Жағымсыз эмоциялардың адам денсаулығына әсері және оны түзету жолдары
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3
І. Бөлім . Эмоцияның формалары және негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Эмоцияның негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2. Жеке адам – қасиеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 11
1.3. Жеке адамның эмоциялық шеңбері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ. Бөлім. Жағымсыз эмоциялардың адам денсаулығына әсері
және оны түзету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 23
2.1.Жеке адамның деңсаулығы және невроз науқастықтын пайда болу себептері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 23
2.2. Жағымсыз эмоцияларды түзету жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
III. Эмоция туралы психологиялық
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 35
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 40
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
Кіріспе
Адамның іс-әрекетінде, мінез-құлқында психоэмоционалды тепе-теңдіктің
бұзылуы - қызғаншақтық, тез ренжіп қалу, өктемдік көрсету, дау-жанжалға
берілгіштік бүгінгі қоғамдық жағдайға тән құбылыс болып отыр.Сондықтан
психолог маман осы эмоциялардың адам бойында жағымдыларын қалыптастыру
саласында еңбек етеді және түрлі себептерге байланысты туындаған немесе
байқалған жағымсыз эмоциялардың денсаулыққа зияндығын анықтап ,оны жою
жолдарын қарастырып зерттеу бүгінгі психолог маманының негізгі
міндеттерінің бірі.
Қоршаған ортада кезіккендердің бәрі адамда оларға деген қандай да
бағамдау қатынасы мен сезімдер пайда етеді. Олардын бірі ұнап - қуантса,
екіншісі - қапаландырып, жек көрушілік тудырады Сезім түрі сан - алуан.
Төңіректегі нысандардың жеке қасиеттері мен сапаларының өзі де адамнын
белгілі эмлциясына себепші болады. өмір жағдайлары мен тұрмыс оқиғалары
күрделірек болуы эмоцияның тууына себепші келеді. Эмоция аукымы өте кең:
өкініш пен қанағаттану, қуаныш пен қорқыныш, тандану мен жеркену - мұндай
сезім турлерін шексіз келтіруге болады. Сезім - бұл адамнын қоршаған болмыс
заттары және құбылыстарымен қатынас жасауынан туындаған әрқилы формада
көрініс беретін толғаныс, күйзелістері. Адам сезімі тіршілік үшін керекті
де пайдалы қасиет. Толғаныссыз өмір-өшкен өмір ұлы ғұлама А. Науаи
Сезімсіз адам-кесек, махаббатсыз адам-есек- деген екен. Көп сезімдерге
адамнын өзі құштар. Егер сол сезімдер қандай да себептермен болмай қалса,
адам эмоциялык ашырқауға келіп, онын орнын толтыру үшін ән күй тыңдайды,
әсерлі фильмдер көріп не қым-қигаш оқиғалы кітаптар оқиды.
Психолагтар көп заманнаң бері осы сезім мәселесін төркінін ашумен
айналысуда. XYIII-XIX ғасырларда бұл сұрақ, төнірегінде ортақ көзқарас
пайымдалмады, дегенмен интеллектуалистік теория бағыты кен оріс алды. Бұл
бағыт мәні-адамдағы барша органикалық көріністердін негізі психикалық
құбылыстардан деген тужырымнан шығарылды. Неміс психологі Гербарттын
ұйғарымы бойынша барша сезімдік дүниенін ірге тасы елестер деп саналды. Бұл
теорияға орай сезім-елестер арасындағы байланыстарға сай қарама-
қайшылықтарға жауап ретінде жузеге келеді. Мысалы, дүниеден өткен адамнын
бейнесін тірілермен салыстырудан қайғы пайда болады. өз негізінде бұл кейіп
ырықсыз көз жасын төгуге не жалпы қасіретті күй білдіруші әрекет-қылыққа
себепші болады.
Неміс ғалымы В. Вундт та осы бағытты қолдады, бірақ онын тұжырымдары
эклектикті, яғни әртүрлі психологиялық қарама-қарсы көзқарастарды қалай
болса, солай қоса салуға негізделген еді. Оның пікірінше эмоция-бұл алдымен
сезімінің елес жүрісіне тікелей ықпал етуімен сипатталатын адамнын ішкі
өзгерістері, ал кей жағдайда, ішкі өзгерістердін сезімге әсері, ал
органикалық процестер- эмоциянын салдары ғана.
Эмоцияның казіргі заман тарихы У. Джемстін 1884ж. жарияланған Эмоция
деген не атты мақаласынан басталды. У. Джемс және бұған байланыссыз Г.
Ланге пайымдаған теория бойынша: сезімнің туындау себебі-сыртқы ырықты
коғалыстар, сонымен бірге, ішкі ырықсыз жүрек толғаныстарынан болатын
адамның кейіп өзгерістерінен. Осы өзгерістерден туындайтын адам әсерлерінін
бәрі - эмоциялық күйді танытады. Біздің кайғыруымыз - жылағанымыздан;
корқуымыз - калтырауымыздан; қуанғанымыз - күлгенімізден У.Джемс.
Сонымен, эмоция салдары болған дене шетіндегі перифириялык органикалық
өзгерістер, ғалымдар ойынша, сезімдер себебіне ауысады. Осыдан эмоциялардың
ырықты реттелуінін қара дүрсін түсініктемесі беріледі мысалы, ұнамды
эмоцияга тән әрекеттерді әдейі жасаумен қажет болмаған касірет сезімін
басуға болады- мыс.
Джемс –Ланге тұжырымы бірқатар көзқарастардың пайда болуына әсер
етті. Психологтардың үлкен тобы сезімді жай-күйлік қалып аймағынан шығарып,
дененін әсер еткен жағдайға, оқиғаға болған жауап әрекеті деп танығанды жөн
көрді. Мұндай түсінік Ч.Дарвин енбектерінде де берілген. Эмоциялық
әрекеттердін көбі өздерінің пайдалы болуымен қажет, мысалы, жануар каһары
жауын корқыту үшін керек, немесе олардын кейбірі өткен эволюциялық дамудын
бір кезеңінде қажет болған әрекеттердің нәсілден нәсілге ауысып келе жатқан
қалдығы рудимент.Мысалы, алақанның қорқыныштан дымқылдануы бір уақыттары
біздің маймыл тектес бабаларымызға кауіп қатер төнгенде ағаш бұтақшаларын
берік ұстауға жәрдемін тигізген. Кейін бұл теорияны Э.Клапаред жалғастырды.
Ол кандай да бір сезімнін туындауы - адамнын кезіккен жағдайға икемделе
алмауынан адаптация. Егер адам қашып, құтыла алатын болса, ешқандай
қорқыныш сезіміне түспейді - деп жазады.
Ендігі бір окшауланған теориялар тобы сезім табиғатын адамның ақыл-ой
когнитив мүмкіндіктерімен байланыстырады. Олар ішінде Л. Фестингердін
сана үйлесімсіздігі когнитивті диссонанс теориясы өз алдына. Бұл
көзқарастын мәні: адам бір нысан жөнінде біріне бірі психологиялық қарсы
екі пайым ортасында тандау ете алмай, кұйзеліс эмоциясына тұседі, яғни
санадағы білімдер үйлесімсіздігінен жағымсыз сезім пайда болады. Ал іс-
әррекеттін нақты нәтижесі мен көзделген ниет озара сәйкес келсе, адамда
жағымды сезім туады.
Ақыл-ой үйлесімсіздігінен құтылудын екі жолы бар :
1) өз ниетінді шындыққа сәйкес өзгерту;
2) ниетке сәй болатындай әрекеттін жана жолдарын іздестіру. Сонымен
когнитивтік теория адамнын сезімдік кейпін онын әрекет, қылықтарынын
негізгі себепшісі ретінде қарастырады.
Бұл эмоциялар психологияда жетекші ниеттер аталган В.К.Вилюнас эмоциялық
құбылыстар тобына - жетекші ниет, яғни басталған ішкі не сыртқы іс-әрекет
ізімен туындайтын сезімдер кіреді. Бұлар сол әрекеттердін орындалуына
тиімді не кедергі болған жағдайларға үміт, ыза, жетіскен нәтижелерге
қуаныш, өкініш немесе қалыптасқан не мүмкін болар ситуацияларға
катерлену, сенімді болу субъектін қатынасын сипаттайды. Мұндай сезімдік
толғаныстар жетекші ниеттерге негізделгенінен әдейі немесе ырықты деп
аталады. Осыдан, көзделген мақсатқа жетуде алда шыққан кедергі бір тұрлі
сезім туындатса,енді сол кедергі жаудан қутылуда пайдалы болуымен екінші
бір сезім пайда етеді, яғни ырықты сезімдер нақты жағдайда, сол сәттегі
өмірлік маныздылыққа орай байқалады.
Адам не үшін күрессе, соны жан тәнімен жақсы көріп, неге қарсы
күрессе, соны өлердей жек көріп отыруы керек.Эмоциялардың адамның
дүниетанудағы алатын орнын В.И.Ленин орыс библиографы Н.А.Рубакиннің (1862
– 1946 ) Кітаптар әлемінде кітабына берген пікірінде адамның шындықты
іздеуі адам эмоциясынысз еш уақытта болмағанын және болуы мүмкін емес деп
өте жақсы көрсеткен.
Осы жағдайларға байланысты оны одан әрі тереңірек түсініп, зерттеу
мақсатында курстық жұмысымның тақырыбын Эомцияның негізгі қызметтері -
деп алдым.
І. Бөлім. Эмоцияның формалары және негізгі түрлері.
1.1 Эмоцияның негізгі түрлері
Көрсеткен қасиеттерін теориялық жағынан есепке алып, эмоцияның
формаларын және сансыз көп түрлерін айқындауға болады. Бірақ белгілі, жақсы
кейбіреулері ғана жеткілікті суреттелген. Мысалы, американдық психолог
К.Изард фундаменталды он эмоциялардың түрлерін көрсеткен.
Қызығушылық-қозу жағдаяттарға сыю, ой-өрісті кеңейту, білу, зерттеу
ықыласы, біреуге немесе бір нәрсеге әуесқойлық және сезім құшағында
күйзелу. Тиімді, өсірсе, танымдық мотив (түрткісі) іс-әрекеттің мағынасына
сәйкес және күштілігі жеткілікті көрінеді. Қызығушылыққа қарама-қарсы
эмоцияны зерігу деп атаймыз. Ол монотондық жағдайда туады. Субъектінің
тиісті пәнімен немесе ақпараттармен ерекше қарым-қатынас және жаңа
жағдаяттармен қақтығысқанда қызығушылық эмоциясы күшейеді. Таңырқау қызығу
эмоциясына жақындау, қарама-қайшылық, ерекшелік жаңа ұқсас жағдаяттарда
туады. Бірақ тез уақытта өтетін эмоция болып корінеді. Күшті танымдық мотив
ретінде корінеді, соңғы әрекеттерді итермелейді, яғни айқындау, білу,
анықтау, көз жеткізу, т.б.
Қуаныш эмоциясы адамның мүмкіншіліктерін және негізгі түлғалық
қасиеттерін жүзеге асыруда пайда болады. Қоршаған әлеммен және басқа
адамдармен, өзімен қанағаттану сезімімен жене өмірге қанағаттану күйі.
Оптимизм және мүмкіншілігін кеңейту күштің көбею сезімінен байқалады.
Эмоция азабы өмірлік мақсатқа жетуге ұмтылысқа кері әсерін тизе отырып
туындайды. Азапқа, жеке ар-намысқа тию, адамдардың қорлауы, алаяқтық,
қуаныш күйін талдау адам құңдылықтарын келеке етуіне себеп болуы мүмкін.
Адамдарға азапқа қарысы болып, кек алу мақсаты күш береді. Күшті азап
аффектіге және ашық күреске айналып кетуі мүмкін. Бүл жағдайда адамның
өзіндік бақылауы, саналы түрде басқару мүмкіншілігі шектеледі, тіпті өз
әрекетін жоғалтады. Көп жағдайда азап басқа адамдарға қарсы бағытталуы,
сондай-ақ ол бағыт сезіне бағытталуы мүмкін.
Ұялу эмоциясы субъектінің өзіне, көзқарасына, ойына, тұлғалық
қасиеттеріне, қатынастарына, сыртқы ерекшелігіне сәйкес емес іс-
әрекеттерін жасаған кезде туады. Бұл күйзелісте субъект өзін басқалармен
салыстырғанда жаман, қолынан ештеңе келмейтін, әлсіз, кішкентай, ешнәрсеге
жарамайтын, ақымақ, тартымсыз, жол болмағандай сезінеді. Оған басқалар оның
қемшіліктерін көріп, жеке керетіндей керінеді. Сондықтан ол басқа
адамдардан өзін алшақ ұстап, жат жүруге даяр болады. Ұялудың жеңіл
формасы - қызару. Ұялу интеллект жұмысын тоқтатады, адамның әрекеті
мен қылықтарына қатты өсер етеді, сананы жаулап алады. Тұлғаны қорғаныш
механизмдері белсендендіреді. Өмірдегі түрлі жағдайлар ұялу мен одан
адамгершілік деңгейде құтылу- тұлғалық борыш.
Ұялуға қарама-қарсы эмоциялық күй-мақтаныш эмоциясы.Ол моральдық-
эстетикалық талаптардың жоғары деңгейінде туындайды. Ол өзінің
мағыналылығын, артықшылығын, құндылығын басқа адамдардан жақсы лебіздер
естіген кезде сезінеді. Ұялу мен мақтаныш эмоциясы негізінде адамда өзіне
қатысты тұрақты дамуы жүреді.
Айну эмоциясы субъектінің моральдық-эстетикалық талабына сәйкес емес
жағдайларда, объектілерде, құбылыстарда немесе адамдарда туындайды. Бұл
адамның қылықтары, ойлары, тілектері, нақты заттары, іс-әрекет кемістігі
жөне т.б. эмоциясы сәйкес объектіні өзгертуді, жақсартуды, жетілдіруді,
жоюды немесе одан алшақ жүруді тудырады.
Жек көру эмоциясы айнуға мағынасы ұқсас келеді, бірақ өзінің қосымша
ерекшелігі бар. Ол сәйкес объектіні өзгертуді, жақсартуды, жетілдіруді,
жоюды немесе алшақ жүруді тудырады. Сонымен қатар ол жек көрген адамнан
немесе топтан өзін алшақ ұстап, өзінің артықшылығын, ар-намысын сезінеді.
Өзін кінәлау эмоциясында адам өзінің кінәсін мойындайды, өзінің оған
қатысына немесе шығынға жауапкершілігіне, басқа адамдардың жайсыздығына,
жолының болмауына өзін кінөлі сезінеді. Бүл кезде ол озін-езі кінөлайды
және окінеді (үлгерген жоқпын, істей алмадым, ескерте алмадым, кең пейілдік
көрсете алмадым жене т.б.), көбінесе өзінің кінәсін анықтауға тырысады
(зардап шегуге көмектесу, кешірім өтіну, түсіндіруге тырысу). Тұлғаның
негізгі кемелдену көрсеткіші - ол өзінің қылығына жауап беру жөне кінә
сезімін сезіну, кінәсін ақтауға тырысу.
Қорқыныш эмоциясы адамның түлғалығына немесе дене бітіміне, өміріне
қауіптің төнуі кезінде пайда болады. Қауіп төну деңгейіне байланысты
сенімсіздік жағдай, мазасыздану, жамандықты сезіну, қауіптілігін қамтамасыз
ете алмау, қауіп, күшті қорқыныш бақылауға келмейтін аффектіге айналуы
мүмкін. Адам өзінің күштілігін немесе батылдығын осы сезімдерден өткенде
бағалайды.
Кез келген адамның өзінің қайталанбас эмоционалдық қоры болады. Бұл
нақты эмоциялық бейімділікте: қуанышта, қайғыда, қызығуда, кінәні сезінуде
көрінеді. Эмоционалдық таңдауына байланысты тұлғаның эмоционалдық типтерін
анықтауға болады.
Эмоциялық күйзелістердің негізгі қасиеттері
Адамның эмоциялық өмірі бірінен соң бірі келетін күйлердің әр
алуандығымен және қайталанбайтындығымен ерекшеленеді. Бірақ эмоциялар әр
алуандығына қарамастан мынадай ортақ қасиеттермен сипатталады: сапалы
белгі, интенсивтілігі мен ұзақтығы. Олардың қасиеттері мен арақатынасына
байланысты эмоцияның түрлері мен формаларын ажыратуға болады.
Эмоцияның көрінісі - бұл әрбір күйзеліске өзгешелік пен қайталанбастық
беретін сапалы сипаттама. Ол эмоцияның негізінде жатқан қажеттіліктің
сипатымен анықталады. Әрбір қажеттілік жеке, тек соған ғана тән эмоциялық
бояумен бірге жүреді. Мысалы, тамаққа деген қажеттілік эмоциялық бояудың
бір типін, танымдық - екіншісін, жыныстық - үшіншісін тудырады. Сәйкесінше,
боялуына байланысты эмоцияларда қажеттілік қанша болса, қажеттілік соншама
болады.
Эмоциялық көріністі сөзбен жеткізу мүмкін емес. Оны тікелей бастан
өткізу керек.
Эмоцияның белгісі эмоция қандай болса да субъективті жағымды және
жағымсыз жағына сәйкес келеді. Ол сәйкес эмоциогенді жағдаяттың пайдалы-
зияндығының субъективті көрсеткіші болып табылады. Белгісіне байланысты
жағымды, жағымсыз және екі жақты (амбивалентті) эмоцияларды атайды.
Жағымды эмоциялар ситуацияның жөне оқиғаның адам үшін пайдалы
екендігін көрсетеді Олар қажеттіліктер қанағаттанғанда немесе осыған
септігін тигізетін жағдаяпарда пайда болады. Жағымды эмоциялар адамға
пайдалы. Біздің рахаттануға деген талпынуымыздан қанағатганбаушылықтан
туатын жағымсыз эмоциялар адам үшін сәйкес жағдаяттар мен оқиғалардьщ
зияндығьш корсетеді. Олар қажеттіліктердің үзақ қанағаттанбауынан және
соған кедергі келтіретін жағдаяттарда пайда болады. Олар сөйкес*
жағдаятгардан шығуға, жеңуге немесе жоюға бағьпталған орекеітсрді оятады.
Екі жақты эмоциялар белгілі бір арақатынаста жағымды да, жағымсыз да
күйзелістерді қатар алып жүреді. Олар адамның қоршаған ортамен қарым-
қатынасьшың күрделілігін және қарама-қайшылығын көрсетеді.
Эмоцияның күштілігі - бүл„олардың сандық сипаттамасы. Ол екі фактормен
анықталады: сәйкес қажетгіліктің қанағаттанбағандық деңгейімен жөне оның
қанағаттануына эсер еткен жағдайлардың күтпеген жерден болғандығымен.
Бұл жердегі зандылық мынада: қажеттілік және субъект үшін оның
қанағаттануына кедергі келтірген жағдайлардың ойламаған жерден болуы қандай
күшті болса, бүл. жердегі эмоцияның күйзелісі де сондай күшті болады. Осы
факторлар арқылы адам-ның эмоциялық реакцияларын басқаруға болады, яғни
олардьщ күшеюіне немесе әлсіреуіне эсер етуге болады. Күштілігіне бай
ланысты эмоциялардың көп түрін белуге болады. Аз көрінетін және нашар
сезілетін түйсінудің эмоциялық жағынан бастап, күшті, қысқа уақыттық,
бақылауға және басқаруға келмейтін аффектілермен аяқтауға болады.
Ұзақтық эмоцияның уақытша сипаттамасы болып табылады. Ол адамның
эмоциогенді жағдаяттары мен (шьшайы немесе ойдағы) байланысының ұзақтығына
байланысты және сәйкес қажеттілік қанағаттанбаған күйде түрған уақытқа
байланысты. Осы факторлар арқылы эмоцияның ұзақтығын алдын ала өзгертіп,
яғни оның созылуына немесе қысқаруына эсер етуге болады. Созылу уақытына
байланысты эмоцияның түрлері өте көп, қысқа уақыттың аффектілі реакциядан
бастап бірнеше күнге созылатын эмоциялық күйлермен аяқтауға болады. Мысалы,
көңіл-күйді алуға болады.
Қазіргі кезде балалар эмоциясына көп эсер ететін теледидардағы
бағдарламалар мен компьютерлер. Қазіргі түрлі техникалар мен электроникалар
адам тұрмысы мен өмір сүруін жеңілдетеді, бірақ ар-намысынша тырысып, биік
деңгейде өмір сүру үшін не керек? Рухани, моральды қүндылықтармен байытып
(жәрдем беруге, адамгершілікке, өнерге, әдебиетке, поэзияға, т.б.),
толықтыру қажет. Мысалы, адамдардың өмірін компьютермен салыстырсақ,
компьютердің адамдарға қарағанда мүмкіншіліктері біршама артық. Компьютер
адамдардың ғылыми-зерттеу жұмыстарында, өндірісте, оқуда тиімді (жеңідету,
тездету, тереңдету) жағдайларды туғызады, техникалық, экономикалық
прогреске жол ашады. Бірақ та ақыл-ой еңбегін жеңілдете отырып, ол адамның
жалпы дамуын шектейді, яғни ақыл-ой дағдылары тиісті деңгейге көтерілмейді.
Балалардың қиялына, логикалық ойлауына, ырықты ес процестеріне тиісті
тосқауыл қояды. Компьютер балалардың ішкі әлемін өз экраны сияқты
тарылтады. Олардың ақыл-ойын қарапайым сезімсіз интегралды сұлбаға
айналдырады. Компьютердің есінде жан, жоғары сезім туралы түсінік жоқ. Тек
қана жан адам баласының ойын мынадан: өзара тақыр есептесуден сақтайды. Жан
ғана адамның ақыл-ойын жоғары сезімдермен (жоғары махаббат, адамдарға ақ
ниетпен қарау, әлемді сүю, т.б.) сәулелендіреді. Дамыған жан адамның ақыл-
ойын қатыгездіктен, салқынқандылықтан, адамзатқа зиян келтіретін ойлардан
сақтайды. Осыны түсіне отырып, белгілі неміс жазушысы Ремарк былай деп
жазған: Мен ғажап уақытта өмір сүргенмін, талай ғылым жетістіктерінің (газ
пеші, электрлі тұрмыс құралдары, т.б.) куәгері болдым. Көп қиындықтарды
ғылым арқылы жендік. Бірақ та адамдар осы уақыттың арасында өзгерген жоқ.
Адамдар бір-біріне жақын болғысы келмейді және жақсармады.
Қорыта айтқанда, адамдардың сезімдерін байытуда ғылымның, техиканың
түрлі жетістіктері басты рөл атқармайды. Адамдарға жоғары сезімдер ақыл-ой,
адамгершілік, эстетикалық сезімдері қажет.
Стрестен шығудың жолдары.
Стресс кім-кімге де тән құбылыс әрі і табиғи жағдай. Стресс кезінде
организм жүйесінде
бір қалыптағы тепе-теңдік бұзылады Мысалы, егер сіз жатсаңыз және
тынықсаңыз, тәніңіздегі барлық қызмет жүйесі теңгеріледі, тыныштанады. Енді
сіз тұрдыңыз дейік,
сіздің организміңізде манағы бір қалыпқа түскен тепе-теңдік өзгеріске
ұшырай бастайды. Мидағы қан төмен қарай тебеді, сөйтіп ағзадағы күйзеліс,
яғни стресс мида болады. Көзді ашып-жұмғанша осы стресті жою механизмдері
іске қосылады. Мысалы, қанға күретамырларды тарылтатын және жүректің
қағысын жиілететін заттар бөлініп шығады. Бұл мидағы қалыпты қан айналымын
қалпына келтіру үшін қажет. Ағзадағы өзгерістер осылайша өздігінен реттеле
береді. Тірі организмнің қызметінде динамикалыц тепе-тендік процесі –
физиологиялық процестер жағымды жаққа қарай да , сондай-ақ жағымсыз жаққа
да ұдайы құбылып отырады. Демек, стресс тіршіліктің ажырамастай бір бөлігі
болып табылады.
Стресс жағдайынан тепе-теңдік жағдайға оралғаннан кейін ағза жұмсалған
шығындарды белгілі қорда жинайды және қалпына келтіреді. Осының
нәтижесінде. организм әр турлі стрестік жагдайларға жаттыға түседі.
Организмнің ресурсының жұмсалуын және қалпына келуін тыныс алу және тыныс
шығарумен салыстыруға болады. Стрестің басталу сәтін тыныс алумен
ұқсастыруга болады - мұнда энергетикальқ шығындар болуға тиіс. Стрестік
жайттардың әсерінен кейін қалыпқа келу тыныс шыгаруға ұқсас, бұл кезде
бұлшьқ еттер мен ағзалар оттегіне және қоректік заттарға қанығады.
Сөйтіп, стрестің пайда болуы мен оның қалпына келуі тыные алу мен
тыныс шығару процесіне ұқсас және тірі организмде тіршілік процестерінің
негізін құрайды.
Егер қалыпқа келу жетклікті болса, онда ағза стресс туғызушының
әсерінен күштірек болады. Бұл жаттықтырушы немесе физиологиялық стресс.
Егер біз стрестен кейін организмнін толық қалпына келуіне мумкіндік
бермесек және оған қосымша салмақ жүктесек, ағза соңында өздігінен
бұзылады. Стрестің осындай бұзғыш әсері дистресс деп аталады.
Бұдан шығатын қорытынды, стрестен кейін ағза энергетикалык шығынды
толық қалпына келтіруі тиіс. Қалпына келгеп қорды қайтадан, тағы да
жұмсауға тура келеді. Стресс қарқыны күшті дене еңбегімен айналысуға
дайындау үшін ағзаны белсенді етеді, яғни кез келген стресс қарқынды дене
еңбегін қажет етеді. Мысалы, денеге түсетін жүктемелерді алайық.
1. Физикалық жүктеме. Бұған әртүрлі температураның әсерін жатқызуға
болады;
2. Тамақтану. Әдетте шамадан тыс ас қабылдау, бұған ашығуды да жатқызады;
3. Жыныстьқ қатынас. Бұл да денеге салмақ түсірудің бір әдісі;
4. Нашақорлар.Бұған алкоголь, темекі, әртурліуыттарда(соның ішінде
тамақтан улану) енеді;
5. Аурулар.
Енді стресс кезінде оның орнын толтыру үшін не істеледі. Кейбіреулер
стресті физикалық тәсілмен бәсеңдетуге ұмтылады - алысады немесе жүгіреді.
Бұл стрестен құтылудың табиғи жолы. Басқалар тойып тамақтанады немесе,
керісінше, ашығады. Біреу алкоголь ішуді дұрыс деп санаса, екінші біреу
темекі тартуды жөн көреді.
Кейбірееу жыныстық қатынас арқылы жоюға тырысады. Келесі біреулері
мұның бірде-біреуін қолданбайды, сондықтан оның орнына келуі қандай да бір
жедел немесе созылмалы ауру арқылы білінеді.
Мұның бәр де денеге салмақ түсірудің әр түрлі тәсілдері- ағза
тіршілігін жалғастыру үшін стресс зардаптарын жою ушін стресс кезінде
түзілген сол қуатты жұмсау.
Осылайша, стресс кез келген тірі организм тіршілігінің табиғи процесі
болып табылады. Стресс тәннің қуат қорын шоғырландырып, оны дене жұмысына
жұмсайды. Дене жұмысын (немесе денеге тусетін жүктеме) негізгі бес негізгі
тәсілін аяқтауға болады: дене жүктемесі (бұлшық еттік), тамақтану (шамадан
тыс тойып тамақтан)' немесе ашығу, бұған су ішуді де қосуға болады),
жыныстық қатынас, есірткілер (уыттар) және аурулар арқылы. Осылардың ішінде
қарқынды дене жүктемесі - ең табиғи тәсіл. Денеге түсетін басқа
жүктемелердің түрлері көбінесе суррогаттар, дәлірек айтқанда - үстемелер
болып табылады.
Стресс өздігінен қауіпті емес, стресс кезінде адамзат қоғамында
табиғилыққа қарсы қалыптасқан созылмалы мінез-құлық қауіптірек.
Стресс ағзаның мүмкіндіктерін белсенді етіп, оны дене еңбегіне
дайындайды. Бұл - кез келген тірі организмге тән табиғи құбылыс.
Организмге түскен кез келген жүктемеден кейін толыққанды демалыс,
ұйқы, толық бәсеңсу керек. Айталық, тойып тамақтанғаннан кейін ашығу
кезеңі, алкогольдан, жыныстьқ қатынастан кейін өмірді белгілі бір уақытқа
дейін тоқтата тұру. Аурудан кейін де одан толық айығу кезеңі болуы тиіс.
Осы кезеңдер ішінде ағзаға қосьімша салмақ түсірмеу керек, яғни қатты
тоңуға, қатты ыстықауға, қатты тойып тамақтануға, спирт ішімдіктерін ішуге,
қатты ашулануға, мазасыздануға, денеге шамадан тыс салмақ түсіруге болмайды
Осы айтылгандарды орындаған жағдайда стрестің қауіптілігі азая түседі.
1.2. Жеке адам қасиеті
Психологияда барлық мәселелер ортасында - адам факторы, адам тулға
ретінде, барлык әлеуметтік қатынас жиынтығы ,т.а. психиқалық дамуы
анықталған денгейге жеткен адам. Әлеуметтік қатынастар субъектісі әрі
әлеуметтік мәнді қасиеттердін иегері ретінде әрбір адам- жеке адам болып
сипатталады.
Жеке адам тусінігімен қатар біздің қолданымымызда адам , дара
адам индивид, даралық индивидуальность терминдері бірге жүр. Бұл
тусініктердін әрқайсысы өз ерекшкліктерімен ажыралады, бірақ бір-бірімен
тығыз байланысты. Осылардын ішінде ең жалпыланған , көп қасиеттердін
бірігімін - адам тусінігі қамтиды . Адам-өмір дамуынын ең жоғарғы
денгейінің көрінісі, коғамдык енбек барысының жемісі әрі табиғат пен
әлеуметтік болмыс тұтастығын андататын тіршілік иесі. Алайда, адам
әлеуметтік-тектік мәнге ие болғанмен, ол жалпы табиғат туындысы ретінде -
дара адамдық индивид сипаты жағынан жанды мақұлық дүниесінен
бөлектенбейді.Дара адам - homo sapiens тектілердін өкілі, адамдық даму
нышандарының иесі- нақты адам. Даралық- нақты адамның табиғи және
әлеуметтік қабылдаған қайталанбас ерекшеліктері мен қасиеттері.
Жеке адам тусінігіне байланысты ең алдымен адамнын қоғамдық мәнді
сапалары еленеді. Адамның әлеуметтік мәні оның қоғаммен байланысында
қалыптасады да көрініс береді.Әрқандай қоғамға орай адамның қасиет, сапа
өлшемдері эталон әрқилы келеді. Қоғам социологиясы нақты қоғамның
психологиялық типін анықтап отырады.
Жеке адам көп сатылы құрылымға ие. Осыдаң жеке адам психологиялық
құрылымының ең жоғары да жетекші денгейі-қажеттік-себеп аймағы- жеке
адамның бағыт- бағдарынан, оның қоғамға, басқа тұлғаларға, өзіне
қатынасынан және коғамдык әрі еңбектік міндеттерінен туындайды. Сонымен
бірге, жеке адам үшін мәнді құбылыс тек оның ұстанған бағыттары ғана емес,
оның өз қатынас мүмкіндіктерін іске асыру кабілеті де үлкен маңызга ие. Ал,
бұл өз кезегінде адамның іс -әрекеттік икемділігіне, оның қабілеті, білімі
және ептілігіне, көніл-күй, еріктік және ақыл-ой сапаларымен байланысып
жатады.
Адам өмірге дайын кабілет, мінез және қызығуларымен келмейді, бұлардың
бәрі белгілі табиғи негізінде адамның өмір барысында қалыптасады. Адам
тәнінін негізі, яғни генотипі оның анатомиялық-физиологиялық
ерекшеліктерін, жүйке жүйесінің қозғалысың динамика белгілейді.
Биологиялық құрылым иесі-адам өткен әлеуметтердің білім, салт,заттай және
рухани мадениеті күйінде топталған өмір тәжірибесің игерумен ғана жеке адам
дәрежесіне көтеріледі.
Жеке адам дамуы- өз мүмкіндіктерің үздіксіз кенітіп қажеттіліктерін
арттырып барумен байланысты. Осы даму деңгейі нақты адамға тән болған қарым-
қатынастар аймағымен өлшенеді. Даму дәрежесі мардымсыз түлғаның адам аралық
қатынастары да өте жай, күнделікті тіршілік күйбенінен аспайды. Ал даму
денгейі жоғары болған адам өзінің рухани мәртебелігімен, қоғамдық мәнді
қүндылыктарымен ерекшеленеді.
Әрбір дара адам өзінің қоғамдағы өмірлік әдептерін реттеумен
кунделікті тіршілік проблемаларын шешіп барады. Бірдей қиыншылық,
кедергілердін шешімін әр адам өз әдіс, тәсілдерімен табуы мүмкін. Осыдан,
жеке адамды танып, білу ушін сол адамның алдында тұрған өмірлік
міндеттерін, оларды іске асыру жолдары мен өмір барысында ұстанған
принциптерін жете білу қажет.
Жеке адамның дербестігі оның ең жоғары психикалық сапасы - рухани
дүниесімен ұштасады. Рухани дүние дегеніміз адам мәнінің ең биік көрінісі,
оның жалпы адамзаттық инабат парызды түсіне білуі, болмыстағы өз орнына сай
қызмет ете алуы. Жеке адамның рухани жетілгендігі - бұл жоғары дәрежедегі
саналық жеткілу, ізгі мураттарды басшылыкқа алу, сонымен бірге, жаман
ниеттер мен мезеттік шен-шекпеннен, жалған белсенділік пен өтірік-өсектен
өзін аулақ ұстай алуы. Ал адамның мұндай қасиет, сапаларды өз бойына дарыту
көбіне қоғамдық салтқа тәуелді. Қоғамның даму дәрежесі неғұрлым төмен
болса, ел ішінде баршаны бірдей тенестіру принципі өріс алады да, ондай
қоғам мүшелерінінң көбі құлдық бағыну күйінен арыла алмайды.
Дербестігінен айырылып, өз бетінше ой жүгіртпеген адам, өзін түлғалық
дамыту ниетінен ажырап қалады.
Жеке адам сапалары сол адамның араласқан қатынастар өрісіне, әртүрлі
әлеуметтік өмір аймағында қызмет ете алу кабілетіне байланысты келеді.
Шығармашыл тұлға тікелей қоршаған әлеумет шенберінде қалып қоймай, өзін
ауқымды қоғам аймағы негізінде қалыптастыруға ұмтылыс жасайды. Мұндай адам
бойында өзі жасаған қауымнын, тіпті бүкіл қоғамның болашақ өркениеті
көрінеді, ол өз дәуірінін сапалық денгейінен кош ілгері журеді.
Жеке адамнын өз дербестігіне ие болуы, онын тұйық әлеуметтік топқа
бағынышты еместігін көрсетуімен бірге сол адамнын жоғарғы денгейде
кемелденгенінін дәлелі.Жеке адамның дамуы, яғни оның әлеуметтік үнамды
қасиеттерінің қалыптасуы белгілі қоғамдық қолдау мен әлеуметтік қажетсінуді
керек етеді. Дара адамның жеке адам санатына көтерілуі ушін манызды
факторлар: идентификация , яғни дара адамның өзін басқа адамдармен
теңестіре, қоғам талабына сай болу ниетімен қалыптасып бару процесі;
персонализация - дара адамның өз басының баска адамдар өміріңде кадірі
барын түсіне білуі, сонымен бірге, нақты әлеуметтік топта өзінін кісілік
мұмкіндіктерін іске асыра алуы.
Баска әлеумет мүшелерімен жеке адам өз Мені негізінде қатынасқа
түседі. Ғылымда жеке адамдык рефлексия деп аталған бұл Мен ұғымы өзі
ішінде әр адамның өз жөніндегі танымың, өз мүмкіндіктерін және өз кадірін
сезе білу сияқты сапаларын қамтиды. Жеке адамның өзіне өзі берген бағасының
астам не төмен болуынан сол адамнын ішкі жан арпалыстары келіп шығады.
Адам өмірі нақты тарихи - әлеуметтік аймақта жүріп жатады. Дуниелік
жағдаяттар өндіру ерекшелігі, тутыну аймағы, әлеуметтік қатынастар адамнын
тұрмыс салтын анықтап, онын тұрақты қылық әрекеттерін белгілейді. Әркандай
жеке адам өзнін өмірлік салтын, жеке құндылық бағыттарына орай тіршілік
жағдайларын өзгертудін жалпыланған, тұрақты тәсілдер жүйесін тізіп барады.
Осындан адамнын тұрмыс, тіршілік салты оның жалпы өмір сүру, қоғамдағы
өз орнын иелеудін бағдарына айналады. Әлеуметтік кұнды салт-бағыттан
адамнын жоғары инабатты,жасампаздық өмірі, рухани-этикалық, рухани-
эстетикалық дуниетанымы туындайды. Адам өмірі, осындаң, бір мезеттік
ықпалдар билігінде қалып қоймай, ішкі зандалық ниет-себептер жүйесін арқау
етеді, өзінің әлеуметік мәнді, мағыналы мүраттарын барластыра, саналы
бағытта жасау мүмкіндігің алады. Тұрмыс - салт бағыты түрақтанбаған адам
кұнделікті куйбеннен аса алмайды, осыдан мұмкіндіктердін толық жүзеге асыра
алмай, өміршендігі кемиді рухани - адамгершілік талаптары тарылады.
Жеке адамдағы барша өмірлік күйзеліс - ауыткулар оның өзіндік Менің
танымаудан, объективті мәнді жеке басынын құнды тараптарын сезіне алмаудан
келіп шығады. Жеке адам болмысынын ен айқын көрсеткіші - онын өз психикалық
жағдайын басқара алу және әрекет - қылыктарын қоғам қалыптастырған
өлшемдерге икемдестіре білу дәрежесі.
Жеке адам тұрақты қасиеттер жиынтығымен дараланады, түлғанын барша
ерекшеліктері онын тума, нәсілдік және әлеуметтік - мәдени сапаларын
бірлігінен калыптасады.
1.3. Жеке адамның эмоциялық шеңбері
Қоршаған ортада кезіккендердін бәрі адамда оларға деген қандай да
бағамдау қатынасы мен сезімдер пайда етеді. Олардын бірі ұнап - қуантса,
екіншісі - қапаландырып, жеккөрушілік тудырады Сезім түрі сан - алуан.
Төніректегі нысандардын жеке қасиеттері мен сапаларынын өзі де адамнын
белгілі сезіміне себепші болады. ¤мір жағдайлары мен тұрмыс оқиғалары
күрделірек сезімдерге себепші келеді. Сезім аукымы өте кен: ө кіініш пен
қанағаттану, қуаныш пен қорқыныш, тандану мен жеркену - мұндай сезім
турлерін шексіз келтіруге болады. Сезім - бұл адамнын қоршаған болмыс
заттары және қубылыстарымен қатынас жасауынан туындаған әркилы формада
корініс беретін толғаныс, күйзелістері. Адам сезімі тіршілік ұшін керекті
де пайдалы қасиет. Толғаныссыз өмір-өшкен өмір. ¦лы ғулама А. Науаи
Сезімсіз адам-кесек, махаббатсыз адам-есек- деген екен. Көп сезімдерге
адамнын өзі куштар. Егер сол сезімдер қандай да себептермен болмай қалса,
адам эмоциялык ашырқауға келіп, онын орнын толтыру үшін әнкүй тындайды,
әсерлі фильмдер коріп не қым-қигаш оқиғалы кітаптар оқиды.
Психолагтар көп заманнаң бері осы сезім мәселесін төркінін ашумен
айналысуда. XYIII-XIX ғасырларда бұл сұрақ, төнірегінде ортақ көзқарас
пайымдалмады, дегенмен интеллектуалистік теория бағыты кен оріс алды. Бұл
бағыт мәні-адамдағы барша органикалық көріністердін негізі психикалық
құбылыстардан деген тужырымнан шығарылды. Неміс психологі Гербарттын
ұйғарымы бойынша барша сезімдік дүниенін ірге тасы елестер деп саналды. Бұл
теорияға орай сезім-елестер арасындағы байланыстарға сай қарама-
қайшылықтарға жауап ретінде жузеге келеді. Мысалы, дуниеден откен адамнын
бейнесін тірілермен салыстырудан қайғы пайда болады. өз негізінде бұл кейіп
ырықсыз көз жасын төгуге не жалпы қасіретті күй білдіруші әрекет-қылыққа
себепші болады.
Психологтардың үлкен тобы сезімді жай-күйлік қалып аймағынан шығарып,
дененін әсер еткен жағдайға, оқиғаға болған жауап әрекеті деп танығанды жөн
корді. Мұндай түсінік Ч.Дарвин енбектерінде де берілген. Эмоциялық
әрекеттердін көбі өздерінің пайдалы болуымен қажет, мысалы, жануар кахары
жауын корқыту үшін керек, немесе олардын кейбірі откен эволюциялық дамудын
бір кезенінде қажет болған әрекеттердін нәсілден нәсілге ауысып келе жатқан
қалдығы рудимент.Мысалы, алақаннын қорқыныштан дымқылдануы бір уақыттары
біздін маймыл тектес бабаларымызға кауіп қатер тонгенде ағаш бутақшаларын
берік ұстауға жәрдемін тигізген. Кейін бұл теорияны Э.Клапаред жалғастырды.
Ол кандай да бір сезімнін туындауы - адамнын кезіккен жағдайға икемделе
алмауынан адаптация. Егер адам қашып, қутыла алатын болса, ешқандай
қорқыныш сезіміне туспейді - деп жазады.
Ендігі бір окшауланған теориялар тобы сезім табиғатын адамнын ақыл-ой
когнитив мұмкіндіктерімен байланыстырады. Олар ішінде Л. Фестингердін сана
ұйлесімсіздігі когнитивті диссонанс теориясы өз алдына. Бұл көзқарастын
мәні: адам бір нысан жөнінде біріне бірі психологиялық қарсы екі пайым
ортасында тандау ете алмай, кұйзеліс эмоциясына тұседі, яғни санадағы
білімдер үйлесімсіздігінен жағымсыз сезім пайда болады. Ал іс-әррекеттін
нақты нәтижесі мен көзделген ниет озара сәйкес келсе, адамда жағымды сезім
туады.
Ақыл-ой үйлесімсіздігінен құтылудын екі жолы бар :
1) өз ниетінді шындыққа сәйкес өзгерту;
2) ниетке сәй болатындай әрекеттін жана жолдарын іздестіру. Сонымен
когнитивтік теория адамнын сезімдік кейпін онын әрекет, қылықтарынын
негізгі себепшісі ретінде қарастырады.
Адам сезімі дара тұлғалық қасиет. Осыған орай әр адам нақты жағдайда
бір зат не күбылысқа өзінше баға беріп, белгілі бір, екінші адамдағы
үқсамайтын көніл кейпіне беріледі.
Сезімдер адамнын қоршаған дуниеге қатынасын ғана білдіріп қоймастан,
ол жөніндегі ақпарат көзі де болып табылады. Бұл турғыдан нысан бейнесі
эмоциянын танымдық тарапы болады да, ал сол мезеттегі адам кейпі сезімнін
субъектив элементін танытады.
Сезімдер адамнын қасиеттерімен тығыз байланысты. Субъект қажеттігі
және сол қажеттікті қанағаттандыруға бағытталған ерекше қызметіне орай
сезімдер екі ірі топқа болінеді. Біріншісі - қажет заттардын объектив
мазмұнына жана, айрықша мән қосып, оларды қанағаттандыруға бағытталған
әрекетінін сеп-түрткісіне мотив айналдырушы сезімдер. Мұндай
толғаныстардын пайда болуы үшінаса қажетсіну және оған сай заттар қолда
болуы керек. Көніл-күй серпінісі қажеттікпен уйлесе келе, іс-әрекеттін
бастауын береді, оған ынталандырады және бағыт-бағдарлы жетекшісіне
айналады. Осылайша, мұндай сезімдер іс-әрекетпен сәйкесиікке туседі
релевантны.Бұл эмоциялар психологияда жетекші ниеттер аталган
В.К.Вилюнас.
Екінші эмоциялық құбылыстар тобына - жетекші ниет, яғни басталған
ішкі не сыртқы іс-әрекет ізімен туындайтын сезімдер кіреді. Бұлар сол
әрекеттердін орындалуына тиімді не кедергі болған жағдайларға ұміт, ыза,
жетіскен нәтижелерге қуаныш, окініш немесе қалыптасқан не мұмкін болар
ситуацияларғғ катерлену, сенімді болу субъектін қатынасын сипаттайды.
Мұндай сезімдік толғаныстар жетекші ниеттерге негізделгенінен әдейі немесе
ырықты деп аталады. Осыдан, козделген мақсатқа жетуде алда шыққан кедергі
бір тұрлі сезім туындатса,енді сол кедергі жаудан қутылуда пайдалы болуымен
екінші бір сезім пайда етеді, яғни ырықты сезімдер нақты жағдайда, сол
саттегі омірлік маныздылыққа орай ман алады.
Сонымен, сезім екі себептен пайда болады, біріншісі-адамнын объектке
қатынасын айқындайтын қажеттіктер; екіншісі-адамнын осы нысаннын тиісті
қасиеттерін тұсініп, оны санада бейнелеу кабілеті. Объектив және субъектив
жағдайлардын өзара байланысынан адамнын қоршаган дуниеге саналы баға
беруімен қатар жеке эмоционал көзқарасынан себебтері ашылады.
Сезімдердін озіндік ерекшелігі олардын қарамақарсылықты (полярлы)
сипатынан көрінеді. Мұндай сипат қарапайым әсерленуге де (рахаттану-
қысылу), сондай-ақ күрделі толғаныстарғда (унату-жеккору, қуаныш-мүн,
көнілді-қайғылы, т. б.) тән.
Сезімдерге ғана тән аса манызды сипат-олардын бірігімді (интегралды)
келуі. Сезім букіл денені билеп, адам кейпін ерекше әсерге болейді. Барша
дене қызметтерін басын бір сәтте біріктірумен (интегрировать) сезім
өздігінен пайдалы не зиян әсердін хабаршы қызметін атқарады. Сезімдік
сигнал әсер орны мен дененін жауап әрекеті айқындалмай жатып та санаға
жетуі мұмкін.
Сезімдердін және бір манызды ерекшелігі- олардын денедегі тіршілік
әрекеттермен тікелей байланыста болуы. Сезім ықпалынан адамның ішкі тән
қызметі өзгеріске түседі: қан айналымы, дем алыс, ас қорыту, ішкі және
сыртқы секреция бездері. Шектен тыс үзак уақыт және қарқынды болған көніл-
күй толғаныстары организмді сырқатқа шалдықтырады: корқыныш-жүрек
ауруларына соқтырып, ашу-бауырды, жабырқау мен мұн- асқазанды бұзады (М.И.
Аствацатуров).
Сезімдер тарихи-әлеуметтік негізге ие. Олар әртурлі халықтарда,
кезендерде мән-мағынасы мен көріну формасын ауыстырып отырған. Қоғам
дамуымен сезімдер де өзгеріп барады. Түрлі дәуірде өмір сұрген адамдардың
ұксас, тіпті бір текті заттын өзіне жасаған қатынасы бірін бірі
қайталамайды. Сезім үдайы қозғалыста болып, турақты және ауыспалы
элементтердін түтастай бірлігінен қуралады. Бұл сезім желісінде, бір
жағынан- бір ізді -қысқа мерзімді толғаныстар қурылымын: пайда болу- орбу-
шынына жету-сону, екінші жағынан-әртурлі толғаныстар түйдегінен тұзілген
ұзақ мерзімді сезімдер қурылымын айыруға болады. Барша сезімдер жүйесінін
өлшемі бірі біріне қайшы келген екі бағытта беріледі ( В. Вундт ); сүйсіну-
жеркену, қозу-тыншу, көнілдену-мүнаю, т.б.
Егер сүйсіну не жеккөру сезімі көп жағдайда заттын өзіндік
ерекшеліктеріне, олардың адам өміріндегі манызыңа немесе нақты бір ситуация
мәніне орай туындаса, одан болатын көзудын дәрежесі сол сезімнін өзімен
шарттас түрлілігі мен курделі болуынан сезімдерді жете танып, қалтқысыз
басқару мүмкін емес. Бұл жағдай өз сезімінді сүреттеп, айтып беру үшін сөз
жеткізе алмауда келеді. Мысалы, каћар-дулей қызбалық формасында көрініс
берсе, керсінше, қанағаттану -адамның сабырлы, байсалды күйнен білінеді.
Көп байқалады: қолданған сөздердін мәні бұлынғыр, көніл-күй қалпына
сәйкес болмай шығады
Сезімдер организмде жүріп жататын ерекше процестермен байланысқан.
Бұл процестердін көзі негізінен сыртқы дүние өзгерістерінде, дегенмен,
олар бүкіл дене әрекет қимылына әсер етеді. Осыдан, мысалы, көніл-күй
қандай да күйзеліске келсе, қан айналымы өзгереді, жүрек соғуы шапшандайды
не бәсендейді, қан қысымы ауысады, қан тамырларының кұш-куаты тонус
артады не кемиді ж.т.б. Нәтижеде, бір жан толғанысынаң адам қызарады,
екіншісінен бозарады. Сезімдік өмірдін барша өзгерістеріне өте нәзік -
адамның жүрек ағзасы. Халық аузында көп жағдайға байланысты жүрегім қатты
соғып тұр, жүрек шыдамайды, журегім орнына түсті ж.т.б. сөз
тіркестерінің жиі қолданылатыңы осыдан. Дене мүшелерінің қай-қайсысындағы
болмашы өзгеріс жүрекке әсерін тигізбей отпейді ас қорыту, тыныс алу,
бездер жүйесіндегі т.б..
Алайда, адам организмінің қурылымы симпатиқалык жүйке жүйесінін
қызметіне тәуелді. Осы жүйенін қозуынан бүйректен адреналин суйықтығы
бөлінеді. Адреналин дене ағзалары әрекетіне өзгеріс ендіріп, оларды шектен
тыс тән қуатын жұмсауға дайындайды: қауіп-қатер төнгенде бұлшык еттерге қан
жеткізу күшееді, ас қорыту ағзаларының жумысы бәсендейді, ішкі органдардан
қансыртқа тебеді. Бұлшық еттерге қарқынды әрекетке келуі үшін көп мөлшерде
қант жеткізіледі, себебі қант-булшык ет қуатынын негізі.
Сезімдердін пайда болуы мен қалыптасуында үлкен ми жарымшалар қабығы
манызды қызмет атқарады. Ми қабығы эмоция желісі мен көрінісін реттеп,
денедегі барлық қубылыстарды өз бақылауына алады, қабық асты орталықтарын
тежеумен, оларға басшылық етеді.
Егер ми қабығында шектен тыс козу туса шаршағанда, ішкіліктен,
ж.т.б. қабықтан төмен жайғасқаң ми бөліктері ырықсыз әрекетке келіп, адам
өзінің әдеттегі ұстамдылығынаң айырлады. Үлкен ми жарымшалары алынған
жануар болмашы себептен күшті әрі тұрақты эмоциялық күйзелісте болады. Ал
кен жайылған тежелүге тап келсе, мұндай жануар сылбыр калғе түседі, оның
әрекет-қылығы әлсірейді, жұрек, қан тамыр жумыстары мен тыныс алуы
бәсендейді.
Сезімнің негізі болған физиологиялық процесс бастауын ми қабығында ала
отырып, төмендегі қабык асты орталықтарына тарайды. Эксперименттер кезінде
мидін кейбір аймақтарын қоздырса, жағымды эмоция туып, жануар сол әсердін
қайталанғанын қалау сынайын танытқан. Бұл ми бөлігі рахаттану орталығы
аталған. Ал екінші бір ми аймағына әсер тұскенде, жануар тынышсызданып,
қиналған күй корсеткен, осыдан мұндай жүйке жүйесі қиналу орталығы аталған.
Осы күнде мидін сол жарым шарында жағымды эмоциялар туындап, ал он жарым
шарында жайсыз сезімдер оріс алатыны дәлелденіп отыр.
Адамның эмоционалдық өміріне қуат беруші жүйке-ретикулярлы формация
деп аталады. Әртүрлі сезім ағзаларынан жүйке ықпалдарын ала отырып,
ретикулярлы формация оларды өндеп, бас миының үлкен жарым шарларына
жеткізеді. Қуат жинақтагышы ретінде бұл жүйке ми белсенділігін көтереді не
төмендетеді, сыртқы тітіркендіргіштерге жауап әрекеттерді босансытады не
іркіп барады.
Адамның сезімдік болмысыңда екінші сигналдық жүйенін манызы үлкен.
Толғаныс тек сыртқы әсерлерден туындап қоймайды, ол үшін сөз бен ойдын
ықпалы кұшті.Осыдан, адам кітап оқудан не ақпарат естуден белгілі эмоциялық
күйге тұседі. Жоғары, адами сезімдердін - физиологиялық негізі осы екінші
сигнал жүйесінде.
Екінші сигналдық жүйенін бірінші сигналдық жүйемен біртутастық
байланысынаң адам өз сезімдері мен олардың қоғамға сай тысқы көріністерін
саналы реттеп отырады.
Басқа түлғалардың сезімдік кейпін олардын мәнерлі козғалыс-
қимылдарынаң, ым-ишарасынаң, мойын-бас буруынаң ж.т.б. айқың тануға болады.
Әрбір сезімнін өзіне сай әрекет түрі бар. Мысалы, қорыққанда қоз аларады,
діріл пайда болып, бет бозарады, ал қуаныш - жанар жарқылынаң, бет қызаруы
мен әрекеттер жеделдеуінен білінеді.
Сезім, әрине, біздін тек ойымыз ғана емес, сол ойға болған
қатынасымызды да білдіретін сөзіміз бен сөйлеу мәнерімізде анық көрінеді.
Мұнда дауыс ырғағының интонация да ролі үлкен. Осыдан біз тіпті де
түсінбейтін тілде айтылып жатқанды тындай отырып, айтушының қандай күйде
екенін қалтқысыз тануымыз мұмкін. Толғаныстардың түрлі мазмұнына орай
сойлеу қарқыны өзгереді, сойлем қурылымы бұзылады.
Сезім әлпеті выражение сол сезімдердін өздері сияқты қоғамдық
сипатқа ие. Әрқандай қуаымнын өзі қабылдап, қалыпқа айналдырған әдептілік,
кішіпейілдік, тәрбиелік шектері әртурлі. Сезімдік әрекет-қимылдардың шектен
тыс болуың кей адамдар тобы тәрбие кемшілігі деп біліді, ал екіншісінде -
бұл жағдай жалғандықпен ұштастырылады. Адамдардың жиі араласып, қатысуынан
сезімдік әрекеттер баиды, бір турге бірігіп, сан-алуан эмоция ренктерін
жеткізудің жалпылаңғаң қорына айналады. Сонымен, сезім білдірудін формалары
мен олардың қолданымы нақты қоғамдық қатынастармен анықталып, әлеуметтік
бақылау объектін қурайды.
Адам сезімінін көріністері әрқилы: қарқынды да ұзаққа созылған,
созылыңқы, бірақ әлсіз қайғы; күшті, бірақ қысқа мерзімді қуаныш -болуы
мұмкін. Сонымен бірге, сезімдер терендігі, саналылығы, тектілігі
генетически, пайда болу және сону шарттары, денеге әсері, даму желісі,
бағыты, көріну тәсілі ж.т.б. жағынан әрқилы сипатты келеді. Сезімнің ішкі
жайылу аймағы мен сыртқы әрекеті де бірдей емес.
Субъектив толғаныстарға байланысты сезімдер екі топқа бөлінеді;
тіршілік қажеттіктерді қанағаттандырып, рахатқа болеуші унамды сезімдер;
тіршілік қажеттіктердін орындалмауынан қанағаттанбау кейпіне түсіретін
жағымсыз сезімдер. Орындалып жатқан адам қажеттіктерінін денгейіне орай
сезімдер қарапайым және курделі келеді. Қарапайымдары - ашу, қорқыныш ,
уайым, қызғаныш, күндеушілік ж.т.б.; күрделі -моральдық, эстетикалық және
отан сүйгіштік.
Көріну әлпетіне орай барша эмоционалдық қалыптар келесідей түрлерге
жіктеледі; көніл - күй, кейіп, эмоция, аффект, стрес, фрустация, құмарлық,
жоғары сезімдер.
Көңіл (чувственный тон) - субъектке қандай да эмоционалды ренкті
сақтап қалуға не жоюға ықпал жасаушы психикалық процестін ерекше сигналдық
түры; кейбір түр-түс, дыбыстар, иістер өздеінін негізді мәніне байланыссыз
біздін есімізге түсүден жағымды не жағымсыз сезімдер тудырады. Мысалы,
жақсы ән, тәтті тағамнын өзі де ұнамай қалуы мүмкін. Мұнын бәрі біздін сол
сәттегі көңілімізге байланысты. Егер көңіл тұракты жиіркенушілікпен
ұштасса, бұл идиосинкразия сыркатының белгісі.
Көнілде қоршаған ортадағы заттар мен кұбылыстардың жиі кездесетін
пайдалы не зиянды тараптарынын жалпыланған бейнесі калыптасады. Осынан
аркасында көніл күтілген әсер жөнінде оны бұрынғы естегі акпараттармен
салыстырып отырмастан, күні ілгері шалт шешім қабылдауға көмегін тигізеді.
Көніл көбіне субъектив сипатка ие: қызықты кітап, сыпайы сұхбаттас ж.т.б.
бір адамда жақсы сезім тудырса, екінші тұлғаға тіпті жакпай калуы эдеттегі
құбылыс. Көніл сипаты іс-әрекеттін желісіне де байланысты. Қажетті,
бастауында ұнаған іс, бірак өзінің ұзаққа созылгандығынаң адамды
жалықтырып, көнілсіз күйге түсіретін белгілі. Сырттай байқала бермейтін
адам көнілін танып, оны орнымен пайдаланса,жеке не коғамдық еңбек, оқу
жемісті нәтижесін береді.
Кейіп (настроение)-біраз уақыт бойы адамның көнілін билеп, мінез-
құлыққа әсер ететін жалпы эмоциялық, күй. ¤мір тіршілігінде адамның сезімі
бір объектіге бағытталып, оған куанады не күйзеледі, біреуде сүйеді,бір
нәрседен шошиды. Адам кейпінін көрініс белгілі сезімге, себебтерге
байланысты. Мысалы, ұнамсыз хабар естіген адамның көнілі түсінкі болып,
оның бойын қобалжу, уайым билейді. Жұмысы сәтті болып, реттеле бастаса,
онын көнілі тасиды, шаттық лебі ұзаққа созылады.
Адам кейпі тіршілік жагдайында байланысты құбылмалы болып отырады.
Егер адам шаршап-шалдығып, ауырып жүрсе, онын кейпі солгын болады. Ал дені
сау, ұйқысы канық, көнілі көтерінкі болса, адам мэз болып, жадырай түседі.
Адамның кейпіне табигат көрінісі, жыл маусымдары,, ауа райы сиякты
құбылыстар да айтарлыктай әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3
І. Бөлім . Эмоцияның формалары және негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Эмоцияның негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2. Жеке адам – қасиеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 11
1.3. Жеке адамның эмоциялық шеңбері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ. Бөлім. Жағымсыз эмоциялардың адам денсаулығына әсері
және оны түзету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 23
2.1.Жеке адамның деңсаулығы және невроз науқастықтын пайда болу себептері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 23
2.2. Жағымсыз эмоцияларды түзету жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
III. Эмоция туралы психологиялық
теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 35
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 40
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
Кіріспе
Адамның іс-әрекетінде, мінез-құлқында психоэмоционалды тепе-теңдіктің
бұзылуы - қызғаншақтық, тез ренжіп қалу, өктемдік көрсету, дау-жанжалға
берілгіштік бүгінгі қоғамдық жағдайға тән құбылыс болып отыр.Сондықтан
психолог маман осы эмоциялардың адам бойында жағымдыларын қалыптастыру
саласында еңбек етеді және түрлі себептерге байланысты туындаған немесе
байқалған жағымсыз эмоциялардың денсаулыққа зияндығын анықтап ,оны жою
жолдарын қарастырып зерттеу бүгінгі психолог маманының негізгі
міндеттерінің бірі.
Қоршаған ортада кезіккендердің бәрі адамда оларға деген қандай да
бағамдау қатынасы мен сезімдер пайда етеді. Олардын бірі ұнап - қуантса,
екіншісі - қапаландырып, жек көрушілік тудырады Сезім түрі сан - алуан.
Төңіректегі нысандардың жеке қасиеттері мен сапаларының өзі де адамнын
белгілі эмлциясына себепші болады. өмір жағдайлары мен тұрмыс оқиғалары
күрделірек болуы эмоцияның тууына себепші келеді. Эмоция аукымы өте кең:
өкініш пен қанағаттану, қуаныш пен қорқыныш, тандану мен жеркену - мұндай
сезім турлерін шексіз келтіруге болады. Сезім - бұл адамнын қоршаған болмыс
заттары және құбылыстарымен қатынас жасауынан туындаған әрқилы формада
көрініс беретін толғаныс, күйзелістері. Адам сезімі тіршілік үшін керекті
де пайдалы қасиет. Толғаныссыз өмір-өшкен өмір ұлы ғұлама А. Науаи
Сезімсіз адам-кесек, махаббатсыз адам-есек- деген екен. Көп сезімдерге
адамнын өзі құштар. Егер сол сезімдер қандай да себептермен болмай қалса,
адам эмоциялык ашырқауға келіп, онын орнын толтыру үшін ән күй тыңдайды,
әсерлі фильмдер көріп не қым-қигаш оқиғалы кітаптар оқиды.
Психолагтар көп заманнаң бері осы сезім мәселесін төркінін ашумен
айналысуда. XYIII-XIX ғасырларда бұл сұрақ, төнірегінде ортақ көзқарас
пайымдалмады, дегенмен интеллектуалистік теория бағыты кен оріс алды. Бұл
бағыт мәні-адамдағы барша органикалық көріністердін негізі психикалық
құбылыстардан деген тужырымнан шығарылды. Неміс психологі Гербарттын
ұйғарымы бойынша барша сезімдік дүниенін ірге тасы елестер деп саналды. Бұл
теорияға орай сезім-елестер арасындағы байланыстарға сай қарама-
қайшылықтарға жауап ретінде жузеге келеді. Мысалы, дүниеден өткен адамнын
бейнесін тірілермен салыстырудан қайғы пайда болады. өз негізінде бұл кейіп
ырықсыз көз жасын төгуге не жалпы қасіретті күй білдіруші әрекет-қылыққа
себепші болады.
Неміс ғалымы В. Вундт та осы бағытты қолдады, бірақ онын тұжырымдары
эклектикті, яғни әртүрлі психологиялық қарама-қарсы көзқарастарды қалай
болса, солай қоса салуға негізделген еді. Оның пікірінше эмоция-бұл алдымен
сезімінің елес жүрісіне тікелей ықпал етуімен сипатталатын адамнын ішкі
өзгерістері, ал кей жағдайда, ішкі өзгерістердін сезімге әсері, ал
органикалық процестер- эмоциянын салдары ғана.
Эмоцияның казіргі заман тарихы У. Джемстін 1884ж. жарияланған Эмоция
деген не атты мақаласынан басталды. У. Джемс және бұған байланыссыз Г.
Ланге пайымдаған теория бойынша: сезімнің туындау себебі-сыртқы ырықты
коғалыстар, сонымен бірге, ішкі ырықсыз жүрек толғаныстарынан болатын
адамның кейіп өзгерістерінен. Осы өзгерістерден туындайтын адам әсерлерінін
бәрі - эмоциялық күйді танытады. Біздің кайғыруымыз - жылағанымыздан;
корқуымыз - калтырауымыздан; қуанғанымыз - күлгенімізден У.Джемс.
Сонымен, эмоция салдары болған дене шетіндегі перифириялык органикалық
өзгерістер, ғалымдар ойынша, сезімдер себебіне ауысады. Осыдан эмоциялардың
ырықты реттелуінін қара дүрсін түсініктемесі беріледі мысалы, ұнамды
эмоцияга тән әрекеттерді әдейі жасаумен қажет болмаған касірет сезімін
басуға болады- мыс.
Джемс –Ланге тұжырымы бірқатар көзқарастардың пайда болуына әсер
етті. Психологтардың үлкен тобы сезімді жай-күйлік қалып аймағынан шығарып,
дененін әсер еткен жағдайға, оқиғаға болған жауап әрекеті деп танығанды жөн
көрді. Мұндай түсінік Ч.Дарвин енбектерінде де берілген. Эмоциялық
әрекеттердін көбі өздерінің пайдалы болуымен қажет, мысалы, жануар каһары
жауын корқыту үшін керек, немесе олардын кейбірі өткен эволюциялық дамудын
бір кезеңінде қажет болған әрекеттердің нәсілден нәсілге ауысып келе жатқан
қалдығы рудимент.Мысалы, алақанның қорқыныштан дымқылдануы бір уақыттары
біздің маймыл тектес бабаларымызға кауіп қатер төнгенде ағаш бұтақшаларын
берік ұстауға жәрдемін тигізген. Кейін бұл теорияны Э.Клапаред жалғастырды.
Ол кандай да бір сезімнін туындауы - адамнын кезіккен жағдайға икемделе
алмауынан адаптация. Егер адам қашып, құтыла алатын болса, ешқандай
қорқыныш сезіміне түспейді - деп жазады.
Ендігі бір окшауланған теориялар тобы сезім табиғатын адамның ақыл-ой
когнитив мүмкіндіктерімен байланыстырады. Олар ішінде Л. Фестингердін
сана үйлесімсіздігі когнитивті диссонанс теориясы өз алдына. Бұл
көзқарастын мәні: адам бір нысан жөнінде біріне бірі психологиялық қарсы
екі пайым ортасында тандау ете алмай, кұйзеліс эмоциясына тұседі, яғни
санадағы білімдер үйлесімсіздігінен жағымсыз сезім пайда болады. Ал іс-
әррекеттін нақты нәтижесі мен көзделген ниет озара сәйкес келсе, адамда
жағымды сезім туады.
Ақыл-ой үйлесімсіздігінен құтылудын екі жолы бар :
1) өз ниетінді шындыққа сәйкес өзгерту;
2) ниетке сәй болатындай әрекеттін жана жолдарын іздестіру. Сонымен
когнитивтік теория адамнын сезімдік кейпін онын әрекет, қылықтарынын
негізгі себепшісі ретінде қарастырады.
Бұл эмоциялар психологияда жетекші ниеттер аталган В.К.Вилюнас эмоциялық
құбылыстар тобына - жетекші ниет, яғни басталған ішкі не сыртқы іс-әрекет
ізімен туындайтын сезімдер кіреді. Бұлар сол әрекеттердін орындалуына
тиімді не кедергі болған жағдайларға үміт, ыза, жетіскен нәтижелерге
қуаныш, өкініш немесе қалыптасқан не мүмкін болар ситуацияларға
катерлену, сенімді болу субъектін қатынасын сипаттайды. Мұндай сезімдік
толғаныстар жетекші ниеттерге негізделгенінен әдейі немесе ырықты деп
аталады. Осыдан, көзделген мақсатқа жетуде алда шыққан кедергі бір тұрлі
сезім туындатса,енді сол кедергі жаудан қутылуда пайдалы болуымен екінші
бір сезім пайда етеді, яғни ырықты сезімдер нақты жағдайда, сол сәттегі
өмірлік маныздылыққа орай байқалады.
Адам не үшін күрессе, соны жан тәнімен жақсы көріп, неге қарсы
күрессе, соны өлердей жек көріп отыруы керек.Эмоциялардың адамның
дүниетанудағы алатын орнын В.И.Ленин орыс библиографы Н.А.Рубакиннің (1862
– 1946 ) Кітаптар әлемінде кітабына берген пікірінде адамның шындықты
іздеуі адам эмоциясынысз еш уақытта болмағанын және болуы мүмкін емес деп
өте жақсы көрсеткен.
Осы жағдайларға байланысты оны одан әрі тереңірек түсініп, зерттеу
мақсатында курстық жұмысымның тақырыбын Эомцияның негізгі қызметтері -
деп алдым.
І. Бөлім. Эмоцияның формалары және негізгі түрлері.
1.1 Эмоцияның негізгі түрлері
Көрсеткен қасиеттерін теориялық жағынан есепке алып, эмоцияның
формаларын және сансыз көп түрлерін айқындауға болады. Бірақ белгілі, жақсы
кейбіреулері ғана жеткілікті суреттелген. Мысалы, американдық психолог
К.Изард фундаменталды он эмоциялардың түрлерін көрсеткен.
Қызығушылық-қозу жағдаяттарға сыю, ой-өрісті кеңейту, білу, зерттеу
ықыласы, біреуге немесе бір нәрсеге әуесқойлық және сезім құшағында
күйзелу. Тиімді, өсірсе, танымдық мотив (түрткісі) іс-әрекеттің мағынасына
сәйкес және күштілігі жеткілікті көрінеді. Қызығушылыққа қарама-қарсы
эмоцияны зерігу деп атаймыз. Ол монотондық жағдайда туады. Субъектінің
тиісті пәнімен немесе ақпараттармен ерекше қарым-қатынас және жаңа
жағдаяттармен қақтығысқанда қызығушылық эмоциясы күшейеді. Таңырқау қызығу
эмоциясына жақындау, қарама-қайшылық, ерекшелік жаңа ұқсас жағдаяттарда
туады. Бірақ тез уақытта өтетін эмоция болып корінеді. Күшті танымдық мотив
ретінде корінеді, соңғы әрекеттерді итермелейді, яғни айқындау, білу,
анықтау, көз жеткізу, т.б.
Қуаныш эмоциясы адамның мүмкіншіліктерін және негізгі түлғалық
қасиеттерін жүзеге асыруда пайда болады. Қоршаған әлеммен және басқа
адамдармен, өзімен қанағаттану сезімімен жене өмірге қанағаттану күйі.
Оптимизм және мүмкіншілігін кеңейту күштің көбею сезімінен байқалады.
Эмоция азабы өмірлік мақсатқа жетуге ұмтылысқа кері әсерін тизе отырып
туындайды. Азапқа, жеке ар-намысқа тию, адамдардың қорлауы, алаяқтық,
қуаныш күйін талдау адам құңдылықтарын келеке етуіне себеп болуы мүмкін.
Адамдарға азапқа қарысы болып, кек алу мақсаты күш береді. Күшті азап
аффектіге және ашық күреске айналып кетуі мүмкін. Бүл жағдайда адамның
өзіндік бақылауы, саналы түрде басқару мүмкіншілігі шектеледі, тіпті өз
әрекетін жоғалтады. Көп жағдайда азап басқа адамдарға қарсы бағытталуы,
сондай-ақ ол бағыт сезіне бағытталуы мүмкін.
Ұялу эмоциясы субъектінің өзіне, көзқарасына, ойына, тұлғалық
қасиеттеріне, қатынастарына, сыртқы ерекшелігіне сәйкес емес іс-
әрекеттерін жасаған кезде туады. Бұл күйзелісте субъект өзін басқалармен
салыстырғанда жаман, қолынан ештеңе келмейтін, әлсіз, кішкентай, ешнәрсеге
жарамайтын, ақымақ, тартымсыз, жол болмағандай сезінеді. Оған басқалар оның
қемшіліктерін көріп, жеке керетіндей керінеді. Сондықтан ол басқа
адамдардан өзін алшақ ұстап, жат жүруге даяр болады. Ұялудың жеңіл
формасы - қызару. Ұялу интеллект жұмысын тоқтатады, адамның әрекеті
мен қылықтарына қатты өсер етеді, сананы жаулап алады. Тұлғаны қорғаныш
механизмдері белсендендіреді. Өмірдегі түрлі жағдайлар ұялу мен одан
адамгершілік деңгейде құтылу- тұлғалық борыш.
Ұялуға қарама-қарсы эмоциялық күй-мақтаныш эмоциясы.Ол моральдық-
эстетикалық талаптардың жоғары деңгейінде туындайды. Ол өзінің
мағыналылығын, артықшылығын, құндылығын басқа адамдардан жақсы лебіздер
естіген кезде сезінеді. Ұялу мен мақтаныш эмоциясы негізінде адамда өзіне
қатысты тұрақты дамуы жүреді.
Айну эмоциясы субъектінің моральдық-эстетикалық талабына сәйкес емес
жағдайларда, объектілерде, құбылыстарда немесе адамдарда туындайды. Бұл
адамның қылықтары, ойлары, тілектері, нақты заттары, іс-әрекет кемістігі
жөне т.б. эмоциясы сәйкес объектіні өзгертуді, жақсартуды, жетілдіруді,
жоюды немесе одан алшақ жүруді тудырады.
Жек көру эмоциясы айнуға мағынасы ұқсас келеді, бірақ өзінің қосымша
ерекшелігі бар. Ол сәйкес объектіні өзгертуді, жақсартуды, жетілдіруді,
жоюды немесе алшақ жүруді тудырады. Сонымен қатар ол жек көрген адамнан
немесе топтан өзін алшақ ұстап, өзінің артықшылығын, ар-намысын сезінеді.
Өзін кінәлау эмоциясында адам өзінің кінәсін мойындайды, өзінің оған
қатысына немесе шығынға жауапкершілігіне, басқа адамдардың жайсыздығына,
жолының болмауына өзін кінөлі сезінеді. Бүл кезде ол озін-езі кінөлайды
және окінеді (үлгерген жоқпын, істей алмадым, ескерте алмадым, кең пейілдік
көрсете алмадым жене т.б.), көбінесе өзінің кінәсін анықтауға тырысады
(зардап шегуге көмектесу, кешірім өтіну, түсіндіруге тырысу). Тұлғаның
негізгі кемелдену көрсеткіші - ол өзінің қылығына жауап беру жөне кінә
сезімін сезіну, кінәсін ақтауға тырысу.
Қорқыныш эмоциясы адамның түлғалығына немесе дене бітіміне, өміріне
қауіптің төнуі кезінде пайда болады. Қауіп төну деңгейіне байланысты
сенімсіздік жағдай, мазасыздану, жамандықты сезіну, қауіптілігін қамтамасыз
ете алмау, қауіп, күшті қорқыныш бақылауға келмейтін аффектіге айналуы
мүмкін. Адам өзінің күштілігін немесе батылдығын осы сезімдерден өткенде
бағалайды.
Кез келген адамның өзінің қайталанбас эмоционалдық қоры болады. Бұл
нақты эмоциялық бейімділікте: қуанышта, қайғыда, қызығуда, кінәні сезінуде
көрінеді. Эмоционалдық таңдауына байланысты тұлғаның эмоционалдық типтерін
анықтауға болады.
Эмоциялық күйзелістердің негізгі қасиеттері
Адамның эмоциялық өмірі бірінен соң бірі келетін күйлердің әр
алуандығымен және қайталанбайтындығымен ерекшеленеді. Бірақ эмоциялар әр
алуандығына қарамастан мынадай ортақ қасиеттермен сипатталады: сапалы
белгі, интенсивтілігі мен ұзақтығы. Олардың қасиеттері мен арақатынасына
байланысты эмоцияның түрлері мен формаларын ажыратуға болады.
Эмоцияның көрінісі - бұл әрбір күйзеліске өзгешелік пен қайталанбастық
беретін сапалы сипаттама. Ол эмоцияның негізінде жатқан қажеттіліктің
сипатымен анықталады. Әрбір қажеттілік жеке, тек соған ғана тән эмоциялық
бояумен бірге жүреді. Мысалы, тамаққа деген қажеттілік эмоциялық бояудың
бір типін, танымдық - екіншісін, жыныстық - үшіншісін тудырады. Сәйкесінше,
боялуына байланысты эмоцияларда қажеттілік қанша болса, қажеттілік соншама
болады.
Эмоциялық көріністі сөзбен жеткізу мүмкін емес. Оны тікелей бастан
өткізу керек.
Эмоцияның белгісі эмоция қандай болса да субъективті жағымды және
жағымсыз жағына сәйкес келеді. Ол сәйкес эмоциогенді жағдаяттың пайдалы-
зияндығының субъективті көрсеткіші болып табылады. Белгісіне байланысты
жағымды, жағымсыз және екі жақты (амбивалентті) эмоцияларды атайды.
Жағымды эмоциялар ситуацияның жөне оқиғаның адам үшін пайдалы
екендігін көрсетеді Олар қажеттіліктер қанағаттанғанда немесе осыған
септігін тигізетін жағдаяпарда пайда болады. Жағымды эмоциялар адамға
пайдалы. Біздің рахаттануға деген талпынуымыздан қанағатганбаушылықтан
туатын жағымсыз эмоциялар адам үшін сәйкес жағдаяттар мен оқиғалардьщ
зияндығьш корсетеді. Олар қажеттіліктердің үзақ қанағаттанбауынан және
соған кедергі келтіретін жағдаяттарда пайда болады. Олар сөйкес*
жағдаятгардан шығуға, жеңуге немесе жоюға бағьпталған орекеітсрді оятады.
Екі жақты эмоциялар белгілі бір арақатынаста жағымды да, жағымсыз да
күйзелістерді қатар алып жүреді. Олар адамның қоршаған ортамен қарым-
қатынасьшың күрделілігін және қарама-қайшылығын көрсетеді.
Эмоцияның күштілігі - бүл„олардың сандық сипаттамасы. Ол екі фактормен
анықталады: сәйкес қажетгіліктің қанағаттанбағандық деңгейімен жөне оның
қанағаттануына эсер еткен жағдайлардың күтпеген жерден болғандығымен.
Бұл жердегі зандылық мынада: қажеттілік және субъект үшін оның
қанағаттануына кедергі келтірген жағдайлардың ойламаған жерден болуы қандай
күшті болса, бүл. жердегі эмоцияның күйзелісі де сондай күшті болады. Осы
факторлар арқылы адам-ның эмоциялық реакцияларын басқаруға болады, яғни
олардьщ күшеюіне немесе әлсіреуіне эсер етуге болады. Күштілігіне бай
ланысты эмоциялардың көп түрін белуге болады. Аз көрінетін және нашар
сезілетін түйсінудің эмоциялық жағынан бастап, күшті, қысқа уақыттық,
бақылауға және басқаруға келмейтін аффектілермен аяқтауға болады.
Ұзақтық эмоцияның уақытша сипаттамасы болып табылады. Ол адамның
эмоциогенді жағдаяттары мен (шьшайы немесе ойдағы) байланысының ұзақтығына
байланысты және сәйкес қажеттілік қанағаттанбаған күйде түрған уақытқа
байланысты. Осы факторлар арқылы эмоцияның ұзақтығын алдын ала өзгертіп,
яғни оның созылуына немесе қысқаруына эсер етуге болады. Созылу уақытына
байланысты эмоцияның түрлері өте көп, қысқа уақыттың аффектілі реакциядан
бастап бірнеше күнге созылатын эмоциялық күйлермен аяқтауға болады. Мысалы,
көңіл-күйді алуға болады.
Қазіргі кезде балалар эмоциясына көп эсер ететін теледидардағы
бағдарламалар мен компьютерлер. Қазіргі түрлі техникалар мен электроникалар
адам тұрмысы мен өмір сүруін жеңілдетеді, бірақ ар-намысынша тырысып, биік
деңгейде өмір сүру үшін не керек? Рухани, моральды қүндылықтармен байытып
(жәрдем беруге, адамгершілікке, өнерге, әдебиетке, поэзияға, т.б.),
толықтыру қажет. Мысалы, адамдардың өмірін компьютермен салыстырсақ,
компьютердің адамдарға қарағанда мүмкіншіліктері біршама артық. Компьютер
адамдардың ғылыми-зерттеу жұмыстарында, өндірісте, оқуда тиімді (жеңідету,
тездету, тереңдету) жағдайларды туғызады, техникалық, экономикалық
прогреске жол ашады. Бірақ та ақыл-ой еңбегін жеңілдете отырып, ол адамның
жалпы дамуын шектейді, яғни ақыл-ой дағдылары тиісті деңгейге көтерілмейді.
Балалардың қиялына, логикалық ойлауына, ырықты ес процестеріне тиісті
тосқауыл қояды. Компьютер балалардың ішкі әлемін өз экраны сияқты
тарылтады. Олардың ақыл-ойын қарапайым сезімсіз интегралды сұлбаға
айналдырады. Компьютердің есінде жан, жоғары сезім туралы түсінік жоқ. Тек
қана жан адам баласының ойын мынадан: өзара тақыр есептесуден сақтайды. Жан
ғана адамның ақыл-ойын жоғары сезімдермен (жоғары махаббат, адамдарға ақ
ниетпен қарау, әлемді сүю, т.б.) сәулелендіреді. Дамыған жан адамның ақыл-
ойын қатыгездіктен, салқынқандылықтан, адамзатқа зиян келтіретін ойлардан
сақтайды. Осыны түсіне отырып, белгілі неміс жазушысы Ремарк былай деп
жазған: Мен ғажап уақытта өмір сүргенмін, талай ғылым жетістіктерінің (газ
пеші, электрлі тұрмыс құралдары, т.б.) куәгері болдым. Көп қиындықтарды
ғылым арқылы жендік. Бірақ та адамдар осы уақыттың арасында өзгерген жоқ.
Адамдар бір-біріне жақын болғысы келмейді және жақсармады.
Қорыта айтқанда, адамдардың сезімдерін байытуда ғылымның, техиканың
түрлі жетістіктері басты рөл атқармайды. Адамдарға жоғары сезімдер ақыл-ой,
адамгершілік, эстетикалық сезімдері қажет.
Стрестен шығудың жолдары.
Стресс кім-кімге де тән құбылыс әрі і табиғи жағдай. Стресс кезінде
организм жүйесінде
бір қалыптағы тепе-теңдік бұзылады Мысалы, егер сіз жатсаңыз және
тынықсаңыз, тәніңіздегі барлық қызмет жүйесі теңгеріледі, тыныштанады. Енді
сіз тұрдыңыз дейік,
сіздің организміңізде манағы бір қалыпқа түскен тепе-теңдік өзгеріске
ұшырай бастайды. Мидағы қан төмен қарай тебеді, сөйтіп ағзадағы күйзеліс,
яғни стресс мида болады. Көзді ашып-жұмғанша осы стресті жою механизмдері
іске қосылады. Мысалы, қанға күретамырларды тарылтатын және жүректің
қағысын жиілететін заттар бөлініп шығады. Бұл мидағы қалыпты қан айналымын
қалпына келтіру үшін қажет. Ағзадағы өзгерістер осылайша өздігінен реттеле
береді. Тірі организмнің қызметінде динамикалыц тепе-тендік процесі –
физиологиялық процестер жағымды жаққа қарай да , сондай-ақ жағымсыз жаққа
да ұдайы құбылып отырады. Демек, стресс тіршіліктің ажырамастай бір бөлігі
болып табылады.
Стресс жағдайынан тепе-теңдік жағдайға оралғаннан кейін ағза жұмсалған
шығындарды белгілі қорда жинайды және қалпына келтіреді. Осының
нәтижесінде. организм әр турлі стрестік жагдайларға жаттыға түседі.
Организмнің ресурсының жұмсалуын және қалпына келуін тыныс алу және тыныс
шығарумен салыстыруға болады. Стрестің басталу сәтін тыныс алумен
ұқсастыруга болады - мұнда энергетикальқ шығындар болуға тиіс. Стрестік
жайттардың әсерінен кейін қалыпқа келу тыныс шыгаруға ұқсас, бұл кезде
бұлшьқ еттер мен ағзалар оттегіне және қоректік заттарға қанығады.
Сөйтіп, стрестің пайда болуы мен оның қалпына келуі тыные алу мен
тыныс шығару процесіне ұқсас және тірі организмде тіршілік процестерінің
негізін құрайды.
Егер қалыпқа келу жетклікті болса, онда ағза стресс туғызушының
әсерінен күштірек болады. Бұл жаттықтырушы немесе физиологиялық стресс.
Егер біз стрестен кейін организмнін толық қалпына келуіне мумкіндік
бермесек және оған қосымша салмақ жүктесек, ағза соңында өздігінен
бұзылады. Стрестің осындай бұзғыш әсері дистресс деп аталады.
Бұдан шығатын қорытынды, стрестен кейін ағза энергетикалык шығынды
толық қалпына келтіруі тиіс. Қалпына келгеп қорды қайтадан, тағы да
жұмсауға тура келеді. Стресс қарқыны күшті дене еңбегімен айналысуға
дайындау үшін ағзаны белсенді етеді, яғни кез келген стресс қарқынды дене
еңбегін қажет етеді. Мысалы, денеге түсетін жүктемелерді алайық.
1. Физикалық жүктеме. Бұған әртүрлі температураның әсерін жатқызуға
болады;
2. Тамақтану. Әдетте шамадан тыс ас қабылдау, бұған ашығуды да жатқызады;
3. Жыныстьқ қатынас. Бұл да денеге салмақ түсірудің бір әдісі;
4. Нашақорлар.Бұған алкоголь, темекі, әртурліуыттарда(соның ішінде
тамақтан улану) енеді;
5. Аурулар.
Енді стресс кезінде оның орнын толтыру үшін не істеледі. Кейбіреулер
стресті физикалық тәсілмен бәсеңдетуге ұмтылады - алысады немесе жүгіреді.
Бұл стрестен құтылудың табиғи жолы. Басқалар тойып тамақтанады немесе,
керісінше, ашығады. Біреу алкоголь ішуді дұрыс деп санаса, екінші біреу
темекі тартуды жөн көреді.
Кейбірееу жыныстық қатынас арқылы жоюға тырысады. Келесі біреулері
мұның бірде-біреуін қолданбайды, сондықтан оның орнына келуі қандай да бір
жедел немесе созылмалы ауру арқылы білінеді.
Мұның бәр де денеге салмақ түсірудің әр түрлі тәсілдері- ағза
тіршілігін жалғастыру үшін стресс зардаптарын жою ушін стресс кезінде
түзілген сол қуатты жұмсау.
Осылайша, стресс кез келген тірі организм тіршілігінің табиғи процесі
болып табылады. Стресс тәннің қуат қорын шоғырландырып, оны дене жұмысына
жұмсайды. Дене жұмысын (немесе денеге тусетін жүктеме) негізгі бес негізгі
тәсілін аяқтауға болады: дене жүктемесі (бұлшық еттік), тамақтану (шамадан
тыс тойып тамақтан)' немесе ашығу, бұған су ішуді де қосуға болады),
жыныстық қатынас, есірткілер (уыттар) және аурулар арқылы. Осылардың ішінде
қарқынды дене жүктемесі - ең табиғи тәсіл. Денеге түсетін басқа
жүктемелердің түрлері көбінесе суррогаттар, дәлірек айтқанда - үстемелер
болып табылады.
Стресс өздігінен қауіпті емес, стресс кезінде адамзат қоғамында
табиғилыққа қарсы қалыптасқан созылмалы мінез-құлық қауіптірек.
Стресс ағзаның мүмкіндіктерін белсенді етіп, оны дене еңбегіне
дайындайды. Бұл - кез келген тірі организмге тән табиғи құбылыс.
Организмге түскен кез келген жүктемеден кейін толыққанды демалыс,
ұйқы, толық бәсеңсу керек. Айталық, тойып тамақтанғаннан кейін ашығу
кезеңі, алкогольдан, жыныстьқ қатынастан кейін өмірді белгілі бір уақытқа
дейін тоқтата тұру. Аурудан кейін де одан толық айығу кезеңі болуы тиіс.
Осы кезеңдер ішінде ағзаға қосьімша салмақ түсірмеу керек, яғни қатты
тоңуға, қатты ыстықауға, қатты тойып тамақтануға, спирт ішімдіктерін ішуге,
қатты ашулануға, мазасыздануға, денеге шамадан тыс салмақ түсіруге болмайды
Осы айтылгандарды орындаған жағдайда стрестің қауіптілігі азая түседі.
1.2. Жеке адам қасиеті
Психологияда барлық мәселелер ортасында - адам факторы, адам тулға
ретінде, барлык әлеуметтік қатынас жиынтығы ,т.а. психиқалық дамуы
анықталған денгейге жеткен адам. Әлеуметтік қатынастар субъектісі әрі
әлеуметтік мәнді қасиеттердін иегері ретінде әрбір адам- жеке адам болып
сипатталады.
Жеке адам тусінігімен қатар біздің қолданымымызда адам , дара
адам индивид, даралық индивидуальность терминдері бірге жүр. Бұл
тусініктердін әрқайсысы өз ерекшкліктерімен ажыралады, бірақ бір-бірімен
тығыз байланысты. Осылардын ішінде ең жалпыланған , көп қасиеттердін
бірігімін - адам тусінігі қамтиды . Адам-өмір дамуынын ең жоғарғы
денгейінің көрінісі, коғамдык енбек барысының жемісі әрі табиғат пен
әлеуметтік болмыс тұтастығын андататын тіршілік иесі. Алайда, адам
әлеуметтік-тектік мәнге ие болғанмен, ол жалпы табиғат туындысы ретінде -
дара адамдық индивид сипаты жағынан жанды мақұлық дүниесінен
бөлектенбейді.Дара адам - homo sapiens тектілердін өкілі, адамдық даму
нышандарының иесі- нақты адам. Даралық- нақты адамның табиғи және
әлеуметтік қабылдаған қайталанбас ерекшеліктері мен қасиеттері.
Жеке адам тусінігіне байланысты ең алдымен адамнын қоғамдық мәнді
сапалары еленеді. Адамның әлеуметтік мәні оның қоғаммен байланысында
қалыптасады да көрініс береді.Әрқандай қоғамға орай адамның қасиет, сапа
өлшемдері эталон әрқилы келеді. Қоғам социологиясы нақты қоғамның
психологиялық типін анықтап отырады.
Жеке адам көп сатылы құрылымға ие. Осыдаң жеке адам психологиялық
құрылымының ең жоғары да жетекші денгейі-қажеттік-себеп аймағы- жеке
адамның бағыт- бағдарынан, оның қоғамға, басқа тұлғаларға, өзіне
қатынасынан және коғамдык әрі еңбектік міндеттерінен туындайды. Сонымен
бірге, жеке адам үшін мәнді құбылыс тек оның ұстанған бағыттары ғана емес,
оның өз қатынас мүмкіндіктерін іске асыру кабілеті де үлкен маңызга ие. Ал,
бұл өз кезегінде адамның іс -әрекеттік икемділігіне, оның қабілеті, білімі
және ептілігіне, көніл-күй, еріктік және ақыл-ой сапаларымен байланысып
жатады.
Адам өмірге дайын кабілет, мінез және қызығуларымен келмейді, бұлардың
бәрі белгілі табиғи негізінде адамның өмір барысында қалыптасады. Адам
тәнінін негізі, яғни генотипі оның анатомиялық-физиологиялық
ерекшеліктерін, жүйке жүйесінің қозғалысың динамика белгілейді.
Биологиялық құрылым иесі-адам өткен әлеуметтердің білім, салт,заттай және
рухани мадениеті күйінде топталған өмір тәжірибесің игерумен ғана жеке адам
дәрежесіне көтеріледі.
Жеке адам дамуы- өз мүмкіндіктерің үздіксіз кенітіп қажеттіліктерін
арттырып барумен байланысты. Осы даму деңгейі нақты адамға тән болған қарым-
қатынастар аймағымен өлшенеді. Даму дәрежесі мардымсыз түлғаның адам аралық
қатынастары да өте жай, күнделікті тіршілік күйбенінен аспайды. Ал даму
денгейі жоғары болған адам өзінің рухани мәртебелігімен, қоғамдық мәнді
қүндылыктарымен ерекшеленеді.
Әрбір дара адам өзінің қоғамдағы өмірлік әдептерін реттеумен
кунделікті тіршілік проблемаларын шешіп барады. Бірдей қиыншылық,
кедергілердін шешімін әр адам өз әдіс, тәсілдерімен табуы мүмкін. Осыдан,
жеке адамды танып, білу ушін сол адамның алдында тұрған өмірлік
міндеттерін, оларды іске асыру жолдары мен өмір барысында ұстанған
принциптерін жете білу қажет.
Жеке адамның дербестігі оның ең жоғары психикалық сапасы - рухани
дүниесімен ұштасады. Рухани дүние дегеніміз адам мәнінің ең биік көрінісі,
оның жалпы адамзаттық инабат парызды түсіне білуі, болмыстағы өз орнына сай
қызмет ете алуы. Жеке адамның рухани жетілгендігі - бұл жоғары дәрежедегі
саналық жеткілу, ізгі мураттарды басшылыкқа алу, сонымен бірге, жаман
ниеттер мен мезеттік шен-шекпеннен, жалған белсенділік пен өтірік-өсектен
өзін аулақ ұстай алуы. Ал адамның мұндай қасиет, сапаларды өз бойына дарыту
көбіне қоғамдық салтқа тәуелді. Қоғамның даму дәрежесі неғұрлым төмен
болса, ел ішінде баршаны бірдей тенестіру принципі өріс алады да, ондай
қоғам мүшелерінінң көбі құлдық бағыну күйінен арыла алмайды.
Дербестігінен айырылып, өз бетінше ой жүгіртпеген адам, өзін түлғалық
дамыту ниетінен ажырап қалады.
Жеке адам сапалары сол адамның араласқан қатынастар өрісіне, әртүрлі
әлеуметтік өмір аймағында қызмет ете алу кабілетіне байланысты келеді.
Шығармашыл тұлға тікелей қоршаған әлеумет шенберінде қалып қоймай, өзін
ауқымды қоғам аймағы негізінде қалыптастыруға ұмтылыс жасайды. Мұндай адам
бойында өзі жасаған қауымнын, тіпті бүкіл қоғамның болашақ өркениеті
көрінеді, ол өз дәуірінін сапалық денгейінен кош ілгері журеді.
Жеке адамнын өз дербестігіне ие болуы, онын тұйық әлеуметтік топқа
бағынышты еместігін көрсетуімен бірге сол адамнын жоғарғы денгейде
кемелденгенінін дәлелі.Жеке адамның дамуы, яғни оның әлеуметтік үнамды
қасиеттерінің қалыптасуы белгілі қоғамдық қолдау мен әлеуметтік қажетсінуді
керек етеді. Дара адамның жеке адам санатына көтерілуі ушін манызды
факторлар: идентификация , яғни дара адамның өзін басқа адамдармен
теңестіре, қоғам талабына сай болу ниетімен қалыптасып бару процесі;
персонализация - дара адамның өз басының баска адамдар өміріңде кадірі
барын түсіне білуі, сонымен бірге, нақты әлеуметтік топта өзінін кісілік
мұмкіндіктерін іске асыра алуы.
Баска әлеумет мүшелерімен жеке адам өз Мені негізінде қатынасқа
түседі. Ғылымда жеке адамдык рефлексия деп аталған бұл Мен ұғымы өзі
ішінде әр адамның өз жөніндегі танымың, өз мүмкіндіктерін және өз кадірін
сезе білу сияқты сапаларын қамтиды. Жеке адамның өзіне өзі берген бағасының
астам не төмен болуынан сол адамнын ішкі жан арпалыстары келіп шығады.
Адам өмірі нақты тарихи - әлеуметтік аймақта жүріп жатады. Дуниелік
жағдаяттар өндіру ерекшелігі, тутыну аймағы, әлеуметтік қатынастар адамнын
тұрмыс салтын анықтап, онын тұрақты қылық әрекеттерін белгілейді. Әркандай
жеке адам өзнін өмірлік салтын, жеке құндылық бағыттарына орай тіршілік
жағдайларын өзгертудін жалпыланған, тұрақты тәсілдер жүйесін тізіп барады.
Осындан адамнын тұрмыс, тіршілік салты оның жалпы өмір сүру, қоғамдағы
өз орнын иелеудін бағдарына айналады. Әлеуметтік кұнды салт-бағыттан
адамнын жоғары инабатты,жасампаздық өмірі, рухани-этикалық, рухани-
эстетикалық дуниетанымы туындайды. Адам өмірі, осындаң, бір мезеттік
ықпалдар билігінде қалып қоймай, ішкі зандалық ниет-себептер жүйесін арқау
етеді, өзінің әлеуметік мәнді, мағыналы мүраттарын барластыра, саналы
бағытта жасау мүмкіндігің алады. Тұрмыс - салт бағыты түрақтанбаған адам
кұнделікті куйбеннен аса алмайды, осыдан мұмкіндіктердін толық жүзеге асыра
алмай, өміршендігі кемиді рухани - адамгершілік талаптары тарылады.
Жеке адамдағы барша өмірлік күйзеліс - ауыткулар оның өзіндік Менің
танымаудан, объективті мәнді жеке басынын құнды тараптарын сезіне алмаудан
келіп шығады. Жеке адам болмысынын ен айқын көрсеткіші - онын өз психикалық
жағдайын басқара алу және әрекет - қылыктарын қоғам қалыптастырған
өлшемдерге икемдестіре білу дәрежесі.
Жеке адам тұрақты қасиеттер жиынтығымен дараланады, түлғанын барша
ерекшеліктері онын тума, нәсілдік және әлеуметтік - мәдени сапаларын
бірлігінен калыптасады.
1.3. Жеке адамның эмоциялық шеңбері
Қоршаған ортада кезіккендердін бәрі адамда оларға деген қандай да
бағамдау қатынасы мен сезімдер пайда етеді. Олардын бірі ұнап - қуантса,
екіншісі - қапаландырып, жеккөрушілік тудырады Сезім түрі сан - алуан.
Төніректегі нысандардын жеке қасиеттері мен сапаларынын өзі де адамнын
белгілі сезіміне себепші болады. ¤мір жағдайлары мен тұрмыс оқиғалары
күрделірек сезімдерге себепші келеді. Сезім аукымы өте кен: ө кіініш пен
қанағаттану, қуаныш пен қорқыныш, тандану мен жеркену - мұндай сезім
турлерін шексіз келтіруге болады. Сезім - бұл адамнын қоршаған болмыс
заттары және қубылыстарымен қатынас жасауынан туындаған әркилы формада
корініс беретін толғаныс, күйзелістері. Адам сезімі тіршілік ұшін керекті
де пайдалы қасиет. Толғаныссыз өмір-өшкен өмір. ¦лы ғулама А. Науаи
Сезімсіз адам-кесек, махаббатсыз адам-есек- деген екен. Көп сезімдерге
адамнын өзі куштар. Егер сол сезімдер қандай да себептермен болмай қалса,
адам эмоциялык ашырқауға келіп, онын орнын толтыру үшін әнкүй тындайды,
әсерлі фильмдер коріп не қым-қигаш оқиғалы кітаптар оқиды.
Психолагтар көп заманнаң бері осы сезім мәселесін төркінін ашумен
айналысуда. XYIII-XIX ғасырларда бұл сұрақ, төнірегінде ортақ көзқарас
пайымдалмады, дегенмен интеллектуалистік теория бағыты кен оріс алды. Бұл
бағыт мәні-адамдағы барша органикалық көріністердін негізі психикалық
құбылыстардан деген тужырымнан шығарылды. Неміс психологі Гербарттын
ұйғарымы бойынша барша сезімдік дүниенін ірге тасы елестер деп саналды. Бұл
теорияға орай сезім-елестер арасындағы байланыстарға сай қарама-
қайшылықтарға жауап ретінде жузеге келеді. Мысалы, дуниеден откен адамнын
бейнесін тірілермен салыстырудан қайғы пайда болады. өз негізінде бұл кейіп
ырықсыз көз жасын төгуге не жалпы қасіретті күй білдіруші әрекет-қылыққа
себепші болады.
Психологтардың үлкен тобы сезімді жай-күйлік қалып аймағынан шығарып,
дененін әсер еткен жағдайға, оқиғаға болған жауап әрекеті деп танығанды жөн
корді. Мұндай түсінік Ч.Дарвин енбектерінде де берілген. Эмоциялық
әрекеттердін көбі өздерінің пайдалы болуымен қажет, мысалы, жануар кахары
жауын корқыту үшін керек, немесе олардын кейбірі откен эволюциялық дамудын
бір кезенінде қажет болған әрекеттердін нәсілден нәсілге ауысып келе жатқан
қалдығы рудимент.Мысалы, алақаннын қорқыныштан дымқылдануы бір уақыттары
біздін маймыл тектес бабаларымызға кауіп қатер тонгенде ағаш бутақшаларын
берік ұстауға жәрдемін тигізген. Кейін бұл теорияны Э.Клапаред жалғастырды.
Ол кандай да бір сезімнін туындауы - адамнын кезіккен жағдайға икемделе
алмауынан адаптация. Егер адам қашып, қутыла алатын болса, ешқандай
қорқыныш сезіміне туспейді - деп жазады.
Ендігі бір окшауланған теориялар тобы сезім табиғатын адамнын ақыл-ой
когнитив мұмкіндіктерімен байланыстырады. Олар ішінде Л. Фестингердін сана
ұйлесімсіздігі когнитивті диссонанс теориясы өз алдына. Бұл көзқарастын
мәні: адам бір нысан жөнінде біріне бірі психологиялық қарсы екі пайым
ортасында тандау ете алмай, кұйзеліс эмоциясына тұседі, яғни санадағы
білімдер үйлесімсіздігінен жағымсыз сезім пайда болады. Ал іс-әррекеттін
нақты нәтижесі мен көзделген ниет озара сәйкес келсе, адамда жағымды сезім
туады.
Ақыл-ой үйлесімсіздігінен құтылудын екі жолы бар :
1) өз ниетінді шындыққа сәйкес өзгерту;
2) ниетке сәй болатындай әрекеттін жана жолдарын іздестіру. Сонымен
когнитивтік теория адамнын сезімдік кейпін онын әрекет, қылықтарынын
негізгі себепшісі ретінде қарастырады.
Адам сезімі дара тұлғалық қасиет. Осыған орай әр адам нақты жағдайда
бір зат не күбылысқа өзінше баға беріп, белгілі бір, екінші адамдағы
үқсамайтын көніл кейпіне беріледі.
Сезімдер адамнын қоршаған дуниеге қатынасын ғана білдіріп қоймастан,
ол жөніндегі ақпарат көзі де болып табылады. Бұл турғыдан нысан бейнесі
эмоциянын танымдық тарапы болады да, ал сол мезеттегі адам кейпі сезімнін
субъектив элементін танытады.
Сезімдер адамнын қасиеттерімен тығыз байланысты. Субъект қажеттігі
және сол қажеттікті қанағаттандыруға бағытталған ерекше қызметіне орай
сезімдер екі ірі топқа болінеді. Біріншісі - қажет заттардын объектив
мазмұнына жана, айрықша мән қосып, оларды қанағаттандыруға бағытталған
әрекетінін сеп-түрткісіне мотив айналдырушы сезімдер. Мұндай
толғаныстардын пайда болуы үшінаса қажетсіну және оған сай заттар қолда
болуы керек. Көніл-күй серпінісі қажеттікпен уйлесе келе, іс-әрекеттін
бастауын береді, оған ынталандырады және бағыт-бағдарлы жетекшісіне
айналады. Осылайша, мұндай сезімдер іс-әрекетпен сәйкесиікке туседі
релевантны.Бұл эмоциялар психологияда жетекші ниеттер аталган
В.К.Вилюнас.
Екінші эмоциялық құбылыстар тобына - жетекші ниет, яғни басталған
ішкі не сыртқы іс-әрекет ізімен туындайтын сезімдер кіреді. Бұлар сол
әрекеттердін орындалуына тиімді не кедергі болған жағдайларға ұміт, ыза,
жетіскен нәтижелерге қуаныш, окініш немесе қалыптасқан не мұмкін болар
ситуацияларғғ катерлену, сенімді болу субъектін қатынасын сипаттайды.
Мұндай сезімдік толғаныстар жетекші ниеттерге негізделгенінен әдейі немесе
ырықты деп аталады. Осыдан, козделген мақсатқа жетуде алда шыққан кедергі
бір тұрлі сезім туындатса,енді сол кедергі жаудан қутылуда пайдалы болуымен
екінші бір сезім пайда етеді, яғни ырықты сезімдер нақты жағдайда, сол
саттегі омірлік маныздылыққа орай ман алады.
Сонымен, сезім екі себептен пайда болады, біріншісі-адамнын объектке
қатынасын айқындайтын қажеттіктер; екіншісі-адамнын осы нысаннын тиісті
қасиеттерін тұсініп, оны санада бейнелеу кабілеті. Объектив және субъектив
жағдайлардын өзара байланысынан адамнын қоршаган дуниеге саналы баға
беруімен қатар жеке эмоционал көзқарасынан себебтері ашылады.
Сезімдердін озіндік ерекшелігі олардын қарамақарсылықты (полярлы)
сипатынан көрінеді. Мұндай сипат қарапайым әсерленуге де (рахаттану-
қысылу), сондай-ақ күрделі толғаныстарғда (унату-жеккору, қуаныш-мүн,
көнілді-қайғылы, т. б.) тән.
Сезімдерге ғана тән аса манызды сипат-олардын бірігімді (интегралды)
келуі. Сезім букіл денені билеп, адам кейпін ерекше әсерге болейді. Барша
дене қызметтерін басын бір сәтте біріктірумен (интегрировать) сезім
өздігінен пайдалы не зиян әсердін хабаршы қызметін атқарады. Сезімдік
сигнал әсер орны мен дененін жауап әрекеті айқындалмай жатып та санаға
жетуі мұмкін.
Сезімдердін және бір манызды ерекшелігі- олардын денедегі тіршілік
әрекеттермен тікелей байланыста болуы. Сезім ықпалынан адамның ішкі тән
қызметі өзгеріске түседі: қан айналымы, дем алыс, ас қорыту, ішкі және
сыртқы секреция бездері. Шектен тыс үзак уақыт және қарқынды болған көніл-
күй толғаныстары организмді сырқатқа шалдықтырады: корқыныш-жүрек
ауруларына соқтырып, ашу-бауырды, жабырқау мен мұн- асқазанды бұзады (М.И.
Аствацатуров).
Сезімдер тарихи-әлеуметтік негізге ие. Олар әртурлі халықтарда,
кезендерде мән-мағынасы мен көріну формасын ауыстырып отырған. Қоғам
дамуымен сезімдер де өзгеріп барады. Түрлі дәуірде өмір сұрген адамдардың
ұксас, тіпті бір текті заттын өзіне жасаған қатынасы бірін бірі
қайталамайды. Сезім үдайы қозғалыста болып, турақты және ауыспалы
элементтердін түтастай бірлігінен қуралады. Бұл сезім желісінде, бір
жағынан- бір ізді -қысқа мерзімді толғаныстар қурылымын: пайда болу- орбу-
шынына жету-сону, екінші жағынан-әртурлі толғаныстар түйдегінен тұзілген
ұзақ мерзімді сезімдер қурылымын айыруға болады. Барша сезімдер жүйесінін
өлшемі бірі біріне қайшы келген екі бағытта беріледі ( В. Вундт ); сүйсіну-
жеркену, қозу-тыншу, көнілдену-мүнаю, т.б.
Егер сүйсіну не жеккөру сезімі көп жағдайда заттын өзіндік
ерекшеліктеріне, олардың адам өміріндегі манызыңа немесе нақты бір ситуация
мәніне орай туындаса, одан болатын көзудын дәрежесі сол сезімнін өзімен
шарттас түрлілігі мен курделі болуынан сезімдерді жете танып, қалтқысыз
басқару мүмкін емес. Бұл жағдай өз сезімінді сүреттеп, айтып беру үшін сөз
жеткізе алмауда келеді. Мысалы, каћар-дулей қызбалық формасында көрініс
берсе, керсінше, қанағаттану -адамның сабырлы, байсалды күйнен білінеді.
Көп байқалады: қолданған сөздердін мәні бұлынғыр, көніл-күй қалпына
сәйкес болмай шығады
Сезімдер организмде жүріп жататын ерекше процестермен байланысқан.
Бұл процестердін көзі негізінен сыртқы дүние өзгерістерінде, дегенмен,
олар бүкіл дене әрекет қимылына әсер етеді. Осыдан, мысалы, көніл-күй
қандай да күйзеліске келсе, қан айналымы өзгереді, жүрек соғуы шапшандайды
не бәсендейді, қан қысымы ауысады, қан тамырларының кұш-куаты тонус
артады не кемиді ж.т.б. Нәтижеде, бір жан толғанысынаң адам қызарады,
екіншісінен бозарады. Сезімдік өмірдін барша өзгерістеріне өте нәзік -
адамның жүрек ағзасы. Халық аузында көп жағдайға байланысты жүрегім қатты
соғып тұр, жүрек шыдамайды, журегім орнына түсті ж.т.б. сөз
тіркестерінің жиі қолданылатыңы осыдан. Дене мүшелерінің қай-қайсысындағы
болмашы өзгеріс жүрекке әсерін тигізбей отпейді ас қорыту, тыныс алу,
бездер жүйесіндегі т.б..
Алайда, адам организмінің қурылымы симпатиқалык жүйке жүйесінін
қызметіне тәуелді. Осы жүйенін қозуынан бүйректен адреналин суйықтығы
бөлінеді. Адреналин дене ағзалары әрекетіне өзгеріс ендіріп, оларды шектен
тыс тән қуатын жұмсауға дайындайды: қауіп-қатер төнгенде бұлшык еттерге қан
жеткізу күшееді, ас қорыту ағзаларының жумысы бәсендейді, ішкі органдардан
қансыртқа тебеді. Бұлшық еттерге қарқынды әрекетке келуі үшін көп мөлшерде
қант жеткізіледі, себебі қант-булшык ет қуатынын негізі.
Сезімдердін пайда болуы мен қалыптасуында үлкен ми жарымшалар қабығы
манызды қызмет атқарады. Ми қабығы эмоция желісі мен көрінісін реттеп,
денедегі барлық қубылыстарды өз бақылауына алады, қабық асты орталықтарын
тежеумен, оларға басшылық етеді.
Егер ми қабығында шектен тыс козу туса шаршағанда, ішкіліктен,
ж.т.б. қабықтан төмен жайғасқаң ми бөліктері ырықсыз әрекетке келіп, адам
өзінің әдеттегі ұстамдылығынаң айырлады. Үлкен ми жарымшалары алынған
жануар болмашы себептен күшті әрі тұрақты эмоциялық күйзелісте болады. Ал
кен жайылған тежелүге тап келсе, мұндай жануар сылбыр калғе түседі, оның
әрекет-қылығы әлсірейді, жұрек, қан тамыр жумыстары мен тыныс алуы
бәсендейді.
Сезімнің негізі болған физиологиялық процесс бастауын ми қабығында ала
отырып, төмендегі қабык асты орталықтарына тарайды. Эксперименттер кезінде
мидін кейбір аймақтарын қоздырса, жағымды эмоция туып, жануар сол әсердін
қайталанғанын қалау сынайын танытқан. Бұл ми бөлігі рахаттану орталығы
аталған. Ал екінші бір ми аймағына әсер тұскенде, жануар тынышсызданып,
қиналған күй корсеткен, осыдан мұндай жүйке жүйесі қиналу орталығы аталған.
Осы күнде мидін сол жарым шарында жағымды эмоциялар туындап, ал он жарым
шарында жайсыз сезімдер оріс алатыны дәлелденіп отыр.
Адамның эмоционалдық өміріне қуат беруші жүйке-ретикулярлы формация
деп аталады. Әртүрлі сезім ағзаларынан жүйке ықпалдарын ала отырып,
ретикулярлы формация оларды өндеп, бас миының үлкен жарым шарларына
жеткізеді. Қуат жинақтагышы ретінде бұл жүйке ми белсенділігін көтереді не
төмендетеді, сыртқы тітіркендіргіштерге жауап әрекеттерді босансытады не
іркіп барады.
Адамның сезімдік болмысыңда екінші сигналдық жүйенін манызы үлкен.
Толғаныс тек сыртқы әсерлерден туындап қоймайды, ол үшін сөз бен ойдын
ықпалы кұшті.Осыдан, адам кітап оқудан не ақпарат естуден белгілі эмоциялық
күйге тұседі. Жоғары, адами сезімдердін - физиологиялық негізі осы екінші
сигнал жүйесінде.
Екінші сигналдық жүйенін бірінші сигналдық жүйемен біртутастық
байланысынаң адам өз сезімдері мен олардың қоғамға сай тысқы көріністерін
саналы реттеп отырады.
Басқа түлғалардың сезімдік кейпін олардын мәнерлі козғалыс-
қимылдарынаң, ым-ишарасынаң, мойын-бас буруынаң ж.т.б. айқың тануға болады.
Әрбір сезімнін өзіне сай әрекет түрі бар. Мысалы, қорыққанда қоз аларады,
діріл пайда болып, бет бозарады, ал қуаныш - жанар жарқылынаң, бет қызаруы
мен әрекеттер жеделдеуінен білінеді.
Сезім, әрине, біздін тек ойымыз ғана емес, сол ойға болған
қатынасымызды да білдіретін сөзіміз бен сөйлеу мәнерімізде анық көрінеді.
Мұнда дауыс ырғағының интонация да ролі үлкен. Осыдан біз тіпті де
түсінбейтін тілде айтылып жатқанды тындай отырып, айтушының қандай күйде
екенін қалтқысыз тануымыз мұмкін. Толғаныстардың түрлі мазмұнына орай
сойлеу қарқыны өзгереді, сойлем қурылымы бұзылады.
Сезім әлпеті выражение сол сезімдердін өздері сияқты қоғамдық
сипатқа ие. Әрқандай қуаымнын өзі қабылдап, қалыпқа айналдырған әдептілік,
кішіпейілдік, тәрбиелік шектері әртурлі. Сезімдік әрекет-қимылдардың шектен
тыс болуың кей адамдар тобы тәрбие кемшілігі деп біліді, ал екіншісінде -
бұл жағдай жалғандықпен ұштастырылады. Адамдардың жиі араласып, қатысуынан
сезімдік әрекеттер баиды, бір турге бірігіп, сан-алуан эмоция ренктерін
жеткізудің жалпылаңғаң қорына айналады. Сонымен, сезім білдірудін формалары
мен олардың қолданымы нақты қоғамдық қатынастармен анықталып, әлеуметтік
бақылау объектін қурайды.
Адам сезімінін көріністері әрқилы: қарқынды да ұзаққа созылған,
созылыңқы, бірақ әлсіз қайғы; күшті, бірақ қысқа мерзімді қуаныш -болуы
мұмкін. Сонымен бірге, сезімдер терендігі, саналылығы, тектілігі
генетически, пайда болу және сону шарттары, денеге әсері, даму желісі,
бағыты, көріну тәсілі ж.т.б. жағынан әрқилы сипатты келеді. Сезімнің ішкі
жайылу аймағы мен сыртқы әрекеті де бірдей емес.
Субъектив толғаныстарға байланысты сезімдер екі топқа бөлінеді;
тіршілік қажеттіктерді қанағаттандырып, рахатқа болеуші унамды сезімдер;
тіршілік қажеттіктердін орындалмауынан қанағаттанбау кейпіне түсіретін
жағымсыз сезімдер. Орындалып жатқан адам қажеттіктерінін денгейіне орай
сезімдер қарапайым және курделі келеді. Қарапайымдары - ашу, қорқыныш ,
уайым, қызғаныш, күндеушілік ж.т.б.; күрделі -моральдық, эстетикалық және
отан сүйгіштік.
Көріну әлпетіне орай барша эмоционалдық қалыптар келесідей түрлерге
жіктеледі; көніл - күй, кейіп, эмоция, аффект, стрес, фрустация, құмарлық,
жоғары сезімдер.
Көңіл (чувственный тон) - субъектке қандай да эмоционалды ренкті
сақтап қалуға не жоюға ықпал жасаушы психикалық процестін ерекше сигналдық
түры; кейбір түр-түс, дыбыстар, иістер өздеінін негізді мәніне байланыссыз
біздін есімізге түсүден жағымды не жағымсыз сезімдер тудырады. Мысалы,
жақсы ән, тәтті тағамнын өзі де ұнамай қалуы мүмкін. Мұнын бәрі біздін сол
сәттегі көңілімізге байланысты. Егер көңіл тұракты жиіркенушілікпен
ұштасса, бұл идиосинкразия сыркатының белгісі.
Көнілде қоршаған ортадағы заттар мен кұбылыстардың жиі кездесетін
пайдалы не зиянды тараптарынын жалпыланған бейнесі калыптасады. Осынан
аркасында көніл күтілген әсер жөнінде оны бұрынғы естегі акпараттармен
салыстырып отырмастан, күні ілгері шалт шешім қабылдауға көмегін тигізеді.
Көніл көбіне субъектив сипатка ие: қызықты кітап, сыпайы сұхбаттас ж.т.б.
бір адамда жақсы сезім тудырса, екінші тұлғаға тіпті жакпай калуы эдеттегі
құбылыс. Көніл сипаты іс-әрекеттін желісіне де байланысты. Қажетті,
бастауында ұнаған іс, бірак өзінің ұзаққа созылгандығынаң адамды
жалықтырып, көнілсіз күйге түсіретін белгілі. Сырттай байқала бермейтін
адам көнілін танып, оны орнымен пайдаланса,жеке не коғамдық еңбек, оқу
жемісті нәтижесін береді.
Кейіп (настроение)-біраз уақыт бойы адамның көнілін билеп, мінез-
құлыққа әсер ететін жалпы эмоциялық, күй. ¤мір тіршілігінде адамның сезімі
бір объектіге бағытталып, оған куанады не күйзеледі, біреуде сүйеді,бір
нәрседен шошиды. Адам кейпінін көрініс белгілі сезімге, себебтерге
байланысты. Мысалы, ұнамсыз хабар естіген адамның көнілі түсінкі болып,
оның бойын қобалжу, уайым билейді. Жұмысы сәтті болып, реттеле бастаса,
онын көнілі тасиды, шаттық лебі ұзаққа созылады.
Адам кейпі тіршілік жагдайында байланысты құбылмалы болып отырады.
Егер адам шаршап-шалдығып, ауырып жүрсе, онын кейпі солгын болады. Ал дені
сау, ұйқысы канық, көнілі көтерінкі болса, адам мэз болып, жадырай түседі.
Адамның кейпіне табигат көрінісі, жыл маусымдары,, ауа райы сиякты
құбылыстар да айтарлыктай әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz