Кәсіпкерліктің маңызы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I.Кәсіпкерліктің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 5
1.1 Кәсіпкерліктің
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5
1.2 Кәсіпкерліктің ұлттық-құқықтық
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... .. 12
II. Кәсіпкерліктің жекелеген
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1
Серіктестік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 21
2.2 Акционерлік
қоғам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 23
2.3 Кәсіпкерліктің басқа да нысандарымен
байланысы ... ... ... ... ... ... 24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... . 28
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан
халқына жолдауында республикадағы экономикалық реформалардың негізгі
бағыттарын анықтады.Негізгі буындардың бірі болып Қазақстандағы
кәсіпкерліктің дамуы болып табылады. Бұл кәсіпкерлікке салынған қызметінің
кең ауқымыфмен түсіндіріледі. Жаңа жұмыс орындарын жасау, нарықты
қызметтермен, тауарларымен толтыру, бәсекелес жағдғйларды қалыптастыру,
қоғамды орта класты етіп жасау, дамыту. Дамыған елдерде кәсіпкерлік
экономикада үлкен роль атқарады. Оның дамуы экономиканың өсуіне, жоғары
сапалы тауарлармен нарықты толтыруға, жаңа қосымша орындарды жасауға, яғни
көптеген маңызды, экономикалық, әлеуметтік және тағы да басқа мәселелерді
шешуге әсер етеді.Сол себептен дамыған елдерде кәсіпкерлікке үлкен қолдау
көрсетіледі.
Қазақстан Республикасы үкіметінің жұмыс бағдарламасында
кәсіпкерліктің мемлекеттік қолдауды күшейту жолдарын анықтау бар. Осымен
байланысты республикада кәсіпкерлік қызметті қолдаумен реттеудің кешенді
механизмін жасалып жатыр. Осы механизмнің негізгі элементтерінің бірі болып
салықтық реттеу табылады. Себебі бұл респуликада нарықтық экономиканың
қалыптасуы мен дамуы жағдайында тиімді салық жүйесін жасау өте маңызды
болады. Ол өз кезегінде республикада кәсіпкерлік қызметтің дамуына көп әсер
етеді. Бұл жағдайда салықты фискалды және реттеу қызметін енгізетін
кәсіпкерлік қызметінің салықтық реттеуді дамыту қиын мәселе болып табылады.

Республикада 1998жылдан басталған салық жүйенің фискалдық бағыты
және сонымен қатар кәсіпкерлік қызметінің салықтық реттеудің кешенді
құралдарының жоқтығы, республика экономикасының кәсіпкерлік секторының
дамуына кедергі болатын негізгі факторлардың бірі болып отыр. Біздің
елімізде кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, экономика секторы мен
дамуы ретінде, және кәсіпкерліктің дамуын мемлекеттік қолдау механизмі
жеткілікті зерттелмегенін байқауға болады. Осымен байланысты республикада
кәсіпкерлікке салық салу механизмі мәселесін кешенді зерттеу жүргізу
қажетті болып отыр.
Бұл жұмысты Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы заңының өзгертулері мен толықтамаларды есептеу және жаңа салық
кодексінің жобасында қарастырылған ,салық жүйесінің қызмет етуінің жаңа
жолдары мен жергілікті және шетел ғалым – экономистерінің ғылыми –
жұмыстарына назар аудару керек . Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік
мәселелерді және оның дамуына салықтың әсерін зерттейтін бірқатар
еңбектер бар. Әсіресе шағын бизнестің дамуының теориялық - әдістемелік
жолдарын және кәсіпкерліктің дамуымен қолдауына салықтың әсері
келесі шетел экономистерінің еңбектерінде көрініс тапты: Караваев В.Г,
Камалев .С.Л, Лобков А.К, Лыкова Л. Н, Барг В.Р , Долан Э. Кейнс
Дж. Және тағы басқалар.
Сонымен қатар Қазақстанның экономистері де осы мәселеге
қызығушылықтары туып отыр. Олардың ішінде: Қожанов А.К, Ильясов
К.К, Мамыров Н.К, Баймұратов О.Б, Кенжегузин М.Б, Окаев К.О,
Қарагузова Р.К, Кучукова Н.К және тағы басқалар. Дегенмен бұл еңбектер
кәсіпкерліктің мәселелерімен республикадағы нарықтық қатынастың
тереңдеуі жағдайында салық салу механизмін толық айқындай алмайды.
Республикада кәсіпкерлікке салық салу механизмін талдау
негізгі тақырыбы, мақсаты болады.
Жұмыстың мақсаты. Курстык жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасында осы механизмінің элементтерін жетілдіруінің тәжіребиелік
құндылықтарын зерттеу болып табылады .

I.Кәсіпкерліктің маңызы
1.1 Кәсіпкерліктің орны

Кәсіпкерлік — адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектін басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард
университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950 жж.) мән берді.
Оның айтқан мынандай сөзін эпиграф етіп алуға болады: Кәсіпкер болу —
басқаның істегенін істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер — алдымен
кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Олы туралы француз экономисі Жан
Батист Сэй (1767-1832 жж.) былай деген: Кәсіпкер — адамдарды өндірістік
шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам.
Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшьш экономисі Ричард Кантильон
(1650-1734 жж.) ендірді. Бұл ұғымға, ол нарықтык тәуекелділік жағдайында
табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам білсенділігін жатқызды.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен
баламалап, теңестіріп қарайға болмайды. Бизнес — табыс әкелетін кез келген
қызметтің түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты.
Кәсіпкерлік — новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер — ол өнертапқыш. Сондықтанда
бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан еш уақытта кәсіпкер
бола алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттік деген ұғымда бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш
қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсатылықпен,
коммуникабелділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабілеттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда ақшауланып тұрады.
Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес — бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі.
Кәсіпкерлік — бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтанда экономикалық
әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер
бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсак, онда кәсіпкерлік қызмет
термині қолданылады.
Қазақстан республикасы Президентінің Шаруашылық серіктесі жайлы және
Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлығына сай кәсіпкерлік қызмет шаруашылық
серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:
— жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;
— толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;
— жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің
жауапкершілігі жүктеледі;
— коммандитті — аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлікімен және
басқаның салынған салымымен);
— қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын
мүлікпен қосымша жауапкершілік мойына алынады;
— өндіріс және тұтыну кооперативтері;
— консорциумдар;
— акционерлік қоғамдар.
Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты
жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі - оперативті басқару құқығына
негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің екі түрі қолданылады:
таза мемлекеттік — толық шаруашылық есеп, қазыналық — толық емес шаруашылық
есеп.
Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі болып
табылады. Осы жерден бастап және ары қарай кәсіпорын мен фирма ұғымын
боламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы бар:
фирма термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен өндіріс
енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін процесті
жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын
өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда: ал барлық
халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық және құқықтық
тұрғыдан дараланған. Кәсіпорының ұйымдық түрлері алдыменен меншік түрімен
айқындалмақ. Олар мынандай түрде болуы мүмкін:
- азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;
— ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар.

Кесте 1.
Кәсіпкерлік қызметтің негізі ұйымдық түрлерінің артықшылығы мен
олқылығы
Кәсіпкерліктің Артықшылығы Олқылығы
түрлері
1. Бір түлғалы Ұйымдастырудағы Капиталды көптеп тартудағы
жекеленген қарапайымдылығы. Қызмет қиындыктары. Болған
шаруашы-лықтар жасауының толық еркіндігі.зардаптарға жауапкершіліктің
Нарықтық саладағы шексіздігі. Барлық ұйымдық
мінез-құлкының икемділігі.және басқарушылык
Қызметінің құпиялығын іс-әрекет-тің біріктірілу
сақтау мүмкіндігі. Барлық қажеттілігі.
табыс табудағы максимальды
мүдделілігі.
2. Басқару бойынша Әріптестердің өзара
Серіктес-тіктерміндет-терді белу. Қаржы өнім-сіздігінің ықтималдығы.
. тарту-дағы үлкен Сенімсіздік арқасындағы
мүмкіндіктер. Еркін және әлеуметтік-психологиялық
оперативтік іс-әрекеттің комфортсыздық. Әріптес-тердің
әріптестермен келісу өзара келіспеушілігің
кезіндегі шектеулілігі. аркасындағы бұл түрдің
тұрақсыздығы.
3. Акционерлік Қосымша капиталды тезірек Басқарудың тым күрделілігі
қоғамдар. және кеңірек тарту және оның оперативтілігінің
мүмкіндігі. Корпорация төменділігі. Акционерлердің
қызметі әртүрлі сала басқаруға қатысуы мен бақылау
шеңберіндегі капитал деңгейінің жоғары еместігі.
қозғалысының еркіндігі. Кәсіби құпияның ашылу
Акционерлердің шектеулі мүмкіндігі.
жауапкершілігі.

Ұжымдық кәсіпорындар кооператавтік немесе акционерліктерде болуы
мүмкін. Кооперативтік кәсіпорын ақшалайға емес, жеке тұлғаның пайлық
негіздегі мүліктік жарнасына және олардың біріккен еңбек қызметтеріне
негізделеді:
— акционерлік қоғам түрінің негізіндегі кәсіпорын, акционер меншігінің
негізінде қызмет жасайды;
— мемлекеттік және қазыналык кәсіпорыңдар жалпы мемлекеттік міндеттерді
шешу үшін құрылады;
— құрылтайшылар мүлігінің қосылуы негізінде біріккен кәсіпорындар
құрылады, яғни оған шет ел занды түлғасы мен азаматтарыда енеді.
Қазакстан республикасы Азаматтык Кодексімен, Шаруашылық қызметінің
еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы, Жеке кәсіпкерлік корғау мен
қолдау туралы республика заңдарында кәсіпорын кезкелген меншік түрлерінде
және оның өзі қүрған бірлестіктерде болу мүмкіндігі айкындалған.
Қазіргі кезде нарыктық экономикасы дамыған елдерде бірнеше миллиондаған
әртүрлі фирмалар қызмет атқаруда. Осы қагпаған көптурлі белгісі бойынша
классификациялау қажет .

Кесте 2.
Кәсіпкерлік қызметті белгісіне қарай нысаны мен түріне классификациялау
Ұйымдық-құқықтықШаруашылық Салалық қызметіМеншік нысаны
нысаны қызметінің сипатынабойынша бойынша
бойынша қарай
Картелдер Өндірістік Өнеркәсіп Мемлекеттік
Синдикаттар Саудалық Ауыл Қазыналық
шаруашылығы
(консорциумдар) Делдалдық Ұжымдық
Трестер Банктік Сауда Жалгерлік
Концсрндер
Концерн- Сактандырулық Байланыс Кооперативтік
конгломераттар
Инвестициялық Келік
Холдинг- Иновациялық Қаржы- Акционерлік
компаниялар Инжинирингтік несиелік Жекелеген
Акционерлік Венчурлік Мәдениет Аралас (біріккен)
Мемлекеттік
кооперативтік пен
бірге.
қоғамдар (тәуекелділік) Өнер
(копорациялар) Консалтингтік Білім
Кооперативтер Аудиторлыкқ Ғылым
Серіктестіктер Трастолық Денсаулық
сақтау
Тұрғын үй
шаруашылық
Ұжымдық жекемен
бірге.
Мемлекет аралық
(біріккен
кәсіпорын)

Бір қолға біріккен фирмалар саны мейлінше көп. Тек ғана АҚШ-ның өзінде
олардың саны 7 млн. құрайды. Қолдағы қаржы қорының шектеулілігі оларды
бірігуге итермелейді. Сөйтіп санның салдарынан әртүрлі серіктестіктер
құрылады.
Атап көрсеткендей, XXI ғасырдың қарсаңында Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің дамуына ерекше
назар аударылады. Оның рөлі әлеуметтік ахуалды жақсартуда жетекші орын
алады. Бірінші кезекте осы салада халықты жұмыспен қамтамасыз ету тезірек
өседі және қоғамның тұрақтылығы үшін жағдай жасалады. Осыдан аталған
мәселеге толық талдау керек.
Батыс елдерінің экономикалық әдебиетінде шағын бизнесті өсу үстіндегі
бала деп қарау орын алған. Жеке жағдайда, шағын бизнес-бұл өсу үстіндегі
бала ретінде, сондықтан ол барлық уақытта сәби бесігінде қала алмайды. Ол
үлкен мекен-жайға мұқтаж, бұл үшін ол кәсіпкерлік қызметпен бел шешіп
айналысуы қажет.
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ең алдымен
капитал тезірек айналатын салаларда, атап айтқанда саудада, қоғамдық
тамақтандыру және қызметтер салаларында туады. Бірақ, нарықтық экономиканы
реформалау бойынша жүргізілген жеделдетілген экономикалық саясат бағаларды
ырқына жіберуден және осымен байланысты өскелең инфлияциямен басталды, бұл
пайыз өсімінің күрт өсуінен және халықтың жинағынын құнсыздануынан шағын
бизнестің қаржы базасының жоюуына әкелді, бұл ез кезегінде шағын бизнестің
қалыптасуының және оның инвестициялық қызметінің заңсыз қалуына соқтырды.
Шағын кәсіпкерлік көп қатарлы жинаулар мен үлкен салықтардың астында қалды.
Осы уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда кәсіпкерлік қызметке
ынта үзілді, онсыз нарық экономикасының қалыптасуы мүмкін емес.
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың одан әрі даму жағдайында, ірі
компаниялардың айбынының артуы ғылыми-техникалық революцияның болуымен,
шағын және орта фирмалардың сақталуымен және дамуымен коса жүреді. Жаңа
өнімдердің көптеген түрлерінің өндірісі атап айтқанда, шағын және орта
компаниялардың кәсіпорындарында басталады, себебі олар күн астындағы орын
үшін, тұтыныстың өзгеруіне икемді сезімтал болуға, өндіріспен әлі
қанағаттандырылмаған жаңа қажеттіліктерді іздеуге мәжбүр. Сондықтан шағын
фирмалардың бір жұмыс істеушіге есептегенцегі, ғылыми-зерттеу мен
конструкторлық жұмыстарға шығындары, ірі компаниялардың осындай
шығындарынан жиі асып түсуі кездейсок емес.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің рөлі нарыққа өндірілген жаңа
өнімдердің ортақ санында айтарлықтай мол.
АҚШ-тың сатып алу федералы басқармасының ақпараты бойынша, 50-інші
жылдардың ортасынан 70-інші жылдардың ортасына дейін шағын фирмалар
(жұмысшылар саны 1000 адамнан аз) әртүрлі жаңалық енгізулердің жартысынан
көбін енгізген. Жаңалық енгізулердің төрттен бірі жұмыс істеушілер саны 100
адамдық фирмаларға келеді. Aтaп айтқанда, шағын компания Аррlе жеке
компьютерлік өндірісін алғашқылар қатарында енгізді, кейін оларды негізгі
өндірушілердің біріне айналды.
Шағын бизнес капиталистік елдерде халықты жұмыспен қамтуды кеңейтуде
айтарлықтай рөлі бар. АҚШ-та соңғы 10 жылда жана жұмыс орындарынын 60%-і 20
адамнан аз жұмыскерлері бар компанияларға келеді. 80-ші жылдардың басында
жұмыссыздықтың зор өсуі жағдайында көптеген ғалымдар, экономистер мен
мемлекет қайраткерлері шағын бизнестен ірі компаниялардағы жұмыс орындары
қысқаруының орнын, толтыруға қабілетті жаңа жұмыс орындарын құратын құрал
деп санады. Сондықтан капиталистік елдердің үкіметтері тарапынан шағын
бизнеске әртүрлі көмек көрсетіледі.
Шағын және орта бизнестің болуы және де ірі компаниялардың
(монополияның) мүдделеріне сай келеді. Қазір дайын өнімді жасау үшін
мындаған әртүрлі детальдар қажет етіледі. Олардың өндірісіне концеріндер
мен келісім шарт жүйелерімен байланысқан көптегсн шағын және орташа
фирмалар маманданады. Электротехника, автомобиль және басқа салалардың
кейбір ірі монополияларында 20-30 мыңға дейін шағын компаниялар жұмыс
істейді. Атап көрсету керек, шағын және орташа фирмалардың басым көпшілігі
ірі компаниялармен келісім қатынастары арқасында жұмыс істейді. Францияда,
мысалы, шағын және орташа кәсіпорындардың 40%-ы ірі монополиялармен
байланысты. АҚШ-та осындай келісім шарттар жүйесімен 400 мың шамасында
немесе 25% шағын кәсіпорындар қамтылған, оларда 4,5 млн. адам жұмыспен
қамтылған. Жапонияда да осындай жағдай кездеседі.
Шағын бизнес кәсіпорынды ашу ісі аз молшерде капитал кажет етеді.
Техникалық қызмет көрсету саласында кең өріс алады. Өте жиі жағдайда өз
ісін өндірістен шығып қалған немесе жұмыс таба алмағандар ашады.
80-ші жылдардың басында шағын кәсіпорындар иелерінің тек өз
жанұяларындағы адамдарының еңбектерін қолдануы Жапониядағы барлық жұмыспен
қамтылғандардың 32%, Италияда — 29%, Францияда — 21% құрады.
Монополисте емес фирмалар жана салалар қатарында, әсіресе ақпарат
кешенінде өздерінің жағдайларын әжептәуір нығайтады. ҒТП негізінде іскер
қызметтер (электронды есептеу машинасы базасында ақпаратты оңдеу,
бағдарламаны қамтамасыз ету, инженеринг, кеңес беру бизнесі және осы
тәріздес) спектрі қалыптасқан. Осындай қызмет ресурстардың айтарлықтай
жинақталуын қажет етпейді және де шағын компания шеңберінде де табысты
жүзеге асуы мүмкін. Жеке атағанда, Германияда бағдарламаны қамтамасыз ету
саласында 3700 фирмалар жұмыс істейді, олардың көпшілігі (70% шамасында)
жұмыскерлер саны 10 адамнан аз компаниялардан құралған.
Демек, шағын және орта бизнестің рөлі мына көрсетілген алты
қызметтерден көрінеді.
Біріншіден, шағын өндіріс нарық коньюнктурасының өзгерісін икемді
сезінеді, бұл нарық экономикасынада ірі кәсіпорын алыптарға мүмкін емес.
Екіншіден, шағын бизнес әлі іске жаратылмаған әжептәуір қаржы
қаражаттарын тиімді жұмылдырады. Осындай бизнестің болмауынан осы ресурстар
пайдаланылмаған болар еді.
Үшіншіден, шағын бизнес бәсеке күресін қалыптастыруда айтарлықтай үлес
қосады, бұл кез келген мемлекеттің жоғары деңгейде монополия экономикасы
жағдайында бірінші кезекте маңызды.
Төртіншіден, шағын бизнес халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде үлкен
рөл атқарады. Өнеркәсібі дамыған елдерде оның, үлесіне барлық жұмыспен
қамтамасыз етілгендердін 50-60% және жаңа жұмыс орындарының 70-80% келеді.
Бесіншіден, атап көрсеткендей шағын өндірістің ғылыми-техникалық
жаналықтардың 50% келеді (жеке компьютер, көбейткіш аппараттар, Палороид
типті фотоаппараттар).
Алтыншыдан, шағын бизнестің әлеуметтік қысымды жұмсартудағы орнын
таптырмас рөлі бар. Ауыр дағдарыс кездерінде халық осыдан жұмыс тауып және
өздерінің қабілеттерін жүзеге асыра алады.
Кәсіпкерліктің халықаралық тәжірибесі көрсеткендей, өтпелі экономикада
мемлекет, ережеге сәйкес, тек жаңа басталған сауда кәсіпкерлігі
көтермеледі, бұл өндіріс саласыңдағы қызметті тиімсіз қалдырды.
Өтпелі экономика үшін нарықтык инфрақұрлымының дамымағандығы тән, бұл
шағын кәсіпкерліктің дамуын тежейді.
Қазақстан Республикасындағы 1998 жылға дейін тоқтамаған өндірістің
құлдырауы, инфлияциялық процесстер кезіндегі бағалардың өсуі, тұрғындардың
номиналды табыстарының өсуін анық басып озды, бұл өндіріс саласыңда оның
ішінде шағын бизнес негізінде кәсіпкерлік қызметтің дамуын айтарлықтай
тежеді.
Соңында шағын кәсіпкерліктің дамуының тежеуші факторына өндірістік саладағы
шағын бизнестің маңыздылығын әлі бағаламағандығын жатқызуға болады.
70-80-ші жылдардағы дамыған елдердегі болған кәсіпкерлік бум ғалымдар мен
практиктердің шағын бизнеске қатысты бұрынғы көзқарастарынан — шағын
кәсіпорындар өмір cүpyгe жарамсыз, сондықтан олар не жоюылуы керек не ең
ірі компанияларға қайта құрылуы керек, бас тартуына мәжбүр еткізді.
Нақты көрсеткіштер көрсеткендей соңғы он жылдықта (1980-ші 2000 жылдар
бойынша) олардың саны екі есеге артты, олардың санының саудада және
қызметтер саласында дамуымен қатар, шағын кәсіпорындардың экономикалық
мынандай прогресивті салаларыңда — электроника, биотехнология, ақпараттық
қызметтер — айтарлықтай рөлі бар.
Өтпелі экономикада жаңа өркен жайған шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау
үшін мынадай жағдайлар қажет:
— еркін бәсекені құру негізі ретінде шағын кәсіпкерлікті дамытудың
кешенді мемлекеттік ғылыми негізделген бағдарламаларын жасау;
— оның дамуы мен қаржылық жеңілдіктер үшін қаржы базасын қалыптастыру
жеңілдетілген несиелер, жеңілдетілген салықтар, ақысыз сипатты жәрдем
ақшалар);
— бағдарламада ғылыми-техникалық прогрестің басымдық бағыттарында шағын
кәсіпкерліктің орны ерекше анықталуы керек;
— шағын бизнесті ұйымдастыруда, елдің әртүрлі аймақтарында (область
орталықтарында) шағын кәсіпорындардың арнайы орталықтары басты рөлде болуы
керек;
— ірі және шағын бизнес ынтымақтастығының жүйесі негізінде, әсіресе
сауда мен қызметтер саласында шағын бизнесті дамыту мақсатында ірі
кәсіпорындардың ресурстарын тарту.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытуда Қазақстан
Республикасы Президентінің Шағын кәсіпкерліктің дамуын жандандыру мен
мемлекеттік қолдауды күшейту бойынша шаралар туралы 1997 жылдың 6
наурызындағы қаулысының үлкен рөлі бар.
Құжат өзінің мазмұны бойынша өтпелі экономика жағдайында шағын
кәсіпкерлікті дамытудың мемлеттік бағдарламасы болып табылады.
2001 жылдың басында Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің 348 мың
субъектілірі тіркеледі, бұл елдің жұмыспен қамтылғандардың жалпы санынын
төрттен бірін құрайды. Шағын кәсіпорындар санын 500 мыңға дейін, оларда
жұмыс істеушілер саны халықтың жұмыспен қамтылғанының 40%-на жеткізу
міндеті қойылды.

2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҰЙЫМДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЫСАНДАРЫ

Кәсіпкерлік қызметгін орын алар жері ең алдымен кәсіпорын. Экономикалық
категория ретінде ол өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастарды
ұйымдастырудың негізгі буыны. Құқықтық тұрғыдан кәсіпорын заңдық құқтары
бар дара шаруашылық субъектісі, өзіне бекітіліп берген мүліктерді пайдалана
отырып өнімдерді өндіреді, жұмыстар атқарады, әр түрлі қызмет түрлерін
көрсетеді.
Дүниежүзілік практикада кәсіпорындардың әр қилы ұйымдық және қққықтық
формалары пайдаланылады, оны елдің ұлттық заң шығарушы органдары анықтайды.
Оларға заңды статус беріледі, осыған сай мүліктері болады, міндеттемеге
сәйкес оған жауапкершілігі болады, сөйтіп кәсіпорындар азаматтық процесте,
сотта, шаруашылық сотында және аралық сотта да өз мүдделерін қорғайды.
Қазақстанда қолданып жүрген заңдарға сәйкес кәсіпорындардың мынадай ұйымдық-
құқықтық формалары бар:
— мемлекеттік кәсіпорын;
— серіктестік: толық жауапкершілікпен (толық серіктестік); аралас
жауапкершілікпен (аралас серіктестік); шектеулі жауапкершілікпен (шектеулі
серіктестік);
— акционерлік қоғам (ашық типі, жабық типі). Орын алып келген
мынадай түсініктер шағын кәсіпорын бірлескен кәсіпорын, "кооператив",
бұлар шын мәнінде кәсіпорынның заңды статуста бейнелейді, оның экономикалық
мазмұнының кейбір жақтарын ғана түсіндіреді. Мысалы, шағын кәсіпорын атауы
мұнда жұмыс істейтіндердің санына қарай берілген анықтама. Бүкіл әлемде,
оның ішінде біздің елде де кіші бизнесті мемле-кеттік қолдау бағдарламасы
бар. Шағын кәсіпорындар үшін жеңілдіктер берілген, бірінші жылы салықтың
толық мөлшерінің төрттен бірін, екінші жылы жартысын төлейді. Ал жаңа
салада, құрылыста алғашқы екі жыл бойы қалыптасу кезеңінде салықтардың
алынбай жүргені де сирек кездесетін жәй емес.
БК — бұл да экономикалық түсінік, әңгіме оны кім құрағаны жөнінде болып
отыр. Біздің елімізде бұл форманың орын алғанымен оның заңды статусы толық
анықталмаған. Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, бірлескен кәсіпорындардың 90
проценті шектеулі жауапкершілігі бар қоғамдар. Қазір республикамызда, ТМД
елдерінде бірлескен кәсіпорындар осы статусты қабылдаған. Зан бірлескен
кәсіпорындарды басқалай ұйымдастыруға да рұқсат етеді. Енді
кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық формаларына толығырақ сипаттама берейік.
Жеке кәсіпорын. Оны ұйымдастырушы да, иелік етуші де бір адам.
Қалғандары жалдамалы қызметкерлер. Толық серіктестік — жеке адам және заңды
тұлғалардың бірігуі, олардың мүшелері серіктестік міндеттемелері бойынша
қозғалмайтын мүліктерге жауапты. Мұның мәні мынада. Егер толық
серіктестікке оны ұйымдастырушылардың бірі жеке адам ретінде енетін болса,
белгілі бір жауапты кезеңге кезіккенде (банкрот жағдайында) қажетті
күнделікті заттардан басқа жеке мүліктерін, атап айтқанда, машина, саяжай,
мебель, картина, зергерлік бұйымдар т. б. бағалы мүліктерді тізімге алады.
Жұмыс істеп тұрған қоғамға мүшелікке енгеннен кейін бұрынғы мүшелермен
қатар енгенге дейінгі қоғамның қарыздарын өтеуге бірдей жауапты болады.
Әдетте толық серіктестіктерді занды тұлғалар (ірі кәсіпорыңдар) құрайды.
Белгілі бір салада бірлесіп қызмет ету жөніндегі келісім осындай
серіктестікті құрудың негізі деп қарауға болады. Мұндай жағдайда
серіктестіктің жарғысын тіркеудің де қажеттігі болмайды.
Аралас (командиттік) серіктестік толық серіктестіктің өзгерген формасы.
Мұның негізгі ерекшелігі бір немесе бірнеше қатысушылардың бүкіл
мүліктерімен несие беруші серіктестер алдында жауап береді. Біреуінің
немесе бірнешеуінің жауапкершілігі қоғамға қосқан үлесі бойынша шектеледі.
Бүкіл мүліктерімен тәуекелділік етіп отырған қатынасушы қоғамнын ішкі
мүшесі немесе толық серіктестер деп аталады. Ал қосқан үлес мөлшерінде
тәуекел етушілер сыртқы қатынасушылар немесе командистер деп аталады.
Оқырмандардың көншілігіне тарихтан, ғылыми көркем әдебиеттен белгілі аттар
"Джонсон-Джонсон" және "М. Иванов., балалары және КО" т. б. Міне командитті
сріктестік деген осылар. Командиттік серіктестіктерді ұжым басқарады және
ел өкілеттік қызмет атқарады. Фирманың ішкі өзара қызметін командистер
келісім арқылы жүзеге асырады. Әдетге мұндай келісім құқын ірі командитті
компаниялар шеңберінде командистерден тұратын кеңеске беріп отырады. Қоғам
сыртқы қатысушылардың қосқан үлес сомасына акциялар шығарады. Мұндай
қатысушыларды — акционерлік командистер, ал қоғамды акционерлік командит
деп атайды.
Командитті серіктестікке салық тұрғысынан қарағанда шектеулі
жауапкершілігі бар қоғам қабылданды. Мұндай құрылым шектеулі жауапкершілігі
бар командитті серіктестік деп аталады. Оның артықшылығы салық төлеу
тұрғысынан ол серіктестік, ал азаматтық құқық тұрғысынан шектеусіз
жауапкершілігін шектеулі қоғамға тарата алады, сөйтіп жауапкершілікті
шектеу арнасынан өтеді, әдетте, олардың капиталы да көп болмайды.
Біздің елімізде командиттік серіктестіктің аралас формасы әзірге дами
қойған жоқ, кей жағдайда оған деген қажеттіліктің туындауы әбден мүмкін.
Мысалы идеяға қосылған жеке басты адам бар, осы идеяға сенім білдіріп
мақұлдайтын кәсіпорын да бар. Осы идеяны жүзеге асыруға қажетті қаражат
екеуінде де жоқ. Осыдан аралас серіктестік құралады, жеке адам оған
шектеулі жауапкершілікпен, ал кәсіпорын толық мүшелікке енеді. Бұл жағдайда
кәсіпорын банк несиесінің кепілі, кәсіпорынның, бақылауымен оған жеке адам
жарлық етеді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (шектеулі серіктестік қоғам) алдын
ала белгіленген пайшылар үлестерінін негізінде құрылған бірлестік. Оның
мүшелері (физикалық және заңды иегерлері) қоғамның міндеттемелерін орындау
жауапкершіліктері жоқ, тек ез үлестерінің мөлшерінде тәуекелділік жасайды.
Шектеулі жауапкершіліктің мәні де осында. Шетелдік фирмалардың, ал қазір
бізде де жиі кездесетін сөз "Лимитед" (қысқаша Ltd), "шектеулі серіктестік"
деген ұғымды береді. Көпшілік жағдайда жа-уапкершілігі шектеулі қоғамда
компаньондар арасында берік өзара байланыс бар. Осы себептермен ол семьялық
кәсіпорындар ұйымдастыруға өте қолайлы. Егер қоғамның бүкіл мүлкі бір
адамның қол астында болса, онда ол "бір адам қоғамы" болғаны.
Жауапкершілігі шектеулі қоғамды ұйымдастыру үшін құрылтай келісім
шартын жасау керек, онда фирманың аты, мекен жайы, кәсіпорынның қызмет
түрі, бағыты, негізгі капитал мөлшері, қоғам мүшелерінің үлесі көрсетіледі.
Ақша қаражатынан басқа қоғамды ұйымдастырушылардың бағалы материалдық
заттар формасында заттық үлестері болуы да мүмкін (автомобиль, жер
учаскелері, лицензия т. б.).
Қоғам мүшелерінің құқы жылына бір немесе екі рет өткізілетін қоғам
мүшелерінің жиналысында анықталады, одан әрі даму алады. Жиналыстың маңызды
шешімдер қабылдау құқы бар, атап айтқанда, жылдық балансты бекітеді,
пайданы мақсатты, орынды пайдалануды анықтайды, шығындарды қысқартады,
қоғамның төрағасын сайлауды немесе қайта сайлауды, оған әр қилы мәселелер
бойынша тапсырмалар жүктейді. Қоғамның жұмысына бақылауды бақылау
комиссиясы (батыс елдерінде бакылау кеңесі) жүргізеді, оның мүшелерін жалпы
жиналыспен тағайындайды.
Акционерлік қоғам —бұл заңдық құқы, жарғысы бар қоғам. Ол рұқсат ету
жолымен құрылады, акцияда бірден үлесі бар, белгілі мөлшерде бір
болшектенген негізгі капиталы бар. Жеке адам және заңды ұйымдар акционерлер
бола алады. Акционерлік қоғамды құру үшін серіктестік келісім шартын жасау
керек, оны қоғамның жарғысы деп атайды, оны нотариус куәләндіруі керек.
Акционерлік қоғамды ұйымдастырушыларға шек қойылмайды. Ұйымдастырушының бір
адам болуы да мүмкін. Қоғамның негізгі жарғылық қорының мөлшерін сол елдің
ұлттық заң шығарушы органы анықтайды. Австралияда, ол кем легенде бір
миллион шиллинг, ФРГ-де — 100 мың марха, Швейцарияда — 50 мың шв. маркасы,
Ресейде жабық қоғам — 10 мың сом, ал ашық қоғамға — 100 мың сом болып
белгіленген. Акционерлік қоғамның негізгі капиталы акцияларга бөлінеді.
Акцияның ақшалай сомасы негізгі капитал келеміне сай келуі керек.
Экономикалық көзқарас тұргысынан акция деп отырганымыз бағалы қағаз, онда
коғам мүліктері белгілі бір мөлшерде есепке алынған. Акциялардың жай,
тартымды, атаулы және ұсынушыға арналған түрлері болады. Биржаларда
сатылатын және сатып алынатын акцияларды курс бағасын көрсетіп биржа
котировкасыңда жариялайды. Акционерлер құқы жылына бір-екі рет жиналатын
акционерлердің жалпы жиналысы арқылы шешіледі. Жалпы жиналыс жылдық баланс
бойынша, пайданы пайдалану жөнінде, басқарма мүшелерін ез міндеттерінен
босату, қоғамның негізгі капиталын көбейту немесе азайту туралы шешім
қабылдайды. Акционерлік қоғам екі типте болады. Жабык және ашық. Ашық
қоғамның акциялары еркін сату жолымен таралады. Оны кәсіпорында жеке адам
да сатып ала алады. Мұндай қоғам көп көлемді капиталды қажет еткен жағдайда
құрылады. Ашық типтегі акционерлік қоғамның бірден-бір үлгісіне РИНАКО
жатады.
Жабық типтегі акционерлік қоғам іс жүзінде жауапкершілігі шектеулі
серіктестік десе де болғандай. Республикамыздың "Кәсіпорындар және
кәсіпкерлік қызмет туралы" заңында жауапкершілігі шектеулі серіктестік пен
жабық типтегі акционерлік қоғамға бірдей анықтама берілген. Жабық қоғам
ашық типтегі акционерлік қоғамнан акцияларды таратудың ерекше әдісімен
өзгеше. Оның мәні мынада. Акционерлік қоғамның акциясын сатып алуда
акционер басқалармен салыстырғанда артық құқыққа ие болады. Жабық типтегі
акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі қоғамды бірдей қарағанда,
ұйымдық-құқықтық фирманын басшылыққа қай түрін таңдап алады екен?
Серіктестікті ұйымдастырушылардың саны 10—15-тен аспаса өте ыңғайлы.
Есесіне акция шығарудың, кәсіпорынды акциялаудың қажеттігі жоқ. Ал мысалы,
200 адам жұмыс істейтін зауытты акциясыз жекешелендіру мүмкін емес. Бұл
серіктестік тиімсіз, ейткені кез келген мәселе бойынша құрылтайшы 200
адамды шақырып алып, ақылдасып мәселе шешуі өте қиын. Акционерлік қоғамдар
қазіргі кезеңде кәсіпкерліктің ең көп тараған түрі, әлемдік экономиканың
"арматурасы" десе де болғандай. Олай деуіміздің бір жайы, тарихи практикада
акционерлік қоғамдар өз тиімділігін талай рет дәлелдеген. Мұндай қоғамның
алғашқы қарлығаштары XV—XVI гг. Генуяда әулие Георгия, Миланда әулие
Амвросия банктерінің құрылуымен байланысты пайда болды. XVII ғасырда ірі
сауда компаниялары дамыды, мысалы голландиялық Ост-Ивд компаниясы (1600 ж.)
Осы кезеңде қазірде бәрімізге таныс акция деген ұғым қалыптасты, алғашқы
Голландиялық Ост-Инд компаниясының Жарғысында оны құрушыларды акционистер
деп атаған.
Акционерлік қоғамның кеңінен өріс алуы капитализмнің дамуымен
байланысты. Бір ескеретін жай бұл ұғымды капитализм тудырды деп айтудан
аулақпыз, өйткені ол қоғамның тауарлы құндық қатынастарының атрибуты екені
белгілі. Ал тауар, ақша, құн категорияларының капиталисте қоғамнан
анағұрлым ерте пайда болғаны да даусыз. Революцияга дейінгі Ресейде де акци-
онерлік қоғамдар болды, 1916 жылы олардың қатары мыңдап саналатын.
Акционерлік қоғамның кеңінен етек жаюының себебі аса күрделі шаруашылық
мәселелерін шешуде ірі мөлшерде капиталды шоғырландыру мүмкіндігіне
байланысты. Акционерлік қоғамның басқа серіктестермен салыстырғанда
артықшылығы бағалы қағаздарды сатып алу, сатумен байланысты рыноктың болуы.
Міне осы жайлардың барлығы акционерлік қоғамның енеркәсіпте, саудада, банк
және сақтандыру жүйесінде, экономиканың басқа да салаларында кеңінен
дамуына әсер етті. Акционерлік қоғамның ауыл шаруашылығында саланың
ерекшелігіне байланысты дамуы шектеулі болды. Қазір АҚШ-тың бір өзінде 3
миллионная астам корпорация бар, олар елдің жалпы ұлттық өнімінің басым
көпшілігін өндіреді.
Соңғы жылдары ТМД, Шығыс Еуропа, Қытай елдерінде де акционерлік
қатынастар пайда бола бастады. 1990 жылдың аяғында бұрынғы КСРО-да 1200
акционерлік қоғам жұмыс істеді. Оның ішінде Камаз, "Часпром", "Экс-
портлес", "Мовен" т. б.
Акционерлік қоғам қызмет көрсету тәсілі жағынан ұжымдық кәсіпкерлік
формасына жатады. Алайда негізгі капиталды бірдей үлеспен (акцияны) белгілі
мөлшерде бөлу, оны әр қилы адамдардың сатып алу мүмкіндігі, акционерлік
формаға жеке кооперативтік кәсіпкерлік сипат береді.
Кооперетив — бұл қоғамның қызметі принципінде табыс табу емес, қоғам
мүшелеріне көмек етіп, ықпал жасау. Алайда біздің кооперативтер ең алдымен
өндірістік, қызмет көрсету және сауда-делдалдық салада өрістеп отыр.
Кооперативтік кәсіпкерлік формаға тән жағдай, оның мүшелерінің сол
кооперативпен тығыз байланыс орнатуында. Кооператив — ол заңды иегер.
Көпшілік елде өріс алғанына қарамастан іс жүзінде коопертивтердің са-
лыстырмалы түрде үлес салмағы аса көп емес. Оның көптеген себептері бар, ең
алдымен, кооперативтік кәсіпорындарда табысты капиталға айналдырмау
тенденциясы байқалады, ол болса өндіріс тиімділігін төмендетеді,
инновациялық процеске кедергі жасайды, құрылымдық қайта құруды қиындатады.
Бір жағынан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.