Парсы тілінен енген сөздер
Кіріспе
Тіл өз халқының мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік құрылысын,
дүниетанымын бейнелеп қоймай, келер ұрпақты қалыптастыруда маңызды және
шешуші рөл атқарады[1, 3 бет].
Тіл ғылымының әрбір саласы өзінің дербестігі мен даралығын (өзіндік
қасиетін) сақтай отырып, өзара бір-бірімен байланысып отырады. Қазіргі
қазақ тілі фонетика, лексикология, морфология, синтаксис, стилистика,
диалектология болып бірнеше салаға бөлінгені мен, осылардың барлығының да
тексеретіні -сөз[2, 5 бет].
Сөз-өте күрделі құбылыс. Тілдегі сөздер бір-бірімен дыбыстық
ерекшелігі мен құрылым-құрылысы жағынан ғана емес, білдіретін мағынасы
жағынан да қилы-қилы. Сөз дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұрады. Әрбір
сөз-белгілі бір құбылыстың аты. Сол себептен, олардың әрқайсысының өзіне
тән белгілі мағынасы бар. Өмірдегі заттар мен құбылыстар сөздер арқылы
бейнеленіп, сөз мағыналары арқылы топшыланып барып ұғынылады. Бірақ
құбылыстар мен заттар тілдегі сөздерге ешбір тәуелсіз дербес өмір сүреді
[3, 5 бет].
Сөздердің мағынасын,оның жалпы лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу
төркінін, қолданылу қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, сан
қилы стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды лексикология дейді.
Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге
өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді[2, 3 бет].
Жұмыстың нысаны Жазушы Тахауи Ахтанов Боранроманы.
Жұмыстың мақсатымен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – шығарма
тілінің лексика – фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау. Осы мақсатқа сай
алдымызға төмендегідей міндеттерді қойдық:
- Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс
ерекшелігін анықтау;
- Кірме сөздер, сөздердің шығарма тіліндегі қолданылу аясын анықтап,
ерекшеліктеріне қарай жеке топтарға бөлу;
- Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметін, кейіпкер
тіліндегі қолданылу аясын анықтау;
- Мақал – мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық – танымдық
қызметін, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуын айқындау;
- Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипатын (теңеу, эпитет,
метонимия, синекдоха ) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен нақтылап,
мәнін ашу;
- Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісін анықтау;
Жұмыстың жаңалығы. Бұл жұмыста жазушы Т. Ахтанов “Боран”
романы тілінің лексика – фразеологиялық ерекшеліктері зерттелініп,
төмендегідей нақты нәтижелер қорытындыланды:
- Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс
ерекшелігін анықталды, өзіндік ерекшеліктеріне байланысты жеке
топтарға бөлінді;
- Кірме сөздер, сөздердің шығарма тіліндегі қолданылу аясы анықталып,
ерекшеліктеріне қарай жеке топтарға бөлінді;
- Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметі, кейіпкер
тіліндегі қолданылу аясы анықталынып, жеке – жеке стильдік қабаттарға
бөлінді, талдауға түсті;
- Мақал – мәтелдердің ұлттық – танымдық қызметі, шығармадағы кейіпкер
тіліндегі қолданылуы айқындалды;
- Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипаты (теңеу, эпитет,
метонимия, синекдоха ) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен
нақтыланып, мәні ашылды;
- Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі анықталды;
Жұмыстың құрылымы – жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
Антоним, синоним, омоним сөздердің стильдік қызметі
Антоним
Ғалым А.Салқынбай Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде: Антонимдер
(гректің anti-қарсы,onyma-ат,есім сөздерінен алынған)-тұлғалық жағынан әр
алуан,мағыналық құрылымы жағынан бір-біріне қарама-қарсы айтылатын
лексикалық бірліктер. Антонимдік парадигма құрылуының мәнісі, оларды бір-
бірімен қарама -қарсы қойып салыстыру мүмкін болуы,осыған сәйкес құрамында
жұп сөз болуы қажет. Егер пардигмалық қатардағы сөздің бірі
болмаса,екіншісі өзі антоним бола алмайды, яғни кез-келген лексикалық
бірлік антоним деп танылу үшін,оның қарама-қарсы жұп құрайтын сыңары болуға
тиісті. Мәселен, бар-жоқ, аш-тоқ, кел-кет, алға-кейін, аз-көп, азап-рахат,
ақ-қара, ақымақ-ақылды т.б.-деп жазады.
Қазақ тіл білімінде антонимдерді алғаш арнайы
зерттеп,сөздігін құрастырған, тілдік табиғатын терең ашып көрсеткен,ғалым
Ж.Мусин былай деп жазады: антонимдік жұптың сыңарлары қарама-қарсылықты
мәні жағынан безбеннің екі басындай бір-біріне тепе-тең болуы керек
екен.Егер олардың бірі мағына қарама-қарсылығы жағынан сәл төмен,не сәл
жоғары болса,онда олар антоним бола алмайды.
Тіл білімінде антонимдердің табиғаты құрылымдық,семантикалық және
қолданыстық ерекшеліктеріне қарай сипатталады.
Құрылымдық ерекшелігіне байланысты:бір түбірлес және әр түбірлі антонимдер
деп бөлуге болады.Бір түбірлес антонимдер-бір түбірге сөз тудырушы
жұрнақтардың жалғануы негізінде,екіншілік мағынаның пайда болуы арқылы
жасалады.
Әр түбірлі антонимдер-әр түрлі түбірдің негізінде жасалады,тіл-тілде көптеп
саналады,болмыстағы қарама-қарсы ұғымдардың аталуы әр түрлі таңбалық
негізде жасалатындығының өзі танымның бір сипатты белгісі.
Семантикалық ерекшелігіне байланысты: контрарлы, контрадикторлы, векторлы
деп бөлінеді.
Қолданыстық ерекшеліктеріне байланысты антонимдерді екіге бөлуге болады:
жалпытілдік және контекстік антонимдер-дейді[4, 102-104 бет].
Ғалым Есіркепова Кенжегүл Қабылғазықызы Қазақ тілінің стилистикасы
атты еңбегінде: Көркем мәтінде антонимдер-жалпы адам танымында, оның
ішінде дүниені ғылыми және көркем тануда үлкен орын алатын құбылыстар.
Өйткені дүниенің құбылыстары, оқиғалары белгілі бір сапаға ие болу үшін,
келесі бір өзіне тең жүйедегі нәрсемен салыстырылуы тиіс.Соның нәтижесінде
ғана қарама-қарсы ұғым жасалып, ол екі қарама-қарсы ұғым дамудың қарама-
қайшылығын танытатын диалектикалық даму жолын көрсетеді,-деп жазады[3, 8-
9бет].
Ғалым Әділбекова Жеңіскүл Қуандыққызы 2007 жылы қорғаған ‟Қазақ
тіліндегі қарама-қарсылықты мағынаның көркем мәтіндегі көріктеуіштік
қызметі” деп аталатын кандидаттық диссертациясының авторефератында:
Антонимя құбылысы нақты тілдік жүйеде көрініс тапқанымен, оның қалыптасу
себептері адамның ойлау әрекетінің жалпы заңдарымен тікелей байланысты.
Логикалық анықтағыш-сөздікте қарама-қарсы ұғымдардың екі түрі көрсетілген:
контрадикторлы және контрарлы деп бөліп, антонимге мынадай сипаттама
береді:
Антоним сөздер арқылы берілетін қарама-қарсылық ұғымының заңдылықтарын
ашу бір жағынан,қарама-қарсы құбылыстардың мәнін ашатын диалектика заңына
сүйенуді,екінші жағынан сол тілде сөйлеуші адамның ойлау ерекшеліктерін
ескеруді талап етеді.Сондай-ақ,адамзаттың әрекет үстіндегі түрлі қарама-
қайшылық процестерін қабылдау қабілеті мен оны жеткізе білу білу тәсілдерін
қарастыруды негіздейді[5, 8-10 бет].
Найманбай Айнұр Рахымбердіқызы 2010 жылы қорғаған Антонимдік
қатынастардың көркем прозадағы қолданысы (Ғ.Мұстафин шығармалары
негізінде) атты кандидаттық диссертациясының авторефератында былай деп
жазады: Антонимдердің стилистикасы, синтаксистік қызметі кеңестік тіл
білімінде ХХ ғасырың 50-жылдарынан бері қолға алынып, зерттеу нысанына
айналып келеді. Қазақ тіл білімінде антонимдер алғаш рет ғалым Ж. Мусиннің
еңбегінде кеңінен қарастырылған. Бұл ретте ғалымның қазақ тіл білімінде
антонимдер теориясының дамуына қосқан үлкен үлесін көрсетіп, ғалымның
антонимияға арнайы зерттеуді қажет ететін күрделі мәселе ретінде алғаш
назар аударғандығын, қазақ тілінде тұңғыш антонимдер сөздігін шығарып
антонимиялық қатынастарды әр түрлі: лексикалық, сөзжасамдық, морфологиялық,
фразеологиялық, стилистикалық деңгейде жан-жақты зерттегенін ерекше атап
өткен орынды сияқты. Сондай-ақ антонимия мен қарама-қарсылық мәселесі қазақ
тіл білімінде диссертациялық дәрежеде зерттеушілер: С.Төлекованың Қазақ
тіліндегі алғыс пен қарғыс мәнді фразеологизмдер (Алматы,1974 ж.),
Т.Әбдіғалиеваның Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздық
категория (Алматы,1998 ж.), Ғ.Резуанованың Қазақ тіліндегі көп мағыналы
сөзден жасалған синонимдік, омонимдік, антонимдік қатарлар (Алматы,1999
ж.),А. Жүсіповтің Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың
коннекторлары (Астана,2004 ж.) т.б. еңбектерінде қарастырылған [6, 6
бет].
Жазушы Т. Ахтанов “Боран” романындағы антоним сөздердің қолданысы
Зат есімге байланысты антонимдер
1. Қысқы жайылымның өзін жаздағыдай көңілмен мөлшерлеп өлшеп-пішіп
қойған (“Боран”, 5 бет).
Қыс-ең суық жыл мезгілі[ҚТТС,564 бет].
Жаз- ең ыстық жыл мезгілі[ҚТТС,245 бет].
2. Қай жердің оты қандай, суы қандай, бәрін жатқа біледі (“Боран”, 5
бет).
От-қызуы аса күшті лаулаған жалын[ҚТТС,642 бет].
Су-өзен, көл,т.б. түзетін мөлдір сұйық зат[ҚТТС,742 бет].
3. Жаңыл Қоспанға Шалдың ұлы да,қызы да бар. Қаламүшжан жөнінде құлақ
қағыс қылсайшы,-деп еді (“ Боран ”, 9 бет ).
Ұл-халық қамын ойлайтын ер азамат[ҚТТС,857 бет].
Қыз-ұрғашы жынысты сәби, әйел бала[ҚТТС,550 бет].
4. Мінайдардың Қаламүштен үлкен екі қыз, бір ұлы бар (“ Боран ”,63
бет).
5. Аздап бойы жылыған Қоспан оқта-текте қалғып кеткендей, қайсы бір
кезде өң мен түстің арасындағы халге ұшырайды (“ Боран ”, 33 бет ).
Өң-адамның ұйықтамаған ояу кезі[ҚТТС,655 бет].
Түс-ұйқы кезінде елестелетін әртүрлі көрініс, бейне[ҚТТС,835 бет].
6. Күндіз қасына жақындауға арланып, түнде келіп қол салатын жігіттер
(“ Боран ”, 26 бет ).
Күндіз-түнге қарама-қарсы күн жарығындағы тәуліктің жаршысы[ҚТТС,430
бет].
Түн-тәуліктің кешкі уақыттан таңертеңгілікке дейінгі
аралығы[ҚТТС,833 бет].
Үстеуге байланысты антонимдер
1. Қасболаттың Қоспанға деген ықласы үйде ғана емес түзде де мол (“
Боран ”, 5 бет ).
Үй- адам тұратын баспана[ҚТТС,866 бет].
Түз-үйден сырт жер дала[ҚТТС,829 бет].
2. Бірақ қылшық жүнінің арасына ызғарлы жел кеулеп кірген қой
бүрсеңдеп, боранға қарсы беттей алатын емес, алдыңғылары бүйірлеп,
шегіншектеп тұрып қалады да, кейінгілері топырлап соларды ықтайды (“
Боран ”, 7 бет ).
Алдыңғы-бірінші кезектегі, алдағы[ҚТТС,40 бет].
Кейінгі-арт жақтағы, соңғы, артттағы[ҚТТС,362 бет].
3. Ұйтқып алды-артын ораған қараңғылық бірде бозамық тартып, қайта
түнеріп тереңіне тарта береді (“ Боран ”, 18 бет ).
Алды –арты-бір нәрсенің бас аяғы, бар болғаны[ҚТТС,41 бет].
4. Әрі - беріден соң көзі қарауытып, барлық қой бір тұтас толқынға
айналып, соның бір жағын шегерсе екінші жағы басып бара жатқандай
елестейді (“ Боран ”, 40 бет ).
Әрі-әрмен қарай, әрі таман[ҚТТС,91 бет].
Бері-әрі сөзіне қарама-қарсы, бермен, жақын, жуық, таяу[ҚТТС,127
бет].
5. Арты шыңырау құз, алдынан құлап әрменжатқан ауыр салмақ - қыбырлап
жылжып келе жатқан қалың нөпір, Қоспан бар нәрменің салп тіресе де
сүйемдеп жарға қарай ығыстырып келеді (“ Боран ”, 40 бет ).
Алды-белгілі бір нәрсенің қарама-қарсы жағы[ҚТТС,40 бет].
Арты-белгілі бір нәрсенің қарсы жағы[ҚТТС,58 бет].
7. Көкжиек кеңіп, алыс-жақыны айқындала бастады (“Боран”, 102 бет).
Алыс-қашық, ұзақ[ҚТТС,44 бет].
Жақын-арасы алыс емес, таяу[ҚТТС,253 бет].
Етістікке байланысты антонимдер
1. Су алып берген, қазан астына от жағып кіріп – шығып жүрген әйелдер
бәрі де бірнірседен үріккендей, ұрланып аяғының ұшымен
басады(“Боран”, 13 бет).
Кіру-ену, келу, бару[ҚТТС,438 бет].
Шығу-шығып кету, кетіп қалу[ҚТТС,932 бет].
2. Үйге кірсе де, сыртқа шықса да, сайрап жатқан Қоспанның ізі (“Боран”,
13 бет).
3. Міне биыл бір күн ашылып, бір күн жауып, алысқа аттатпай қора маңын
тақырлатып кетті (“Боран”, 9 бет).
Аш-жабылған, бекітілген нәрсені ашыққалыпқа келтіру[ҚТТС,75 бет].
Жап-бір нәрсені ашық қалдырмау, бекіту[ҚТТС,268 бет].
4. Ертеңнен кешке дейін жүк тиейді,жүк түсіреді (“Боран ”, 18 бет ).
Тие-жүк пен басқа да ірілі уақты затты арба-шанаға, машинаға арту,
салу[ҚТТС,802 бет].
Түсірулі-жоғарыдан түсіріліп қойған, түсіп тұрған[ҚТТС,836 бет].
Сын есімге байланысты антонимдер
1. Ақ даланы жапқан қара бұлт жоғары көтеріліп түсі күлгін тартып реңі
жұмсарған (“Боран ”, 101 бет ).
Ақ-сүттің қардың түсіндей аппақ түс[ҚТТС,75 бет].
Қара-көмірдің, күйенің түсіндей аққа қарама-қарсы түс[ҚТТС,477
бет].
Қорыта айтқанда, Т. Ахтанов “Боран” романы тілін талдау
барысында 17 антоним сөз теріліп, талданды. Әр антоним сөздер сөз
таптарына байланысты жеке топтарға топтастырылып, мағыналары ашылды.
Синонимдер
Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды молайтып, тереңдете
түсетін мағыналы сөздердің бірі-синонимдер. Синонимдерді жан-жақты зерттеп,
құнды пікірлер айтқан ғалымдар пікірлеріне мысал келтіретін болсақ.
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткені кез келген
суреткер өз ойын жеткізуде мағыналы сөздер арқылы береді. Кез келген ақын,
не жазушы шығармасында бір сөздің бірнеше синонимін қолдана отырып, көркем
әдебиеттің тіл байлығын, көріктілігін, мәнділігін ұғындыра отырып,
жеткізуге тырысады. Мұндай сөздер, яғни, синонимдер-әсіресе, поэзия
тілініңм қажетті бір құралы болып саналады.
Профессор Р.Сыздықова синонимдердің көркем сөзде қолданылуына
байланысты былай дейді: Синонимдер-тек мағыналас келген сөз қатарлары
ретінде лексикалық категория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең
қуатты, икемді, актив стилдік құрал. Синонимді көріктеуіш қызметте жұмсау,
әсіресе поэзияда кең орын алады. Жұмсалу тәсілдері, орындары сан алуан:
синонимдік қатардан сол орында (сөйлемде, абзацта, шумақта т.т.) айтылмақ
ойға ұтымды келетін варианты алынады, ол ұтымдылық сөздік модальдық
реңкіне, тіркесу қабілетіне, айналасындағы сөздер мен дыбыстық үндесуіне
қарай жұмсауына байланысты [3, 7бет].
Ғалым А.Салқынбай Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде былай деп
жазады: Синонимдік парадигмаға енетін атаулардың ішкі мағыналық
құрылымындағы арнай семалар типтеріне байланысты: сөздің мазмұндық мәнін
анықтайтын семалар, эмоционалды-экспрессивтік мән білдіруші семалар,
стильдік мән көрсетуші семалар болып бөлінеді. Атау мазмұнының құрамындағы
осы семалар синоним сөздердің әр түрлі болып бөлінуінің басты шарты ретінде
қызмет атқарады.Осы қасиетіне байланысты синоним түрлері оқулықтарда:
мағыналық синонимдер, стильдік синонимдер, мағыналық-стильдік болып үшке
бөлінеді.
Мағыналық синонимдер –болмыстағы заттар мен құбылыстардың ерекше
номинативтік белгілерін, аздаған ерекше мағыналық реңін таңбалау үшін, ойды
анық, нақты білдіру үшін жұмсалатын сөздер.
Стильдік синонимдер сөздердің белгілі бір стиль түріне қарай
қолданысы арқылы анықталады. Синонимдік қатарға енетін сөздердің бірі тек
ғылыми стильге, бірі қарапайым сөйлеу тіліне, немесе көркем әдеби стильде
жұмсалуы мүмкін.
Мағыналық стильдік синонимдердің ерекше семаларында эмоциялық-
экспрессиялық коннатациялық мағына мол болады. Синонимдердің лебіздегі
қолданысы күрделі, тілді меңгерудің қиындығы да осы синонимдерді қолданудан
анық байқалады [4, 95-96бет].
Ғалым Бегалиева Ляззат Бегалиевна өзінің Синонимдік қатарлардың
жасалуы және когнитивтік мәні (зат атаулары бойынша) атты кандидаттық
диссертациясының авторефератында былай деп жазады: Қазақ тіл білімінде
синонимдерді алғаш терең зерттеген, синонимге толық анықтама берген, жүйелі
зерттеген ғалымдардың бірі - Ә. Болғанбаев.Ол синонимдік қатарға енген
сөздердің мағыналарын, олардың қолданылу дәрежесіне байланысты бөлінген.
Тіліміздегі жалпы синонимдердің тұлғалық, мағыналық, функционалдық
қызметтеріне орай бөлінген белгілері осындай. Ғалымның қолтаңбасы ізімен
қазіргі қазақ тілі оқулықтарындағы лексикология бөлімдерінде синоним
сөздердің ғылым анықтаған баста-басты мағыналық айырмашылықтарын профессор
Б. Сағындықұлы таразылап көрсетеді:
1.Синонимдер мағыналық аясы жағынан бір- бірінен жоғары -төменді, артық кем
болып ерекшеленеді.
2. Синонимнің біреуінің мағынасы тар, екіншісі кеңірек болады.
3. Синонимдер бір бірінен мағыналарының аз-көбіне қарай да ажыратылады.
Яғни синонимдік қатардың бір сыңары көп мағыналы болса, екінші сыңары бір
мағыналы болып келеді.
4. Синонимдер мағыналарының деректі немесе дерексіз болып келіп дәрежесіне
қарай бір –бірінен ерекшеленеді.
5. Синонимдердің сөз тудыруға қабілетті не қабілетсіз болып келуіне
байланысты өзгешеленді[7, 6 бет].
Ғалым Зекенова Шолпан Зекеновна өзінің Омоним және синоним мағыналы
бейвербалды амалдардың эмотивті-коммуникативтік сипаты атты кандидаттық
диссертациясының авторефератында былай деп жазады: Тілші-ғалымдар Ғ.Қалиев
пен Ә.Болғанбаев: Синонимдер тілдің кемеліне келіп, қаншалықты
жетілгендігін, оның образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп
есептейді. Адамның ойлаған ойын, көңіл –күйі мен көзқарасын нақты әрі
көркем түрде жеткізу үшін синонимдер айрықша қызмет атқарады.Олар белгілі
бір ойды тоғыз саққа жүгіртіп, тілді соншама оралымға келтіреді,-дей келе,
синонимдерді қолданудың негізгі тәсілдерін көрсетеді. Осы тәсілдерді
негізге ала отырып, бейвербалды снионимдердің мәнмәтініндегі қолданысы
төмендегідей анықталды:
1. Алдыңғы сөйлемде немесе қатар тұрған мәтінде бір рет пайдаланған сөзді
қайталамас үшін қолданылады.
2. Белгілі бір ұғымды түрлі белгілерімен жан-жақты сипаттап көрсету үшін
синонимдер бір-біріне қарсы қойылып та, салыстырылып та,
ыңғайластырылып та кете береді.
3. Белгілі бір ұғымды толық қамтып көрсету мақсатымен, бірнеше синоним
қатарма қатар қолданылады.
4. Синонимдердің жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топтап та
қолданатыны сияқты, қосарлап та пайдаланылады.
5. Мағыналы екі сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын
күшейту үшін қолданылады.Мұндай сөз қолданысы тіл білімінде плеоназым
немесе плеонастикалық сөз тіркесі деп атайды.
6. Синонимдер жеке сөздер ғана емес, фразалық тіркестерде де жиі
ұшырасады.
7. Синонимдер жеке сөз бен жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза мен фраза
күйінде ғана емес, бір -бірімен араласқан күйде де жұмсалады.
8. Синонимдерді қолданудың тағы бір тәсілі –парафраза. Бұл сөздің мәнісі-
жеке сөздің орнына оның түсінігін сипаттап беру[8, 15-16 бет].
Жазушы Т. Ахтанов “Боран”романындағы синоним сөздердің қолданысы мынадай:
Мағыналық синонимдер
1. Қоспанға дегенде ұлық басын кішік етіп, ықлас, ілтифат етумен
келеді (“ Боран ”, 4 бет ).
Ықлас, ілтифат- Бір нәрсеге істеуге ұмтылушылық, бейіл қоюшылық
[ҚТСС, 616 бет].
2. Соңғы он-он төрт жылдан бері қой соңында келе жатқан Қоспан бұл
тіршіліктің тәсіліне жетіліп, машықтанып алған еді (“Боран ”, 5
бет).
Жетіліп, машықтанып - Өсіп, дамып қатарға қосылу[ҚТСС, 260 бет].
3. Табиғатпен бірге қатқыл көңлі жібіп, жаны бусанып, көкірегін үнсіз,
дыбыссыз күй кернейді (“ Боран ”, 6 бет ).
Үнсіз, дыбыссыз - үн шығармай, дыбысын білдірмеу [ҚТСС, 588 бет].
4. Тағы да қойны суық жалғыздық, жетімдік келе жатты ...(“Боран”,
16 бет ).
Жалғыздық, жетімдік- Жалғыздық, дара қалушылық [ҚТСС, 238 бет].
5. Үйдің ішіндегі әр затты қағып-сілкіп сығырайған терезенің
алдына кеп үңіле қарап екі төбе қып үйіп жатыр (“Боран”, 16 бет
).
6. Қару-жарағы,киім-кешегіне қылау түсірген жоқ, қанша жорықта
жүргенде ыстық тамағын тоңазытып көрген емес (“Боран”, 46 бет ).
Қару-жарақ – құрал – сайман керекті құрал[ҚТСС, 355 бет].
7. Азап-мехнаттың бәрі артта қалды ғой (“Боран”, 105 бет ).
8. ...Ағайын-туғандарын аралап мауқын басып келгесін Қоспан қызметке
тұруға бұрын өзі істеген ауаткомге барды. (“Боран”, 141бет ).
Ағайынды,ағайындас,аталас,әулеттес, бауырлас,қандас,туыстас
рулас.Негізінен бір-бірінен қыз беріп,қыз алыспайтын туысқандық
қарым-қатынас. [ҚТСС, 152бет].
9. Осы бір дозақ түнде қауіп-қатер,азап-мехнатпен қоса ауыр-ауыр ойлар
кешті. (“Боран”, 204 бет ).
Қауіп-қатер-тосыннан кездесетін қиындық,қорқынышты жағдай. [ҚТСС,
360 бет].
Стильдік синонимдер
1. Биыл кыс аумалы, төкпелі болып, қойын ұзатып әкете алмай жақын
төңіректі шиырлап тастап еді (“ Боран ”, 3 бет ).
Аумалы, төкпелі - тұрақсыздық [ҚТСС, 92 бет].
2. Егер екі достың арасы сынып, жарылып барып кайта жалғасса -
бұрынгыдан бетер жымдасып кететін кезі болады (“ Боран ”,4 бет ).
3. Содан кейін шанаға азық-түлік тиеп, артынан Қаламүш келеді (“Боран”,6
бет ).
4. Осындай жан ұшұрған алас-қапаста үзіліп-жыртылып қай-қайдағы ойлардың
ұштығы елестейді (“ Боран ”, 10 бет ).
5. Оларды ілгері жылжытайын деп атпен омыраулай бергенде, тұтасып, ұйысып
тұрған қой қақ жарылып кейін қарай лоқси жөнелді (“ Боран ”, 13 бет
).
6. Ел-жұрт қатын - бала мұхиттың арғы бетіндей алыста қалды
(“ Боран ”, 115 бет ).
7.Дүние-мүлік,киім-кешек,қонақ-қопс ы бәрі Сәбираның мойнында.
(“ Боран ”, 45 бет ).
8.Қасболат Сәбираны мына үстіндегі үйінен,осы үйдегі бап пен
күтім,дүние-мүлкінен
ажыратып көрген емес. (“ Боран ”, 45 бет ).
Қорыта айтқанда, Т. Ахтанов “Боран” романы тілін талдау барысында 18
синоним сөз теріліп, талданды. ‟Қазақ тілінің синонимдер сөздігін”
пайдалана отырып әрбір синоним сөздердің мағынасы ашылып, стильдік
қабаттарға бөлінді.
Омонимдер
Омонимдер-(гректің homos-бірдей,onyma-ат сөзінен алынған)тұлғасы
бірдей, мағынасы мен мазмұны мүлде бөлек сөздер.Омоним сөздер әртүрлі
ұғымдарды бір дыбыстық таңбамен белгілейтін тілдік бірліктер.
Қазақ тіл білімінде омоним сөздер жақсы зерттелген. Дыбысталуы бірдей,
мағыналары әр бөлек сөздер туралы айтылған ғылыми пікірлермол болғанымен,
ол туралы терең ғылыми зерттеу жүргізген ғалым-К.Аханов. Ғалымның 1958
жылы жазылған Қазақ тіліндегі омонимдер атты еңбегінде омонимдердің
тілдік табиғаты, жасалу жолы мен ерекшелігі егжей-тегжейлі талданған[4, 90-
91бет].
Лексиколог Ә.Болғанбаев өзінің Қазақ тілінің лексикологиясы атты
еңбегінде қазақ тіліндегі омонимдерді мағыналары мен формаларына қарай үш
топқа жіктейді. Олар:лексикалық омонимдер, лексикалық-грамматикалық
омонимдер, аралас омонимдер.
Лексикалық омонимдер тобындағы сөздер бір ғана сөз табына қатысты
болады да, барлық жағдайда бірыңғай формаға ие болып тұрады.
Лексика-грамматикалық омонимдер тобындағы сөздер әр сөз табына
қатысты болғандықтан түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған уақытта
әр сөз өзіне қатысты формалармен түрленіп, өзгере береді.
Аралас омонимдер тобындағы сөздер осы екі топтағы омонимдердің
қасиетін бірдей қамтиды. Бұлардың компоненттері екеу ғана болмай көп
компоненті болып ұшырасады[2, 34-35 бет].
Ғалым С.Ғ.Қанапина Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық
бейнелілігі(Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде) атты еңбегінде
былай деп жазады: Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр
басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр
сөз табына да дара-дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір
омонимдердің түп төркіні жағынан бір біріне соншалықты алшақекендігі
аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір
байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір-
бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тілбілімінде
полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден бір жолы-мағыналық
байланыста сақталуымен сақталмауы негізгі тірек болып
саналады.егермағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей қалай да
сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әртүрлі мағынасы ретінде
қаралып,көп мағыналы сөз деп танылады.
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр
мағына өзінше дараланып, бір – бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер
омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы – олардың ішкі мүмкіндігіне
байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір
көрінісі – гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер – дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі
де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір – бірінен алшақтай
түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев,
М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар:
Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов, А.Османова,
А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның
күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп
тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде
көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің
бірі – омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік
қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті),
яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген
принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті)
омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай – ақ жеке тілдердің фактілері
бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш – төрт топқа
саятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл – тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден
(спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда
болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің
іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс [10, 15 – 16
бет].
Ғалым Әдішева Айман Өмірзаққызы 2002 жылы қорғаған ‟Қазақ
тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби – диалектілік варианттары
(этнолингвистикалық зерттеу)” атты кандидаттық диссертациясының
авторефератында омонимдерге төрт түрлі мәні бар ғылыми критерийлерді
жатқызады. Олар: 1) визуальді таным; 2) этимологиялық таным; 3) логикалық
таным; 4) этнолингвистикалық таным.
1.Визуальді (көрнекілік) таным. Гомогенді омонимдердің мағыналық қатарына
жататын ұғым – түсініктердің материалдық негізін құраушы заттар мен
құбылыстар арасында көзге көрінетін, көңілмен түсінетін бір ұқсастық, ортақ
қасиет болуы шарт.
2. Этимологиялық таным. Сөздердің о бастағы негізгі мағынасы мен одан
туындап, даму барысында ұмыт болған омонимдік мағыналарының ортақтығын
дәлелдеудің бірден – бір ғылыми жолы – этимология. Гомоомоним табиғатын
тануда да, міне, осы таным тұрақты түрде сақталуы тиіс.
3. Логикалық таным. Ой, түсінік, ұғым сияқты абстракты құбылыстар адамның
жан дүниесіне тән зиялы (интеллекті) қасиеттері болып саналады және олар
тіл әлемінде семасиология құзырына жатады. Гомогенді омонимдердің мағына
қатарлары арасындағы байланысты, астарлы да айқын ұқсастықты таразы басына
салып анықтау логикалық танымға, бұлтартпайтын объективті заңдылыққа
әкеледі. Ол тіл өмір сүретін қоғамның өзіндік болмысын, адамдар табиғатын,
психикасын, ондағы сан алуан қарым – қатынас, құбылыстардың пайда болуын
терең білуді қажет етеді.
4. Этнолингвистикалық таным. Тіл фактілерін біз сол тілді дүниеге
келтіріп, сол тілде сөйлеп, жан сырын, тән сезімін паш етіп келе жатқан,
бүкіл рухани – материалдық болмысын сол тілмен баяндап, танытып, сол тіл
арқылы келесі ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан этностың, қазақ
этносының өз әлемімен байланысын біз екі тұрғыдан: 1) тіл шындығын
айқындаудан, яғни зерттеп отырған құбылыстың болмыстағы бар – жоқтығынан,
шынайы түрде өмір сүру, не сүрмеуінен, ол деректердің жалпыхалықтық сөз
қорында, әдеби тіл байлығында және жергілікті тіл құрамында сақталу,
сақталмауын және 2) этностың өзімен бірге жасап, біте қайнасып кеткен жақын
құбылыс ретінде қалыптасуынан біле аламыз [9, 13 – 15 бет].
Зекенова Шолпан Зекеновна өзінің 2010 жылы қорғаған Омоним және
синоним мағыналы бейвербалды амалдардың эмотивті-коммуникативті сипаты
атты диссертациясының авторефератында Тіл білімінде омонимдерді екі үлкен
топқа бөледі:гетерогенді (әртекті) омонимдер және гомогенді (біртекті)
омонимдер. Заттар мен құбылыстардың қимыл-қозғалыстарындағы ұқсастығы мен
сәйкестігі көп жағдайда гомогенді омонимдердің пайда болуына себепші
болады. Себебі бейвербалды омонимдер орындалуы мен дыбысталуы біртектес, ал
мағыналық жағынан мотивтік топтарға жіктелуі бұл құбылысты айқындай
түседі,- деп жазады [8, 12 бет].
Жазушы Т. Ахтанов “Боран” романындағы омоним сөздердің қолданысы мынадай:
Лексикалық омонимдер
Лексикалық омонимдер тобындағы сөздер бір ғана сөз табына қатысты
болады да, барлық жағдайда бірыңғай тұлғаға ие болып тұрады.
1. Қанша айтқанмен көз көрген деген қиын ғой (“ Боран ”, 8 бет ).
Көз 1) зат. Көру мүшесі.
Көз 2) зат. Аяқтың, (ыдыстың) ең кішкене түрі, кішкентай ыдыс
[ҚТОС, 113 бет].
2. Қоспан өз қолымен ашамай істеп, тұңғыш рет атқа (“ Боран ”, 83 бет).
Қол 1) зат. анат. Адамның бір нәрсені ұстайтын, жұмыс істейтін дене
мүшесі
Қол 2) зат. көне. Әскер, жасақ, жауынгер.
Қол 3) зат. көне. Жөн, ыңғай, лайық [ҚТОС, 139-140 бет].
3. Арада ай өтпей жатып,осының бәрінің қалай өзгеріп кеткенін Жаңыл
байқамай да қалды. (“ Боран ”, 17 бет).
Ай 1) зат. Түнде жерген жарық сәуле беріп тұратын планета.
Ай 2) зат. Жылдың он екіден бір бөлігін қамтитын мезгіл,30 күндік
мерзім.
Ай 3) Біреудің көңілін аудару үшін айтылатын сөз. [ҚТОС, 84-
85бет].
Лексикалық-граматикалық омонимдер
Лексикалық-граматикалық омонимдер тобындағы сөздер әр сөз
табына қатысты болғандықтан түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған
уақытта әр сөз өзіне тән тқлғаларына түрленіп, өзгере береді.
1. Қора маңын тақырлап қоңылтақсып қалған қойлар жаздан бері мал
баспаған беткейдің жұқа қарын кішкене тұяқтарымен үсті – үстіне
тепкілеп құңжындасып жатыр (“Боран”, 3бет).
Жатыр 1) зат. әйелдің, аналық жан-жануарлардың бала, төл өсіп жетілетін
ішкі органы.
Жатыр 2) ет. негізгі етістіктегі істің мезгілге байланысты жайын
білдіріп, күрделі етістіктің құрамында қолданылатын сөз[ҚТОС, 91 бет].
2. Күннің ниеті бұзылса да, Қоспан жемге үймелеген балапандай шүпірлеп
жайылып жүрген қойдың басын оттан жұлып ала алмады (“Боран ”, 3 бет
).
Күн 1) зат. Әлемге жарық, қызу беретін планета.
Күн 2) 24 сағатқа тең уақыт, тәулік [ҚТОС, 117 бет].
3. Кейде түнеріп келген қара бұлт жапалақтап бір жауып өте шығады(“ Боран”,
7 бет ).
4. Қоспан шай ішіп, бойын жылытып, әлденіп алды ( “ Боран”, 81 бет ).
Шай 1) зат. көгеріп тұратын өсімдіктің құрғақ жапырағынан жасалған
сусындық ас.
Шай 2) од. тәйт.ей[ҚТОС, 184 бет].
5. Қырық бесінші жылдың жазы мен күзі той-думанға толы ( “ Боран”, 86 бет
).
Той 1) зат. салтанатты жиын, мереке.
Той 2) ет. тамаққа тою [ҚТОС, 175 бет].
Аралас омонимдер
Аралас омонимдер жоғарыда екі топқа жататын омонимдердің
қасиетін қамтиды. Аралас омонимдер әдетте көп сыңарлы болып келеді.
1.Кенет ауаға шымырлап ызғар кіріп, теріскейде қара бұлт тұтасып келе жатса
да, Қоспан асықпады (“ Боран ”, 3 бет ).
Қара 1) сын. Күйенің, көмірдің түсіндей (түс, бояу).
Қара 2) зат. Аумақ, көлем, сан, мөлшер, шама.
Қара 3) этнограф. Өлікті аза тұтудың белгісі ретінде киетін киім.
Қара 4) Қарапайым, халық арасынан шыққан адам, қара халық, бұқара.
Қара 5) зат. Ірі мал: жылқы, түйе, сиыр.
Қара 6) ет. Көз жіберу, назар аудару [ҚТОС, 131 – 132 бет].
2.Қора маңын тақырлап қоңылтақсып қалған қойлар жаздан бері мал баспаған
беткейдің жұқа қарын кішкене тұяқтарымен үсті-үстіне тепкілеп құнжыңдасып
жатыр (“ Боран ”, 3 бет ).
Қой 1) зат. күйіс қайыратын, тығыз жүнді, уақ мал.
Қой 2) ет. қолындағы затты бір жерге орналастырып қою.
Қой 3) ет. бір нәрсені тастау, істемеу.
Қой 4) мод. болмайды екен.
Қой 5) шыл. бір нәрсенің, істің растығын күшейте көрсететін көмекші
сөз [ҚТОС, 139].
3.Атының ауыздығын алып, отқа жіберіп, Қоспан төбенің басында сүйсіне қарап
тұрған (“ Боран ”, 3 бет ).
Бас 1) зат. анат. Адамның, жан – жануарлардың дене мүшесі.
Бас 2) ет. Жүру, адымдау.
Бас 3) зат. муз. Адамның ең төменгі даусы [ҚТОС, 47 бет].
4.Кейде түнеріп келген қара бұлт жапалақтап бір жауып өте шығады
(“ Боран ”, 3 бет ).
Қара 1) сын. Күйенің, көмірдің түсіндей (түс, бояу).
Қара 2) зат. Аумақ, көлем, сан, мөлшер, шама.
Қара 3) этнограф. Өлікті аза тұтудың белгісі ретінде киетін киім.
Қара 4) Қарапайым, халық арасынан шыққан адам, қара халық, бұқара.
Қара 5) зат. Ірі мал: жылқы, түйе, сиыр.
Қара 6) ет. Көз жіберу, назар аудару [ҚТОС, 131 – 132 бет].
5.Қора маңының отына өзі шауып алған азғана шағырын қосып талшық келе
жатқан (“ Боран ”, 3 бет ).
Қос 1) ет. бір нәрсені екінші нәрсемен біріктіру.
Қос 2) сын. екі , пар, егіз.
Қос 3) зат. адамдардың уақытша тұратын баспанасы [ҚТОС, 141 бет]
6.Қоспанның отарына үш жүз тоқты қосты (“ Боран ”, 3 бет ).
Жүз1) Адамның беті – әлпеті, өңі
Жүз 2) Пышақ, ұстара, қылыш сияқты заттардың өткір жағы
Жүз3) Қазақ халқының жер аумағын бөлімеен байланысты – экономикалық
термин
Жүз 4) Тоқсан тоғыздан кейінгі сан
Жүз 5) Суда малту, жылжу, қозғалу
7. Дүкенге бала жұмсауында да мән бар(“ Боран ”, 4 бет ).
Бар 1) ес. Барлық, бүкіл, тұтас.
Бар 2) ет. Жақында, жуықта, жет.
Бар 3) ет. Кет, жоғал.
Бар 4) үст. Жоқ емес, бар болушылық.
Бар 5) зат. Көбінесе түрегеп тұрып сусын, шарап ішетін орын [ҚТОС, 46
бет].
8. Жастарды желігіп думаншыл болып алды (“ Боран ”, 103 бет ).
Жас 1) зат. Адамның, жан – жануардың т.б. өмір сүру мезгілін
белгілейтін уақыт, жыл саны.
Жас 2) сын. Жас өспірім, жеткіншек, қыз – бозбала.
Жас 3) зат. Жылағанда көзден шығатын сұйық зат [ҚТОС, 89 бет].
9. Жұрт кеш тарады(“ Боран ”, 105 бет ).
Кеш 1) зат. ымырт жабылып,қараңғы түсіп, қас қарайған мезгіл.
Кеш 2) зат. көбінесе кешке қарай болатын ойын-сайық.
Кеш 3) үст. Кейін, соң.
Кеш 4) ет. кешірімету, ғафу ету.
Кеш 5) ет. суды, құмды жаяу кешіп өту.
10.Ойы екі жаққа жүгіреді.
Ой 1) зат.объективтік шындық туралы түсінік,пікір,ұғым.
Ой 2) зат. ойпаң,ойыс,төмен жер.
Ой 3) ет.бір нәрсені шұңқырлап қазу,ортасын үңгу.
Ой 4) од.кісінің көңіл-күйін білдіруде қолданылатын одағай сөз.
Қорыта айтқанда, Т. Ахтанов “Боран” романы тілін талдау барысында
18 омоним сөз теріліп, талдауға түсті. ‟Қазақ тілінің омонимдер сөздігін”
пайдалана отырып әрбір омоним сөздердің мағынасы ашылды.
1.2.Кірме сөздер қолданысы
Кез келген дамыған тіл құрамында болатын өзге тілден енген атаулар
кірме сөздер деп аталады. Кірме сөздердің енуі әр кезеңдегі қоғамдағы
өзгерістермен, өркениеттің ғылым мен техниканың, мәдениеттің дамуымен
байланысты жаңа ұғымдардың, заттардың пайда болуымен, сол ұғыммен немесе
затпен бірге оның атауының да кіруімен байланысты. Бұл тілдердің бір –
бірімен қарым – қатынасының көрінісі. Тілдік қатынас – тілдің ішкі
грамматикалық құрылысы мен сөздік қорына әсер ететін екі не одан да көп
тілдердің өзара байланысы. Тілдік қатынас – әр түрлі этникалық және әр
түрлі тілдерде сөйлейтін топ өкілдерінің араласу қажеттілігінен туындайды.
Нейролингвистика деректері бойынша, адам баласы миының сол жақ бөлігі
негізгі ана тілінде сөйлеуімен байланысты да, оң жақ бөлігі басқа тілді
игеруге икемді. Тілдік қатынас көрші халықтардың бір – біріне жасайтын
табиғи ықпалы арқылы немесе саяси ықпал ету мақсатымен басып алған елдің
тілін күштеп енгізу жолымен жүруі мүмкін.Тәлдәк қатынасты зерттеу қазіргі
кезеңде аса маңызды болып саналады.
Кірме сөздердің тек зат атаулары болуының өзіндік ішкі заңдылығы да
бар, өйткені жаңадан жасалған пайда болған, танылған денотаттық ұғымдардың
атауы ған кірме сөз ретінде енеді. Кірме сөздердің дені соңғы ғылыми
прогресске сәйкес енген әртүрлі ғылым салаларына байланысты терімсөздер
екені анық. Өзге елдің тілінен енген лексикалық бірліктердің ана тіліне
сіңу деңгейі мен құрылымдық-семантикалық түрленуіне, тіліміздегі
қолданысына байланысты былайша бөлу орынды болмақ: 1. Кірме сөздер.
2. Шетел сөздері 3. Экзотикалық сөздер
Кірме сөздерді тарихи қалыптасқан тіларалық байланыс негізінде
қарастыру абзал. Осыған орай, оның құрамында туыстас түркі тілдерінің
бірінен енген сөздер, алтай жүйесінен тарайтын туыстас тілдерден енген
сөздер (моңғол) және туыс емес, өзге жүйедегі тілдерден енген сөздер
болады.
Туыстас түркі тілдерінен енген сөздерді саралау оңайға түспейді,
себебі олардың көпшілігі ортақ сөздер, дегенмен, тілдің дамуында мұндай
сөздер ұшырасады. Ғылыми әдебиеттер мен оқулықтарда араб, моңғол, парсы,
орыс тілінен енген сөздерге терең талдау жасалады [4, 123 – 124 бет].
Парсы тілінен енген сөздер. Парсы тілінен енген сөздер мен араб тілінен
енген сөздер, әдетте, араб – парсы болып бірге қаралады, десек те, қазақ
тілі үшін екі тілмен болған тілдік қатынастың сипаты да, мәні де екі түрлі.
Парсылармен түркі халқының қатынасы көне кезеңдерден бастау алады. Тіпті
сонау Томирис, Зарина заманаларынан бастап – ақ екі халық арасында саяси,
әлеуметтік, мәдени терең байланыс болғаны анық, содан бастап кей заттық
ұғымдар парсы тілінен қазаққа, қазақ тілінен парсыға ене бастаған. Жазу –
сызудың кемдеу дамыған кезінде, негізінен, ауызша енген парсы сөздері
дыбыстық жағынан қазақ тілінің ішкі заңдылықтарына икемделіп, мағыналық
тұрғыдан дамып әбден сіңіп кеткен. Сондықтан да қазіргі қазақ тілінде
парсы тілінен енген деп танылатын сөздерді төл тілдік бірліктерден ажырату
оңай бола қоймайды, олар тіліміздің дыбыстық заңдылықтарымен сипатталып,
грамматикалық құрылымын қабылдап, сөзжасамдық тәсілдермен екіншілік мағына
туғызып, сөздікке реестр ретінде еніп, морфологиялық жағынан толық түрлене
алатын қабілетке ие.
Араб тілінен енген сөздер. Қазақ және өзге де түркі тілдеріне араб тілінің
ықпалының басталуын түрколог – ғалым Ә.Наджип 636 – жылдан басталады деп
жазады. Қазақ тіліне араб элементтерінің ене бастауы орта ғасырда
басталады, оның екі жолы болды: 1) қазақ және араб тілінде сөйлеушілердің
тікелей араласуының нәтижесінде; 2) діни еңбектер мен көркем шығармалар
арқылы болған жанама қатынастың нәтижесі.
Л.Рүстемов қазақ тіліндегі араб – парсы тілдерінен енген
лексемалар жалпы лексиканың 15 пайызына жуық деген пікірді айтан.
Араб тілінен енген сөздер ислам діні арқылы негізделгендіктен, тез
сіңіп, таралды. Өзге семьяға жататын, тілдік дыбысталу сипаты ерекше
атаулардың бәрі дерлік ауызша енгендіктен, айтылуы қазақтың сингармониялық
заңдылығына негізделді, қазақша үндестік, үйлесім тауып, дыбыстық
заңдылықтың ықпалына түсті. Сөйтіп араб сөздері қазақ тілінің бай сөздік
қорына еніп, оны толықтыра, байыта түсті. Синонимдік қатарлардың саны
артты, көпшілігі терімсөздік мән алуға оңтайлы болды. Кірме сөздердің
қолданысы мен қызметінің өзіндік ерекшелігіне байланысты былайша
топтастыруға болады:
1.Қолданыста белсенді жұмсалып, грамматикалық, сөзжасамдық тұлғалармен
түрленіп, сөздік қорға енген атаулар: адам, адамгершілік, азамат, азан,
айбат, ақ, дүние, дін, есеп, ежелгі, жауап, кемел, т.б.
2. Терімсөздік мән алған атаулар: базар, нарық, борыш, қаражат, мәжіліс,
мекеме, ғылым, құн, мемлекет, т.б.
3. Кісі есімдеріне айналған атаулар: Ғали, Әли, Малика, Кәмилә, Рахман,
Рақым, Ғазиз, Әзиз, Маржан, Махаббат, Ықылас, т.б.
Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев араб тілінен енген сөздердің негізгі сөздік
қордағы орны мен қызметтік ерекшелігін терең талдай келіп, олардың мынадай
үш сала бойынша енгенін орынды атап өтеді:
1. Ғылым мен мәдениетке, әлеуметтік өмірге байланысты;
2. Үй тұрмысы мен шаруашылыққа, саудаға байланысты;
3. Дінге байланысты.
Орыс тілінен енген сөздер. Қазақ тіліне енген орыс сөздері
туралы көп айтылып, жазылған. Көрші мемлекеттер болғандықтан, саяси,
мәдени, экономикалық қарым – қатынас екі мемлекеттің арасында ежелден
дамыған. Соның ішінде қазақ және орыс тілдерінің арасындағы тілдік қатынас
туралы жазылған Н.А.Баскаков, В.И.Аваев, И.Г.Добродомов, Ғ.Мұсабаев,
Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев зерттеулерін ерекше атаған жөн. Әдетте, ғылыми
зерттеу еңбектерде орыс тілінен енген сөздерді Қазан төңкерісіне дейін
енген және Қазан төңкерісінен кейін енген кірме сөздер деп екіге
топтастырады. Бұл заңды да. Орыс жазуы толық енбеген тұста қазақ тіліне
енген сөздер аса мол бола қойған жоқ. Сауда – саттық дамып, сол елде
жасалған заттар біздің тұрмысымызға енген тұста, заттармен, құбылыстармен
бірге олардың атаулары да қабылданды: кереует, бөтелке, бәтеңке, пеш,
калош, тәрелке, т.б.[4, 126 – 128 бет].
Жазушы Т. Ахтанов ‟Боран ” романындағы кірме сөздердің қолданысы мынадай:
Парсы және араб тілдерінен еңген кірме сөздер:
1. Қора маңын тақырлап қоңылтақсып қалған қойлар жаздан бері мал баспаған
беткейдің жұқа қарын кішкене тұяқтарымен үсті-үстіне тепкілеп құнжыңдасып
жатыр (“ Боран ”, 3 бет ).
Қора – Қура – шаруашылыққа арналған мекен жай [ПҚТС, 84 бет].
2. - Пай-пай, қыстай жұмыры толып шөп жемеген бишаралар, құшырланып барын
салып-ақжатыр –ау (“ Боран ”, 3 бет ).
Бишара - бичара – Шарасыз, әлсіз, нашар [ПҚТС, 44 бет].
3. Егер екі достың арасы сынып, жарылып барып кайта жалғасса - бұрынгыдан
бетер жымдасып кететін кезі болады (“Боран”,4 бет).
Дос – дуст – Тілектес, тату, сырлас, жақын [ПҚТС, 44 бет].
4. Қоспанға дегенде ұлық басын кішік етіп, ықлас, ілтифат етумен келеді (“
Боран ”, 4 бет ).
5. Бұрын ондайға үйренбеген Қоспан осы жұрт мұны мықтымен жанасып абыройға
әншейін-ақ ие болып жүр ғой деп ойламай ма екен деп қуыстанатын (“ Боран
”, 5 бет ).
Абырой - абруй – ар, намыс, құрмет [ПҚТС, 14 бет].
6. Аспанды түгел жапқан қоңыр бұл сонау күңгірт алысқа барып ұласады (“
Боран ”,6 бет ).
Аспан - асман - көк, жер үстіндегі кеңістік [ПҚТС , 160 бет].
7. Қоспан тез атына мініп,топырлап ыққа қарай ойысқа бастаған қойларын
желге қарсы қайырды (“ Боран ”, 7 бет ).
Тез – тиз - Жылдам, шапшаң, жүйрік [ПҚТС , 167 бет].
8. Уақыт өтіп болар емес (“ Боран ”, 8 бет ).
Уақыт – уақыт – Мезгіл, кезең [ҚТАПС , 176 бет].
9. – Ал, Жаңыл бізге сақтаған сыбағаң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тіл өз халқының мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік құрылысын,
дүниетанымын бейнелеп қоймай, келер ұрпақты қалыптастыруда маңызды және
шешуші рөл атқарады[1, 3 бет].
Тіл ғылымының әрбір саласы өзінің дербестігі мен даралығын (өзіндік
қасиетін) сақтай отырып, өзара бір-бірімен байланысып отырады. Қазіргі
қазақ тілі фонетика, лексикология, морфология, синтаксис, стилистика,
диалектология болып бірнеше салаға бөлінгені мен, осылардың барлығының да
тексеретіні -сөз[2, 5 бет].
Сөз-өте күрделі құбылыс. Тілдегі сөздер бір-бірімен дыбыстық
ерекшелігі мен құрылым-құрылысы жағынан ғана емес, білдіретін мағынасы
жағынан да қилы-қилы. Сөз дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұрады. Әрбір
сөз-белгілі бір құбылыстың аты. Сол себептен, олардың әрқайсысының өзіне
тән белгілі мағынасы бар. Өмірдегі заттар мен құбылыстар сөздер арқылы
бейнеленіп, сөз мағыналары арқылы топшыланып барып ұғынылады. Бірақ
құбылыстар мен заттар тілдегі сөздерге ешбір тәуелсіз дербес өмір сүреді
[3, 5 бет].
Сөздердің мағынасын,оның жалпы лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу
төркінін, қолданылу қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, сан
қилы стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды лексикология дейді.
Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге
өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді[2, 3 бет].
Жұмыстың нысаны Жазушы Тахауи Ахтанов Боранроманы.
Жұмыстың мақсатымен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – шығарма
тілінің лексика – фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау. Осы мақсатқа сай
алдымызға төмендегідей міндеттерді қойдық:
- Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс
ерекшелігін анықтау;
- Кірме сөздер, сөздердің шығарма тіліндегі қолданылу аясын анықтап,
ерекшеліктеріне қарай жеке топтарға бөлу;
- Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметін, кейіпкер
тіліндегі қолданылу аясын анықтау;
- Мақал – мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық – танымдық
қызметін, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуын айқындау;
- Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипатын (теңеу, эпитет,
метонимия, синекдоха ) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен нақтылап,
мәнін ашу;
- Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісін анықтау;
Жұмыстың жаңалығы. Бұл жұмыста жазушы Т. Ахтанов “Боран”
романы тілінің лексика – фразеологиялық ерекшеліктері зерттелініп,
төмендегідей нақты нәтижелер қорытындыланды:
- Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс
ерекшелігін анықталды, өзіндік ерекшеліктеріне байланысты жеке
топтарға бөлінді;
- Кірме сөздер, сөздердің шығарма тіліндегі қолданылу аясы анықталып,
ерекшеліктеріне қарай жеке топтарға бөлінді;
- Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметі, кейіпкер
тіліндегі қолданылу аясы анықталынып, жеке – жеке стильдік қабаттарға
бөлінді, талдауға түсті;
- Мақал – мәтелдердің ұлттық – танымдық қызметі, шығармадағы кейіпкер
тіліндегі қолданылуы айқындалды;
- Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипаты (теңеу, эпитет,
метонимия, синекдоха ) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен
нақтыланып, мәні ашылды;
- Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі анықталды;
Жұмыстың құрылымы – жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
Антоним, синоним, омоним сөздердің стильдік қызметі
Антоним
Ғалым А.Салқынбай Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде: Антонимдер
(гректің anti-қарсы,onyma-ат,есім сөздерінен алынған)-тұлғалық жағынан әр
алуан,мағыналық құрылымы жағынан бір-біріне қарама-қарсы айтылатын
лексикалық бірліктер. Антонимдік парадигма құрылуының мәнісі, оларды бір-
бірімен қарама -қарсы қойып салыстыру мүмкін болуы,осыған сәйкес құрамында
жұп сөз болуы қажет. Егер пардигмалық қатардағы сөздің бірі
болмаса,екіншісі өзі антоним бола алмайды, яғни кез-келген лексикалық
бірлік антоним деп танылу үшін,оның қарама-қарсы жұп құрайтын сыңары болуға
тиісті. Мәселен, бар-жоқ, аш-тоқ, кел-кет, алға-кейін, аз-көп, азап-рахат,
ақ-қара, ақымақ-ақылды т.б.-деп жазады.
Қазақ тіл білімінде антонимдерді алғаш арнайы
зерттеп,сөздігін құрастырған, тілдік табиғатын терең ашып көрсеткен,ғалым
Ж.Мусин былай деп жазады: антонимдік жұптың сыңарлары қарама-қарсылықты
мәні жағынан безбеннің екі басындай бір-біріне тепе-тең болуы керек
екен.Егер олардың бірі мағына қарама-қарсылығы жағынан сәл төмен,не сәл
жоғары болса,онда олар антоним бола алмайды.
Тіл білімінде антонимдердің табиғаты құрылымдық,семантикалық және
қолданыстық ерекшеліктеріне қарай сипатталады.
Құрылымдық ерекшелігіне байланысты:бір түбірлес және әр түбірлі антонимдер
деп бөлуге болады.Бір түбірлес антонимдер-бір түбірге сөз тудырушы
жұрнақтардың жалғануы негізінде,екіншілік мағынаның пайда болуы арқылы
жасалады.
Әр түбірлі антонимдер-әр түрлі түбірдің негізінде жасалады,тіл-тілде көптеп
саналады,болмыстағы қарама-қарсы ұғымдардың аталуы әр түрлі таңбалық
негізде жасалатындығының өзі танымның бір сипатты белгісі.
Семантикалық ерекшелігіне байланысты: контрарлы, контрадикторлы, векторлы
деп бөлінеді.
Қолданыстық ерекшеліктеріне байланысты антонимдерді екіге бөлуге болады:
жалпытілдік және контекстік антонимдер-дейді[4, 102-104 бет].
Ғалым Есіркепова Кенжегүл Қабылғазықызы Қазақ тілінің стилистикасы
атты еңбегінде: Көркем мәтінде антонимдер-жалпы адам танымында, оның
ішінде дүниені ғылыми және көркем тануда үлкен орын алатын құбылыстар.
Өйткені дүниенің құбылыстары, оқиғалары белгілі бір сапаға ие болу үшін,
келесі бір өзіне тең жүйедегі нәрсемен салыстырылуы тиіс.Соның нәтижесінде
ғана қарама-қарсы ұғым жасалып, ол екі қарама-қарсы ұғым дамудың қарама-
қайшылығын танытатын диалектикалық даму жолын көрсетеді,-деп жазады[3, 8-
9бет].
Ғалым Әділбекова Жеңіскүл Қуандыққызы 2007 жылы қорғаған ‟Қазақ
тіліндегі қарама-қарсылықты мағынаның көркем мәтіндегі көріктеуіштік
қызметі” деп аталатын кандидаттық диссертациясының авторефератында:
Антонимя құбылысы нақты тілдік жүйеде көрініс тапқанымен, оның қалыптасу
себептері адамның ойлау әрекетінің жалпы заңдарымен тікелей байланысты.
Логикалық анықтағыш-сөздікте қарама-қарсы ұғымдардың екі түрі көрсетілген:
контрадикторлы және контрарлы деп бөліп, антонимге мынадай сипаттама
береді:
Антоним сөздер арқылы берілетін қарама-қарсылық ұғымының заңдылықтарын
ашу бір жағынан,қарама-қарсы құбылыстардың мәнін ашатын диалектика заңына
сүйенуді,екінші жағынан сол тілде сөйлеуші адамның ойлау ерекшеліктерін
ескеруді талап етеді.Сондай-ақ,адамзаттың әрекет үстіндегі түрлі қарама-
қайшылық процестерін қабылдау қабілеті мен оны жеткізе білу білу тәсілдерін
қарастыруды негіздейді[5, 8-10 бет].
Найманбай Айнұр Рахымбердіқызы 2010 жылы қорғаған Антонимдік
қатынастардың көркем прозадағы қолданысы (Ғ.Мұстафин шығармалары
негізінде) атты кандидаттық диссертациясының авторефератында былай деп
жазады: Антонимдердің стилистикасы, синтаксистік қызметі кеңестік тіл
білімінде ХХ ғасырың 50-жылдарынан бері қолға алынып, зерттеу нысанына
айналып келеді. Қазақ тіл білімінде антонимдер алғаш рет ғалым Ж. Мусиннің
еңбегінде кеңінен қарастырылған. Бұл ретте ғалымның қазақ тіл білімінде
антонимдер теориясының дамуына қосқан үлкен үлесін көрсетіп, ғалымның
антонимияға арнайы зерттеуді қажет ететін күрделі мәселе ретінде алғаш
назар аударғандығын, қазақ тілінде тұңғыш антонимдер сөздігін шығарып
антонимиялық қатынастарды әр түрлі: лексикалық, сөзжасамдық, морфологиялық,
фразеологиялық, стилистикалық деңгейде жан-жақты зерттегенін ерекше атап
өткен орынды сияқты. Сондай-ақ антонимия мен қарама-қарсылық мәселесі қазақ
тіл білімінде диссертациялық дәрежеде зерттеушілер: С.Төлекованың Қазақ
тіліндегі алғыс пен қарғыс мәнді фразеологизмдер (Алматы,1974 ж.),
Т.Әбдіғалиеваның Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздық
категория (Алматы,1998 ж.), Ғ.Резуанованың Қазақ тіліндегі көп мағыналы
сөзден жасалған синонимдік, омонимдік, антонимдік қатарлар (Алматы,1999
ж.),А. Жүсіповтің Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың
коннекторлары (Астана,2004 ж.) т.б. еңбектерінде қарастырылған [6, 6
бет].
Жазушы Т. Ахтанов “Боран” романындағы антоним сөздердің қолданысы
Зат есімге байланысты антонимдер
1. Қысқы жайылымның өзін жаздағыдай көңілмен мөлшерлеп өлшеп-пішіп
қойған (“Боран”, 5 бет).
Қыс-ең суық жыл мезгілі[ҚТТС,564 бет].
Жаз- ең ыстық жыл мезгілі[ҚТТС,245 бет].
2. Қай жердің оты қандай, суы қандай, бәрін жатқа біледі (“Боран”, 5
бет).
От-қызуы аса күшті лаулаған жалын[ҚТТС,642 бет].
Су-өзен, көл,т.б. түзетін мөлдір сұйық зат[ҚТТС,742 бет].
3. Жаңыл Қоспанға Шалдың ұлы да,қызы да бар. Қаламүшжан жөнінде құлақ
қағыс қылсайшы,-деп еді (“ Боран ”, 9 бет ).
Ұл-халық қамын ойлайтын ер азамат[ҚТТС,857 бет].
Қыз-ұрғашы жынысты сәби, әйел бала[ҚТТС,550 бет].
4. Мінайдардың Қаламүштен үлкен екі қыз, бір ұлы бар (“ Боран ”,63
бет).
5. Аздап бойы жылыған Қоспан оқта-текте қалғып кеткендей, қайсы бір
кезде өң мен түстің арасындағы халге ұшырайды (“ Боран ”, 33 бет ).
Өң-адамның ұйықтамаған ояу кезі[ҚТТС,655 бет].
Түс-ұйқы кезінде елестелетін әртүрлі көрініс, бейне[ҚТТС,835 бет].
6. Күндіз қасына жақындауға арланып, түнде келіп қол салатын жігіттер
(“ Боран ”, 26 бет ).
Күндіз-түнге қарама-қарсы күн жарығындағы тәуліктің жаршысы[ҚТТС,430
бет].
Түн-тәуліктің кешкі уақыттан таңертеңгілікке дейінгі
аралығы[ҚТТС,833 бет].
Үстеуге байланысты антонимдер
1. Қасболаттың Қоспанға деген ықласы үйде ғана емес түзде де мол (“
Боран ”, 5 бет ).
Үй- адам тұратын баспана[ҚТТС,866 бет].
Түз-үйден сырт жер дала[ҚТТС,829 бет].
2. Бірақ қылшық жүнінің арасына ызғарлы жел кеулеп кірген қой
бүрсеңдеп, боранға қарсы беттей алатын емес, алдыңғылары бүйірлеп,
шегіншектеп тұрып қалады да, кейінгілері топырлап соларды ықтайды (“
Боран ”, 7 бет ).
Алдыңғы-бірінші кезектегі, алдағы[ҚТТС,40 бет].
Кейінгі-арт жақтағы, соңғы, артттағы[ҚТТС,362 бет].
3. Ұйтқып алды-артын ораған қараңғылық бірде бозамық тартып, қайта
түнеріп тереңіне тарта береді (“ Боран ”, 18 бет ).
Алды –арты-бір нәрсенің бас аяғы, бар болғаны[ҚТТС,41 бет].
4. Әрі - беріден соң көзі қарауытып, барлық қой бір тұтас толқынға
айналып, соның бір жағын шегерсе екінші жағы басып бара жатқандай
елестейді (“ Боран ”, 40 бет ).
Әрі-әрмен қарай, әрі таман[ҚТТС,91 бет].
Бері-әрі сөзіне қарама-қарсы, бермен, жақын, жуық, таяу[ҚТТС,127
бет].
5. Арты шыңырау құз, алдынан құлап әрменжатқан ауыр салмақ - қыбырлап
жылжып келе жатқан қалың нөпір, Қоспан бар нәрменің салп тіресе де
сүйемдеп жарға қарай ығыстырып келеді (“ Боран ”, 40 бет ).
Алды-белгілі бір нәрсенің қарама-қарсы жағы[ҚТТС,40 бет].
Арты-белгілі бір нәрсенің қарсы жағы[ҚТТС,58 бет].
7. Көкжиек кеңіп, алыс-жақыны айқындала бастады (“Боран”, 102 бет).
Алыс-қашық, ұзақ[ҚТТС,44 бет].
Жақын-арасы алыс емес, таяу[ҚТТС,253 бет].
Етістікке байланысты антонимдер
1. Су алып берген, қазан астына от жағып кіріп – шығып жүрген әйелдер
бәрі де бірнірседен үріккендей, ұрланып аяғының ұшымен
басады(“Боран”, 13 бет).
Кіру-ену, келу, бару[ҚТТС,438 бет].
Шығу-шығып кету, кетіп қалу[ҚТТС,932 бет].
2. Үйге кірсе де, сыртқа шықса да, сайрап жатқан Қоспанның ізі (“Боран”,
13 бет).
3. Міне биыл бір күн ашылып, бір күн жауып, алысқа аттатпай қора маңын
тақырлатып кетті (“Боран”, 9 бет).
Аш-жабылған, бекітілген нәрсені ашыққалыпқа келтіру[ҚТТС,75 бет].
Жап-бір нәрсені ашық қалдырмау, бекіту[ҚТТС,268 бет].
4. Ертеңнен кешке дейін жүк тиейді,жүк түсіреді (“Боран ”, 18 бет ).
Тие-жүк пен басқа да ірілі уақты затты арба-шанаға, машинаға арту,
салу[ҚТТС,802 бет].
Түсірулі-жоғарыдан түсіріліп қойған, түсіп тұрған[ҚТТС,836 бет].
Сын есімге байланысты антонимдер
1. Ақ даланы жапқан қара бұлт жоғары көтеріліп түсі күлгін тартып реңі
жұмсарған (“Боран ”, 101 бет ).
Ақ-сүттің қардың түсіндей аппақ түс[ҚТТС,75 бет].
Қара-көмірдің, күйенің түсіндей аққа қарама-қарсы түс[ҚТТС,477
бет].
Қорыта айтқанда, Т. Ахтанов “Боран” романы тілін талдау
барысында 17 антоним сөз теріліп, талданды. Әр антоним сөздер сөз
таптарына байланысты жеке топтарға топтастырылып, мағыналары ашылды.
Синонимдер
Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды молайтып, тереңдете
түсетін мағыналы сөздердің бірі-синонимдер. Синонимдерді жан-жақты зерттеп,
құнды пікірлер айтқан ғалымдар пікірлеріне мысал келтіретін болсақ.
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткені кез келген
суреткер өз ойын жеткізуде мағыналы сөздер арқылы береді. Кез келген ақын,
не жазушы шығармасында бір сөздің бірнеше синонимін қолдана отырып, көркем
әдебиеттің тіл байлығын, көріктілігін, мәнділігін ұғындыра отырып,
жеткізуге тырысады. Мұндай сөздер, яғни, синонимдер-әсіресе, поэзия
тілініңм қажетті бір құралы болып саналады.
Профессор Р.Сыздықова синонимдердің көркем сөзде қолданылуына
байланысты былай дейді: Синонимдер-тек мағыналас келген сөз қатарлары
ретінде лексикалық категория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең
қуатты, икемді, актив стилдік құрал. Синонимді көріктеуіш қызметте жұмсау,
әсіресе поэзияда кең орын алады. Жұмсалу тәсілдері, орындары сан алуан:
синонимдік қатардан сол орында (сөйлемде, абзацта, шумақта т.т.) айтылмақ
ойға ұтымды келетін варианты алынады, ол ұтымдылық сөздік модальдық
реңкіне, тіркесу қабілетіне, айналасындағы сөздер мен дыбыстық үндесуіне
қарай жұмсауына байланысты [3, 7бет].
Ғалым А.Салқынбай Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде былай деп
жазады: Синонимдік парадигмаға енетін атаулардың ішкі мағыналық
құрылымындағы арнай семалар типтеріне байланысты: сөздің мазмұндық мәнін
анықтайтын семалар, эмоционалды-экспрессивтік мән білдіруші семалар,
стильдік мән көрсетуші семалар болып бөлінеді. Атау мазмұнының құрамындағы
осы семалар синоним сөздердің әр түрлі болып бөлінуінің басты шарты ретінде
қызмет атқарады.Осы қасиетіне байланысты синоним түрлері оқулықтарда:
мағыналық синонимдер, стильдік синонимдер, мағыналық-стильдік болып үшке
бөлінеді.
Мағыналық синонимдер –болмыстағы заттар мен құбылыстардың ерекше
номинативтік белгілерін, аздаған ерекше мағыналық реңін таңбалау үшін, ойды
анық, нақты білдіру үшін жұмсалатын сөздер.
Стильдік синонимдер сөздердің белгілі бір стиль түріне қарай
қолданысы арқылы анықталады. Синонимдік қатарға енетін сөздердің бірі тек
ғылыми стильге, бірі қарапайым сөйлеу тіліне, немесе көркем әдеби стильде
жұмсалуы мүмкін.
Мағыналық стильдік синонимдердің ерекше семаларында эмоциялық-
экспрессиялық коннатациялық мағына мол болады. Синонимдердің лебіздегі
қолданысы күрделі, тілді меңгерудің қиындығы да осы синонимдерді қолданудан
анық байқалады [4, 95-96бет].
Ғалым Бегалиева Ляззат Бегалиевна өзінің Синонимдік қатарлардың
жасалуы және когнитивтік мәні (зат атаулары бойынша) атты кандидаттық
диссертациясының авторефератында былай деп жазады: Қазақ тіл білімінде
синонимдерді алғаш терең зерттеген, синонимге толық анықтама берген, жүйелі
зерттеген ғалымдардың бірі - Ә. Болғанбаев.Ол синонимдік қатарға енген
сөздердің мағыналарын, олардың қолданылу дәрежесіне байланысты бөлінген.
Тіліміздегі жалпы синонимдердің тұлғалық, мағыналық, функционалдық
қызметтеріне орай бөлінген белгілері осындай. Ғалымның қолтаңбасы ізімен
қазіргі қазақ тілі оқулықтарындағы лексикология бөлімдерінде синоним
сөздердің ғылым анықтаған баста-басты мағыналық айырмашылықтарын профессор
Б. Сағындықұлы таразылап көрсетеді:
1.Синонимдер мағыналық аясы жағынан бір- бірінен жоғары -төменді, артық кем
болып ерекшеленеді.
2. Синонимнің біреуінің мағынасы тар, екіншісі кеңірек болады.
3. Синонимдер бір бірінен мағыналарының аз-көбіне қарай да ажыратылады.
Яғни синонимдік қатардың бір сыңары көп мағыналы болса, екінші сыңары бір
мағыналы болып келеді.
4. Синонимдер мағыналарының деректі немесе дерексіз болып келіп дәрежесіне
қарай бір –бірінен ерекшеленеді.
5. Синонимдердің сөз тудыруға қабілетті не қабілетсіз болып келуіне
байланысты өзгешеленді[7, 6 бет].
Ғалым Зекенова Шолпан Зекеновна өзінің Омоним және синоним мағыналы
бейвербалды амалдардың эмотивті-коммуникативтік сипаты атты кандидаттық
диссертациясының авторефератында былай деп жазады: Тілші-ғалымдар Ғ.Қалиев
пен Ә.Болғанбаев: Синонимдер тілдің кемеліне келіп, қаншалықты
жетілгендігін, оның образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп
есептейді. Адамның ойлаған ойын, көңіл –күйі мен көзқарасын нақты әрі
көркем түрде жеткізу үшін синонимдер айрықша қызмет атқарады.Олар белгілі
бір ойды тоғыз саққа жүгіртіп, тілді соншама оралымға келтіреді,-дей келе,
синонимдерді қолданудың негізгі тәсілдерін көрсетеді. Осы тәсілдерді
негізге ала отырып, бейвербалды снионимдердің мәнмәтініндегі қолданысы
төмендегідей анықталды:
1. Алдыңғы сөйлемде немесе қатар тұрған мәтінде бір рет пайдаланған сөзді
қайталамас үшін қолданылады.
2. Белгілі бір ұғымды түрлі белгілерімен жан-жақты сипаттап көрсету үшін
синонимдер бір-біріне қарсы қойылып та, салыстырылып та,
ыңғайластырылып та кете береді.
3. Белгілі бір ұғымды толық қамтып көрсету мақсатымен, бірнеше синоним
қатарма қатар қолданылады.
4. Синонимдердің жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топтап та
қолданатыны сияқты, қосарлап та пайдаланылады.
5. Мағыналы екі сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын
күшейту үшін қолданылады.Мұндай сөз қолданысы тіл білімінде плеоназым
немесе плеонастикалық сөз тіркесі деп атайды.
6. Синонимдер жеке сөздер ғана емес, фразалық тіркестерде де жиі
ұшырасады.
7. Синонимдер жеке сөз бен жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза мен фраза
күйінде ғана емес, бір -бірімен араласқан күйде де жұмсалады.
8. Синонимдерді қолданудың тағы бір тәсілі –парафраза. Бұл сөздің мәнісі-
жеке сөздің орнына оның түсінігін сипаттап беру[8, 15-16 бет].
Жазушы Т. Ахтанов “Боран”романындағы синоним сөздердің қолданысы мынадай:
Мағыналық синонимдер
1. Қоспанға дегенде ұлық басын кішік етіп, ықлас, ілтифат етумен
келеді (“ Боран ”, 4 бет ).
Ықлас, ілтифат- Бір нәрсеге істеуге ұмтылушылық, бейіл қоюшылық
[ҚТСС, 616 бет].
2. Соңғы он-он төрт жылдан бері қой соңында келе жатқан Қоспан бұл
тіршіліктің тәсіліне жетіліп, машықтанып алған еді (“Боран ”, 5
бет).
Жетіліп, машықтанып - Өсіп, дамып қатарға қосылу[ҚТСС, 260 бет].
3. Табиғатпен бірге қатқыл көңлі жібіп, жаны бусанып, көкірегін үнсіз,
дыбыссыз күй кернейді (“ Боран ”, 6 бет ).
Үнсіз, дыбыссыз - үн шығармай, дыбысын білдірмеу [ҚТСС, 588 бет].
4. Тағы да қойны суық жалғыздық, жетімдік келе жатты ...(“Боран”,
16 бет ).
Жалғыздық, жетімдік- Жалғыздық, дара қалушылық [ҚТСС, 238 бет].
5. Үйдің ішіндегі әр затты қағып-сілкіп сығырайған терезенің
алдына кеп үңіле қарап екі төбе қып үйіп жатыр (“Боран”, 16 бет
).
6. Қару-жарағы,киім-кешегіне қылау түсірген жоқ, қанша жорықта
жүргенде ыстық тамағын тоңазытып көрген емес (“Боран”, 46 бет ).
Қару-жарақ – құрал – сайман керекті құрал[ҚТСС, 355 бет].
7. Азап-мехнаттың бәрі артта қалды ғой (“Боран”, 105 бет ).
8. ...Ағайын-туғандарын аралап мауқын басып келгесін Қоспан қызметке
тұруға бұрын өзі істеген ауаткомге барды. (“Боран”, 141бет ).
Ағайынды,ағайындас,аталас,әулеттес, бауырлас,қандас,туыстас
рулас.Негізінен бір-бірінен қыз беріп,қыз алыспайтын туысқандық
қарым-қатынас. [ҚТСС, 152бет].
9. Осы бір дозақ түнде қауіп-қатер,азап-мехнатпен қоса ауыр-ауыр ойлар
кешті. (“Боран”, 204 бет ).
Қауіп-қатер-тосыннан кездесетін қиындық,қорқынышты жағдай. [ҚТСС,
360 бет].
Стильдік синонимдер
1. Биыл кыс аумалы, төкпелі болып, қойын ұзатып әкете алмай жақын
төңіректі шиырлап тастап еді (“ Боран ”, 3 бет ).
Аумалы, төкпелі - тұрақсыздық [ҚТСС, 92 бет].
2. Егер екі достың арасы сынып, жарылып барып кайта жалғасса -
бұрынгыдан бетер жымдасып кететін кезі болады (“ Боран ”,4 бет ).
3. Содан кейін шанаға азық-түлік тиеп, артынан Қаламүш келеді (“Боран”,6
бет ).
4. Осындай жан ұшұрған алас-қапаста үзіліп-жыртылып қай-қайдағы ойлардың
ұштығы елестейді (“ Боран ”, 10 бет ).
5. Оларды ілгері жылжытайын деп атпен омыраулай бергенде, тұтасып, ұйысып
тұрған қой қақ жарылып кейін қарай лоқси жөнелді (“ Боран ”, 13 бет
).
6. Ел-жұрт қатын - бала мұхиттың арғы бетіндей алыста қалды
(“ Боран ”, 115 бет ).
7.Дүние-мүлік,киім-кешек,қонақ-қопс ы бәрі Сәбираның мойнында.
(“ Боран ”, 45 бет ).
8.Қасболат Сәбираны мына үстіндегі үйінен,осы үйдегі бап пен
күтім,дүние-мүлкінен
ажыратып көрген емес. (“ Боран ”, 45 бет ).
Қорыта айтқанда, Т. Ахтанов “Боран” романы тілін талдау барысында 18
синоним сөз теріліп, талданды. ‟Қазақ тілінің синонимдер сөздігін”
пайдалана отырып әрбір синоним сөздердің мағынасы ашылып, стильдік
қабаттарға бөлінді.
Омонимдер
Омонимдер-(гректің homos-бірдей,onyma-ат сөзінен алынған)тұлғасы
бірдей, мағынасы мен мазмұны мүлде бөлек сөздер.Омоним сөздер әртүрлі
ұғымдарды бір дыбыстық таңбамен белгілейтін тілдік бірліктер.
Қазақ тіл білімінде омоним сөздер жақсы зерттелген. Дыбысталуы бірдей,
мағыналары әр бөлек сөздер туралы айтылған ғылыми пікірлермол болғанымен,
ол туралы терең ғылыми зерттеу жүргізген ғалым-К.Аханов. Ғалымның 1958
жылы жазылған Қазақ тіліндегі омонимдер атты еңбегінде омонимдердің
тілдік табиғаты, жасалу жолы мен ерекшелігі егжей-тегжейлі талданған[4, 90-
91бет].
Лексиколог Ә.Болғанбаев өзінің Қазақ тілінің лексикологиясы атты
еңбегінде қазақ тіліндегі омонимдерді мағыналары мен формаларына қарай үш
топқа жіктейді. Олар:лексикалық омонимдер, лексикалық-грамматикалық
омонимдер, аралас омонимдер.
Лексикалық омонимдер тобындағы сөздер бір ғана сөз табына қатысты
болады да, барлық жағдайда бірыңғай формаға ие болып тұрады.
Лексика-грамматикалық омонимдер тобындағы сөздер әр сөз табына
қатысты болғандықтан түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған уақытта
әр сөз өзіне қатысты формалармен түрленіп, өзгере береді.
Аралас омонимдер тобындағы сөздер осы екі топтағы омонимдердің
қасиетін бірдей қамтиды. Бұлардың компоненттері екеу ғана болмай көп
компоненті болып ұшырасады[2, 34-35 бет].
Ғалым С.Ғ.Қанапина Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық
бейнелілігі(Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде) атты еңбегінде
былай деп жазады: Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр
басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр
сөз табына да дара-дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір
омонимдердің түп төркіні жағынан бір біріне соншалықты алшақекендігі
аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір
байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір-
бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тілбілімінде
полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден бір жолы-мағыналық
байланыста сақталуымен сақталмауы негізгі тірек болып
саналады.егермағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей қалай да
сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әртүрлі мағынасы ретінде
қаралып,көп мағыналы сөз деп танылады.
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр
мағына өзінше дараланып, бір – бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер
омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы – олардың ішкі мүмкіндігіне
байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір
көрінісі – гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер – дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі
де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір – бірінен алшақтай
түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев,
М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар:
Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов, А.Османова,
А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның
күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп
тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде
көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің
бірі – омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік
қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті),
яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген
принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті)
омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай – ақ жеке тілдердің фактілері
бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш – төрт топқа
саятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл – тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден
(спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда
болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің
іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс [10, 15 – 16
бет].
Ғалым Әдішева Айман Өмірзаққызы 2002 жылы қорғаған ‟Қазақ
тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби – диалектілік варианттары
(этнолингвистикалық зерттеу)” атты кандидаттық диссертациясының
авторефератында омонимдерге төрт түрлі мәні бар ғылыми критерийлерді
жатқызады. Олар: 1) визуальді таным; 2) этимологиялық таным; 3) логикалық
таным; 4) этнолингвистикалық таным.
1.Визуальді (көрнекілік) таным. Гомогенді омонимдердің мағыналық қатарына
жататын ұғым – түсініктердің материалдық негізін құраушы заттар мен
құбылыстар арасында көзге көрінетін, көңілмен түсінетін бір ұқсастық, ортақ
қасиет болуы шарт.
2. Этимологиялық таным. Сөздердің о бастағы негізгі мағынасы мен одан
туындап, даму барысында ұмыт болған омонимдік мағыналарының ортақтығын
дәлелдеудің бірден – бір ғылыми жолы – этимология. Гомоомоним табиғатын
тануда да, міне, осы таным тұрақты түрде сақталуы тиіс.
3. Логикалық таным. Ой, түсінік, ұғым сияқты абстракты құбылыстар адамның
жан дүниесіне тән зиялы (интеллекті) қасиеттері болып саналады және олар
тіл әлемінде семасиология құзырына жатады. Гомогенді омонимдердің мағына
қатарлары арасындағы байланысты, астарлы да айқын ұқсастықты таразы басына
салып анықтау логикалық танымға, бұлтартпайтын объективті заңдылыққа
әкеледі. Ол тіл өмір сүретін қоғамның өзіндік болмысын, адамдар табиғатын,
психикасын, ондағы сан алуан қарым – қатынас, құбылыстардың пайда болуын
терең білуді қажет етеді.
4. Этнолингвистикалық таным. Тіл фактілерін біз сол тілді дүниеге
келтіріп, сол тілде сөйлеп, жан сырын, тән сезімін паш етіп келе жатқан,
бүкіл рухани – материалдық болмысын сол тілмен баяндап, танытып, сол тіл
арқылы келесі ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан этностың, қазақ
этносының өз әлемімен байланысын біз екі тұрғыдан: 1) тіл шындығын
айқындаудан, яғни зерттеп отырған құбылыстың болмыстағы бар – жоқтығынан,
шынайы түрде өмір сүру, не сүрмеуінен, ол деректердің жалпыхалықтық сөз
қорында, әдеби тіл байлығында және жергілікті тіл құрамында сақталу,
сақталмауын және 2) этностың өзімен бірге жасап, біте қайнасып кеткен жақын
құбылыс ретінде қалыптасуынан біле аламыз [9, 13 – 15 бет].
Зекенова Шолпан Зекеновна өзінің 2010 жылы қорғаған Омоним және
синоним мағыналы бейвербалды амалдардың эмотивті-коммуникативті сипаты
атты диссертациясының авторефератында Тіл білімінде омонимдерді екі үлкен
топқа бөледі:гетерогенді (әртекті) омонимдер және гомогенді (біртекті)
омонимдер. Заттар мен құбылыстардың қимыл-қозғалыстарындағы ұқсастығы мен
сәйкестігі көп жағдайда гомогенді омонимдердің пайда болуына себепші
болады. Себебі бейвербалды омонимдер орындалуы мен дыбысталуы біртектес, ал
мағыналық жағынан мотивтік топтарға жіктелуі бұл құбылысты айқындай
түседі,- деп жазады [8, 12 бет].
Жазушы Т. Ахтанов “Боран” романындағы омоним сөздердің қолданысы мынадай:
Лексикалық омонимдер
Лексикалық омонимдер тобындағы сөздер бір ғана сөз табына қатысты
болады да, барлық жағдайда бірыңғай тұлғаға ие болып тұрады.
1. Қанша айтқанмен көз көрген деген қиын ғой (“ Боран ”, 8 бет ).
Көз 1) зат. Көру мүшесі.
Көз 2) зат. Аяқтың, (ыдыстың) ең кішкене түрі, кішкентай ыдыс
[ҚТОС, 113 бет].
2. Қоспан өз қолымен ашамай істеп, тұңғыш рет атқа (“ Боран ”, 83 бет).
Қол 1) зат. анат. Адамның бір нәрсені ұстайтын, жұмыс істейтін дене
мүшесі
Қол 2) зат. көне. Әскер, жасақ, жауынгер.
Қол 3) зат. көне. Жөн, ыңғай, лайық [ҚТОС, 139-140 бет].
3. Арада ай өтпей жатып,осының бәрінің қалай өзгеріп кеткенін Жаңыл
байқамай да қалды. (“ Боран ”, 17 бет).
Ай 1) зат. Түнде жерген жарық сәуле беріп тұратын планета.
Ай 2) зат. Жылдың он екіден бір бөлігін қамтитын мезгіл,30 күндік
мерзім.
Ай 3) Біреудің көңілін аудару үшін айтылатын сөз. [ҚТОС, 84-
85бет].
Лексикалық-граматикалық омонимдер
Лексикалық-граматикалық омонимдер тобындағы сөздер әр сөз
табына қатысты болғандықтан түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған
уақытта әр сөз өзіне тән тқлғаларына түрленіп, өзгере береді.
1. Қора маңын тақырлап қоңылтақсып қалған қойлар жаздан бері мал
баспаған беткейдің жұқа қарын кішкене тұяқтарымен үсті – үстіне
тепкілеп құңжындасып жатыр (“Боран”, 3бет).
Жатыр 1) зат. әйелдің, аналық жан-жануарлардың бала, төл өсіп жетілетін
ішкі органы.
Жатыр 2) ет. негізгі етістіктегі істің мезгілге байланысты жайын
білдіріп, күрделі етістіктің құрамында қолданылатын сөз[ҚТОС, 91 бет].
2. Күннің ниеті бұзылса да, Қоспан жемге үймелеген балапандай шүпірлеп
жайылып жүрген қойдың басын оттан жұлып ала алмады (“Боран ”, 3 бет
).
Күн 1) зат. Әлемге жарық, қызу беретін планета.
Күн 2) 24 сағатқа тең уақыт, тәулік [ҚТОС, 117 бет].
3. Кейде түнеріп келген қара бұлт жапалақтап бір жауып өте шығады(“ Боран”,
7 бет ).
4. Қоспан шай ішіп, бойын жылытып, әлденіп алды ( “ Боран”, 81 бет ).
Шай 1) зат. көгеріп тұратын өсімдіктің құрғақ жапырағынан жасалған
сусындық ас.
Шай 2) од. тәйт.ей[ҚТОС, 184 бет].
5. Қырық бесінші жылдың жазы мен күзі той-думанға толы ( “ Боран”, 86 бет
).
Той 1) зат. салтанатты жиын, мереке.
Той 2) ет. тамаққа тою [ҚТОС, 175 бет].
Аралас омонимдер
Аралас омонимдер жоғарыда екі топқа жататын омонимдердің
қасиетін қамтиды. Аралас омонимдер әдетте көп сыңарлы болып келеді.
1.Кенет ауаға шымырлап ызғар кіріп, теріскейде қара бұлт тұтасып келе жатса
да, Қоспан асықпады (“ Боран ”, 3 бет ).
Қара 1) сын. Күйенің, көмірдің түсіндей (түс, бояу).
Қара 2) зат. Аумақ, көлем, сан, мөлшер, шама.
Қара 3) этнограф. Өлікті аза тұтудың белгісі ретінде киетін киім.
Қара 4) Қарапайым, халық арасынан шыққан адам, қара халық, бұқара.
Қара 5) зат. Ірі мал: жылқы, түйе, сиыр.
Қара 6) ет. Көз жіберу, назар аудару [ҚТОС, 131 – 132 бет].
2.Қора маңын тақырлап қоңылтақсып қалған қойлар жаздан бері мал баспаған
беткейдің жұқа қарын кішкене тұяқтарымен үсті-үстіне тепкілеп құнжыңдасып
жатыр (“ Боран ”, 3 бет ).
Қой 1) зат. күйіс қайыратын, тығыз жүнді, уақ мал.
Қой 2) ет. қолындағы затты бір жерге орналастырып қою.
Қой 3) ет. бір нәрсені тастау, істемеу.
Қой 4) мод. болмайды екен.
Қой 5) шыл. бір нәрсенің, істің растығын күшейте көрсететін көмекші
сөз [ҚТОС, 139].
3.Атының ауыздығын алып, отқа жіберіп, Қоспан төбенің басында сүйсіне қарап
тұрған (“ Боран ”, 3 бет ).
Бас 1) зат. анат. Адамның, жан – жануарлардың дене мүшесі.
Бас 2) ет. Жүру, адымдау.
Бас 3) зат. муз. Адамның ең төменгі даусы [ҚТОС, 47 бет].
4.Кейде түнеріп келген қара бұлт жапалақтап бір жауып өте шығады
(“ Боран ”, 3 бет ).
Қара 1) сын. Күйенің, көмірдің түсіндей (түс, бояу).
Қара 2) зат. Аумақ, көлем, сан, мөлшер, шама.
Қара 3) этнограф. Өлікті аза тұтудың белгісі ретінде киетін киім.
Қара 4) Қарапайым, халық арасынан шыққан адам, қара халық, бұқара.
Қара 5) зат. Ірі мал: жылқы, түйе, сиыр.
Қара 6) ет. Көз жіберу, назар аудару [ҚТОС, 131 – 132 бет].
5.Қора маңының отына өзі шауып алған азғана шағырын қосып талшық келе
жатқан (“ Боран ”, 3 бет ).
Қос 1) ет. бір нәрсені екінші нәрсемен біріктіру.
Қос 2) сын. екі , пар, егіз.
Қос 3) зат. адамдардың уақытша тұратын баспанасы [ҚТОС, 141 бет]
6.Қоспанның отарына үш жүз тоқты қосты (“ Боран ”, 3 бет ).
Жүз1) Адамның беті – әлпеті, өңі
Жүз 2) Пышақ, ұстара, қылыш сияқты заттардың өткір жағы
Жүз3) Қазақ халқының жер аумағын бөлімеен байланысты – экономикалық
термин
Жүз 4) Тоқсан тоғыздан кейінгі сан
Жүз 5) Суда малту, жылжу, қозғалу
7. Дүкенге бала жұмсауында да мән бар(“ Боран ”, 4 бет ).
Бар 1) ес. Барлық, бүкіл, тұтас.
Бар 2) ет. Жақында, жуықта, жет.
Бар 3) ет. Кет, жоғал.
Бар 4) үст. Жоқ емес, бар болушылық.
Бар 5) зат. Көбінесе түрегеп тұрып сусын, шарап ішетін орын [ҚТОС, 46
бет].
8. Жастарды желігіп думаншыл болып алды (“ Боран ”, 103 бет ).
Жас 1) зат. Адамның, жан – жануардың т.б. өмір сүру мезгілін
белгілейтін уақыт, жыл саны.
Жас 2) сын. Жас өспірім, жеткіншек, қыз – бозбала.
Жас 3) зат. Жылағанда көзден шығатын сұйық зат [ҚТОС, 89 бет].
9. Жұрт кеш тарады(“ Боран ”, 105 бет ).
Кеш 1) зат. ымырт жабылып,қараңғы түсіп, қас қарайған мезгіл.
Кеш 2) зат. көбінесе кешке қарай болатын ойын-сайық.
Кеш 3) үст. Кейін, соң.
Кеш 4) ет. кешірімету, ғафу ету.
Кеш 5) ет. суды, құмды жаяу кешіп өту.
10.Ойы екі жаққа жүгіреді.
Ой 1) зат.объективтік шындық туралы түсінік,пікір,ұғым.
Ой 2) зат. ойпаң,ойыс,төмен жер.
Ой 3) ет.бір нәрсені шұңқырлап қазу,ортасын үңгу.
Ой 4) од.кісінің көңіл-күйін білдіруде қолданылатын одағай сөз.
Қорыта айтқанда, Т. Ахтанов “Боран” романы тілін талдау барысында
18 омоним сөз теріліп, талдауға түсті. ‟Қазақ тілінің омонимдер сөздігін”
пайдалана отырып әрбір омоним сөздердің мағынасы ашылды.
1.2.Кірме сөздер қолданысы
Кез келген дамыған тіл құрамында болатын өзге тілден енген атаулар
кірме сөздер деп аталады. Кірме сөздердің енуі әр кезеңдегі қоғамдағы
өзгерістермен, өркениеттің ғылым мен техниканың, мәдениеттің дамуымен
байланысты жаңа ұғымдардың, заттардың пайда болуымен, сол ұғыммен немесе
затпен бірге оның атауының да кіруімен байланысты. Бұл тілдердің бір –
бірімен қарым – қатынасының көрінісі. Тілдік қатынас – тілдің ішкі
грамматикалық құрылысы мен сөздік қорына әсер ететін екі не одан да көп
тілдердің өзара байланысы. Тілдік қатынас – әр түрлі этникалық және әр
түрлі тілдерде сөйлейтін топ өкілдерінің араласу қажеттілігінен туындайды.
Нейролингвистика деректері бойынша, адам баласы миының сол жақ бөлігі
негізгі ана тілінде сөйлеуімен байланысты да, оң жақ бөлігі басқа тілді
игеруге икемді. Тілдік қатынас көрші халықтардың бір – біріне жасайтын
табиғи ықпалы арқылы немесе саяси ықпал ету мақсатымен басып алған елдің
тілін күштеп енгізу жолымен жүруі мүмкін.Тәлдәк қатынасты зерттеу қазіргі
кезеңде аса маңызды болып саналады.
Кірме сөздердің тек зат атаулары болуының өзіндік ішкі заңдылығы да
бар, өйткені жаңадан жасалған пайда болған, танылған денотаттық ұғымдардың
атауы ған кірме сөз ретінде енеді. Кірме сөздердің дені соңғы ғылыми
прогресске сәйкес енген әртүрлі ғылым салаларына байланысты терімсөздер
екені анық. Өзге елдің тілінен енген лексикалық бірліктердің ана тіліне
сіңу деңгейі мен құрылымдық-семантикалық түрленуіне, тіліміздегі
қолданысына байланысты былайша бөлу орынды болмақ: 1. Кірме сөздер.
2. Шетел сөздері 3. Экзотикалық сөздер
Кірме сөздерді тарихи қалыптасқан тіларалық байланыс негізінде
қарастыру абзал. Осыған орай, оның құрамында туыстас түркі тілдерінің
бірінен енген сөздер, алтай жүйесінен тарайтын туыстас тілдерден енген
сөздер (моңғол) және туыс емес, өзге жүйедегі тілдерден енген сөздер
болады.
Туыстас түркі тілдерінен енген сөздерді саралау оңайға түспейді,
себебі олардың көпшілігі ортақ сөздер, дегенмен, тілдің дамуында мұндай
сөздер ұшырасады. Ғылыми әдебиеттер мен оқулықтарда араб, моңғол, парсы,
орыс тілінен енген сөздерге терең талдау жасалады [4, 123 – 124 бет].
Парсы тілінен енген сөздер. Парсы тілінен енген сөздер мен араб тілінен
енген сөздер, әдетте, араб – парсы болып бірге қаралады, десек те, қазақ
тілі үшін екі тілмен болған тілдік қатынастың сипаты да, мәні де екі түрлі.
Парсылармен түркі халқының қатынасы көне кезеңдерден бастау алады. Тіпті
сонау Томирис, Зарина заманаларынан бастап – ақ екі халық арасында саяси,
әлеуметтік, мәдени терең байланыс болғаны анық, содан бастап кей заттық
ұғымдар парсы тілінен қазаққа, қазақ тілінен парсыға ене бастаған. Жазу –
сызудың кемдеу дамыған кезінде, негізінен, ауызша енген парсы сөздері
дыбыстық жағынан қазақ тілінің ішкі заңдылықтарына икемделіп, мағыналық
тұрғыдан дамып әбден сіңіп кеткен. Сондықтан да қазіргі қазақ тілінде
парсы тілінен енген деп танылатын сөздерді төл тілдік бірліктерден ажырату
оңай бола қоймайды, олар тіліміздің дыбыстық заңдылықтарымен сипатталып,
грамматикалық құрылымын қабылдап, сөзжасамдық тәсілдермен екіншілік мағына
туғызып, сөздікке реестр ретінде еніп, морфологиялық жағынан толық түрлене
алатын қабілетке ие.
Араб тілінен енген сөздер. Қазақ және өзге де түркі тілдеріне араб тілінің
ықпалының басталуын түрколог – ғалым Ә.Наджип 636 – жылдан басталады деп
жазады. Қазақ тіліне араб элементтерінің ене бастауы орта ғасырда
басталады, оның екі жолы болды: 1) қазақ және араб тілінде сөйлеушілердің
тікелей араласуының нәтижесінде; 2) діни еңбектер мен көркем шығармалар
арқылы болған жанама қатынастың нәтижесі.
Л.Рүстемов қазақ тіліндегі араб – парсы тілдерінен енген
лексемалар жалпы лексиканың 15 пайызына жуық деген пікірді айтан.
Араб тілінен енген сөздер ислам діні арқылы негізделгендіктен, тез
сіңіп, таралды. Өзге семьяға жататын, тілдік дыбысталу сипаты ерекше
атаулардың бәрі дерлік ауызша енгендіктен, айтылуы қазақтың сингармониялық
заңдылығына негізделді, қазақша үндестік, үйлесім тауып, дыбыстық
заңдылықтың ықпалына түсті. Сөйтіп араб сөздері қазақ тілінің бай сөздік
қорына еніп, оны толықтыра, байыта түсті. Синонимдік қатарлардың саны
артты, көпшілігі терімсөздік мән алуға оңтайлы болды. Кірме сөздердің
қолданысы мен қызметінің өзіндік ерекшелігіне байланысты былайша
топтастыруға болады:
1.Қолданыста белсенді жұмсалып, грамматикалық, сөзжасамдық тұлғалармен
түрленіп, сөздік қорға енген атаулар: адам, адамгершілік, азамат, азан,
айбат, ақ, дүние, дін, есеп, ежелгі, жауап, кемел, т.б.
2. Терімсөздік мән алған атаулар: базар, нарық, борыш, қаражат, мәжіліс,
мекеме, ғылым, құн, мемлекет, т.б.
3. Кісі есімдеріне айналған атаулар: Ғали, Әли, Малика, Кәмилә, Рахман,
Рақым, Ғазиз, Әзиз, Маржан, Махаббат, Ықылас, т.б.
Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев араб тілінен енген сөздердің негізгі сөздік
қордағы орны мен қызметтік ерекшелігін терең талдай келіп, олардың мынадай
үш сала бойынша енгенін орынды атап өтеді:
1. Ғылым мен мәдениетке, әлеуметтік өмірге байланысты;
2. Үй тұрмысы мен шаруашылыққа, саудаға байланысты;
3. Дінге байланысты.
Орыс тілінен енген сөздер. Қазақ тіліне енген орыс сөздері
туралы көп айтылып, жазылған. Көрші мемлекеттер болғандықтан, саяси,
мәдени, экономикалық қарым – қатынас екі мемлекеттің арасында ежелден
дамыған. Соның ішінде қазақ және орыс тілдерінің арасындағы тілдік қатынас
туралы жазылған Н.А.Баскаков, В.И.Аваев, И.Г.Добродомов, Ғ.Мұсабаев,
Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев зерттеулерін ерекше атаған жөн. Әдетте, ғылыми
зерттеу еңбектерде орыс тілінен енген сөздерді Қазан төңкерісіне дейін
енген және Қазан төңкерісінен кейін енген кірме сөздер деп екіге
топтастырады. Бұл заңды да. Орыс жазуы толық енбеген тұста қазақ тіліне
енген сөздер аса мол бола қойған жоқ. Сауда – саттық дамып, сол елде
жасалған заттар біздің тұрмысымызға енген тұста, заттармен, құбылыстармен
бірге олардың атаулары да қабылданды: кереует, бөтелке, бәтеңке, пеш,
калош, тәрелке, т.б.[4, 126 – 128 бет].
Жазушы Т. Ахтанов ‟Боран ” романындағы кірме сөздердің қолданысы мынадай:
Парсы және араб тілдерінен еңген кірме сөздер:
1. Қора маңын тақырлап қоңылтақсып қалған қойлар жаздан бері мал баспаған
беткейдің жұқа қарын кішкене тұяқтарымен үсті-үстіне тепкілеп құнжыңдасып
жатыр (“ Боран ”, 3 бет ).
Қора – Қура – шаруашылыққа арналған мекен жай [ПҚТС, 84 бет].
2. - Пай-пай, қыстай жұмыры толып шөп жемеген бишаралар, құшырланып барын
салып-ақжатыр –ау (“ Боран ”, 3 бет ).
Бишара - бичара – Шарасыз, әлсіз, нашар [ПҚТС, 44 бет].
3. Егер екі достың арасы сынып, жарылып барып кайта жалғасса - бұрынгыдан
бетер жымдасып кететін кезі болады (“Боран”,4 бет).
Дос – дуст – Тілектес, тату, сырлас, жақын [ПҚТС, 44 бет].
4. Қоспанға дегенде ұлық басын кішік етіп, ықлас, ілтифат етумен келеді (“
Боран ”, 4 бет ).
5. Бұрын ондайға үйренбеген Қоспан осы жұрт мұны мықтымен жанасып абыройға
әншейін-ақ ие болып жүр ғой деп ойламай ма екен деп қуыстанатын (“ Боран
”, 5 бет ).
Абырой - абруй – ар, намыс, құрмет [ПҚТС, 14 бет].
6. Аспанды түгел жапқан қоңыр бұл сонау күңгірт алысқа барып ұласады (“
Боран ”,6 бет ).
Аспан - асман - көк, жер үстіндегі кеңістік [ПҚТС , 160 бет].
7. Қоспан тез атына мініп,топырлап ыққа қарай ойысқа бастаған қойларын
желге қарсы қайырды (“ Боран ”, 7 бет ).
Тез – тиз - Жылдам, шапшаң, жүйрік [ПҚТС , 167 бет].
8. Уақыт өтіп болар емес (“ Боран ”, 8 бет ).
Уақыт – уақыт – Мезгіл, кезең [ҚТАПС , 176 бет].
9. – Ал, Жаңыл бізге сақтаған сыбағаң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz