін де ескереміз. Мінез бітімі, темперамент
ерекшеліктері, ақыл – ой сапасы, қызығуының басты бағыты әрбір дара
адамның өзіндік психологиялық тұрақты бейнесін жасайды. Әртүрлі
құбылмалы жағдайларда адамның бір қалыпты бейнесін осындай тұлғалық
қасиеттері көрсетеді. Сондай – ақ, мұндай, тұрақты қасиеттер жеке
адамның жан дүниесі құрылымындағы даралық тұлғаны да бейнелейді. Адам
бойындағы тұлғалық қасиеттер қоғамдық тәрбие нәтижесінде өзгеріп те,
жаңа сапаларға ие болып та отырады.Жеке адамның тұлғалық сипаттарында
ерекше байқалатын екі түрлі ерекшелік бар.
Оның бірі - әрбір адамның құрылым мен жеке басындағы даралық
сипаттар. Бұл – адамдардың типтік мақсаттарымен байланысты теориялық
мәселе.
Екіншісі – сол типтерден туындайтын және жеке басқа бағынышты
азаматтық ерекшеліктер. Бұл мәселе осы заманғы психологияда айрықша
маңызды деп саналатын биологиялық және әлеуметтік факторларға
негізделе отырып қарастырылады. Биологиялық фактор – адамға туа
берілетін табиғи анатомиялық және физиологиялық қапсиеттер, ал
әлеуметтік фактор – адамның дамып жетілуіне тіршілік ортасының,
қоғамның, тәлім – тәрбие істерінің әсері. Осы екі фактор адамның
психикалық дамуында бірін – бірі толықтырып отырады.Адамның көптеген
психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін ортасына қоғамдық
қатынастардың тікелей әрес етуінен қалыптасып отырады. Адамның
айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отыратындықтан осымен бірге
оның түрлі ерекшеліктері де дамып, өзгеріп отырады. Мұндай қасиеттер
адам өмірге келісімен пайда болмайды. Адам белгілі дәрежеде өсу,
жетілу процесінде дамиды. [1]
1.2 Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы және топтағы адамдардың өзара
қарым қатынасын анықтау әдісі.
Адам белгілі қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды – көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән
өзгешеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам
етеді. Мәселен жаңа туған нәрестені адам деп атауға толық болады,
бірақ әлі де жеке адам емес. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі
дүниетанымынан, сенімінен, талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет,
қызығуынан жақсы байқалады.
Жеке адам – тарихи әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік
ортада (белгілі қоғамда, коллективте) ғана қалыптасады. К.Маркстің
айтуынша, жеке адам – барлық қоғамдық қатынастың жиынтығы. Жеке адам
қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек
айналасындағылармен қарым – қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады,
қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Жеке адам
санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан әлеуметтен тыс
адам өмірінің болуы мүмкін емес.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі
қорғаушы мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы.
Адамның қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасады.
Сыртқы ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен
ерекше маңыз алған материалдық қажеттер (тамақ, баспана, киім, еңбек
құралдары т.б.) болады. Адам баласының тарихи даму жағдайында туған
еңбек әрекеті еңбек құралдарымен пайдалану секілді негізгі
материалдық қажеттері біртіндеп дами келеді. Адам қажеттерінің дамуы –
тарихи дамудың елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі
мақсаттар қойып отыруына себепші болады. Адам өмірі үшін рухани
қажеттерді өтеп отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің өтелуімен
адам көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана – сезімінің өсуіне
кедергі келтіреді. [2]
Осы уақытқа дейін адамның дамуы мен қалыптасу жағдайында әр түрлі
пікірлер айтылып келді. Атақты грек философы Платон мен Аристотель
адамның дамуын алдын – ала тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық
табиғатынан деп дәлелдеген. Жеке адамды жан – жақты дамыту және
тәрбиелеу жайлы ең алғаш рет ғылыми тұрғыдан дәлелдеген К.Маркс, Ф.
Энгельс болған. Олар қоғамның даму заңдылықтарын ашып, адам баласының
прогресс жолымен алға басуының мақсаты қоғамды орнату деп ашып
көрсетеді. Даму жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және
диалектикалық процесі, баланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және
батылдылық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені оның
дамып жетілуіне белгілі әлеуметтік орта мен тәрбие әсер етеді.
Даму мен тәрбие процесінде түрлі өзгерістер болып отырады.
Павловтың ілімі бойынша, даму - ішкі нерв процесінің және сыртқы
жағдайларының өзара әрекеттесуі, айналадағы шындықтың адамға ықпал
етуі. Адамның дамуы өте күрделі пороцесс. Адамның дамуына әлеуметтік
және табиғи орта ықпал етеді. К.Маркс және Ф.Энгельс адамның
практика процесінде ортаға белсенді әсер ететін өз өмірін қалауынша
реттей алатын жағдайын дәлелдеп көрсетті. Жеке адамның дамуындағы
басты факторлардың бірі – тәрбие.
Жеке адам - әлеуметтік қатынастар мен саналы іс - әрекетті жүзеге
асырушы нақты қоғамның мүшесі. Өзін басқалардан ажырата білетін өзінің
кім екенін түсінетін есі кірген ересек адам. Адам қоғамнан тыс
тәуелсіз өмір сүре алмайды. Өйткені оның тәні де, жаны да,
айналасындағылармен қарым – қатынас жасау үстінде тек әлеуметтік әсер
жағдайында ғана адам кісілік мән – мағынасына ие болады. Адам
санасының дамып, өсіп – жетілуі оның ортасымен (отбасы, мектеп т.б.)
тығыз байланысты. Әлеуметтік әсері тимейтін әлеуметтік құрықтан шығып
кететін ешбір адам болмақ емес.
Жеке адам оның мұқтаждықтары туралы теориялар өте ерте кезде
Грецияда п.б. Ең әдепті кезде п.б. жайылған теориялардың бірі –
материалистік теория. Мұны жақтаушылар Греция философтары Аристарах,
Этекур бұл теория бойынша адамның әрекеттері қылықтары оның жағымды
сезімдерге ұмтылып, оларды қайтарып тастаумен байланысты. Олардың
айтуы бойынша адам өзінің тұрмысына, тіршілігіне әрқашанда сезімді
тудырып, сол сезімдер үшін әрекет ету, соған ұмтылу жөнінде жағымсыз
сезімдерді жоюға талпынады. Неге қызығатынын ерте бастан ескеріп,
алдына мақсат қойып, сол мақсаттарын жүзеге асыру үшін әрекет етеді.
Олардың белсенділігін арттырып, көңіл – күйін де көтереді. Сол
себептен жоғарғы класс оқушыларының арасындағы мамандық таңдау
мәселесі жөнінде түрлі мәселелерді әңгімелер жүргізіп, балаларға әрбір
мамандықтың қандай екендігін, оның айрықша өзгешелігін түсіндіріп
отыруы қажет және оларды жоғарғы оқу орнына алып барып ондағы
факультет, лабораториялармен таныстырып отырған жөн. Балаларды
тәрбиелегенде мынадай жағдайларды ескерген дұрыс.
1. Балаларда танымдық қызығулар дами және оқу сапасын жақсарту керек. Оқу
мазмұнды, идеялар тартымды келген жөн.
2. Баланың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру керек, себебі осы
арқылы оқушылар көп нәрсемен танысады, көп білім алады, сөйтіп, оқуға
деген қызығуы артады.
3. Баланың өз бетімен дербес жұмыс істейтін жағын үйретіп, олардың
оқуының, еңбегінің мәдени түрде жүзеге асыру жағын қарастырып отыруы
қажет. Түрлі шараларды көлденең қолданып мұғалімдермен баланың сабағының
артта қалмауын қарастырған жөн.
4. Баланың білімі әр уақытта жүйелі түрде де бағаланып отыруы тиіс.
Бағаның нәтижесін өздеріне айтып, талапты, зерек балаларды мадақтап
отырған дұрыс.
5. Мұғалім балалардың оқуын, тәртібін бағалау мәселесіне жауапты қарағаны
жөн. Мұғалімнің оқушыға қандай қате бағасы, оларға қатты әсер етеді,
олардың көңілін қалдырады. Мұндай жағдайда бала сабағын дайындамайтын
және мұғалімге сенбейтін болады. Мектеп жасына дейінгі баланың
қызығулары оның әрекетіне байланысты болғандықтан, онша тұрақты болмайды.
Олар бүгін бір нәрсеге, екінші күні екінші нәрсеге қызығуы мүмкін. [3]
Бұл жастағы балалар көбінесе өзіне лайықты әсер еткен заттарға көңіл
бөліп қызығып отырады. Мектеп жасындағы балалардың қызығулары тұрақтала
бастайды. Олар әр нәрсеге әуес болуы, көп заттарды білгісі келіп, ол зат
неге олай екенін түсінгісі келеді. Көбінесе жүзеге асатын заттарға,
болмыстарға қызығады, бұлардың қызығуы тұрақты келеді.
Жеке адамның психологиялық бейнесін немесе адамның психологиялық
құрылымын зерттеп білу басты үш мәселені қамтиды.
1. Адам өмірден нені қалайды, оған не нәрсе тартымды, қызықты, ол не
нәрсеге талпынады? Бұл жеке адамның бағыттылығы туралы, оның
қажеттіліктері мен мүдделері туралы мәселе.
2. Оның қалауына не істеу келеді? Бұл – адамның қабілеттері туралы
мәселе.
3. Мұның өзі кім, қандай адам? Бұл – мінез бітістері туралы мәселе.
Үш мәселенің әрқайсысының мән – мағынасын түсінуде оны дербес
ашып көрсету қажет.
Адамдардың біреулері қызығады, екіншілері тіпті қызықпайды,
бәрінен де осынысымен ерекшеленеді. Қызығудың болмауы немесе олардың
жұтаң, мәнсіздігі жастардың өмірін солғын әрі мазмұнсыз етіп, жеке
басының толық қалыптасуына кедергі келтіреді. Олардың үйде де, мектепте
де жолдастарымен болған кездерінде де іші пыса бастайды. Бұндай балалар
оқуға ықылас қоймайды, істеген ісінен қанағат таппайды, тек құтылсам
болды деп санайды, өздерін ылғи да біреу көңілдендіріп отыруды қалайды.
Қабілеттілік. Бұл – іс - әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай
орындаудан көрінетін жеке адамның ерекшелігі, қабілеттілік адамның басқа
да психикалық қасиеттері сияқты өмір мен іс - әрекет процесінде дамып,
қалыптасып отырады. Адамға тумысынан берілетін тек нышандар ғана, ал
олардың белгілі жағдайда шешек атып, жарылуы не өшіп кетуі де ықтимал.
[4]
Қабілет пен қызығудың арасында тығыз байланыс бар. Қандай да болмасын
бір затқа қызығу іс - әрекеттің белгілі бір түріне ұмтылдырады, демек,
қабілеттің дамуына жағдай жасайды.
Өз қабілетін дамыту әр адамның тек жеке ісі ғана емес, қоғамдық
борышы және міндеті болып есептелінеді.
Мінез. Бұл жеке адамның ісі мен қылығынан көрінетін, оның айналадағы
шындыққа қатынасын бейнелейтін дербес қасиеттерінің сай келуі. Мінез
сипаттарының қайсысы болсын белгілі жағдайларда адамды әртүрлі қылық
көрсетуге мәжбүр етеді. Мінез – құлықтың сондай типтік, тұрақты формасы
бар адам батыл келеді. Адам мінезін жақсы білу үшін уақыт қажет.
Әлеуметтік тест (Морено).
Топтағы адамдардың өзара қарым-қатынасын зерттеу тәсілін социометрия
деп атайды. Социо әлеумент, Метрия - өлшеу. Бұл методиканың негізін
салушы психолог Джорж Морено.
Социометрия тәсілін қолдану мынандай кезеңдерден тұрады.
1. Әдейі мақсат қойып, тәжіребиеде қамтылған адамның өзара қатынасын
зерттеу.
2. Мақсатқа сай анкета жасап, оларды сын алушыға тарату.
3. Зерттеуге қатысудың шының айттыру үшін, олардың жауабын өзгелерге
жария етпейтінің ескерту. Социограммада оқушының топ ішіндегі
өзара қатынасын анықтау мақсаты қойылады. Қойылған сұрақтарды
таңдау кретериялары деп атайды. Мысалы: киноға кіммен барғын
келеді. Сыңалушыға теріс жауап беруді талап ететін сұрақтарда
қойылады.
Киноға кіммен барғын келмейді. Таңдаушының дұрыс және теріс түрлерін
мынандай схемалар арқылы бейнеледі.
Мысалы: - қыздар, - ұлдар.
- дұрыс таңдау.
-
- теріс таңдау.
Топтағы адамдардың өзара таңдауын көрсететін кесте құрастырылады.
Сұрақтары: туған күніне бірінші кімді шақырар едің. Ол келмесе екінші
кімді шақырар едің. Ал ол келмесе үшінші кімді шақырар едің.
Кестеде 1,2,3 көрсетілген цифрлары таңдаған серіктерін білдіреді. А(-)
белгісі теріс таңдауды білдіреді, яғни партада бірге отырғысы келмейтін
құрбысын көрсетеді.[5]
Жаңа туған нәресте адамдеп аталғанымен,тұлғадеген атқа көпке дейін ие
бола алмайды.Өйткені,кісі болып,ер жету үшін бала оңы мен солын, өзінің
менің басқа мендерден, яғни басқа адамдардан ажжырата білу тиіс.
Сондықтан да нәресте, сәби, бөбектерді кісі, тұлға деп айту қиын.Есейіп,
ер жетіп, өз бетінше әрекет ете алатын адамды ғана кісі, не тұлға
дейміз.Қандай да болмасын бір іспен айналысатын,азды көпті өмір
тәжірибесі,білім мен дағдысы,икемді,дүниетанымы,сенімі мен талғам мұраты,
бағыт-бағдары бар адамды тұлға деуге болады.Мінез,қабілетті бірсыдырғы
қалыптасып үлгерген,өзінің іс-әрекетін тізгіндей білетін, өз бойындағы
жаман-жақсы қылықтары үшін жауап бере алатын адамды да кісі, не тұлға
дейміз.Тұлғаның түрлері сан алуан.Оның жақсы, озық, ерен,түрлерімен қатар
жауыз, керітартпа, бұзық, қасқай т.б. толып жатқан өкілдері болады.
Мәселен, бүкіл әлемді қан қақсатқан Гитлер адамзатқа жаны қас жауыз
тұлға. Имандылықтың ерекше бір көрінісі халқымыз ерекше қастерлейтің
кісілік ұғымы,түлғаның аса өнегелі түріне жатады.Төл тілімізде Он үште
отау иесі (қыз балалар үшін), Он бесте отауиесі(ұл балалар үшін)
дейтін аталы сөз бар екені де хак. Осы жасқа келгенде бал дәурен балалық
шақ аяқталады.Бұл –өмір талабынан, ауқымы кең тыныс тіршіліктен
туындайтын құбылыс.Халқымыз кез- келген кісі деп атай бермей, оны
имандылық пен адамгершіліктің басты белгісі, ес жиып, етек жабу
нәтежесінде біртіндеп қалыптасатын адамның азаматтық ар-ожданы, кісілік,
кескін-келбеті, адамшылдықтың өлшемі деп түсінген
Кісіліктің түрліше денгейі болады. Оның жаман, жақсысы, көргенді,
көргенсіз, өнегелі, өнегесіз, т.б түрлері болады. Жұрт имандылықты бойына
дарыта білген пенделерді ғана пір тұтқан, адамгершілігі төмен, не одан
жұрдайларды имансыз, көргенсіз деп иттің етінен жек көрген. Ондайлар
кінәлі әрі кінәлі деп саналып, ертен ме, кеш пе жазасын тартатын болған.
Кісіліктің басты белгілерінің бірі –ар-ұятқа кір келтірмей,намысты аяққа
баспау. Қазаққа жарлы болсанда, арлы бол деген сөз осыған орай айтылған.
Ар-ұяты бар кісі ғана биязы, ақжарқын, иманжүзді, ақылпарасатты
келеді.Халық түсінігінде мінез- құлықтың әр түрлі жағымды жақтары кісілік
ұғымының төнрегіңе топтасады. Кісіліктің басты белгілері: ар-ұятты
қастерлеп сақтау, намыстылық, мейірімділік пен қайырымдылық, ізеттілік,
адамдық шыншылдық, ілтипаттылық пен кішіпейілділік. Қазақ дәстүріндегі
лкенді сыйлау, оның алдынан кесе өтпеу, оған міндетті түрде сәлем беру,
үйге келгенде төрден орын беріп, кісінің көңіл күйіне қарап, орынсыз сөзге
араласпау ксілікке жарасымды қасиеттер.
Сондықтан адамның жеке басының психологиясын ұғыну үшін ең алдымен, оның
әлеуметтік жағдайын, яғни оның қандай қоғамның мүшесі, қандай топтын өкілі
екендігін, нақтылы кәсібін, білімін, іс- тәжірибесін білуіміз қажет.
Әлеуметшіліксіз,- дейді Х. Досмұхамедов (1883-1939), - қазақта ұлт
тіршілігі, ұлт мемлекеті болуға мүмкін емес...Оңды әлеуметшілік қүру үшін
елдін өткен- кеткен тұрмысын бұрынғы болған әлеумет қимылдарын тану
керек. Осы айтылған бізге оның психологиясы туралы белгілі пікір айтуға
мүмкіндік береді. Жеке адамның өмір бағытын көрсететін компонеттер көп.
Олардың бастылары: мотивтер мен қажеттер, бейімділік пен қызығулар,
дүниетаным мен сенім, мұрат пен талғам.Адамды әрекетке бағыттайтын, қажетін
өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады.Бұл түрткіні психологияда мотив
(себеп) деп айтады. Қаандай болмасын обьектінің себебін білмей
тұрып,адамның бір мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатының және
оның ьінез құлқының мән –жәйін толық түсіну қиын болады.[3]
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі өзгепісе
түсіп отырады. Осыған орай, оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін қажетті
шаралары да өзгеріске түседі.Түрткінің өзгеруі іс- әрекеттің бағыт-
бағдарына нәтежесіне әсер етеді. Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-
әрекет нәтежесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандайда болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы мотив
оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждану. Адамның қажеттері
қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан.Сыртқы ортамен байланыс
жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маныз алған материалдық
қажеттер (тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары т. б.)болады. Адамбаласының
тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдармен пайдалану
секілді негізгі материалдар қажеттер біртіндеп дами келе, қажеттердің жаңа
тобын-рухани (білім, көркем өнер т. б)туғызады. Рухани қажеттерді дамуы-
материалдық қажеттерінің қанағаттандырылуна байланысты. Адам қажеттерінің
дамуы – тарихи дамудың елеулі бір кезені. Олар адамның алдына әр түрлі
мақсаттар қойып отыруына себепші болатын негізгі түрткілер. Адам өзінің
қажеттерін өтеу үшін бар мүмкіндігін пайдаланады. Бұл оны белсенді түрде іс-
әрекет істеуге талпындырады. Оның қажеттері саналы әрекетінің нәтежесінде
біртіндеп өтеліп отырады. Адам өз қажетін өтеу жолында сыртқы ортаны,
табиғатты өзгертуге дейін барады. Қажеттердің өтелу, өтелмеуі адам
психологиясына, оның, күйініш-сүйінішіне әсер етеді. Қажеттер орындалу
тәсіліне қарай кісіде мазасыздану, не тынышталу, рахат, ләзаттану, не азап
шегу сезімдерін туғызады. Қажеттерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды
іздестіріп солардың күшімен, түрлі теориялық, практикалық сипаттағы
мәселелерді шешуге мүмкіндік алады. Өйткені қажет -адамның ойлау қызметін
тудыратын негізгі себептердің бірі болып табылады, білдіріп қана қоймай, ол
заттарды өз қажетіне байланысты өзгертуге, қайтадан жасауға әрекет етеді.
Олай болса, адамдардың қажеттері –іс-әрекетінің негізгі мативтері, яғни
оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы болып табылады. Қажет- (
әсіресе, табиғи қажеттер) өмір сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер,
табиғи қажет өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да,
жануарлар да тіршілік ете алмайды. Адам өмірі үшін рухани қажеттерді өтеп
отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің өтелмеуінен адам көп қиыншылдық
көреді, өйткені бұл оның сана- сезімнің өсуіне кедкргі келтіреді. Қажет
жануарлар да бар. Бірақ бұл – биологиялық сипаттағы қажеттер. Жануарлардың
қажеттері олардыңқоректенетін заттарын іздестіруінен жақсы байқалады.
Мәселен, тауық жерден дән іздеп зыр жүгіреді. Ит қожасын көргенде тілін
салақтатып, аузынан сілекейін щұбыртады. Мұндай қажет аңдарға туа бітеді,
олар шартсыз рефлекстік сипатта болады. Тұлғаның даму процестері.Даму –
адамның сандық және сапалық өзгерістерінің жүрісі мен нәтежесі. Даму
нәтежесінле адам биологиялық түр және әлеуметтік тіршілік иесі болып
жетіледі. Адамның биологиялық сипаты өз ішіне морфологиялық,биохимиялық ,
физиологиялық өзгерістерді қамтыған тән – дене дамуынан көрінеді. Ал
әлеуметтік даму оның психикалық , рухани, интелнктуал кемелденуінен
байқалады.[10]
Егер адам сана өзінің санаға ие болып ,өз бетінше жанғыртушы іс-әрекет
орындауға қабілетті болса , онда ол адам тұлға деп аталады.Адам тұлға болып
туылмайды , ол қасиеттік дәреже даму барысында қалыптасады. Адам өзгеше
тұлға түсінігі адамның қоғамдық қатынастар, басқа адамдармен араласу
ықпалын да қалыптасқан әлеуметтік сапа- қасиеттерін білдіреді. Тұлға
ретінде әрбір адам әулеметтік жүеде мақсат бағдарлы және ойластырылған
тәрбие барысында қалыптасады. Әрбір тұлға, бір жағынан, қоғамдық тәжірибені
игеру денгейімен, екінші жағынан, материалдық және рухани құндылықтар
қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып жетілу үшін адам
өзіне табиғаттан берілген және өмірмен тәрбие желісінде қалыптасқан ішкі
қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білу шарт.
Адам дамуы – бұл өте күрделі, ұзақ мерзімді және қарама- қайшылықты
процесс.Біздін ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал
адамның тән- дене болмысы мен рухани дүниесі,әсәрессе, балалық және жас
өспірімдік шақта қарқынды ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық
өзгерістердің қарапайым жиынтығы немесе төменнен жоғарыға бағытталған
ілгерлі қозғалыс тобы емес,бұл процестің өзіне тін ерекшелігі-сандық
өзгерістердің тұлғаның физикалық, психикалық және рухани сапалық
қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы.Бұл құбылыстарды
түсіндіруге әртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Мамандардың бір бөлігі
адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін өзінше жүрісі бар, даму
өмір шарттарына тәуелсіз, сондықтан, тумадан берілген күштерге байланысты:
адамның дамуын ешкім, еш уақытта өзгертуі мүмкін емес, тағдыр белгілейді.
Ал басқа бір зерттеушілер тобының пайымдауынша: даму –бұл әуел бастан
қозғалысқа қабілетті тірі материя.Даму жолында көне жойылып ,жаңа туындап
барады. Өмірге енжар икемдесуші жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін
өз еңбегімен жасай алатындымен ажырылады.[11]
Дамуды қозғаушы күш-қарама қарсылықтар тайталасы. Қарама – қарсылықтардың
арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен жаңғыртулар дүниеге келеді. Қарама-
қасылықтар бұл өзара екі полярлы күштердің бір-біріне сиымсыздығынан
туындайтындиалектикалық процесс. Адам қайшылықтарды іздеп немесе ойдан
шығарып,әлектенуінің қажеті жоқ, олар қадам сайын өмірлік қажеттіктердің
өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан адамның өзі де қарама-
қайшылықты дүние болмысы. Қарама- қайшылықтар барша адамдардың дамуына
ықпал жасаушы ішкі және сыртқы, жалпы (әмбебап),сонымен бірге қарапайым
материалдық және ең жоғары рухани қажеттерініңжәне оларды қанағаттандыру
мүмкіндіктері арасындағы қарама қайшылықтар әмбебап сипатқа ие. Ішкі қарама-
қайшылықтар әр адамның өз болмысына қанағаттанбауынан туындайды. Олар жеке-
дара ниеттерде көрінеді. Негізгі ішкі қайшылықтардың бірі –жаңадан пайда
болған қажеттер мен оларды іске асыру мүмкіндіктерінің
арасындағыалшақтықтар. Мысалы, оқушылардың өз психикасы мен интелект,
әуеметтік деңгейінің жетімсіздігіне қарамай, мүмкіндіктері толысқа
ересектермен бірге іс алып баруға ұмтылу Қаоаймын-қолымнан келмейді,
білемін-білмеймін, мүмкін-болмайды, бар- жоқ - мәнгі қарама
қайшылықтардыбелгілейтін қосарлы ұғымдар. Адам дамуын зерттей отырып,
ғалымдар даму және оның нәтежелері – бір жағынан, және оларға ықпал жасаушы
себептер- екінші жағынан, арасындағы зандылықты байланыстарды андатушы
бірнеше манызды тәуелдіктерді ашты.Неліктен кей адамдар өз дамуында өте
биік нәтежелерге жетіседі, ал екінші біреулер – ондай мүмкіндікке ие емес?
Ұзаққа созылған зерттеулер осы сұрақа орай жалпы зандылықты ашты: адам
дамуы ішкі және сыртқы жағдайларға тәуелді. Ішкі жағдайлар – адам ағзасының
физиологияның қоршаған ортасы, ол асаған және дамыған аймақ , сыртқы
ортамен ықпалды араласу процесінде адамның ішкі мәні өзгереді ,жаңа
қасиеттеріқалыптасады, ал бұл, өз кезегінде алдағы өзгерістерге жол
ашады.Сонымен, адамның дамуы сандық және сапалық өзгерістерді желісі мен
нәтежесі. Даму барысында адам тұлғаға айналып, сана мен өзіндік сана,
дербес жаңғыртушыіс- әрекет иесі болып жетіледі. Дамудың қозғаушы күші
қарама- қарсылықтар күресі.Адамның дамуыішкі және сыртқы жағдайлармен
анықталады.Тұлға мәселесін теориялық тұрғыдан шолу. Психологтар арасында
тұлғаға байланысты бірыңғай көзқарастардың болмағандағынан 300 астам
анықтамалар жүзеге асуда. Тұлғаның анықтамасы сияқты оның құрылымдарында да
біртұтас көзқарастар жоқ. Л.С. Выготский алғаш рет психикалық қызметтерді
жоғары - мәдени және төменгі - табиғи деп бөлінуін ұсынды. Л.С. Выготский
құрылымының негізінде, тұлғаның - өзегі оның бағыттылығы деп атады. Бұл
көзқарас зерттеушілердің көпшілігіне негіз болып қаланды (С.Л. Рубинштейн.
1957, Л.И. Божович, 1968, А.Н. Леонтьев, 1971, М. 3. Неймарк, 1972 және
т.б.)-Алайда, көптеген авторлар тұлға бағыттылығының мазмұнын (мотивтер мен
қажеттіліктер, ұмтылу мен талаптану, бағдар және т.б түрліше карастырады.
Л.С.Выготский пікірі бойынша, адамның тұлғасы өзінің енген қарым-
қатынастарының кешенді әсерінің нәтижесінде дамиды.[12]
Тұлға - бұл қоғамдық-тарихи дамудың өнімі. Адамның қоғамдық
қатынастар жүйесінде алатын орны, оның орындайтын іс-әрекеті бұл оның
тұлғасының қалыптасуын анықтайтын жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы
адамның мінездемесі үшін маңызды орын алады, яғни оның мінез-кұлык пен іс-
әрекетінің жоғары саналы формаларын қамтамасыз етіп, оның ақиқатқа
байланысты барлық қарым-қатынастарының бірлігін құрайды.
Нәтижесінде адамның кез келген реакциялары және ішкі аффективті
өмірінің құрылымы оның әлеуметтік тәжірибе барысында жинақталған
тұлғаның ерекшеліктерімен анықталады. Тұлғаның қалыптасуы биологиялық және
әлеуметтік факторларға байланысты екені мәлім. Сонымен қатар тұлғаның
дамуында негізгі болып - нақтылы тарихи орта саналады. Оқушылардың
тұлғасының дамуы механизмді құрастыратын көптеген ішкі және сыртқы
факторларға тәуелді болып келеді.
Л.С. Выготскийдің: "баланың психикасы әлеуметтік
табиғатқа...", - деген пікірі осыған негізделеді. Л.С. Выготскийдің айтуы
бойынша, баланың тұлғалық дамуы - оның дамуындағы әлеуметтік жағдайлармен
байланысты.
Сонымен тұлға - бұл біріншіден, әлеуметтік қатынас пен саналы
әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Екіншіден, бұл индивидтің жүйелі
қасиеті, оның қоғамдық қатынасқа енуімен анықталып және де біріккен әрекет
пен қарым-қатынаста қалыптасып отырады.
Кеңес психологиясында адамды тұлға деп - қоғамның субъектісі ретінде
оның қарым-қатынасқа түсу жүйесін сипаттайды.
Б.Г. Ананьев, А.Н. Леонтьев өз еңбектерінде объективті өмірді бейнелеу
үрдісінде, белсенді тұлға - қоршаған әлеуметтік өмір танымы, сана сезімімен
бірлестікте іске енетін тұтастай субъект ретінде көрініс береді деп
дәріптеледі. Тұлға сезімдік қасиеттермен бірлікте, яғни индивид пен
әлеуметтік ортаның шартымен бірлікте қарастырылуы да көрсетілген.
Сонымен қатар Б.Г.Ананьев тұлға құрылымының жан-жақты зерттелуін өз
еңбектерінде сипаттаған. Ол тұлғаның үрдістерін, күйлерін, қасиеттерін
психофизиологиялық функциялармен және тұлғаның бағдары мен қажеттіліктері
кіретін мінез-құлықтың жалпы мотивациясымен толықтырады. Автор, адамды
биологиялық түрінің көзқарасы бойынша, адамның онтегенезін индивид ретінде,
адамның дамуының тұлға ретінде қарастырады.
А.Н.Леонтьевтің пікірі бойынша, тұлға - бұл адам өмірінің қоғамда
туылуының ерекше түрінің психологиялық тұрғыда құрылуы. Әр түрлі іс-
әрекеттің бірлесе бағынуы - онтогенезде тұлғаның қалыптасу негізін құрайды.
Тұлғаның жүйелі қасиет ретінде пайда болуы индивид басқа индивидтермен
біріккен іс-әрекетінде, ақиқатты өзгертіп соның арқасында өзінде өзгертіп,
тұлға дәрежесіне жетеді.
Сонымен қатар тұлға - белсенділігімен сипатталынады, яғни субъект өз
шектеуінен тыс шығу ынталығымен, өз іс-әрекеттерінің саласын кеңейтуімен
талап қойылған жағдайлардың шегінен тыс әрекет жасаумен (мотивация,
жетістік, қауіп-қатерге тәуекел ету) сипатталады. Индивидтің тұлғасы
бағыттылықпен бейнеленеді, яғни үстем болып табылатын адамның қажетті
көрініс беретін мотивтер қызығушылықтар, сенімдер, көзқарас және т.б.
жүйелермен бейнеленеді.
Қатынастар психологиясы В.Н.Мясищевтің тұлға концепциясы болып
табылады. Ол тұлғаның құрамына адамның психикалық үрдістерімен,
қасиеттерімен, күйлерімен қатар қатынастарды да енгізді. В.Н. Мясищевтің
пікірі бойынша, тұлға — тек адамға тән толық психикалық құрылымның жоғары
шартталған қоғамдық-тарихи ретінде және оның психикалық іс-әрекеті мен
мінез-құлықтарын саналы тұрғыда реттеуші ретінде анықталады. Сонымен қатар
тұлғаның өзегін өз-өзіне және сыртқы әлемге байланысты қатынас жүйесі
құрайды деп қарастырған.[13]
Тұлға бағдар теориясының аумағында да зерттелінеді (Д.Н. Узнадзе,
1966, А.С. Прангишвили, 1975 және т.б.). Авторлар түрлі иллюзияларды
(елестерді) экперименталды тұрғыда зерттеп, олардың пайда болуындағы
маңыздылығын барлық иллюзиялар үшін ортақ нәрсеге тиселі екендігін
аныктайды. Осы ортақ нәрсе арқылы зерттеушілер бағдар ұғымын анықтады. Д.Н.
Узнадзенің теориясына сәйкес, ішкі бағдар - адам үшін ерекшеленген
"теориялық қажеттіліктің" әсерінен пайда болып, адамның алдына оны
қанағаттандыру міндеттерін табыс етеді. Осы ғалымдардың пікірі бойынша.
ішкі нұсқау - адамды таңдамалы белсенді іс-әрекетке бағдарлайтындықтан, ол
тұлға психологиясының негізгі ұғымы болып тыбылады.
Л.И.Божович балалар тұғасының психологиялық зерттеу міндетінде оның
қалыптасуы мен заңдылықтарын бақылау және қолайлы немесе бөгет жасайтын
жағдайларды анықтауы көзделеді.
Л.И.Божович және оның әріптестері түрлі жас шамасындағы балалардың
тұлғасын қалыптастырудың қозғаушы күштерін қарастырады.
Бірінші кезеңде оқушының оқу іс-әрекетімен тығыз байланысты мотивтері
зерттелді. Олар зерттеу барысында тікелей оқу іс-әрекетінен шығатын
әлеуметтік мотивтердің және мотивтердің әр түрлі жас шамасындағы ара
қатынастарының ерекшеліктерін анықтады.
Л.И.Божович теориялық талдаудың негізінде, тұлғаның толық құрылымы
оның бағыттылығымен анықталады, деген болжам ұсынды. Тұлға бағыттылығының
негізінде адам өмірі мен тәрбилеу үрдісінде пайда болатын тұрақты түрдегі
басымды мотив жүйелері жатады, ал олардың негізінде жетекші мотивтер
басқаларын өздеріне бағындыра адамның мотивациялық сфераларының құрылымын
сипаттайды. Мұндай мотивтер жүйелерінің иерархиялық тұрғыда пайда болуы
тұлғаның жоғары тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Зерттеулердің нәтижесінде, мектепке дейінгі және балалық шақ
аралығындағы бала тұлғасының қалыптасуында негізгі фактор болып - ересек
адамның қалуы анықталған. Өйткені олардың қолдауы балалардың қоршаған
ортасы мен эмоционалдық сәттіліктерін уайымдауының "берікті" қажеттілік
жағдайын құрайды. Бұл жаста ересектердің, әсіресе ата-аналардың, қолдауына
талаптануының күшеюі - баланың тікелей қажеттіліктерді сезбейтін мінез-
құлқына түрткі болуы да көрсетілген.
Ал Қазақстанда тұлға мәселесі Ж.И.Намазбаеваның жетекшілігімен және
оның шәкіртерінің, яғни Л.О. Сәрсенбаева, Р.Ш. Сабірова, Л.В. Пилипчук,
С.Ж. Өмірбекова, Г.Т. Бекмұратова және т.б. ғылыми зерттеу еңбектерінде
белсенді түрде дамуда.
Ж. И. Намазбаева тұлға мәселесін зерттеуінде әр түрлі іс-әрекет (ойын,
еңбек, спорт, оқу) барысындағы жас ерекшелік шамасының тұлғалық
компоненттерінің механизмдері мен функцияларын белгілеуге түйінделетін
кешенді көзқарастарды жетілдірді. Мұндай көзқарастардың жүзеге асуы -
толығымен тұлғаны қарастыруға мүмкіндік береді. Адам психикасының аффект
және интеллектінің өзара байланысы туралы Л.С.Выготскийдің ой, пікірі
негізгі теориялық-әдіснамалықтың бағыты болып табылады. Балалар тұлғасының
қалыптасуы. Баланың алғашқы мектепке бару кезеңінде олардың әлеуметтік
жағдайының дамуында үлкен өзгерістер болады. Бала оқушы бола бастаған соң,
ол жаңа міндеттер, кұқықтар ала бастап, алғаш рет қоғамдық мәнді іс-
әрекеттермен айналысады, яғни іс-әрекетті орындау деңгейінен олардың
қоршаған орта арасындағы орны мен өзара қатынастары байланысты болады. Бұл
жаңа әлеуметтік жағдай - мектеп жасындағы балалардың тұлғалық
ерекшеліктерінің қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Тұлғаның қалыптасуындағы орталық бөлім болып - адамның мотивациялық
аймағының, яғни оның талаптарының, тілектерінің, ұмтылыстарының және
ниеттерінің дамуы саналады. Қажеттіліктер қанағаттанылуы керек, ал бұл
оларды қанағаттандыратын амалдарды іздеуге және табуға бағытталған әдістер
мен құралдардың пайда болуын және оларды жетілдіруді қажет етеді. Сондықтан
мотивациялық сфераның дамуына байланысты баланың танымдық қабілеттерінің,
оның дағдыларының, қолынан келетін істерінің, әдеттері мен мінезінің дамуы
жүзеге асырылады.[15]
Адам қажеттілігін қанағаттандыру үшін шынайы қоршаған ортаға
бейімделіп қана қоймай, онымен қатынас жасай білуі керек Осындай
бейімделудің құралы болып - адамның уайымдары саналады. Олар адам
қажеттілігінің қанағаттанылуының деңгейін ерекше әсерлі түрде көрсетеді.
Уайымдар адамның қоршаған ортамен қарым-қатынастарға бейімделуінің бастапкы
құралы болып, кейінірек өзіндік мағынаға ие болады және адам қажеттілігін
сезіне бастайтын психологиялық шындық түрінде көрінеді. Осылайша адамның
психологиялық дамуына шексіз мүмкіндік тудыратын қанықпайтындай көрінетін
қажеттіліктер пайда болады. Тұлғаның қалыптасуындағы қажеттіліктерді жете
түсіну үшін баланың өмір үрдісінде пайда болатын және дамитын жаңа
әлеуметтік қажеттіліктерді ескеру қажет.
Бұл жаңа қажеттіліктер баланың мотивациялық сферасын толықтырады және
қиындатады, Осы жерде екі негізгі жолды атап көрсетуге болады. Біріншіден,
баланың өмірдегі және оның қоршаған ортамен өзара қатынастарындағы орнын
өзгерту жолы. Бұл әрбір жас кезеңіне сай келетін қажеттіліктерді тудырады.
Осылайша, кіші мектеп жасындағы балаларда оқушының жаңа жағдайда болуына
байланысты жеткіншектерде - құрдастар ұжымындағы орындарына байланысты:
жоғары сынып оқушыларында - олардың келешектегі қоғам мүшелері ретіндегі
орындарына қажеттіліктерін тұтас жүйесі пайда болады.
Қажеттіліктердің пайда болуының мұндай жолы тек балаға ғана тән емес.
Ересек адамның қажеттіліктері де оның өмірінде және өзіндегі өзгерістерден
туындайтын өзгерістерге ұшырап отырады, Екіншіден, қажеттіліктердің
қалыптасуы мінез-құлық пен іс-әрекеттің жаңа түрлерін меңгеруімен
байланысты болады. Мұнын нақты мысалы ретінде әр түрлі әдеттерді, соның
ішінде, мәдени әдеттерді де айтуға болады. Осылайша меңгерілген мінез-
құлықтың әдістері адамды оларды жүзеге асыруға итермелейді. Бірақ адамның
мотивациялық сферасында жағдайдың тікелей ықпалынан босататын, құрылысы
бойынша жаңа, психологиялық кұрылымдардың пайда болуы - тұлға ретіндегі
адам үшін аса маңызды. Оларға адамды қажетті бағытта іс-әрекет жасауға
итермелейтін мақсаттар, шешімдер, рухани сезімдер және сенімдер жатады.
Тұлғаны қалыптастыру үрдісінде адамның тек қажеттіліктері ғана емес,
олардың ара- қатынасы да өзгеріп, дамып отырады. Басқаша айтқанда,
мотивациялық аймағының бәрі дамиды. Біртіндеп, мінез-құлықтың не іс-
әрекеттің тұрақты басым болып отыратын белгілі мотивтер пайда болады, олар
басқаларды бағындырып, тұлғаның бағытын көрсетеді. Қандай мотивтер басым
болғанына байланысты тұлғаның бағыты әр түрлі сипатта болады. Өзінің аман-
саулығын қамтитын себептердің басым болуы - өзімшілдік бағытты, ал басқа
адамдардың көзқарастарымен байланыста ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Гуманитарлы - педагогикалық факультеті
Педагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
________ Рахимбекова Г.О.
___ ________ 2012 ж.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: Жалпы психология
Тақырыбы:ТҰЛҒА ЖӘНЕ ТОП
Мамандық шифрі Оқу түрі
5В010300Педагогика және психология Күндізгі
СТУДЕНТ: Сеилова Меруерт.
( қолы, мерзімі)
ҒЫЛЫМИ
ЖЕТЕКШІ: Б.Б.Секенова
( қолы, мерзімі )
Көкшетау 2012
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ 4
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БАҒДАР.
1.1Топтарды зерттеудің маңыздылығы және оның қоғамдық мәні
1.2Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы және топтағы адамдардың өзара
қарым- қатынасын анықтау әдісі
1.3 Топтар арасындағы қарым-қатынас психологиясы
2 ТОП ДАМУЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТЕРІ.
2.1Топтар арасындағы қарым-қатьнас барысының ерекшелігі
2.2Топтар арасындағы қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы үшін
ұсыныстар
2.3Топтардың дамуына жаңа көзқарас
ҚОРТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмыстың өзектілігі: Топтар арасындағы қарым – қатынас ойлай және
сезіне білетін адамдар арасында шынайы өмірде қалыптасатын қарым –
қатынастардың нақ өзі. Адам адаммен қарым – қатынас жасаған кезде олардың
арасында, жалпы барлығында да ортақ қызығушылық, мақсат, зат, идея т.с.с
пайда болады.
Бала алғаш өмірге келгеннен бастап, адамдармен түрлі қарым –
қатынасқа түседі, сөйтіп өмір тәжірибесін, қалыптасқан дәстүр – салтты,
мәдени мұраны т.б. меңгере бастайды. Адам адамдар қоғамынсыз өмір сүре
алмайды.
Біздің қоғамымызда жеке адамның алатын орны мен атқаратын қызметі
орасан зор. Еліміздің президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында Адам ресурстарын дамытуға баса назар аудара отырып,
Ана,бала, аға ұрпақ мәселесіне жете көңіл бөлген.
Біздің стратегиямыздың маңызды мәселесі – қоғамның ең бір әлсіз
қорғалған мүшелерінің: балалардың, олардың аналарының және аға ұрпақтың
өмірін лайықты қамтамасыз ету. Мемлекет бұл мәселелелерді шешу үшін
қаражатты аямайтын болады.
Еліміздің өсіп келе жатқан бітімгершілік әлеуеті алдағы уақытта
да мұқият сақталып, дамытыла берілуі тиіс. Тұлға деп көп жағдайда дербес,
нақты адамды айтады. Ол - белгілі қоғамның мүшесі, ол қандай да болмасын
бір іспен айналысады. Оның азды – көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән іс -
әрекеті болады. Жаңа туған нәрестені адам деуге болады, бірақ жеке адам
емес. Өйткені жеке адам қоғамда белгілі бір жағдайға ие және белгілі бір
қоғамдық роль атқарады. Роль жеке адамның қызметі. Жеке адам қоғамнан тыс
өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек айналасындағылармен қарым –
қатынас жасау процесінде қалыптасады. Қоғамнан, әлеуметтен тыс адам
өмірінің болуы мүмкін емес. Кез – келген адам қандай да болмасын белгілі
бір топқа кіреді.
Курстық жұмысымдағы зерттелетін мәселе - топ және қарым –
қатынас болғандықтан және ол әлеуметсіз өмір сүріп дамымайтындықтан
топтарға қысқаша тоқталғанды жөн көрдім.
Кез – келген жеке адам белгілі бір топқа кіреді. Жеке
адамдар мен топтар күнделікті өмірде басқа да әртүрлі топтармен,
адамдармен істес болып, өзара тығыз қарым – қатынас жасайды. Ол
адамның қызмет немесе оқу орнындағы сондай – ақ өмір сүретін
ортасындағы адамдардың топтары болуы да мүмкін. Жеке адамның өзі де
қоғам мүшесі, әрі әлеуметтік тұлға.Сондықтан ол белгілі топқа жатады.
Шартты топтар әлеуметтік психологиядағы топтың екі түрі бар. Шартты
топқа жататындарды зерттеуші олардың белгілі бір тұрақты қасиетіне
қарай ажыратады. Бұл топтағы адамдардың, мысалы, жас ерекшеліктеріне,
ұлтына, мамандығына сәйкес бөлінуі мүмкін.
Байланысты топ – белгілі кеңістік пен мерзім арасында мақсат –
мүдделердің бірлігіне сәйкес біріккен адамдар тобы.
Топ болып бірігуі олардың еркінен тыс сыртқы факторларға байланысты.
Шағын топ - тұрақты, құрамы жағынан көп емес, мүшелері бір –
бірімен тікелей қатынаc жасай отырып, ортақ мақсатқа ұмтылған адамдар
тобы, мысалы, оқушылар, самолеттегі экипаж мүшелері. Шартты адамдардың
тек қағаз жүзінде ғана бар қайымдастығы, мысалы, спорт тақырыбында
жазатын журналистер, әлемнің таңдаулы футболшыларын бір тізімге
топтастырады. Олар бірігіп жұмыс істемейді, тек қағаз жүзінде
топтастырылады. Нақты топ – адамдармен бір – бірімен өзара қарым –
қатынас және байланыс жасай отырып, алға қойған мақсат – міндетін
орындауға жұмылған адамдар тобы, мысалы, ұстаздар, дәрігерлер ұжымы.
Ресми топ – мұнда мінезі, темпераменті, икемділігі, қабілеті, түрлі
психикалық жағынан ерекшелігі маңызды орын алады. Қағаз жүзіне
бағынады. Ұнату, сыйласу, достасу топты нығайтады.
Ресми емес топ – отбасы мүшелері, дос- жаран, ағайын – туыс.
Көзқарасы бірдей, бауырласқан адамдар.
Референт топ – талаптары үлгі болып саналатын, ақиқат өмір сүруші
немесе қиялдағы топ. Әрбір адамды ерекше қастерлеп, қадір тұтатын,
оған әр кез бағыт – бағдар сілтеп отыратын топ.
Топтардың даму деңгейі – ұжым. Қоғамға пайдалы қызметке, ортақ
мақсатқа жұмыла еңбек ететін және психологиялық тұрғыдан топтасқан
адамдар тобы.
Бұдан шығатын қортынды, жеке адам – кісінің әлеуметтік
сипаттамасы. Дамудың мұндай деңгейінде адам өзінің алдына өмірлік
маңызды мақсаттар қойып, оларды орындай алады, онда жеке көзқарас пен
қарым – қатынас, өзіндік моральдық талаптар мен бағалаулар пайда бола
бастайды.
Даралық – жеке адамның өзіне тән айрықша бір сипаттамасы. Мұны әр
адамның психологиялық ерекшеліктерінің қайталанбас ұштасуы деп
түсінген жөн. Даралық – адамның басқалардан ажырататын өзіндік ерекше
өзгешелігі. Әрбір адам айналадағы дүниені өзінше түйсініп, қабылдайды,
оның есінің, зейінінің өзіне ғана тән ерекшеліктері бар, құштарлығы
мен өзіндік қиялы, өз қызығуы мен ұнататыны, көңіл – күйінің
ерекшеліктері, азды – көпті эмоциялық тебіреністері, күшті не нашар
дамыған ерік – жігері, түрлі мінез бітістері болады. Адамның ішкі жан
– дүниесі, яғни қол жеткізгісіз мені ең тереңде жататын барынша
нәзік те қиын бағдарланатыны.
Әр адам күрделі ішкі жан – дүниесі, даралық қасиеті тек қана оның
басындағы қасиет емес, сондай – ақ өзін қоршаған адамдардың
әрқайссының басында бар екенін түсініп, қашан да есінде ұстаған жөн.
Егер қасымдағы адам менен өзгеше болса, ол менен жаман адам деген
қортынды шықпайды. Ол жай басқа адам, сондықтан да өзіндік
ерекшеліктерімен, жақсы, жаман жақтарымен қоса, оны, басқа адамды,
түсінуге тырысу қажет.
Зерттеу жұмысының мақсаты:Топ арасындағы тұлғаны қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Топтардын зерттеудің маныздылығы және оның қоғамдық мәні.
2. Жеке тұлғаны қалыптастыру.
3. Топтар және қарым-қатынас барысының ерекшелігі.
4.Топтардың дамуына жаңа көзқарас.
Зерттеу пәні: Тұлға және топ.
Зерттеу әдістері: әдебиет көздерін қарастыру, жинақтау, жүйелеу,
сипаттау, салыстыру, қорыту, сараптау т.б.
Зерттеудің объектісі: Тұлғаны топ арасындағы алатын орның анықтау.
Ғылыми болжам: Егер,тұлға,белгілі бір ортада,топ арасында жақсы қарым-
қатынас жасаса,онда топ арасында қарым-қатынас үйлесімді және ынтымақты
болар еді.
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БАҒДАР
1.1 Топтарды зерттеудің маңыздылығы және оның қоғамдық мәні.
Адамдарды зерттейтін ғылымдар ішінде психологияның алатын орны
айрықша және ол – адамтану ғылымдары жүйесіндегі жетекші пән.
Психология адамның даралық сираттарын қарастырып, оның кісілік
қасиеттерін өрістетуді мақсат етіп қояды.
Табиғаттағы ақыл – ой мен сана иесі – адамның өзіндік сипат белгілері-
оның еңбектену әрекеті, нәтижесінде материалдық игіліктерді
өндіретіндігі, дыбысты анық сөйлеу тілі арқылы қарым – қатынас жасап,
әлеуметтік ортада тіршілік ететіндігі. Осындай белгілеріне байланысты
адам хайуанаттар дүниесінен ерекшеленіп, эволюциялық дамудың ең
жоғарғы сатысына көтеріледі. Өзін қоршаған ортаға белсенді түрде
ықпал етіп, дүние сырын танып – білу иесіне айналады.
Адам бойындағы даралық қасиеттер оның өзгелерге қарым –
қатынастарынан байқалады. Осы тұрғыдан алғанда, жаңа туған нәресте де,
ересек адам да, ақыл – есі ауысқан жынды да дара адам болып саналады.
Осындай ерекшеліктерімен қалыпты дамыған, өмір тәжірибесі мен өзіндік
қасиеті, әлеуметтік ортада өз орны бар адам жеке адам деп аталады.
Жеке адамның азаматтық, кісілік, тұлғалық қасиеттері болады.
Жеке адам қоғамдық өмірде тіршілік етіп, өзге адамдармен қарым –
қатынас жасайды. Осындай іс - әрекеттеріне сәйкес жеке адамның
тұлғалық сипаттары сомдалады, қадір – қасиеттері қалыптасады.
Жеке адамның кісілік қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс –
әрекеттегі белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. Адамның белсенді
қимыл - әрекеті оның мінез – құлқынан, ниет – тілегі мен бағыт –
бағдарынан айқын байқалады. Ниет – тілектердің мәні адамның
тіршілігінен, іс - әрекет түрлерінен, әлеуметтік ортада атқаратын
қызметі мен ісінен айқын көрінеді. Сөйтіп, жеке адамның ішкі
дүниесін, психикасын сыртқа білдіріп тұрады.
Адамның тіршілік ортасы үнемі өзгеріп те, өзгертіліп те отырады.
Жеке адам бойындағы сапалық ерекшеліктері мен оның психологиялық дара
өзгешеліктерін білдіретін қасиеттер – темпераменті мен мінезі,
психикалық процестерді басынан кешіруі, сезім күйлері мен іс – қимылы
және қабілеті бірдей адамдар жоқ. Даралық сапалар тарихи қалыптасып,
жеке адамның кісілік қасиеттерін құрайды. Әрбір адамның мінез – құлық
ерекшеліктері де әлеуметтік ортада дамып жетіледі. Сондықтан, біз жеке
адамды қоғам мүшесі ретінде санап, оның әлеумет өміріне ықпал етіп
отыратын белсенділік әрекетін де ескереміз. Мінез бітімі, темперамент
ерекшеліктері, ақыл – ой сапасы, қызығуының басты бағыты әрбір дара
адамның өзіндік психологиялық тұрақты бейнесін жасайды. Әртүрлі
құбылмалы жағдайларда адамның бір қалыпты бейнесін осындай тұлғалық
қасиеттері көрсетеді. Сондай – ақ, мұндай, тұрақты қасиеттер жеке
адамның жан дүниесі құрылымындағы даралық тұлғаны да бейнелейді. Адам
бойындағы тұлғалық қасиеттер қоғамдық тәрбие нәтижесінде өзгеріп те,
жаңа сапаларға ие болып та отырады.Жеке адамның тұлғалық сипаттарында
ерекше байқалатын екі түрлі ерекшелік бар.
Оның бірі - әрбір адамның құрылым мен жеке басындағы даралық
сипаттар. Бұл – адамдардың типтік мақсаттарымен байланысты теориялық
мәселе.
Екіншісі – сол типтерден туындайтын және жеке басқа бағынышты
азаматтық ерекшеліктер. Бұл мәселе осы заманғы психологияда айрықша
маңызды деп саналатын биологиялық және әлеуметтік факторларға
негізделе отырып қарастырылады. Биологиялық фактор – адамға туа
берілетін табиғи анатомиялық және физиологиялық қапсиеттер, ал
әлеуметтік фактор – адамның дамып жетілуіне тіршілік ортасының,
қоғамның, тәлім – тәрбие істерінің әсері. Осы екі фактор адамның
психикалық дамуында бірін – бірі толықтырып отырады.Адамның көптеген
психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін ортасына қоғамдық
қатынастардың тікелей әрес етуінен қалыптасып отырады. Адамның
айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отыратындықтан осымен бірге
оның түрлі ерекшеліктері де дамып, өзгеріп отырады. Мұндай қасиеттер
адам өмірге келісімен пайда болмайды. Адам белгілі дәрежеде өсу,
жетілу процесінде дамиды. [1]
1.2 Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы және топтағы адамдардың өзара
қарым қатынасын анықтау әдісі.
Адам белгілі қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды – көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән
өзгешеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам
етеді. Мәселен жаңа туған нәрестені адам деп атауға толық болады,
бірақ әлі де жеке адам емес. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі
дүниетанымынан, сенімінен, талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет,
қызығуынан жақсы байқалады.
Жеке адам – тарихи әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік
ортада (белгілі қоғамда, коллективте) ғана қалыптасады. К.Маркстің
айтуынша, жеке адам – барлық қоғамдық қатынастың жиынтығы. Жеке адам
қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек
айналасындағылармен қарым – қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады,
қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Жеке адам
санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан әлеуметтен тыс
адам өмірінің болуы мүмкін емес.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі
қорғаушы мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы.
Адамның қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасады.
Сыртқы ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен
ерекше маңыз алған материалдық қажеттер (тамақ, баспана, киім, еңбек
құралдары т.б.) болады. Адам баласының тарихи даму жағдайында туған
еңбек әрекеті еңбек құралдарымен пайдалану секілді негізгі
материалдық қажеттері біртіндеп дами келеді. Адам қажеттерінің дамуы –
тарихи дамудың елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі
мақсаттар қойып отыруына себепші болады. Адам өмірі үшін рухани
қажеттерді өтеп отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің өтелуімен
адам көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана – сезімінің өсуіне
кедергі келтіреді. [2]
Осы уақытқа дейін адамның дамуы мен қалыптасу жағдайында әр түрлі
пікірлер айтылып келді. Атақты грек философы Платон мен Аристотель
адамның дамуын алдын – ала тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық
табиғатынан деп дәлелдеген. Жеке адамды жан – жақты дамыту және
тәрбиелеу жайлы ең алғаш рет ғылыми тұрғыдан дәлелдеген К.Маркс, Ф.
Энгельс болған. Олар қоғамның даму заңдылықтарын ашып, адам баласының
прогресс жолымен алға басуының мақсаты қоғамды орнату деп ашып
көрсетеді. Даму жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және
диалектикалық процесі, баланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және
батылдылық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені оның
дамып жетілуіне белгілі әлеуметтік орта мен тәрбие әсер етеді.
Даму мен тәрбие процесінде түрлі өзгерістер болып отырады.
Павловтың ілімі бойынша, даму - ішкі нерв процесінің және сыртқы
жағдайларының өзара әрекеттесуі, айналадағы шындықтың адамға ықпал
етуі. Адамның дамуы өте күрделі пороцесс. Адамның дамуына әлеуметтік
және табиғи орта ықпал етеді. К.Маркс және Ф.Энгельс адамның
практика процесінде ортаға белсенді әсер ететін өз өмірін қалауынша
реттей алатын жағдайын дәлелдеп көрсетті. Жеке адамның дамуындағы
басты факторлардың бірі – тәрбие.
Жеке адам - әлеуметтік қатынастар мен саналы іс - әрекетті жүзеге
асырушы нақты қоғамның мүшесі. Өзін басқалардан ажырата білетін өзінің
кім екенін түсінетін есі кірген ересек адам. Адам қоғамнан тыс
тәуелсіз өмір сүре алмайды. Өйткені оның тәні де, жаны да,
айналасындағылармен қарым – қатынас жасау үстінде тек әлеуметтік әсер
жағдайында ғана адам кісілік мән – мағынасына ие болады. Адам
санасының дамып, өсіп – жетілуі оның ортасымен (отбасы, мектеп т.б.)
тығыз байланысты. Әлеуметтік әсері тимейтін әлеуметтік құрықтан шығып
кететін ешбір адам болмақ емес.
Жеке адам оның мұқтаждықтары туралы теориялар өте ерте кезде
Грецияда п.б. Ең әдепті кезде п.б. жайылған теориялардың бірі –
материалистік теория. Мұны жақтаушылар Греция философтары Аристарах,
Этекур бұл теория бойынша адамның әрекеттері қылықтары оның жағымды
сезімдерге ұмтылып, оларды қайтарып тастаумен байланысты. Олардың
айтуы бойынша адам өзінің тұрмысына, тіршілігіне әрқашанда сезімді
тудырып, сол сезімдер үшін әрекет ету, соған ұмтылу жөнінде жағымсыз
сезімдерді жоюға талпынады. Неге қызығатынын ерте бастан ескеріп,
алдына мақсат қойып, сол мақсаттарын жүзеге асыру үшін әрекет етеді.
Олардың белсенділігін арттырып, көңіл – күйін де көтереді. Сол
себептен жоғарғы класс оқушыларының арасындағы мамандық таңдау
мәселесі жөнінде түрлі мәселелерді әңгімелер жүргізіп, балаларға әрбір
мамандықтың қандай екендігін, оның айрықша өзгешелігін түсіндіріп
отыруы қажет және оларды жоғарғы оқу орнына алып барып ондағы
факультет, лабораториялармен таныстырып отырған жөн. Балаларды
тәрбиелегенде мынадай жағдайларды ескерген дұрыс.
1. Балаларда танымдық қызығулар дами және оқу сапасын жақсарту керек. Оқу
мазмұнды, идеялар тартымды келген жөн.
2. Баланың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру керек, себебі осы
арқылы оқушылар көп нәрсемен танысады, көп білім алады, сөйтіп, оқуға
деген қызығуы артады.
3. Баланың өз бетімен дербес жұмыс істейтін жағын үйретіп, олардың
оқуының, еңбегінің мәдени түрде жүзеге асыру жағын қарастырып отыруы
қажет. Түрлі шараларды көлденең қолданып мұғалімдермен баланың сабағының
артта қалмауын қарастырған жөн.
4. Баланың білімі әр уақытта жүйелі түрде де бағаланып отыруы тиіс.
Бағаның нәтижесін өздеріне айтып, талапты, зерек балаларды мадақтап
отырған дұрыс.
5. Мұғалім балалардың оқуын, тәртібін бағалау мәселесіне жауапты қарағаны
жөн. Мұғалімнің оқушыға қандай қате бағасы, оларға қатты әсер етеді,
олардың көңілін қалдырады. Мұндай жағдайда бала сабағын дайындамайтын
және мұғалімге сенбейтін болады. Мектеп жасына дейінгі баланың
қызығулары оның әрекетіне байланысты болғандықтан, онша тұрақты болмайды.
Олар бүгін бір нәрсеге, екінші күні екінші нәрсеге қызығуы мүмкін. [3]
Бұл жастағы балалар көбінесе өзіне лайықты әсер еткен заттарға көңіл
бөліп қызығып отырады. Мектеп жасындағы балалардың қызығулары тұрақтала
бастайды. Олар әр нәрсеге әуес болуы, көп заттарды білгісі келіп, ол зат
неге олай екенін түсінгісі келеді. Көбінесе жүзеге асатын заттарға,
болмыстарға қызығады, бұлардың қызығуы тұрақты келеді.
Жеке адамның психологиялық бейнесін немесе адамның психологиялық
құрылымын зерттеп білу басты үш мәселені қамтиды.
1. Адам өмірден нені қалайды, оған не нәрсе тартымды, қызықты, ол не
нәрсеге талпынады? Бұл жеке адамның бағыттылығы туралы, оның
қажеттіліктері мен мүдделері туралы мәселе.
2. Оның қалауына не істеу келеді? Бұл – адамның қабілеттері туралы
мәселе.
3. Мұның өзі кім, қандай адам? Бұл – мінез бітістері туралы мәселе.
Үш мәселенің әрқайсысының мән – мағынасын түсінуде оны дербес
ашып көрсету қажет.
Адамдардың біреулері қызығады, екіншілері тіпті қызықпайды,
бәрінен де осынысымен ерекшеленеді. Қызығудың болмауы немесе олардың
жұтаң, мәнсіздігі жастардың өмірін солғын әрі мазмұнсыз етіп, жеке
басының толық қалыптасуына кедергі келтіреді. Олардың үйде де, мектепте
де жолдастарымен болған кездерінде де іші пыса бастайды. Бұндай балалар
оқуға ықылас қоймайды, істеген ісінен қанағат таппайды, тек құтылсам
болды деп санайды, өздерін ылғи да біреу көңілдендіріп отыруды қалайды.
Қабілеттілік. Бұл – іс - әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай
орындаудан көрінетін жеке адамның ерекшелігі, қабілеттілік адамның басқа
да психикалық қасиеттері сияқты өмір мен іс - әрекет процесінде дамып,
қалыптасып отырады. Адамға тумысынан берілетін тек нышандар ғана, ал
олардың белгілі жағдайда шешек атып, жарылуы не өшіп кетуі де ықтимал.
[4]
Қабілет пен қызығудың арасында тығыз байланыс бар. Қандай да болмасын
бір затқа қызығу іс - әрекеттің белгілі бір түріне ұмтылдырады, демек,
қабілеттің дамуына жағдай жасайды.
Өз қабілетін дамыту әр адамның тек жеке ісі ғана емес, қоғамдық
борышы және міндеті болып есептелінеді.
Мінез. Бұл жеке адамның ісі мен қылығынан көрінетін, оның айналадағы
шындыққа қатынасын бейнелейтін дербес қасиеттерінің сай келуі. Мінез
сипаттарының қайсысы болсын белгілі жағдайларда адамды әртүрлі қылық
көрсетуге мәжбүр етеді. Мінез – құлықтың сондай типтік, тұрақты формасы
бар адам батыл келеді. Адам мінезін жақсы білу үшін уақыт қажет.
Әлеуметтік тест (Морено).
Топтағы адамдардың өзара қарым-қатынасын зерттеу тәсілін социометрия
деп атайды. Социо әлеумент, Метрия - өлшеу. Бұл методиканың негізін
салушы психолог Джорж Морено.
Социометрия тәсілін қолдану мынандай кезеңдерден тұрады.
1. Әдейі мақсат қойып, тәжіребиеде қамтылған адамның өзара қатынасын
зерттеу.
2. Мақсатқа сай анкета жасап, оларды сын алушыға тарату.
3. Зерттеуге қатысудың шының айттыру үшін, олардың жауабын өзгелерге
жария етпейтінің ескерту. Социограммада оқушының топ ішіндегі
өзара қатынасын анықтау мақсаты қойылады. Қойылған сұрақтарды
таңдау кретериялары деп атайды. Мысалы: киноға кіммен барғын
келеді. Сыңалушыға теріс жауап беруді талап ететін сұрақтарда
қойылады.
Киноға кіммен барғын келмейді. Таңдаушының дұрыс және теріс түрлерін
мынандай схемалар арқылы бейнеледі.
Мысалы: - қыздар, - ұлдар.
- дұрыс таңдау.
-
- теріс таңдау.
Топтағы адамдардың өзара таңдауын көрсететін кесте құрастырылады.
Сұрақтары: туған күніне бірінші кімді шақырар едің. Ол келмесе екінші
кімді шақырар едің. Ал ол келмесе үшінші кімді шақырар едің.
Кестеде 1,2,3 көрсетілген цифрлары таңдаған серіктерін білдіреді. А(-)
белгісі теріс таңдауды білдіреді, яғни партада бірге отырғысы келмейтін
құрбысын көрсетеді.[5]
Жаңа туған нәресте адамдеп аталғанымен,тұлғадеген атқа көпке дейін ие
бола алмайды.Өйткені,кісі болып,ер жету үшін бала оңы мен солын, өзінің
менің басқа мендерден, яғни басқа адамдардан ажжырата білу тиіс.
Сондықтан да нәресте, сәби, бөбектерді кісі, тұлға деп айту қиын.Есейіп,
ер жетіп, өз бетінше әрекет ете алатын адамды ғана кісі, не тұлға
дейміз.Қандай да болмасын бір іспен айналысатын,азды көпті өмір
тәжірибесі,білім мен дағдысы,икемді,дүниетанымы,сенімі мен талғам мұраты,
бағыт-бағдары бар адамды тұлға деуге болады.Мінез,қабілетті бірсыдырғы
қалыптасып үлгерген,өзінің іс-әрекетін тізгіндей білетін, өз бойындағы
жаман-жақсы қылықтары үшін жауап бере алатын адамды да кісі, не тұлға
дейміз.Тұлғаның түрлері сан алуан.Оның жақсы, озық, ерен,түрлерімен қатар
жауыз, керітартпа, бұзық, қасқай т.б. толып жатқан өкілдері болады.
Мәселен, бүкіл әлемді қан қақсатқан Гитлер адамзатқа жаны қас жауыз
тұлға. Имандылықтың ерекше бір көрінісі халқымыз ерекше қастерлейтің
кісілік ұғымы,түлғаның аса өнегелі түріне жатады.Төл тілімізде Он үште
отау иесі (қыз балалар үшін), Он бесте отауиесі(ұл балалар үшін)
дейтін аталы сөз бар екені де хак. Осы жасқа келгенде бал дәурен балалық
шақ аяқталады.Бұл –өмір талабынан, ауқымы кең тыныс тіршіліктен
туындайтын құбылыс.Халқымыз кез- келген кісі деп атай бермей, оны
имандылық пен адамгершіліктің басты белгісі, ес жиып, етек жабу
нәтежесінде біртіндеп қалыптасатын адамның азаматтық ар-ожданы, кісілік,
кескін-келбеті, адамшылдықтың өлшемі деп түсінген
Кісіліктің түрліше денгейі болады. Оның жаман, жақсысы, көргенді,
көргенсіз, өнегелі, өнегесіз, т.б түрлері болады. Жұрт имандылықты бойына
дарыта білген пенделерді ғана пір тұтқан, адамгершілігі төмен, не одан
жұрдайларды имансыз, көргенсіз деп иттің етінен жек көрген. Ондайлар
кінәлі әрі кінәлі деп саналып, ертен ме, кеш пе жазасын тартатын болған.
Кісіліктің басты белгілерінің бірі –ар-ұятқа кір келтірмей,намысты аяққа
баспау. Қазаққа жарлы болсанда, арлы бол деген сөз осыған орай айтылған.
Ар-ұяты бар кісі ғана биязы, ақжарқын, иманжүзді, ақылпарасатты
келеді.Халық түсінігінде мінез- құлықтың әр түрлі жағымды жақтары кісілік
ұғымының төнрегіңе топтасады. Кісіліктің басты белгілері: ар-ұятты
қастерлеп сақтау, намыстылық, мейірімділік пен қайырымдылық, ізеттілік,
адамдық шыншылдық, ілтипаттылық пен кішіпейілділік. Қазақ дәстүріндегі
лкенді сыйлау, оның алдынан кесе өтпеу, оған міндетті түрде сәлем беру,
үйге келгенде төрден орын беріп, кісінің көңіл күйіне қарап, орынсыз сөзге
араласпау ксілікке жарасымды қасиеттер.
Сондықтан адамның жеке басының психологиясын ұғыну үшін ең алдымен, оның
әлеуметтік жағдайын, яғни оның қандай қоғамның мүшесі, қандай топтын өкілі
екендігін, нақтылы кәсібін, білімін, іс- тәжірибесін білуіміз қажет.
Әлеуметшіліксіз,- дейді Х. Досмұхамедов (1883-1939), - қазақта ұлт
тіршілігі, ұлт мемлекеті болуға мүмкін емес...Оңды әлеуметшілік қүру үшін
елдін өткен- кеткен тұрмысын бұрынғы болған әлеумет қимылдарын тану
керек. Осы айтылған бізге оның психологиясы туралы белгілі пікір айтуға
мүмкіндік береді. Жеке адамның өмір бағытын көрсететін компонеттер көп.
Олардың бастылары: мотивтер мен қажеттер, бейімділік пен қызығулар,
дүниетаным мен сенім, мұрат пен талғам.Адамды әрекетке бағыттайтын, қажетін
өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады.Бұл түрткіні психологияда мотив
(себеп) деп айтады. Қаандай болмасын обьектінің себебін білмей
тұрып,адамның бір мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатының және
оның ьінез құлқының мән –жәйін толық түсіну қиын болады.[3]
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі өзгепісе
түсіп отырады. Осыған орай, оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін қажетті
шаралары да өзгеріске түседі.Түрткінің өзгеруі іс- әрекеттің бағыт-
бағдарына нәтежесіне әсер етеді. Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-
әрекет нәтежесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандайда болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы мотив
оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждану. Адамның қажеттері
қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан.Сыртқы ортамен байланыс
жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маныз алған материалдық
қажеттер (тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары т. б.)болады. Адамбаласының
тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдармен пайдалану
секілді негізгі материалдар қажеттер біртіндеп дами келе, қажеттердің жаңа
тобын-рухани (білім, көркем өнер т. б)туғызады. Рухани қажеттерді дамуы-
материалдық қажеттерінің қанағаттандырылуна байланысты. Адам қажеттерінің
дамуы – тарихи дамудың елеулі бір кезені. Олар адамның алдына әр түрлі
мақсаттар қойып отыруына себепші болатын негізгі түрткілер. Адам өзінің
қажеттерін өтеу үшін бар мүмкіндігін пайдаланады. Бұл оны белсенді түрде іс-
әрекет істеуге талпындырады. Оның қажеттері саналы әрекетінің нәтежесінде
біртіндеп өтеліп отырады. Адам өз қажетін өтеу жолында сыртқы ортаны,
табиғатты өзгертуге дейін барады. Қажеттердің өтелу, өтелмеуі адам
психологиясына, оның, күйініш-сүйінішіне әсер етеді. Қажеттер орындалу
тәсіліне қарай кісіде мазасыздану, не тынышталу, рахат, ләзаттану, не азап
шегу сезімдерін туғызады. Қажеттерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды
іздестіріп солардың күшімен, түрлі теориялық, практикалық сипаттағы
мәселелерді шешуге мүмкіндік алады. Өйткені қажет -адамның ойлау қызметін
тудыратын негізгі себептердің бірі болып табылады, білдіріп қана қоймай, ол
заттарды өз қажетіне байланысты өзгертуге, қайтадан жасауға әрекет етеді.
Олай болса, адамдардың қажеттері –іс-әрекетінің негізгі мативтері, яғни
оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы болып табылады. Қажет- (
әсіресе, табиғи қажеттер) өмір сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер,
табиғи қажет өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да,
жануарлар да тіршілік ете алмайды. Адам өмірі үшін рухани қажеттерді өтеп
отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің өтелмеуінен адам көп қиыншылдық
көреді, өйткені бұл оның сана- сезімнің өсуіне кедкргі келтіреді. Қажет
жануарлар да бар. Бірақ бұл – биологиялық сипаттағы қажеттер. Жануарлардың
қажеттері олардыңқоректенетін заттарын іздестіруінен жақсы байқалады.
Мәселен, тауық жерден дән іздеп зыр жүгіреді. Ит қожасын көргенде тілін
салақтатып, аузынан сілекейін щұбыртады. Мұндай қажет аңдарға туа бітеді,
олар шартсыз рефлекстік сипатта болады. Тұлғаның даму процестері.Даму –
адамның сандық және сапалық өзгерістерінің жүрісі мен нәтежесі. Даму
нәтежесінле адам биологиялық түр және әлеуметтік тіршілік иесі болып
жетіледі. Адамның биологиялық сипаты өз ішіне морфологиялық,биохимиялық ,
физиологиялық өзгерістерді қамтыған тән – дене дамуынан көрінеді. Ал
әлеуметтік даму оның психикалық , рухани, интелнктуал кемелденуінен
байқалады.[10]
Егер адам сана өзінің санаға ие болып ,өз бетінше жанғыртушы іс-әрекет
орындауға қабілетті болса , онда ол адам тұлға деп аталады.Адам тұлға болып
туылмайды , ол қасиеттік дәреже даму барысында қалыптасады. Адам өзгеше
тұлға түсінігі адамның қоғамдық қатынастар, басқа адамдармен араласу
ықпалын да қалыптасқан әлеуметтік сапа- қасиеттерін білдіреді. Тұлға
ретінде әрбір адам әулеметтік жүеде мақсат бағдарлы және ойластырылған
тәрбие барысында қалыптасады. Әрбір тұлға, бір жағынан, қоғамдық тәжірибені
игеру денгейімен, екінші жағынан, материалдық және рухани құндылықтар
қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып жетілу үшін адам
өзіне табиғаттан берілген және өмірмен тәрбие желісінде қалыптасқан ішкі
қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білу шарт.
Адам дамуы – бұл өте күрделі, ұзақ мерзімді және қарама- қайшылықты
процесс.Біздін ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал
адамның тән- дене болмысы мен рухани дүниесі,әсәрессе, балалық және жас
өспірімдік шақта қарқынды ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық
өзгерістердің қарапайым жиынтығы немесе төменнен жоғарыға бағытталған
ілгерлі қозғалыс тобы емес,бұл процестің өзіне тін ерекшелігі-сандық
өзгерістердің тұлғаның физикалық, психикалық және рухани сапалық
қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы.Бұл құбылыстарды
түсіндіруге әртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Мамандардың бір бөлігі
адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін өзінше жүрісі бар, даму
өмір шарттарына тәуелсіз, сондықтан, тумадан берілген күштерге байланысты:
адамның дамуын ешкім, еш уақытта өзгертуі мүмкін емес, тағдыр белгілейді.
Ал басқа бір зерттеушілер тобының пайымдауынша: даму –бұл әуел бастан
қозғалысқа қабілетті тірі материя.Даму жолында көне жойылып ,жаңа туындап
барады. Өмірге енжар икемдесуші жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін
өз еңбегімен жасай алатындымен ажырылады.[11]
Дамуды қозғаушы күш-қарама қарсылықтар тайталасы. Қарама – қарсылықтардың
арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен жаңғыртулар дүниеге келеді. Қарама-
қасылықтар бұл өзара екі полярлы күштердің бір-біріне сиымсыздығынан
туындайтындиалектикалық процесс. Адам қайшылықтарды іздеп немесе ойдан
шығарып,әлектенуінің қажеті жоқ, олар қадам сайын өмірлік қажеттіктердің
өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан адамның өзі де қарама-
қайшылықты дүние болмысы. Қарама- қайшылықтар барша адамдардың дамуына
ықпал жасаушы ішкі және сыртқы, жалпы (әмбебап),сонымен бірге қарапайым
материалдық және ең жоғары рухани қажеттерініңжәне оларды қанағаттандыру
мүмкіндіктері арасындағы қарама қайшылықтар әмбебап сипатқа ие. Ішкі қарама-
қайшылықтар әр адамның өз болмысына қанағаттанбауынан туындайды. Олар жеке-
дара ниеттерде көрінеді. Негізгі ішкі қайшылықтардың бірі –жаңадан пайда
болған қажеттер мен оларды іске асыру мүмкіндіктерінің
арасындағыалшақтықтар. Мысалы, оқушылардың өз психикасы мен интелект,
әуеметтік деңгейінің жетімсіздігіне қарамай, мүмкіндіктері толысқа
ересектермен бірге іс алып баруға ұмтылу Қаоаймын-қолымнан келмейді,
білемін-білмеймін, мүмкін-болмайды, бар- жоқ - мәнгі қарама
қайшылықтардыбелгілейтін қосарлы ұғымдар. Адам дамуын зерттей отырып,
ғалымдар даму және оның нәтежелері – бір жағынан, және оларға ықпал жасаушы
себептер- екінші жағынан, арасындағы зандылықты байланыстарды андатушы
бірнеше манызды тәуелдіктерді ашты.Неліктен кей адамдар өз дамуында өте
биік нәтежелерге жетіседі, ал екінші біреулер – ондай мүмкіндікке ие емес?
Ұзаққа созылған зерттеулер осы сұрақа орай жалпы зандылықты ашты: адам
дамуы ішкі және сыртқы жағдайларға тәуелді. Ішкі жағдайлар – адам ағзасының
физиологияның қоршаған ортасы, ол асаған және дамыған аймақ , сыртқы
ортамен ықпалды араласу процесінде адамның ішкі мәні өзгереді ,жаңа
қасиеттеріқалыптасады, ал бұл, өз кезегінде алдағы өзгерістерге жол
ашады.Сонымен, адамның дамуы сандық және сапалық өзгерістерді желісі мен
нәтежесі. Даму барысында адам тұлғаға айналып, сана мен өзіндік сана,
дербес жаңғыртушыіс- әрекет иесі болып жетіледі. Дамудың қозғаушы күші
қарама- қарсылықтар күресі.Адамның дамуыішкі және сыртқы жағдайлармен
анықталады.Тұлға мәселесін теориялық тұрғыдан шолу. Психологтар арасында
тұлғаға байланысты бірыңғай көзқарастардың болмағандағынан 300 астам
анықтамалар жүзеге асуда. Тұлғаның анықтамасы сияқты оның құрылымдарында да
біртұтас көзқарастар жоқ. Л.С. Выготский алғаш рет психикалық қызметтерді
жоғары - мәдени және төменгі - табиғи деп бөлінуін ұсынды. Л.С. Выготский
құрылымының негізінде, тұлғаның - өзегі оның бағыттылығы деп атады. Бұл
көзқарас зерттеушілердің көпшілігіне негіз болып қаланды (С.Л. Рубинштейн.
1957, Л.И. Божович, 1968, А.Н. Леонтьев, 1971, М. 3. Неймарк, 1972 және
т.б.)-Алайда, көптеген авторлар тұлға бағыттылығының мазмұнын (мотивтер мен
қажеттіліктер, ұмтылу мен талаптану, бағдар және т.б түрліше карастырады.
Л.С.Выготский пікірі бойынша, адамның тұлғасы өзінің енген қарым-
қатынастарының кешенді әсерінің нәтижесінде дамиды.[12]
Тұлға - бұл қоғамдық-тарихи дамудың өнімі. Адамның қоғамдық
қатынастар жүйесінде алатын орны, оның орындайтын іс-әрекеті бұл оның
тұлғасының қалыптасуын анықтайтын жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы
адамның мінездемесі үшін маңызды орын алады, яғни оның мінез-кұлык пен іс-
әрекетінің жоғары саналы формаларын қамтамасыз етіп, оның ақиқатқа
байланысты барлық қарым-қатынастарының бірлігін құрайды.
Нәтижесінде адамның кез келген реакциялары және ішкі аффективті
өмірінің құрылымы оның әлеуметтік тәжірибе барысында жинақталған
тұлғаның ерекшеліктерімен анықталады. Тұлғаның қалыптасуы биологиялық және
әлеуметтік факторларға байланысты екені мәлім. Сонымен қатар тұлғаның
дамуында негізгі болып - нақтылы тарихи орта саналады. Оқушылардың
тұлғасының дамуы механизмді құрастыратын көптеген ішкі және сыртқы
факторларға тәуелді болып келеді.
Л.С. Выготскийдің: "баланың психикасы әлеуметтік
табиғатқа...", - деген пікірі осыған негізделеді. Л.С. Выготскийдің айтуы
бойынша, баланың тұлғалық дамуы - оның дамуындағы әлеуметтік жағдайлармен
байланысты.
Сонымен тұлға - бұл біріншіден, әлеуметтік қатынас пен саналы
әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Екіншіден, бұл индивидтің жүйелі
қасиеті, оның қоғамдық қатынасқа енуімен анықталып және де біріккен әрекет
пен қарым-қатынаста қалыптасып отырады.
Кеңес психологиясында адамды тұлға деп - қоғамның субъектісі ретінде
оның қарым-қатынасқа түсу жүйесін сипаттайды.
Б.Г. Ананьев, А.Н. Леонтьев өз еңбектерінде объективті өмірді бейнелеу
үрдісінде, белсенді тұлға - қоршаған әлеуметтік өмір танымы, сана сезімімен
бірлестікте іске енетін тұтастай субъект ретінде көрініс береді деп
дәріптеледі. Тұлға сезімдік қасиеттермен бірлікте, яғни индивид пен
әлеуметтік ортаның шартымен бірлікте қарастырылуы да көрсетілген.
Сонымен қатар Б.Г.Ананьев тұлға құрылымының жан-жақты зерттелуін өз
еңбектерінде сипаттаған. Ол тұлғаның үрдістерін, күйлерін, қасиеттерін
психофизиологиялық функциялармен және тұлғаның бағдары мен қажеттіліктері
кіретін мінез-құлықтың жалпы мотивациясымен толықтырады. Автор, адамды
биологиялық түрінің көзқарасы бойынша, адамның онтегенезін индивид ретінде,
адамның дамуының тұлға ретінде қарастырады.
А.Н.Леонтьевтің пікірі бойынша, тұлға - бұл адам өмірінің қоғамда
туылуының ерекше түрінің психологиялық тұрғыда құрылуы. Әр түрлі іс-
әрекеттің бірлесе бағынуы - онтогенезде тұлғаның қалыптасу негізін құрайды.
Тұлғаның жүйелі қасиет ретінде пайда болуы индивид басқа индивидтермен
біріккен іс-әрекетінде, ақиқатты өзгертіп соның арқасында өзінде өзгертіп,
тұлға дәрежесіне жетеді.
Сонымен қатар тұлға - белсенділігімен сипатталынады, яғни субъект өз
шектеуінен тыс шығу ынталығымен, өз іс-әрекеттерінің саласын кеңейтуімен
талап қойылған жағдайлардың шегінен тыс әрекет жасаумен (мотивация,
жетістік, қауіп-қатерге тәуекел ету) сипатталады. Индивидтің тұлғасы
бағыттылықпен бейнеленеді, яғни үстем болып табылатын адамның қажетті
көрініс беретін мотивтер қызығушылықтар, сенімдер, көзқарас және т.б.
жүйелермен бейнеленеді.
Қатынастар психологиясы В.Н.Мясищевтің тұлға концепциясы болып
табылады. Ол тұлғаның құрамына адамның психикалық үрдістерімен,
қасиеттерімен, күйлерімен қатар қатынастарды да енгізді. В.Н. Мясищевтің
пікірі бойынша, тұлға — тек адамға тән толық психикалық құрылымның жоғары
шартталған қоғамдық-тарихи ретінде және оның психикалық іс-әрекеті мен
мінез-құлықтарын саналы тұрғыда реттеуші ретінде анықталады. Сонымен қатар
тұлғаның өзегін өз-өзіне және сыртқы әлемге байланысты қатынас жүйесі
құрайды деп қарастырған.[13]
Тұлға бағдар теориясының аумағында да зерттелінеді (Д.Н. Узнадзе,
1966, А.С. Прангишвили, 1975 және т.б.). Авторлар түрлі иллюзияларды
(елестерді) экперименталды тұрғыда зерттеп, олардың пайда болуындағы
маңыздылығын барлық иллюзиялар үшін ортақ нәрсеге тиселі екендігін
аныктайды. Осы ортақ нәрсе арқылы зерттеушілер бағдар ұғымын анықтады. Д.Н.
Узнадзенің теориясына сәйкес, ішкі бағдар - адам үшін ерекшеленген
"теориялық қажеттіліктің" әсерінен пайда болып, адамның алдына оны
қанағаттандыру міндеттерін табыс етеді. Осы ғалымдардың пікірі бойынша.
ішкі нұсқау - адамды таңдамалы белсенді іс-әрекетке бағдарлайтындықтан, ол
тұлға психологиясының негізгі ұғымы болып тыбылады.
Л.И.Божович балалар тұғасының психологиялық зерттеу міндетінде оның
қалыптасуы мен заңдылықтарын бақылау және қолайлы немесе бөгет жасайтын
жағдайларды анықтауы көзделеді.
Л.И.Божович және оның әріптестері түрлі жас шамасындағы балалардың
тұлғасын қалыптастырудың қозғаушы күштерін қарастырады.
Бірінші кезеңде оқушының оқу іс-әрекетімен тығыз байланысты мотивтері
зерттелді. Олар зерттеу барысында тікелей оқу іс-әрекетінен шығатын
әлеуметтік мотивтердің және мотивтердің әр түрлі жас шамасындағы ара
қатынастарының ерекшеліктерін анықтады.
Л.И.Божович теориялық талдаудың негізінде, тұлғаның толық құрылымы
оның бағыттылығымен анықталады, деген болжам ұсынды. Тұлға бағыттылығының
негізінде адам өмірі мен тәрбилеу үрдісінде пайда болатын тұрақты түрдегі
басымды мотив жүйелері жатады, ал олардың негізінде жетекші мотивтер
басқаларын өздеріне бағындыра адамның мотивациялық сфераларының құрылымын
сипаттайды. Мұндай мотивтер жүйелерінің иерархиялық тұрғыда пайда болуы
тұлғаның жоғары тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Зерттеулердің нәтижесінде, мектепке дейінгі және балалық шақ
аралығындағы бала тұлғасының қалыптасуында негізгі фактор болып - ересек
адамның қалуы анықталған. Өйткені олардың қолдауы балалардың қоршаған
ортасы мен эмоционалдық сәттіліктерін уайымдауының "берікті" қажеттілік
жағдайын құрайды. Бұл жаста ересектердің, әсіресе ата-аналардың, қолдауына
талаптануының күшеюі - баланың тікелей қажеттіліктерді сезбейтін мінез-
құлқына түрткі болуы да көрсетілген.
Ал Қазақстанда тұлға мәселесі Ж.И.Намазбаеваның жетекшілігімен және
оның шәкіртерінің, яғни Л.О. Сәрсенбаева, Р.Ш. Сабірова, Л.В. Пилипчук,
С.Ж. Өмірбекова, Г.Т. Бекмұратова және т.б. ғылыми зерттеу еңбектерінде
белсенді түрде дамуда.
Ж. И. Намазбаева тұлға мәселесін зерттеуінде әр түрлі іс-әрекет (ойын,
еңбек, спорт, оқу) барысындағы жас ерекшелік шамасының тұлғалық
компоненттерінің механизмдері мен функцияларын белгілеуге түйінделетін
кешенді көзқарастарды жетілдірді. Мұндай көзқарастардың жүзеге асуы -
толығымен тұлғаны қарастыруға мүмкіндік береді. Адам психикасының аффект
және интеллектінің өзара байланысы туралы Л.С.Выготскийдің ой, пікірі
негізгі теориялық-әдіснамалықтың бағыты болып табылады. Балалар тұлғасының
қалыптасуы. Баланың алғашқы мектепке бару кезеңінде олардың әлеуметтік
жағдайының дамуында үлкен өзгерістер болады. Бала оқушы бола бастаған соң,
ол жаңа міндеттер, кұқықтар ала бастап, алғаш рет қоғамдық мәнді іс-
әрекеттермен айналысады, яғни іс-әрекетті орындау деңгейінен олардың
қоршаған орта арасындағы орны мен өзара қатынастары байланысты болады. Бұл
жаңа әлеуметтік жағдай - мектеп жасындағы балалардың тұлғалық
ерекшеліктерінің қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Тұлғаның қалыптасуындағы орталық бөлім болып - адамның мотивациялық
аймағының, яғни оның талаптарының, тілектерінің, ұмтылыстарының және
ниеттерінің дамуы саналады. Қажеттіліктер қанағаттанылуы керек, ал бұл
оларды қанағаттандыратын амалдарды іздеуге және табуға бағытталған әдістер
мен құралдардың пайда болуын және оларды жетілдіруді қажет етеді. Сондықтан
мотивациялық сфераның дамуына байланысты баланың танымдық қабілеттерінің,
оның дағдыларының, қолынан келетін істерінің, әдеттері мен мінезінің дамуы
жүзеге асырылады.[15]
Адам қажеттілігін қанағаттандыру үшін шынайы қоршаған ортаға
бейімделіп қана қоймай, онымен қатынас жасай білуі керек Осындай
бейімделудің құралы болып - адамның уайымдары саналады. Олар адам
қажеттілігінің қанағаттанылуының деңгейін ерекше әсерлі түрде көрсетеді.
Уайымдар адамның қоршаған ортамен қарым-қатынастарға бейімделуінің бастапкы
құралы болып, кейінірек өзіндік мағынаға ие болады және адам қажеттілігін
сезіне бастайтын психологиялық шындық түрінде көрінеді. Осылайша адамның
психологиялық дамуына шексіз мүмкіндік тудыратын қанықпайтындай көрінетін
қажеттіліктер пайда болады. Тұлғаның қалыптасуындағы қажеттіліктерді жете
түсіну үшін баланың өмір үрдісінде пайда болатын және дамитын жаңа
әлеуметтік қажеттіліктерді ескеру қажет.
Бұл жаңа қажеттіліктер баланың мотивациялық сферасын толықтырады және
қиындатады, Осы жерде екі негізгі жолды атап көрсетуге болады. Біріншіден,
баланың өмірдегі және оның қоршаған ортамен өзара қатынастарындағы орнын
өзгерту жолы. Бұл әрбір жас кезеңіне сай келетін қажеттіліктерді тудырады.
Осылайша, кіші мектеп жасындағы балаларда оқушының жаңа жағдайда болуына
байланысты жеткіншектерде - құрдастар ұжымындағы орындарына байланысты:
жоғары сынып оқушыларында - олардың келешектегі қоғам мүшелері ретіндегі
орындарына қажеттіліктерін тұтас жүйесі пайда болады.
Қажеттіліктердің пайда болуының мұндай жолы тек балаға ғана тән емес.
Ересек адамның қажеттіліктері де оның өмірінде және өзіндегі өзгерістерден
туындайтын өзгерістерге ұшырап отырады, Екіншіден, қажеттіліктердің
қалыптасуы мінез-құлық пен іс-әрекеттің жаңа түрлерін меңгеруімен
байланысты болады. Мұнын нақты мысалы ретінде әр түрлі әдеттерді, соның
ішінде, мәдени әдеттерді де айтуға болады. Осылайша меңгерілген мінез-
құлықтың әдістері адамды оларды жүзеге асыруға итермелейді. Бірақ адамның
мотивациялық сферасында жағдайдың тікелей ықпалынан босататын, құрылысы
бойынша жаңа, психологиялық кұрылымдардың пайда болуы - тұлға ретіндегі
адам үшін аса маңызды. Оларға адамды қажетті бағытта іс-әрекет жасауға
итермелейтін мақсаттар, шешімдер, рухани сезімдер және сенімдер жатады.
Тұлғаны қалыптастыру үрдісінде адамның тек қажеттіліктері ғана емес,
олардың ара- қатынасы да өзгеріп, дамып отырады. Басқаша айтқанда,
мотивациялық аймағының бәрі дамиды. Біртіндеп, мінез-құлықтың не іс-
әрекеттің тұрақты басым болып отыратын белгілі мотивтер пайда болады, олар
басқаларды бағындырып, тұлғаның бағытын көрсетеді. Қандай мотивтер басым
болғанына байланысты тұлғаның бағыты әр түрлі сипатта болады. Өзінің аман-
саулығын қамтитын себептердің басым болуы - өзімшілдік бағытты, ал басқа
адамдардың көзқарастарымен байланыста ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz