Көнерген сөздер
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Ғ.Мүсіреповтың Ұлпан романы тілінің стилдік ерекшелігі
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент Қанапина С.Ғ.
Орындаған: Шалғын Айнұр
Жанабылқызы.
Қостанай 2015 ж
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .2-4
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы
... ... ... ... ... ... ... ... 5-2 5
1.2. Көнерген сөздер, кірме сөздердің қолданысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25-31
1.3. Фразеологизмдердің стильдік қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-45
II. Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
2.1. Мақал – мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық – танымдық қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .45 -54
2.2. Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипаты (теңеу, эпитет,
метафора, метонимия, синекдоха, қайталама сөз)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54-66
2.3. Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі
... ... ... ... ... ... ... 66-70
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 70-71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71-73
Кіріспе
Тіл ─ адамзаттың баға жетпес құндылықтарының бірі. Ол ─ адамзат арасындағы
қарым-қатынас пен болмысты танудың басты құралы ғана емес, қоғамдағы саяси-
әлеуметтік, мәдени-рухани, тарихи өзгерістердің куәсі және сол ақпараттарды
бойында сақтай отырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші құрал. [Жолшаева М.С.
Қазақ тіліндегі аспектуалды семантика: форма және мазмұн.]
Бір тілде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығын тіл ғылымында лексика
немесе сөздік құрам дейді. Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық
жүйедегі алатын орнын шығу төркінін, қолдану қабілетін күнделікті қарым
–қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды
бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму
тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып
зерттейді.
Сөз байлығы- лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица.
Лексикология тілдегі сөз қорының мынадай жақтарын зерттейді: сөзге қатысты
мәселелер; лексикалық бірліктердің түрлері; сөз қорының құрылысы;
лексикалық бірліктің қызметі; сөз қорының дамуы мен толықтырылуы;
Лексикология сөздердің ірі топтарын да өрісті зерттейді деп ғалым
Болғанбаев көрсетіп кеткен болатын.
Сөздердің қалыптасуына , өзгеруімен дамуына қатысты заңдылықтарды тарихи
лексикология зерттейді.
[Ә.Болғанбаев. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы, 3бет]
Жұмыстың өзектілігі – қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі
Ғ.Мүсіреповтың Ұлпан романы жарық көрген тұста оқырман қауымның ыстық
ықыласына ие болып, әдеби сында да жоғары бағаланды. Ұлпан романының
ерекшелігі оның басты кейіпкерлерінің тарихта болған тұлғалар екендігінде.
Бұл шығарма идеялық-көркемдік тұрғысынан ерекшеленетін туынды.
Ғ.Мүсірепов өз шығармашылығында жігерлі де ақылды, сұлу да адал,
мейірімді де қайсар, белгілі бір мүдде жолында өз жанын пида етуге бар, өр
рухты да, ер мінезді, мәрт те нәзік, бір сөзбен айтқанда қаһарман әйелдер
туралы үзбей жазған суреткер.
Жазушы шығармашылығында осындай қаһарман әйелдер бейнесінің тәжі де,
шыңы да іспеттес болып, әдебиетімізге Ұлпан бейнесі келді. Ұлпанның бір
бойында жоғарыдағы әйелдердің баршасына тән драма да, трагедия да,
қайраткерлік те, қаһармандық та бәрі-бәрі шынайы тоғысқандай. Жазушы өз
шығармашылығында үзбей орын алып келген әйел кейіпкердің барлық қасиетін
бір бойына жинақтаған Ұлпан бейнесін, әйел Ұлпанды ұлы образ, әрі ұлы
тұлға, әрі ұлы әйел деп есептейміз. Романда қазақ қызының ісі де, қылығы
да, сөзі де айқын танылады. Ұлпан бейнесі қазақ әйелінің жиынтық, көп
планды бейнесі. Осы образдың ішкі тінінде қазақ әйелінің феодалдық қоғамда
көрген зорлық-зомбылығы да, ел билеген, ел басқарған даналығы мен батырлығы
да, шырақты сүттей ұйытып мейірімге бөлер аналық қадір-қасиеті де жатыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – шығарма
тілінің лексика – фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау. Осы мақсатқа сай
алдымызға төмендегідей міндеттерді қойдық:
- Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс
ерекшелігін анықтау;
- Көнерген сөздер, кірме сөздердің шығарма тіліндегі қолданылу аясын
анықтап, ерекшеліктеріне қарай жеке топтарға бөлу;
- Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметін, кейіпкер
тіліндегі қолданылу аясын анықтау;
- Мақал – мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық – танымдық
қызметін, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуын айқындау;
- Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипатын (теңеу, эпитет,
метафора, метонимия, синекдоха, қайталама сөз) көркем шығарма
тіліндегі мысалдармен нақтылап, мәнін ашу;
- Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісін анықтау;
Жұмыстың нысаны – Ғабит Мүсіреповтің Ұлпан романы.
Курстық жұмыста қолданылатын әдістер:
- Баяндау;
- Теориялық тұжырымдарға сүйену.
Жұмыстың құрылымы – жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы
Антонимдер
Жалпыхалықтық тілімізде антонимдер, көркем шығарма тілінде жиі
кездеседі. Бұлай болуы олардың мағыналық табиғатының тіл реңділігін
туғызуға арналған деуге болады.
Зерттеуші ғалым К.Қ.Есіркепова өзінің ‟1960 – 1980 жылдардағы әйел
– ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева,
К.Ахметова шығармалары негізінде)” атты монографиясында антонимдерге
тоқталып өтеді. Белгілі сөз зергері Ғ.Мүсірепов ‟Сөз сөзге жарығын да
түсіріп тұрады, көлеңкесін де түсіріп тұрады. Біріне бірі жарығын түсіріп
тұратын сөздерден құралған сөйлем айтайын деп тұрған ойыңды оқушыға дәл
жеткізеді. Бұл арада ерекше ескертетін бір нәрсе – әр сөздің ой мен сезімге
бірдей дөп тиіп жатуы, ең алдымен арман осында” деп айтқан болатын.
Ғалым Т.Бекниязов: ... антонимдер ақынның айтар ойын нақ түйіп,
тұжырымдап, байлауын айқындап, өлең әсерін күшейтумен қатар оқырман мен
авторды бір ұғымға ортақтастырып тұратынына назар аударған. [Есіркепова
К.Қ. 1960 – 1980 жылдардағы әйел – ақындар поэзиясының тілі, 26 бет].
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, Ж.Мусин, Ғ.Мұсабаев,
І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б.ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі
зерттеу саласында көрініс тапқан.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да
болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын,
жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден,
мақал – мәтелдерден жиі кездестіруге болады [Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі
мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі, 7 бет].
Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені
тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын – жазушылар өзара қарама –
қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі.
Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып
және қарама – қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен
білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ой
түйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану
арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.
Ғалым К.Аханов ‟Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті.
Қарама – қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір – бірімен қатар қойып
шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай
етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді шебер
қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық – айқын, мейлінше мәнерлі
болып келеді” деген [Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің
лексикологиясы мен фразеологиясы, 29 – 30 бет].
Ғалым Ф.Оразбаеваның жетекшілігімен шыққан ‟Қазіргі қазақ тілі”
оқулығында: ‟Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын – сапасын,
артық – кем қасиетін, мөлшер – көлемін салыстырып, бір – біріне қарама –
қарсы қоюдан шығады. Мысалы: Сараң – мырза, қапа – ырза, қайғы – шат, тұнық
– ылат, тірі – өлі, паң – мүлайым, жұмсақ – қатты, т.б.”
Тілдегі антонимдер қарама – қарсы құбылыстарды біріне – бірін
шендестіріп салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Сол себептен
антонимдер мақал – мәтелдерде жиі қолданылады. Антонимдерді қолданудың
негізінен төрт жолы бар деп лексиколог – ғалымдар Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев
былай көрсеткен:
1.Антонимдер бір сөйлемнің өз ішінде салыстырылып айтылады. Мысалы: Қорлық
өмірден ерлік өлім артық.
2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама – қарсы қойылып шендестіріледі.
Мысалы: Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі.
3. Антонимдер ыңғайласып, кезектесіп қатар жұмсалады. Мысалы: Арымақ,
семірмек көңілден.
4. Фразеологизмдер нақты мәтіндерде бір – біріне қарама – қарсы мағынада
жұмсалып, антонимдік қатынасқа түсе алады. Мысалы: Қол жүйрік – тіл қысқа,
қарға адым жер – ит өлген жер [Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикологиясы.
47 бет].
Антонимдердің ерекшеліктері:
Антонимдердің өзіндік ерекшеліктері бар:
1.Антоним сөздер арасында ұғымдық жақындық болады. Антонимдік жұп құрайтын
сыңарлар белгілі бір сапаның қарама – қарсы бағасының атауы болып табылады.
2. Антонимдер кез келген сөздермен тіркесе бермейді. Мысалы: суық – жылы
деген антонимдер тек орынға, температураға байланысты зат есімдермен ғана
тіркесе алады.
3. Антонимдік жұп құрайтын сөздер бір сөйлем ішінде қатар келіп отыруы шарт
емес. Антоним сөздің көп мағыналы болып келуі де мүмкін, сондай – ақ бір
антоним сөздің бірнеше синонимі болуы тілде жиі кездеседі. Бірнеше антоним
сөз бір ғана ұғымды білдіруі де мүмкін.
4. Антонимдер – семантикалық құбылыс, яғни мағыналық қарама – қарсылыққа
негізделеді. Сонымен қатар антонимдер – лексиканың полисемия, синонимия,
омонимия сияқты топтарымен араласып, астасып жатқан аса мол сала.
5. Антонимдер лексикалық, грамматикалық стильдік жағынан аса икемді сөздер
тобына жатады. Себебі оларға әр түрлі жұрнақтар жалғану арқылы жаңа сөздер
туып, өрбіп жатады. Мұның өзі антонимдердің өріс аумағының кең екендігін
көрсетеді.
6. Бір – біріне қарсы мағыналас жұрнақтары ( - лы, - лі, - ды, - ді, - ты,
- ті, - сыз, - сіз) арқылы жасалған сөздердегі мағына қарама – қарсылығы
антонимдік қарама – қарсылықтан басқаша, яғни антонимдік мағына туғыза
алмайды. Өйткені – лы, -лі екендігін көрсетсе, -сыз, -сіз жұрнағы белгілі
бір затта не құбылыста сол сапаның жоқ екендігін білдіреді. Бұлар затқа,
құбылысқа, жаңа мағына бермейді. – сыз, -сіз болымсыздық категориясын
туғызатын қосымша болып танылады.
Антонимдерге ең бай сөз табы – сын есімдер. Ал, етістіктерден, зат
есімдерден, үстеулерден азды – көпті кездессе, ал қалған сөз таптарынан өте
сирек ұшырасады [Оразбаева Ф.Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., Қобыланова А.,
Есенова Қ., Исабекова Ұ., Қасабек Қ., Балтабаева Ж., Мұхамади Қ., Рахметова
Р., Көпбаева Ж. Қазіргі қазақ тілі, 49-51 бет].
Соңғы кезде зерттеушілер қазақ тіліндегі антонимдерді градуалды,
привативті және эквиполентті антонимдік оппозицияларға ажыратып жүр.
Градуалды оппозициялардың мүшелері белгілі бір қасиеттің ең соңғы
шегіне дейінгі дәрежесін білдіреді.
Привативті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында аралық
элементтің болуы мүмкін емес. Бұл қатарға әр түрлі (бар – жоқ) және
түбірлес (жанды – жансыз, таныс – бейтаныс) лексемалар енеді.
Эквиполентті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында тіл
тәжірибесі арқылы орныққан ассоциативті қарама – қарсылық бар. Олардың
өздерін іс – әрекетке байланысты туындаған қарама – қарсылықты лексемалар,
лексикалық конверсивтер, үйлесімді ұғымдарды білдіруші сөздер және
жыныстық, туыстық нышандары, тәулік уақыты, әлеуметтік қатынастары
т.б.мағыналық жағынан ажыратылмайтын жұптарға топтастыруға болады.
Қазақ тілі антонимдерінің өзегін градуалды оппозициялар құрайды,
ал привативті оппозициялардың жиілігі төмен де, эквиполентті оппозициялар
өнімсіз қатарға енеді. [Оразбаева Ф.Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., Қобыланова
А., Есенова Қ., Исабекова Ұ., Қасабек Қ., Балтабаева Ж., Мұхамади Қ.,
Рахметова Р., Көпбаева Ж. Қазіргі қазақ тілі, 51 бет].
Сын есімге тән антонимдер мынадай:
1.Бірақ осы күні иесіз жер бар ма, бір иесі бар шығар, - деп түрікпен
Мүсіреп аз кідіріп қалып еді. [Ғ.Мүсірепов Ұлпан 6 бет]
2.– Ақ құр, қара құрларын санамаған екенсіз, Мүсеке! (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 7
бет)
3.Сорлының зары арлыға кездескей деп жіберіп еді...( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 7
бет)
4.Әттең, ашынғандықтан болса да азды-көпті асқақтай сөйлегенің де болды.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 8 бет)
5. Жүйелі сөз жүйесін табар, жүйесіз сөз иесін табар деген бар ғой.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 8бет)Қазақ соғыстарында жаралану көп те, өлім аз
болады. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 12 бет)
7.Үйдің оң жағында кереге басына көлденең асып қойған ұзынды-қысқалы екі-үш
найза, бір-екі садақ, қынабында тұрған қылыш, кісе...( Ғ.Мүсірепов Ұлпан
30 бет)
8.Үлбіреген ақ саусақ емес, әрі іске үйреніскен қолдары сенімді де оңтайлы
қимылдайды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 38 бет)
9. Сенің Алғашқым деген күйің болса, менің Соңғым дейтін күйім осы кыз
Ұлпан. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 54 бет)
10.Арзан-қымбаттылық дегеннің мәні басқада екенін түсіндіргісі келіп бір
отырды да, Мүсіреп онысын іркіп қалды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 66 бет)
11.Биыл бай болсаң, ендігі жылы тақыр кедей болып қалуың да оп – оңай.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 73 бет)
12.Бұл үлкен адамның кішірейгені ме, кішкене адамның үлкейгені ме?
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 77 бет)
13.Соның бірінен бірінің артық-кемін кім айта алады? (Ғ.Мүсірепов Ұлпан
80 бет)
14.Су киімдеріңді шешіп, түйенің қомында құрғақ бірдемелерің болса киіп
алыңдар.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 102 бет)
15. Құл да емес, емес те емес, тәуелді де емес, тәуелсіз де емес...(
Ғ.Мүсірепов Ұлпан 143 бет)
16.Келімді-кетімді қонақты есептемесек, өзімізге одан аз салсақ та мол
жететін.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 182 бет)
17. Әр қоғамның қоржын аумас теңбе-тең қалыпта тұруға тиісті ішкі-сыртқы
құрылысын бұздырмайтын өз заңы бар.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 230 бет)
Зат есімге тән антонимдер:
1. Жиырмаға келмеген бала жігіттің сөзінде нәр де, зәр де бар екен.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 8 бет)
2. Қуғандар мен қашқандар екі жақта да бар. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 21 бет)
3. Бұдан жиырма жыл бұрын хандық жойылған кейін, жаугершілік саябырлап,
бейбіт өмірдің іргесі бекіне бастаған еді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 13
бет)
4. – Ұл ма, қыз ба, - деп сұрады Ұлпан.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 79 бет)
5. Он ауыл Сибанның еркек-әйелі түгел жиналыпты. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 89
бет)
6. Қолдарына көп түсе бермейтін аға бидің ауылына неше жылғы сүр болғаны
даулар, өтірігі-шынымен енді есейе бастаған жаңа даулар келіп орнап
қалды. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 109 бет)
7. Өңім бе, құдайым түсім бе? (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 137 бет)
8.Обалы менің мойнымда еді, сауабы сол жеңгелеріңдікі.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан
171 бет)
9. – Қолдау да болған жоқ, қарсылық та болған жоқ, - деді Ұлпан.(
Ғ.Мүсірепов Ұлпан 185 бет)
10.Бүгінгі досыңды ертеңгі жауым деп санау керек.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 230
бет)
Үстеуге қатысты антонимдердің қолданысы:
1. Біреуі алдарақ, екеуі кейінірек. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 7 бет)
2.Айқас шегі солқылдап біресе оңтұстыққа, біресе солтұстыққа қарай ойысып
қалады. Ғ.Мүсірепов Ұлпан (21 бет)
3.Есеней бүгін ерте жатты, кеш тұрды. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан31 бет)
4. Артынан келген адамдарға осы араға үй тіккізуге, сусын әкелуге бұйрық
берді де, суы жылы сор көлге күні-түні шомыла берді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан
31 бет)
5.Жарықтық ертелі-кеш иеді де тұрады... (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 38 бет)
6.Сөзбен көп қайталанып айтылған ойлар әрі-беріден соң құлағыңа кірмей қояр
еді.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 64 бет)
7.Осымен алғашқы беташар сөздер екі араны алыстатпаса жақындастыра алмай
тоқталып қалды. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 69 бет)
8.Өрелі ат деп бір алдыңғы аяғынан, бір артқы аяғынан шалыс шідерленген
атты айтады. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 70 бет)
9.Бай адам күні-түні, қысы-жазы малын ойлайды да, өзі де малға ұқсап
кетеді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 81 бет)
10. Туа үйреніскен кең даласындай кең жайылған шай дастарханы айналасында
әзіл – қалжың, сыр алысу – сынасу, алыстау, жақындау сияқты тіршілік ауыс –
түйістің бәрі де өзінің әдепті жүйесін тауып сыпайы сөйлеп отырды.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 93бет)
11.Түйе біресе алдына қарай, біресе кейін қарай итеңдеп барып шөкті
әйтеуір. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 96 бет)
Етістікке тән антонимдер
1. Бұл жолғысы не қосыл, не бөлін, бойыңды көрсет дегені еді. (Ғ.Мүсірепов
Ұлпан 17 бет)
2. - Бұлар аттарын жатқызып-тұрғызып жүргенде біз де қарап тұрмаспыз! –
деді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 18 бет)
3. - Мен сізге достық сөз айттым: оқ атарда көзінді уқаласаң, оғын далаға
кетеді...кетпеді ме? (19 бет)
4. Хан сайлай ма, сайламай ма, ол елдің өз жұмысы. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан
20 бет)
5. Тірі қалса көзін қайтарармын, өлсе – құнын.(21 бет)
6. – Тұр енді, отыр енді, шалқай, еңкей! – деп қанша әурелесе де түйесі
көне беретін. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 32 бет)
7. Дауысынан сезілер-сезілмес қатқыл үн қосты. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 51 бет)
8. Есеней марал жайындағы әңгіменің басталып кетуіне қуанса да, аяқталуына
наразы болып қоңырайып қалды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 53 бет)
9. Жақсын, жақпасын түгел тыңдап ал!( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 62 бет)
10. Әлденені қадағалап, әлденені елемеу де жоқ.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 62
бет)
11. Ән тілімен, күй тілімен айтылған арман да, өкініш те, сүйіну, күйіну де
қайталаған сайын бойыңа тереңдей тарап ерітіп әкетеді екен.( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан 65 бет)
12. Кәрі дене қызынды да суынды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 73 бет)
13. Әйел ашуланса жеңіледі, еркелесе жеңеді емес пе, Есеней жеңілді де
қалды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 130 бет)
14. – Біресе құрметтейміз, біресе қорлаймыз да зорлаймыз.( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан 187 бет)
Қорыта айтқанда, тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор.
Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез
келген ақын, жазушы шғармаларында көп қолданыста.
Ж.Мусин Қазақ тілінің антонимдер сөздігінде антонимдерге әр түрлі
бағыттта анықтама берген.
1.Әдетте мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер-антоним деп аталады.
2.Антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады деген пікір жиі
қолданылады.
3.Антоним сөздердің қарама-қарсылықты мәні, олар бір сөйлем ішінде қатар
қолданылғанда айқын аңғарылады. [Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал –
мәтелдердің танымдық бейнелілігі, 7 бет].
Талдауға түскен шығармада сын есімге қатысты антонимдер-17; зат есімге
тән-10; үстеуге тән-11; етістікке тән 14 антоним сөз теріліп алынып,
талдауға түсті.
Синонимдер
Ғалым Ф.Ш.Оразбаева өзінің Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім
синонимдер атты еңбегінде мынадай тұжырым жасайды: Кез келген тілді
алсақ, синонимдер-сол тілдің тілдік құрамы мен сөз байлығының дәрежесін
байқатар көрсеткіш. Оның тілдегі сөздік қордың дамуына емес, жалпы көркем
әдебиеттің, өнердің кемелденіп, толысуына, көркем сөздің жетілуіне,
күнделікті өміріміздегі қарапайым сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына
әсері мол. Осы тұрғыдан алғанда, лексикалық синонимдердің қоғамдық – тілдік
қарым – қатынаста атқаратын маңызы зор. Синонимдер, біріншіден, әдеби
тілдің жоғары талғамды болуын қажет етсе, екіншіден, қарапайым сөйлеу
тілінің әдеби тіл дәрежесіне көтерілуіне әсерін тигізеді. [Оразбаева Ф.
Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер, 52 бет]
Тұлғасы басқаша болғанмен, мағынасы бір – біріне жуық, бірінің орнына
бірі қолданыла беретін лексикалық бірлікті синонимдер деп атаймыз. Синоним
сөзін грек тілінен (synonimon) аударғанда ‟қатар атау” деген мағынаны
білдіреді. Тілдегі синонимдер – сөз қорының асыл қазынасы. Өйткені тілдің
бай да оралымдылығы, оның сөздік құрамының қандай дәрежеде дамып жетілгені
көп ретте синонимдер арқылы көрініс табады. Қай тілдің болса да көне
заманнан бергі даму тарихы, лексикалық, грамматикалық жағынан жетіле түсуі
оның сөздік құрамындағы синонимдік қатардың молайып, толығып отыруымен де
ерекшеленеді.
Синонимдердің нәзік стильдік реңкі, экспрессивті – эмоционалды
бояуы оны орнымен қолданғанда, басқа сөзбен тіркесе айтылуынан байқалады.
Көп ғасырлық бай, әдеби дәстүрі бар халықтың лексикалық, морфологиялық
жағынан дамып жетілген тілінің көрінісі ондағы қалыптасқан синонимдік
бірліктердің әр алуандығымен, оның лексика – семантикалық жүйесінің
күрделілігімен айқындалады. Соған орай синоним сөздер сөз байлығының
құнарлы бір саласы болуымен қатар, әр халықтың ұлттық таным – түсінігін,
болмысын да танытады. Әдетте сөз логикалық дәлдігімен, ойлаған ойдың
реңктерін өз бояуымен нақты көрсете алса ғана мәнерлілік сипатқа ие болады.
Мазмұн мен мақсатқа сайма – сай лайықтап алынған сөздер ғана мәнерлі деп
танылады. Сөз де қиюластырып қалаған кірпіш сияқты шеберлікті керек етеді.
Шешен де шебер сөйлеудің бір ұшы – тілдегі синонимдерді қисынын келтіріп,
реңкін айқын ажыратып, тап басып, орнымен үйлестіріп жұмсай білуде.
[Бизақов Сейдін. Синонимдер сөздігі, 617-618 бет].
Ахмет Байтұрсыновқа дейін қазақ тілінде синонимдер туралы ғылыми пікір
айтылған жоқ деуге де болады.Ұлы ғалым өзінің Тіл қисыны атты мақаласында
синоним деген терминді қолданғанымен , оның қасиетін дәл танып, ,нақты
айтып береді. Біздің қазақ тіліндегісөздердің бәрін білгеніміз қазақ тілін
қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға сәйкес
келетін сөздерді таңдап ала білуді және сөздерді және сөздерді сөйлем
ішінде орын –орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Бүтін пікірін айтып
шығатын әңгіме ішінде жалғыз ауыз амандасу жүзінде де әркім әр түрлі сөз
қолданылады. Бәрінің де ой-мақсаты бір, бәрінікі амандық, бірақ әркім ір
түрлі сөз қолданып өзінше сұрайды. Әркім өз қалауынша алып , өз оңтайынша
тұтынған сөздер – сол адамның тілі болады. [Нұрғалиева М. Тарихи
Романдардағы лексикалық синонимдер , 7бет].
Қазақ тіліндегі синонимдерді жүйелі түрде зерттеу, оның сөздігін құрастыру
өткен ғасырдың елуінші жылдарының ортасынан басталады. Содан кейінгі жарты
ғасырлық кезеңде синонимдерге қатысты тақырыпта бірнеше кандидаттық,
докторлық диссертация қорғалды. Ғылыми жұмысының негізгі бағыты қазақ тілі
лексикологиясы мен лексикографиясын зерттеуге арналған филология ғылымының
докторы Әсет Болғанбаевтың ‟Қазақ тіліндегі синонимдер” атты монографиясы
(1970 ж.) қазақ тіл біліміндегі іргелі ғылыми еңбек ретінде бағаланды
Қазақ тіл білімінде арнайы сын есім синонимдерді зерттеген ғалым
Фаузия Оразбаеваның ‟Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер” еңбегін
айрықша атауға болады. Бұл еңбекте ғалым сын есім синонимдерді мынадай
түрлерге бөліп, қарастырады:
1. Мағыналық (семантикалық) сын есім синонимдер.
2. Экспрессивтік – стилистикалық сын есім синонимдер.
3. Мағыналық – стилистикалық сын есім синонимдер [Оразбаева Ф.Ш., Сағидолда
Г., Қасым Б., Қобыланова А., Есенова Қ., Исабекова Ұ., Қасабек Қ.,
Балтабаева Ж., Мұхамади Қ., Рахметова Р., Көпбаева Ж. Қазіргі қазақ тілі,
34 бет].
Жалпы сын есім синонимдерді білдіретін мағыналарына байланысты
бірнеше топқа бөлуге болады.
1. Адамға қатысты айтылатын сын есім синонимдер:
а) Адамның мінез – құлқына байланысты синонимдер: мейірімді – қайырымды –
рақымды, ұшқалақ – күйгелек – жеңілтек, ашушаң – ашуланшақ, сотқар – бұзақы
– тентек, т.б.
ә) Адамның жеке басындағы қасиеттеріне байланысты синонимдер: шешен –
сөзшең – ділмәр, сөзуар – мылжың, дарынды – талантты – талапты, табанды –
тұрақты – орнықты, т.б.
б) Адамның қоғамдық ортадағы орнына байланысты синонимдер: беделді –
абыройлы, атақты – даңқты – әйгілі – белгілі, епті – икемді, әлді – ауқатты
– бай – дәулетті, көнтерлі – көнбіс, т.б.
в) Адамның табиғатпен және қоғамдық – әлеуметтік өмірмен қарым – қатынасына
байланысты синонимдер: азат – ерікті – еркін – тәуелсіз, діншіл – құдайшыл,
тілектес – тілеулес, адал – ақ – пәк, жетім – панасыз, т.б.
г) Адамның денсаулығы мен мүшелік кемшіліктеріне байланысты синонимдер:
науқас – аурушаң, кемтар – жарымжан – мүгедек – ғаріп, ақсақ – шойнақ –
сылтыма, соқыр – әз – көрсоқыр, т.б.
2. Адам мен жан – жануарларға қатысты айтылатын сын есім синонимдер: арық –
көтерем – көкбақа, мешкей – жалмауыз, тойымсыз – ашқарақ – қомағай, бұралқы
– қаңғыбас, жабайы – тағы, т.б.
3. Барлық жанды – жансыз заттарға қатысты айтылатын сын есім синонимдер:
бағалы – құнды – қымбат, қажет – керек – зәру – ділгір, терең – тұңғиық –
шыңырау, ескі – көне – бағзы – баяғы – ежелгі – бұрынғы, дайын – әзір,
аласа – тапал – кішкене – қысқа, т.б [Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі
сын есім синонимдер, 12 – 13 бет].
Синонимдер – омонимдерге қарама – қарсы лексика – семантикалық
тілдік құбылыстар. Синонимдер бір ұғымды білдіретіндіктен, олар тек бір
ғана сөз табына қатысты болады. Синонимдер сөздердің жалпы мағыналық
бірлестігіне қарай топтастырылады.
Синонимдерге тән өзіндік белгілері болады:
Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар,
стильдік жағынан шектелмейтін, тілдегі барлық салада талғаусыз қолданыла
беретін синонимдер. Мысалы: абырой – бедел – қадір – құрмет – атақ – даңқ –
мәртебе, т.б.
Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас болса да, стильдік
жағынан бір – бірінен өзгешеленетін синонимдер. Мысалы: жылау – еңіреу –
өкіру – өкпелеу – бұртию – өксу, т.б.
Мағыналық – стильдік синонимдер әрі мағыналық, әрі стильдік
белгілер арқылы ерекшеленетін синонимдер. Мысалы: мақтаншақ – бөспе –
лепірме – суайт, т.б. [Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы, 40 бет].
Синонимдер қандай мақсаттарда қолданылады, оның қандай тәсілдері
бар дегенде мынадай мәселелер назарда болуы тиіс:
1.Қатар келген сөйлемдерде бір сөзді қайталамау үшін мәндес сөздер
пайдаланылады.
2. Белгілі бір ұғымның жан – жақты белгілерін сипаттауда мәндес
сөздер бір – біріне қарсы қойылып та, салыстырылып та, ыңғайласып та келе
береді.
3. Белгілі бір ұғымды толық сипаттау үшін қатарынан 2 немесе 3–4
мәндес сөз қатар жұмсалады.
4. Қазақ тілінде екі сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысының мағынасын
күшейтіп, анықтап тұрады. Мұны әдетте плеоназм дейді. Бұлай плеонастикалық
тәсілмен жұмсау сөйлемге ерекше ажар беріп, мәнерлі болып шығады. Мәндес
сөздердің бір-бірімен қабаттасып, өзара тіркесіп айтылуынан жасалған сөз
тізбегі плеоназм немесе плеонастикалық синтагма деп аталынады.
5. Тілдегі синонимдер қосарланып та қолданыла береді.
6. Синонимдер жеке сөздерден ғана емес, фразалық тіркестерден де
бола алады.
7. Тілімізде кейде құлаққа жағымсыз естілетін сөздерді жұмсартып,
тыңдаушыларға жеңілдетіп айту тәсілін эвфемизм дейміз. Осындай тәсілді
пайдалану да синонимдерді қолданудың бір жолы болып табылады.
8. Кейде бір сөзді қайталамай, ойды түрлендіріп, яғни бір заттың
белгілі бір қасиетін айрықша атап өткісі келгенде немесе соған ерекше назар
аударту мақсатында парафраза тәсілі қолданылады.
9. Синонимдерді жеке сөз бен жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза
мен фраза күйінде ғана емес, араластырып та жұмсай беруге болады [Оразбаева
Ф.Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., Қобыланова А., Есенова Қ., Исабекова Ұ.,
Қасабек Қ., Балтабаева Ж., Мұхамади Қ., Рахметова Р., Көпбаева Ж. Қазіргі
қазақ тілі, 35 – 37 бет].
Мағыналық синонимдер:
1. – Есенейі жоқ елді де ел екен, жұрт екен десеңіздер, қара өрттей
қаптап келе жатқан жылықсының бетін кейін бұрсаңыздар екен.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 7 бет)
Жұрт, ел – қалың қауым. (с.с 525)
2. – Аяңы құрысын, шап, жосыт! – деді.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 23 бет)
Шабу, жосыту – атты екпіндетіп, бар пәрменіиен заулату.(с.с 578)
3. Әзір жол қинап Аттан! салмағанымен Есенейге қатты тілектес, сырлас
жүретін еді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 21 бет)
Сыр, құпия – ешкімге айтылмаған, бұрын жария болмаған ой пікір. (с.с 500
бет)
4. Ай сенің әкең мынау кеше емес, осы елге келіп – кетіп сақина – жүзік
соғып жүретін зергер шеркес – ау!... (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 27 бет)
Сақина – жүзік – сәндік үшін қол саусағына салатын таза
металдан жасалған жұмыр әшекей. (с.с. 458)
5. Зейінді зерделі жігіт. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 27 бет)
Зейінді, зерделі – бір айтқанды қағып алатын, тез түсініп ұғып алғаш, зейін
тоқтатқыш.
6. Орағытып, оспақтап, мақалдап, мәтелдеп шырғалап келіп, аяғында
шамданып, күш көрсетіп қалды. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 13 бет)
Мақал – мәтел – үлгі, өнеге ретінде айтылатын әрі қысқа, әрі нұсқа бейнелі,
өткір сөз. (с.с. 390)
7. Бұл үйге деген ниетіміз таза екен, қорлық – зорлықтың үстіне
кездестік. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 44 бет)
Қорлық – зорлық – біреудің біреуге көрсететін озбырлығы, үстемдігі.
(с.с.358)
8. Шеше наразы, әке наразы. Оған қыз наразылығы қосылса ше? Онда зорлауына
қорлауы қосылады. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 55 бет)
Зорлау, қорлау – еркіне қоймай күшке салу, жан алқымға алып мәжбүр ету.
(с.с.281)
8. - Қатыны қандай салақ, байы қандай олақ екен! (Ғ.Мүсірепов Ұлпан
138бет)
Салақ, олақ – шаруаға ұқыпсыз, іске құнты жоқ қырсыз. (с.с.458)
9. Жымиып, күлімсіреді де қойды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 93бет)
Күлу, жымию – жылы шырай білдіріп күлім қағу, жымың-жымың ету.(с.с 302)
12. Есенейдің атақ – даңқы Сибан еліне қорған екені рас. (Ғ.Мүсірепов
Ұлпан 139 бет)
Атақ, даңқ – еңбегімен, ерлігімен қол жеткен жетістік, абырой, бедел,
қызмет. (с.с.78)
13. Етке тойғызып, қымызға суарып болған соң Есеней аты Сибанның ақсақал –
қарасақалдарын ертіп ауыл сыртына шықты. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 139 бет)
Ақсақал, қария – көпті көрген көп жасаған адамға лайық, үлкендік.
(с.с.42)
14.Ашуланған адам ұтылмай, жеңілмей қоймайды...( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 41
бет)
Ұтылу, жеңілу – сайыс үстінде, айтыс кезінде ұтысқа ие бола алмау (с.с
563)
15. Жабыққан, торыққан көңіл болса жұбатары, уатары көп(Ғ.Мүсірепов
Ұлпан174 бет)
Жұбату, уату – баланың жылағанын қойғызу, қайғырған адамның көңілін
аулау.(с.с 249)
16. Тері-терсегі көп, қайыр-садақасы көп ораза айы келе жатыр.( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан206 бет)
Садақа, қайыр – кембағал адамдарға, құдай жолына ақшалай немесе заттай
берілетін сый-сияпат.(с.с 455)
Стильдік синонимдердің қолданысы:
1. – Келші бері! – деп қуанышын да, өкпе-назын да бірге бір-ақ айтып
тастады.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан35 бет)
Өкпе, наз – біреуге реніш білдіру, ренжу, кінә арту.(с.с 429)
2. Ашуланған адам ұтылмай, жеңілмей қоймайды...( Ғ.Мүсірепов Ұлпан41 бет)
Ұтылу, жеңілу – сайыс үстінде, айтыс кезінде ұтысқа ие бола алмау.(с.с 563)
3. Көп жақындатпағанымен секіріп-орғып қашып та кетпейтін.( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан52 бет)
Секіру, орғу – бір жерден екінші жерге екпінмен атылу, түсу.(с.с 472)
4. Соның бірде-бірін не иіріп, не шиырып әкете алмады.( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан53 бет)
Иір-шиыр – бұрысы көп, қисық-қисық, буылтықтанған.(с.с 269)
5. Салт жүргенде дене сұлулығын, қимыл-қозғалыс әсемдігін түгел көргенде,
сол көңілдің тасып төгілердей болады екен!( Ғ.Мүсірепов Ұлпан74 бет)
Қимыл, қозғалыс – жанды қозғалыс, қимыл-әрекет.(с.с 348)
6. Кәрі күйеуі мен қызының әзіл – қалжыңдары жараса кететіне Несібелі әрі
таң қалады, әрі қуанады. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан77 бет)
Әзіл – қалжың – көңілі жақын, дос – жарандар арасында айтылатын, ойын –
шыны араласа күлдіргі сөз. (с.с.327 )
7. Күйеу дегеннің әдеп-ибасынан хабарың жоқ, -деп тоқтады.( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан92 бет)
Әдеп, иба – белгілі бір халықтың әдет-ғұрпында тұрақтанып қалыптасқан
этикалық тәртіп, өнегелі, ізгі қасиет.(с.с 94)
8. Ұры – қары түнде жатар алдында А, құдай, Есенейдің қолына түсіре
көрме! - деп дұға қылады. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан92бет)
Ұры-қары – ұрлық іспен әдеттенген, ұрлықты кәсіп еткен адам.(с.с 560)
9. Айтпақшы, қанғыбастың шошаласында да, сандық, кебежелерінде, астын-
үстіне келтіріп ақтарып шығыңдаршы...( Ғ.Мүсірепов Ұлпан106 бет)
Сандық, кебеже – әртүрлі бұйым салуға арналған үй жиһазы.(с.с 462)
10. Бұрын бар ойы малында, ерсілі – қарсылы соғатын дау – жанжалда болса,
енді оның бар ойы Ұлпанда. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан127 бет)
Дау-жанжал – пікір қайшылығынан туатын келіспеушілік, ерегіс, шатақ (с.с
176)
11. Есеней қалшылдап, дірілдеп кетті. Бұрын мұндайы жоқ еді. (Ғ.Мүсірепов
Ұлпан140 бет)
Дірілдеу, қалшылдау – тоңғаннан, болмаса қорыққаннан дененің түршігіп діріл
қағуы.(с.с 191)
12. Осыдан үш күн бұрын қойдың жүн – жұрқасын, жылқының қыл – қыбырын қолды
– қолға таратып берді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан128 бет)
Қыл-қыбыр, жүн-жұрқа – малдың түгінен алынатын өнім.(с.с 375)
13. Шынар ұяла – қызара Есенейдің қасына барып отырды. (Ғ.Мүсірепов
Ұлпан143бет)
Ұялу, қызару – әдеп сақтап ыңғайсыздану, кішірею.(с.с 564)
14. Ұлпан оны аңғармағандай жауап қайырып, қоныңыз деді, бірер күн дем
алуына да лұқсат етті, сыйлады, құрмет көрсетті...( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан158 бет)
Сыйлау, құрметтеу – құрмет көрсету, қошемет білдіру, қадір тұту.(с.с 498)
15. Әттең, осы күнге дейін батырлық та, ерлік те, сұлулық та, ақылдылық та
хан тұқымында деп келдік қой.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан173 бет)
Ерлік, батырлық – ер жүрек болулышылық.(с.с 203)
16. Қазақ әйелі қайғысыз-мұңсыз болған ба, әйелдер солқылдап жылап отырып
тыңдайды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан200 бет)
Қайғысыз, мұңсыз – қайғысы жоқ.(с.с 322)
17. Бір сөзіне түсінбейтін құранды оқып отырып дауысымен, үнімен айтты.(
Ғ.Мүсірепов Ұлпан209 бет)
Дауыс, үн – физикалық денелердің соқтығысынан пайда болатын гүріл,
гүрсіл.(с.с 178)
Мағыналық – стильдік синонимдер:
1. Біресе аяңдап, біресе желіп, біресе шауып ету емес, бірқалыпты
ұтымды жүріс. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан74 бет)
2. Есеней қазір өте жұмсақ, өте көңілді еді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан72 бет)
3. Мен баласы жоқ, ұрпақсыз қалған адаммын.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан72 бет)
4. Ақылды болса да ақыл - азуы деп аталатын даналық азуы әлі шықпаған
жас әйел көзі үйренбегенге көндіге алмай жүр. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан110
бет)
5. Жалаңаш денелер суда сылаңдасып, жазылып, жадырасып кетті.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан118 бет)
6. Етке тойғызып, қымызға суарып болған соң Есеней аты Сибанның ақсақал
– қарасақалдарын ертіп ауыл сыртына шықты. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан139
бет)
7. Ұлпанда мырзалық та жоқ, сараңдық та жоқ, атақ құмарлық та жоқ,
ерекше бір жинақылық бар. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан146 бет)
8. Қожық тобырын қарғап-сілеп келеді.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан216 бет)
Қарғап-сілеу – жек көрген адамды балағаттап сөгу, тілдеу.(с.с 337)
Қорытынды
Ғ.Мүсіреповтің Ұлпан романы тілінің поэтикалық тілін талдау барысында елу
синоним сөз кездесті. Талдауға түскен синоним сөздер стилдік қабаттарға
бөлініп, синонимдер сөздігінен мағыналыры ашылды. Шығарма тілінде мағыналық
синонимдер-16; стильдік синонимдер-17; мағыналық-стильдік синонимдер-8
кездесті.
Омонимдер
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика – семантикалық сөздер
тобының басты саласының бірі – омонимдер.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: ‟Омонимия құбылысын жан –
жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде омонимдер
мен полисемия құбылысының бір – бірінен жігі ажыратылмай, теріс берілуі жиі
кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен полисемия
құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді жан – жақты
толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз
мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін бола бермейді” –
дейді [Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық
бейнелілігі, 14 бет].
Омонимдер мәселесі жайында орыс ғалымдары: Л.А.Булаховский,
В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, Е.М.Галкина – Федорук, А.И.Смирницкий т.б. көп
салалы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір –
біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей
деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір – бірінен өзгешелігі
түр – тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я
одан да көп мағынасы болады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы – олардың ішкі мүмкіндігіне
байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір
көрінісі – гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер – дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі
де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір – бірінен алшақтай
түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев,
М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар:
Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов,А.Османова,
А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның
күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп
тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде
көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің
бірі – омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік
қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті),
яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген
принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті)
омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай – ақ жеке тілдердің фактілері
бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш – төрт топқа
саятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл – тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден
(спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда
болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің
іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс [Қанапина С.Ғ.
Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі, 14 – 16 бет].
Қазақ тіліндегі омонимдерді өз ішінен үшке бөліп қарастырамыз:
лексикалық омонимдер, лексика – грамматикалық омонимдер және аралас
омонимдер.
1.Лексикалық омонимдер. Бұл топқа енген сөздер бір ғана сөз табына
қатысты болып келеді.
2. Лексика – грамматикалық омонимдерге енетін сөздер әр сөз табына
қатысты болып, түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған уақытта әр
сөз өзіне тән тұлғаларда түрленеді.
3. Аралас омонимдерге жататын сөздер көп сыңарлы бола отырып,
жоғарыдағы екі түрін (лексикалық және лексика – грамматикалық) қоса қамтиды
[Оразбаева Ф.Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., Қобыланова А., Есенова Қ.,
Исабекова Ұ., Қасабек Қ., Балтабаева Ж., Мұхамади Қ., Рахметова Р.,
Көпбаева Ж. Қазіргі қазақ тілі, 45 – 46 бет].
Шығармада қолданыс тапқан омоним сөздер
Лексикалық омонимдер тобындағы сөздер бір ғана сөз табына қатысты
болады да, барлық жағдайда бірыңғай тұлғаға ие болып тұрады.
1. Үш жылдап созылған Есеней мен Кенесары қолының соғысында әлі үш жүз
адам өлген жоқ. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан12бет)
Қол 1) зат. Анат. Адамның бір нәрсені ұстайтын, жұмыс істейтін дене мүшесі.
Қол 2) зат. көне . әскер, жасақ, жауынгер.
Қол 3) зат.көне. жөн, ыңғай, лайық. (о.с 139)
2. Ой көзінің алдына біресе ақ ботаның көзі келеді, біресе қардан ақ қара
көз бедеудің өзі келеді...( Ғ.Мүсірепов Ұлпан31 бет)
Көз 1)зат.көру мүшесі.
Көз 2)зат.ыдыстың ең кіщкене түрі, кішкентай ыдыс.(о.с 113)
3. Мына қосты өз ойыңша биле, маған қарайламай биле,- деді. (Ғ.Мүсірепов
Ұлпан72бет)
Биле 1) ет.Төре көрсе, жалаңбас шұлғып билеп.
Биле 2) ет. Билеп – төстеу, басқару. (о.с 55)
4. Ол етік тігіп, мен іс тігіп, бірін – біріне жалғап – жамап күн көретін
күйіміз бар еді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан99 бет)
Іс 1)зат. жұмыс, қызмет.
Іс 2)зет.тігін.
Іс 3) дене қызынып, дүмпиіп кетуі, күп болу. (о.с 192)
5. Есеней сол қолымен Ұлпанның сәукелесін демей беріп төсінен иіскейін деп
еді, иіле алмады.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан127 бет)
Төс 1)зат.адамның, жан-жануарлардың қабырғасын біріктіріп, кеудесін құрап
тұратын мүше.
Төс 2)зат.үстіне темір қойып соғатын, ұстаның құралы.
6. Есеней – ау, осынша жерің бос жатқанда он ауыл Сибаннан бір – ақ жалдың
бойында сығылысып отырғаны несі? (Ғ.Мүсірепов Ұлпан130 бет)
Жал 1) зат. жылқының желкесінің үстіне өсетін қыл.
Жал 2) зат. Ақы алу үшін жалданып істейтін уақытша жұмыс. (о.с 84)
Лексика – грамматикалық омонимдер тобындағы сөздер әр сөз табына қатысты
болғандықтан түбір тұлғасында омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне
тән тұлғаларына түрленіп, өзгере береді.
1. – Керейдің мергені кімге жол береді дейсің, ат! – деді Жанай.(
Ғ.Мүсірепов Ұлпан19 бет)
Ат 1) зат. үйірге түспейтін, піштірілген, ақталған жылқы.
Ат 2) зат. балаға қойылған есім, ныспы.
Ат 3) ет. Оқ шығару, оқ жұмсау.
Ат 4) ет. Насыбай атты. Насыбай салды. (о.с 34)
2. Үш жыл бойындағы Кенесарымен алыс-жұлысымды түгел жаз.(26 бет)
Жаз 1)зат.көктемнен кейін келетін жыл маусымы.
Жаз 2)ет.айтқан сөзді қағаз бетіне қаріппен түсіру.
Жаз 3)ет.жаймалап, тегістеу.
Жаз 4)ет.ауру-сырқаттан, дерттен айығу, сауығу.
Жаз 5)ет.кінәлі, айыпты болу, жақпау.
Жаз 6)ет.ырзық, несібеге бұйыру.(о.с 81)
3. Көңілге бір алаң орнатты. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан31 бет)
Алаң 1) зат. көңілі бөлінушілік, көңілі орнықпаушылық, енжар, селқос.
Алаң 2) зат. үй аралығындағы, бау – бақша, орман – тоғай, арасындағы тегіс
ашық жер.
Алаң 3) үст. Елең – алаң қос сөзіндегі екінші компанент.
Алаң 4) зат. қойда болатын ауру. (о.с 24)
4. Саудагер қу баласы жоқ шойнақ шалды басынып, әуелі қалыңға берген бес
құлынды биемді қайырып бер деді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан42 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Ғ.Мүсіреповтың Ұлпан романы тілінің стилдік ерекшелігі
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент Қанапина С.Ғ.
Орындаған: Шалғын Айнұр
Жанабылқызы.
Қостанай 2015 ж
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .2-4
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы
... ... ... ... ... ... ... ... 5-2 5
1.2. Көнерген сөздер, кірме сөздердің қолданысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25-31
1.3. Фразеологизмдердің стильдік қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-45
II. Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
2.1. Мақал – мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық – танымдық қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .45 -54
2.2. Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипаты (теңеу, эпитет,
метафора, метонимия, синекдоха, қайталама сөз)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54-66
2.3. Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісі
... ... ... ... ... ... ... 66-70
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 70-71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71-73
Кіріспе
Тіл ─ адамзаттың баға жетпес құндылықтарының бірі. Ол ─ адамзат арасындағы
қарым-қатынас пен болмысты танудың басты құралы ғана емес, қоғамдағы саяси-
әлеуметтік, мәдени-рухани, тарихи өзгерістердің куәсі және сол ақпараттарды
бойында сақтай отырып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші құрал. [Жолшаева М.С.
Қазақ тіліндегі аспектуалды семантика: форма және мазмұн.]
Бір тілде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығын тіл ғылымында лексика
немесе сөздік құрам дейді. Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық
жүйедегі алатын орнын шығу төркінін, қолдану қабілетін күнделікті қарым
–қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды
бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму
тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып
зерттейді.
Сөз байлығы- лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица.
Лексикология тілдегі сөз қорының мынадай жақтарын зерттейді: сөзге қатысты
мәселелер; лексикалық бірліктердің түрлері; сөз қорының құрылысы;
лексикалық бірліктің қызметі; сөз қорының дамуы мен толықтырылуы;
Лексикология сөздердің ірі топтарын да өрісті зерттейді деп ғалым
Болғанбаев көрсетіп кеткен болатын.
Сөздердің қалыптасуына , өзгеруімен дамуына қатысты заңдылықтарды тарихи
лексикология зерттейді.
[Ә.Болғанбаев. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы, 3бет]
Жұмыстың өзектілігі – қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі
Ғ.Мүсіреповтың Ұлпан романы жарық көрген тұста оқырман қауымның ыстық
ықыласына ие болып, әдеби сында да жоғары бағаланды. Ұлпан романының
ерекшелігі оның басты кейіпкерлерінің тарихта болған тұлғалар екендігінде.
Бұл шығарма идеялық-көркемдік тұрғысынан ерекшеленетін туынды.
Ғ.Мүсірепов өз шығармашылығында жігерлі де ақылды, сұлу да адал,
мейірімді де қайсар, белгілі бір мүдде жолында өз жанын пида етуге бар, өр
рухты да, ер мінезді, мәрт те нәзік, бір сөзбен айтқанда қаһарман әйелдер
туралы үзбей жазған суреткер.
Жазушы шығармашылығында осындай қаһарман әйелдер бейнесінің тәжі де,
шыңы да іспеттес болып, әдебиетімізге Ұлпан бейнесі келді. Ұлпанның бір
бойында жоғарыдағы әйелдердің баршасына тән драма да, трагедия да,
қайраткерлік те, қаһармандық та бәрі-бәрі шынайы тоғысқандай. Жазушы өз
шығармашылығында үзбей орын алып келген әйел кейіпкердің барлық қасиетін
бір бойына жинақтаған Ұлпан бейнесін, әйел Ұлпанды ұлы образ, әрі ұлы
тұлға, әрі ұлы әйел деп есептейміз. Романда қазақ қызының ісі де, қылығы
да, сөзі де айқын танылады. Ұлпан бейнесі қазақ әйелінің жиынтық, көп
планды бейнесі. Осы образдың ішкі тінінде қазақ әйелінің феодалдық қоғамда
көрген зорлық-зомбылығы да, ел билеген, ел басқарған даналығы мен батырлығы
да, шырақты сүттей ұйытып мейірімге бөлер аналық қадір-қасиеті де жатыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – шығарма
тілінің лексика – фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау. Осы мақсатқа сай
алдымызға төмендегідей міндеттерді қойдық:
- Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс
ерекшелігін анықтау;
- Көнерген сөздер, кірме сөздердің шығарма тіліндегі қолданылу аясын
анықтап, ерекшеліктеріне қарай жеке топтарға бөлу;
- Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметін, кейіпкер
тіліндегі қолданылу аясын анықтау;
- Мақал – мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық – танымдық
қызметін, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуын айқындау;
- Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипатын (теңеу, эпитет,
метафора, метонимия, синекдоха, қайталама сөз) көркем шығарма
тіліндегі мысалдармен нақтылап, мәнін ашу;
- Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісін анықтау;
Жұмыстың нысаны – Ғабит Мүсіреповтің Ұлпан романы.
Курстық жұмыста қолданылатын әдістер:
- Баяндау;
- Теориялық тұжырымдарға сүйену.
Жұмыстың құрылымы – жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы
Антонимдер
Жалпыхалықтық тілімізде антонимдер, көркем шығарма тілінде жиі
кездеседі. Бұлай болуы олардың мағыналық табиғатының тіл реңділігін
туғызуға арналған деуге болады.
Зерттеуші ғалым К.Қ.Есіркепова өзінің ‟1960 – 1980 жылдардағы әйел
– ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева,
К.Ахметова шығармалары негізінде)” атты монографиясында антонимдерге
тоқталып өтеді. Белгілі сөз зергері Ғ.Мүсірепов ‟Сөз сөзге жарығын да
түсіріп тұрады, көлеңкесін де түсіріп тұрады. Біріне бірі жарығын түсіріп
тұратын сөздерден құралған сөйлем айтайын деп тұрған ойыңды оқушыға дәл
жеткізеді. Бұл арада ерекше ескертетін бір нәрсе – әр сөздің ой мен сезімге
бірдей дөп тиіп жатуы, ең алдымен арман осында” деп айтқан болатын.
Ғалым Т.Бекниязов: ... антонимдер ақынның айтар ойын нақ түйіп,
тұжырымдап, байлауын айқындап, өлең әсерін күшейтумен қатар оқырман мен
авторды бір ұғымға ортақтастырып тұратынына назар аударған. [Есіркепова
К.Қ. 1960 – 1980 жылдардағы әйел – ақындар поэзиясының тілі, 26 бет].
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, Ж.Мусин, Ғ.Мұсабаев,
І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б.ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі
зерттеу саласында көрініс тапқан.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да
болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын,
жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден,
мақал – мәтелдерден жиі кездестіруге болады [Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі
мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі, 7 бет].
Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені
тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын – жазушылар өзара қарама –
қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі.
Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып
және қарама – қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен
білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ой
түйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану
арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.
Ғалым К.Аханов ‟Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті.
Қарама – қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір – бірімен қатар қойып
шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай
етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді шебер
қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық – айқын, мейлінше мәнерлі
болып келеді” деген [Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің
лексикологиясы мен фразеологиясы, 29 – 30 бет].
Ғалым Ф.Оразбаеваның жетекшілігімен шыққан ‟Қазіргі қазақ тілі”
оқулығында: ‟Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын – сапасын,
артық – кем қасиетін, мөлшер – көлемін салыстырып, бір – біріне қарама –
қарсы қоюдан шығады. Мысалы: Сараң – мырза, қапа – ырза, қайғы – шат, тұнық
– ылат, тірі – өлі, паң – мүлайым, жұмсақ – қатты, т.б.”
Тілдегі антонимдер қарама – қарсы құбылыстарды біріне – бірін
шендестіріп салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Сол себептен
антонимдер мақал – мәтелдерде жиі қолданылады. Антонимдерді қолданудың
негізінен төрт жолы бар деп лексиколог – ғалымдар Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев
былай көрсеткен:
1.Антонимдер бір сөйлемнің өз ішінде салыстырылып айтылады. Мысалы: Қорлық
өмірден ерлік өлім артық.
2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама – қарсы қойылып шендестіріледі.
Мысалы: Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі.
3. Антонимдер ыңғайласып, кезектесіп қатар жұмсалады. Мысалы: Арымақ,
семірмек көңілден.
4. Фразеологизмдер нақты мәтіндерде бір – біріне қарама – қарсы мағынада
жұмсалып, антонимдік қатынасқа түсе алады. Мысалы: Қол жүйрік – тіл қысқа,
қарға адым жер – ит өлген жер [Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикологиясы.
47 бет].
Антонимдердің ерекшеліктері:
Антонимдердің өзіндік ерекшеліктері бар:
1.Антоним сөздер арасында ұғымдық жақындық болады. Антонимдік жұп құрайтын
сыңарлар белгілі бір сапаның қарама – қарсы бағасының атауы болып табылады.
2. Антонимдер кез келген сөздермен тіркесе бермейді. Мысалы: суық – жылы
деген антонимдер тек орынға, температураға байланысты зат есімдермен ғана
тіркесе алады.
3. Антонимдік жұп құрайтын сөздер бір сөйлем ішінде қатар келіп отыруы шарт
емес. Антоним сөздің көп мағыналы болып келуі де мүмкін, сондай – ақ бір
антоним сөздің бірнеше синонимі болуы тілде жиі кездеседі. Бірнеше антоним
сөз бір ғана ұғымды білдіруі де мүмкін.
4. Антонимдер – семантикалық құбылыс, яғни мағыналық қарама – қарсылыққа
негізделеді. Сонымен қатар антонимдер – лексиканың полисемия, синонимия,
омонимия сияқты топтарымен араласып, астасып жатқан аса мол сала.
5. Антонимдер лексикалық, грамматикалық стильдік жағынан аса икемді сөздер
тобына жатады. Себебі оларға әр түрлі жұрнақтар жалғану арқылы жаңа сөздер
туып, өрбіп жатады. Мұның өзі антонимдердің өріс аумағының кең екендігін
көрсетеді.
6. Бір – біріне қарсы мағыналас жұрнақтары ( - лы, - лі, - ды, - ді, - ты,
- ті, - сыз, - сіз) арқылы жасалған сөздердегі мағына қарама – қарсылығы
антонимдік қарама – қарсылықтан басқаша, яғни антонимдік мағына туғыза
алмайды. Өйткені – лы, -лі екендігін көрсетсе, -сыз, -сіз жұрнағы белгілі
бір затта не құбылыста сол сапаның жоқ екендігін білдіреді. Бұлар затқа,
құбылысқа, жаңа мағына бермейді. – сыз, -сіз болымсыздық категориясын
туғызатын қосымша болып танылады.
Антонимдерге ең бай сөз табы – сын есімдер. Ал, етістіктерден, зат
есімдерден, үстеулерден азды – көпті кездессе, ал қалған сөз таптарынан өте
сирек ұшырасады [Оразбаева Ф.Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., Қобыланова А.,
Есенова Қ., Исабекова Ұ., Қасабек Қ., Балтабаева Ж., Мұхамади Қ., Рахметова
Р., Көпбаева Ж. Қазіргі қазақ тілі, 49-51 бет].
Соңғы кезде зерттеушілер қазақ тіліндегі антонимдерді градуалды,
привативті және эквиполентті антонимдік оппозицияларға ажыратып жүр.
Градуалды оппозициялардың мүшелері белгілі бір қасиеттің ең соңғы
шегіне дейінгі дәрежесін білдіреді.
Привативті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында аралық
элементтің болуы мүмкін емес. Бұл қатарға әр түрлі (бар – жоқ) және
түбірлес (жанды – жансыз, таныс – бейтаныс) лексемалар енеді.
Эквиполентті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында тіл
тәжірибесі арқылы орныққан ассоциативті қарама – қарсылық бар. Олардың
өздерін іс – әрекетке байланысты туындаған қарама – қарсылықты лексемалар,
лексикалық конверсивтер, үйлесімді ұғымдарды білдіруші сөздер және
жыныстық, туыстық нышандары, тәулік уақыты, әлеуметтік қатынастары
т.б.мағыналық жағынан ажыратылмайтын жұптарға топтастыруға болады.
Қазақ тілі антонимдерінің өзегін градуалды оппозициялар құрайды,
ал привативті оппозициялардың жиілігі төмен де, эквиполентті оппозициялар
өнімсіз қатарға енеді. [Оразбаева Ф.Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., Қобыланова
А., Есенова Қ., Исабекова Ұ., Қасабек Қ., Балтабаева Ж., Мұхамади Қ.,
Рахметова Р., Көпбаева Ж. Қазіргі қазақ тілі, 51 бет].
Сын есімге тән антонимдер мынадай:
1.Бірақ осы күні иесіз жер бар ма, бір иесі бар шығар, - деп түрікпен
Мүсіреп аз кідіріп қалып еді. [Ғ.Мүсірепов Ұлпан 6 бет]
2.– Ақ құр, қара құрларын санамаған екенсіз, Мүсеке! (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 7
бет)
3.Сорлының зары арлыға кездескей деп жіберіп еді...( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 7
бет)
4.Әттең, ашынғандықтан болса да азды-көпті асқақтай сөйлегенің де болды.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 8 бет)
5. Жүйелі сөз жүйесін табар, жүйесіз сөз иесін табар деген бар ғой.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 8бет)Қазақ соғыстарында жаралану көп те, өлім аз
болады. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 12 бет)
7.Үйдің оң жағында кереге басына көлденең асып қойған ұзынды-қысқалы екі-үш
найза, бір-екі садақ, қынабында тұрған қылыш, кісе...( Ғ.Мүсірепов Ұлпан
30 бет)
8.Үлбіреген ақ саусақ емес, әрі іске үйреніскен қолдары сенімді де оңтайлы
қимылдайды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 38 бет)
9. Сенің Алғашқым деген күйің болса, менің Соңғым дейтін күйім осы кыз
Ұлпан. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 54 бет)
10.Арзан-қымбаттылық дегеннің мәні басқада екенін түсіндіргісі келіп бір
отырды да, Мүсіреп онысын іркіп қалды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 66 бет)
11.Биыл бай болсаң, ендігі жылы тақыр кедей болып қалуың да оп – оңай.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 73 бет)
12.Бұл үлкен адамның кішірейгені ме, кішкене адамның үлкейгені ме?
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 77 бет)
13.Соның бірінен бірінің артық-кемін кім айта алады? (Ғ.Мүсірепов Ұлпан
80 бет)
14.Су киімдеріңді шешіп, түйенің қомында құрғақ бірдемелерің болса киіп
алыңдар.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 102 бет)
15. Құл да емес, емес те емес, тәуелді де емес, тәуелсіз де емес...(
Ғ.Мүсірепов Ұлпан 143 бет)
16.Келімді-кетімді қонақты есептемесек, өзімізге одан аз салсақ та мол
жететін.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 182 бет)
17. Әр қоғамның қоржын аумас теңбе-тең қалыпта тұруға тиісті ішкі-сыртқы
құрылысын бұздырмайтын өз заңы бар.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 230 бет)
Зат есімге тән антонимдер:
1. Жиырмаға келмеген бала жігіттің сөзінде нәр де, зәр де бар екен.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 8 бет)
2. Қуғандар мен қашқандар екі жақта да бар. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 21 бет)
3. Бұдан жиырма жыл бұрын хандық жойылған кейін, жаугершілік саябырлап,
бейбіт өмірдің іргесі бекіне бастаған еді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 13
бет)
4. – Ұл ма, қыз ба, - деп сұрады Ұлпан.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 79 бет)
5. Он ауыл Сибанның еркек-әйелі түгел жиналыпты. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 89
бет)
6. Қолдарына көп түсе бермейтін аға бидің ауылына неше жылғы сүр болғаны
даулар, өтірігі-шынымен енді есейе бастаған жаңа даулар келіп орнап
қалды. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 109 бет)
7. Өңім бе, құдайым түсім бе? (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 137 бет)
8.Обалы менің мойнымда еді, сауабы сол жеңгелеріңдікі.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан
171 бет)
9. – Қолдау да болған жоқ, қарсылық та болған жоқ, - деді Ұлпан.(
Ғ.Мүсірепов Ұлпан 185 бет)
10.Бүгінгі досыңды ертеңгі жауым деп санау керек.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 230
бет)
Үстеуге қатысты антонимдердің қолданысы:
1. Біреуі алдарақ, екеуі кейінірек. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 7 бет)
2.Айқас шегі солқылдап біресе оңтұстыққа, біресе солтұстыққа қарай ойысып
қалады. Ғ.Мүсірепов Ұлпан (21 бет)
3.Есеней бүгін ерте жатты, кеш тұрды. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан31 бет)
4. Артынан келген адамдарға осы араға үй тіккізуге, сусын әкелуге бұйрық
берді де, суы жылы сор көлге күні-түні шомыла берді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан
31 бет)
5.Жарықтық ертелі-кеш иеді де тұрады... (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 38 бет)
6.Сөзбен көп қайталанып айтылған ойлар әрі-беріден соң құлағыңа кірмей қояр
еді.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 64 бет)
7.Осымен алғашқы беташар сөздер екі араны алыстатпаса жақындастыра алмай
тоқталып қалды. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 69 бет)
8.Өрелі ат деп бір алдыңғы аяғынан, бір артқы аяғынан шалыс шідерленген
атты айтады. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 70 бет)
9.Бай адам күні-түні, қысы-жазы малын ойлайды да, өзі де малға ұқсап
кетеді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 81 бет)
10. Туа үйреніскен кең даласындай кең жайылған шай дастарханы айналасында
әзіл – қалжың, сыр алысу – сынасу, алыстау, жақындау сияқты тіршілік ауыс –
түйістің бәрі де өзінің әдепті жүйесін тауып сыпайы сөйлеп отырды.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 93бет)
11.Түйе біресе алдына қарай, біресе кейін қарай итеңдеп барып шөкті
әйтеуір. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 96 бет)
Етістікке тән антонимдер
1. Бұл жолғысы не қосыл, не бөлін, бойыңды көрсет дегені еді. (Ғ.Мүсірепов
Ұлпан 17 бет)
2. - Бұлар аттарын жатқызып-тұрғызып жүргенде біз де қарап тұрмаспыз! –
деді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 18 бет)
3. - Мен сізге достық сөз айттым: оқ атарда көзінді уқаласаң, оғын далаға
кетеді...кетпеді ме? (19 бет)
4. Хан сайлай ма, сайламай ма, ол елдің өз жұмысы. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан
20 бет)
5. Тірі қалса көзін қайтарармын, өлсе – құнын.(21 бет)
6. – Тұр енді, отыр енді, шалқай, еңкей! – деп қанша әурелесе де түйесі
көне беретін. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 32 бет)
7. Дауысынан сезілер-сезілмес қатқыл үн қосты. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 51 бет)
8. Есеней марал жайындағы әңгіменің басталып кетуіне қуанса да, аяқталуына
наразы болып қоңырайып қалды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 53 бет)
9. Жақсын, жақпасын түгел тыңдап ал!( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 62 бет)
10. Әлденені қадағалап, әлденені елемеу де жоқ.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 62
бет)
11. Ән тілімен, күй тілімен айтылған арман да, өкініш те, сүйіну, күйіну де
қайталаған сайын бойыңа тереңдей тарап ерітіп әкетеді екен.( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан 65 бет)
12. Кәрі дене қызынды да суынды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 73 бет)
13. Әйел ашуланса жеңіледі, еркелесе жеңеді емес пе, Есеней жеңілді де
қалды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 130 бет)
14. – Біресе құрметтейміз, біресе қорлаймыз да зорлаймыз.( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан 187 бет)
Қорыта айтқанда, тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор.
Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез
келген ақын, жазушы шғармаларында көп қолданыста.
Ж.Мусин Қазақ тілінің антонимдер сөздігінде антонимдерге әр түрлі
бағыттта анықтама берген.
1.Әдетте мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер-антоним деп аталады.
2.Антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады деген пікір жиі
қолданылады.
3.Антоним сөздердің қарама-қарсылықты мәні, олар бір сөйлем ішінде қатар
қолданылғанда айқын аңғарылады. [Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал –
мәтелдердің танымдық бейнелілігі, 7 бет].
Талдауға түскен шығармада сын есімге қатысты антонимдер-17; зат есімге
тән-10; үстеуге тән-11; етістікке тән 14 антоним сөз теріліп алынып,
талдауға түсті.
Синонимдер
Ғалым Ф.Ш.Оразбаева өзінің Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім
синонимдер атты еңбегінде мынадай тұжырым жасайды: Кез келген тілді
алсақ, синонимдер-сол тілдің тілдік құрамы мен сөз байлығының дәрежесін
байқатар көрсеткіш. Оның тілдегі сөздік қордың дамуына емес, жалпы көркем
әдебиеттің, өнердің кемелденіп, толысуына, көркем сөздің жетілуіне,
күнделікті өміріміздегі қарапайым сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына
әсері мол. Осы тұрғыдан алғанда, лексикалық синонимдердің қоғамдық – тілдік
қарым – қатынаста атқаратын маңызы зор. Синонимдер, біріншіден, әдеби
тілдің жоғары талғамды болуын қажет етсе, екіншіден, қарапайым сөйлеу
тілінің әдеби тіл дәрежесіне көтерілуіне әсерін тигізеді. [Оразбаева Ф.
Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер, 52 бет]
Тұлғасы басқаша болғанмен, мағынасы бір – біріне жуық, бірінің орнына
бірі қолданыла беретін лексикалық бірлікті синонимдер деп атаймыз. Синоним
сөзін грек тілінен (synonimon) аударғанда ‟қатар атау” деген мағынаны
білдіреді. Тілдегі синонимдер – сөз қорының асыл қазынасы. Өйткені тілдің
бай да оралымдылығы, оның сөздік құрамының қандай дәрежеде дамып жетілгені
көп ретте синонимдер арқылы көрініс табады. Қай тілдің болса да көне
заманнан бергі даму тарихы, лексикалық, грамматикалық жағынан жетіле түсуі
оның сөздік құрамындағы синонимдік қатардың молайып, толығып отыруымен де
ерекшеленеді.
Синонимдердің нәзік стильдік реңкі, экспрессивті – эмоционалды
бояуы оны орнымен қолданғанда, басқа сөзбен тіркесе айтылуынан байқалады.
Көп ғасырлық бай, әдеби дәстүрі бар халықтың лексикалық, морфологиялық
жағынан дамып жетілген тілінің көрінісі ондағы қалыптасқан синонимдік
бірліктердің әр алуандығымен, оның лексика – семантикалық жүйесінің
күрделілігімен айқындалады. Соған орай синоним сөздер сөз байлығының
құнарлы бір саласы болуымен қатар, әр халықтың ұлттық таным – түсінігін,
болмысын да танытады. Әдетте сөз логикалық дәлдігімен, ойлаған ойдың
реңктерін өз бояуымен нақты көрсете алса ғана мәнерлілік сипатқа ие болады.
Мазмұн мен мақсатқа сайма – сай лайықтап алынған сөздер ғана мәнерлі деп
танылады. Сөз де қиюластырып қалаған кірпіш сияқты шеберлікті керек етеді.
Шешен де шебер сөйлеудің бір ұшы – тілдегі синонимдерді қисынын келтіріп,
реңкін айқын ажыратып, тап басып, орнымен үйлестіріп жұмсай білуде.
[Бизақов Сейдін. Синонимдер сөздігі, 617-618 бет].
Ахмет Байтұрсыновқа дейін қазақ тілінде синонимдер туралы ғылыми пікір
айтылған жоқ деуге де болады.Ұлы ғалым өзінің Тіл қисыны атты мақаласында
синоним деген терминді қолданғанымен , оның қасиетін дәл танып, ,нақты
айтып береді. Біздің қазақ тіліндегісөздердің бәрін білгеніміз қазақ тілін
қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға сәйкес
келетін сөздерді таңдап ала білуді және сөздерді және сөздерді сөйлем
ішінде орын –орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Бүтін пікірін айтып
шығатын әңгіме ішінде жалғыз ауыз амандасу жүзінде де әркім әр түрлі сөз
қолданылады. Бәрінің де ой-мақсаты бір, бәрінікі амандық, бірақ әркім ір
түрлі сөз қолданып өзінше сұрайды. Әркім өз қалауынша алып , өз оңтайынша
тұтынған сөздер – сол адамның тілі болады. [Нұрғалиева М. Тарихи
Романдардағы лексикалық синонимдер , 7бет].
Қазақ тіліндегі синонимдерді жүйелі түрде зерттеу, оның сөздігін құрастыру
өткен ғасырдың елуінші жылдарының ортасынан басталады. Содан кейінгі жарты
ғасырлық кезеңде синонимдерге қатысты тақырыпта бірнеше кандидаттық,
докторлық диссертация қорғалды. Ғылыми жұмысының негізгі бағыты қазақ тілі
лексикологиясы мен лексикографиясын зерттеуге арналған филология ғылымының
докторы Әсет Болғанбаевтың ‟Қазақ тіліндегі синонимдер” атты монографиясы
(1970 ж.) қазақ тіл біліміндегі іргелі ғылыми еңбек ретінде бағаланды
Қазақ тіл білімінде арнайы сын есім синонимдерді зерттеген ғалым
Фаузия Оразбаеваның ‟Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер” еңбегін
айрықша атауға болады. Бұл еңбекте ғалым сын есім синонимдерді мынадай
түрлерге бөліп, қарастырады:
1. Мағыналық (семантикалық) сын есім синонимдер.
2. Экспрессивтік – стилистикалық сын есім синонимдер.
3. Мағыналық – стилистикалық сын есім синонимдер [Оразбаева Ф.Ш., Сағидолда
Г., Қасым Б., Қобыланова А., Есенова Қ., Исабекова Ұ., Қасабек Қ.,
Балтабаева Ж., Мұхамади Қ., Рахметова Р., Көпбаева Ж. Қазіргі қазақ тілі,
34 бет].
Жалпы сын есім синонимдерді білдіретін мағыналарына байланысты
бірнеше топқа бөлуге болады.
1. Адамға қатысты айтылатын сын есім синонимдер:
а) Адамның мінез – құлқына байланысты синонимдер: мейірімді – қайырымды –
рақымды, ұшқалақ – күйгелек – жеңілтек, ашушаң – ашуланшақ, сотқар – бұзақы
– тентек, т.б.
ә) Адамның жеке басындағы қасиеттеріне байланысты синонимдер: шешен –
сөзшең – ділмәр, сөзуар – мылжың, дарынды – талантты – талапты, табанды –
тұрақты – орнықты, т.б.
б) Адамның қоғамдық ортадағы орнына байланысты синонимдер: беделді –
абыройлы, атақты – даңқты – әйгілі – белгілі, епті – икемді, әлді – ауқатты
– бай – дәулетті, көнтерлі – көнбіс, т.б.
в) Адамның табиғатпен және қоғамдық – әлеуметтік өмірмен қарым – қатынасына
байланысты синонимдер: азат – ерікті – еркін – тәуелсіз, діншіл – құдайшыл,
тілектес – тілеулес, адал – ақ – пәк, жетім – панасыз, т.б.
г) Адамның денсаулығы мен мүшелік кемшіліктеріне байланысты синонимдер:
науқас – аурушаң, кемтар – жарымжан – мүгедек – ғаріп, ақсақ – шойнақ –
сылтыма, соқыр – әз – көрсоқыр, т.б.
2. Адам мен жан – жануарларға қатысты айтылатын сын есім синонимдер: арық –
көтерем – көкбақа, мешкей – жалмауыз, тойымсыз – ашқарақ – қомағай, бұралқы
– қаңғыбас, жабайы – тағы, т.б.
3. Барлық жанды – жансыз заттарға қатысты айтылатын сын есім синонимдер:
бағалы – құнды – қымбат, қажет – керек – зәру – ділгір, терең – тұңғиық –
шыңырау, ескі – көне – бағзы – баяғы – ежелгі – бұрынғы, дайын – әзір,
аласа – тапал – кішкене – қысқа, т.б [Оразбаева Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі
сын есім синонимдер, 12 – 13 бет].
Синонимдер – омонимдерге қарама – қарсы лексика – семантикалық
тілдік құбылыстар. Синонимдер бір ұғымды білдіретіндіктен, олар тек бір
ғана сөз табына қатысты болады. Синонимдер сөздердің жалпы мағыналық
бірлестігіне қарай топтастырылады.
Синонимдерге тән өзіндік белгілері болады:
Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар,
стильдік жағынан шектелмейтін, тілдегі барлық салада талғаусыз қолданыла
беретін синонимдер. Мысалы: абырой – бедел – қадір – құрмет – атақ – даңқ –
мәртебе, т.б.
Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас болса да, стильдік
жағынан бір – бірінен өзгешеленетін синонимдер. Мысалы: жылау – еңіреу –
өкіру – өкпелеу – бұртию – өксу, т.б.
Мағыналық – стильдік синонимдер әрі мағыналық, әрі стильдік
белгілер арқылы ерекшеленетін синонимдер. Мысалы: мақтаншақ – бөспе –
лепірме – суайт, т.б. [Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы, 40 бет].
Синонимдер қандай мақсаттарда қолданылады, оның қандай тәсілдері
бар дегенде мынадай мәселелер назарда болуы тиіс:
1.Қатар келген сөйлемдерде бір сөзді қайталамау үшін мәндес сөздер
пайдаланылады.
2. Белгілі бір ұғымның жан – жақты белгілерін сипаттауда мәндес
сөздер бір – біріне қарсы қойылып та, салыстырылып та, ыңғайласып та келе
береді.
3. Белгілі бір ұғымды толық сипаттау үшін қатарынан 2 немесе 3–4
мәндес сөз қатар жұмсалады.
4. Қазақ тілінде екі сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысының мағынасын
күшейтіп, анықтап тұрады. Мұны әдетте плеоназм дейді. Бұлай плеонастикалық
тәсілмен жұмсау сөйлемге ерекше ажар беріп, мәнерлі болып шығады. Мәндес
сөздердің бір-бірімен қабаттасып, өзара тіркесіп айтылуынан жасалған сөз
тізбегі плеоназм немесе плеонастикалық синтагма деп аталынады.
5. Тілдегі синонимдер қосарланып та қолданыла береді.
6. Синонимдер жеке сөздерден ғана емес, фразалық тіркестерден де
бола алады.
7. Тілімізде кейде құлаққа жағымсыз естілетін сөздерді жұмсартып,
тыңдаушыларға жеңілдетіп айту тәсілін эвфемизм дейміз. Осындай тәсілді
пайдалану да синонимдерді қолданудың бір жолы болып табылады.
8. Кейде бір сөзді қайталамай, ойды түрлендіріп, яғни бір заттың
белгілі бір қасиетін айрықша атап өткісі келгенде немесе соған ерекше назар
аударту мақсатында парафраза тәсілі қолданылады.
9. Синонимдерді жеке сөз бен жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза
мен фраза күйінде ғана емес, араластырып та жұмсай беруге болады [Оразбаева
Ф.Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., Қобыланова А., Есенова Қ., Исабекова Ұ.,
Қасабек Қ., Балтабаева Ж., Мұхамади Қ., Рахметова Р., Көпбаева Ж. Қазіргі
қазақ тілі, 35 – 37 бет].
Мағыналық синонимдер:
1. – Есенейі жоқ елді де ел екен, жұрт екен десеңіздер, қара өрттей
қаптап келе жатқан жылықсының бетін кейін бұрсаңыздар екен.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан 7 бет)
Жұрт, ел – қалың қауым. (с.с 525)
2. – Аяңы құрысын, шап, жосыт! – деді.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 23 бет)
Шабу, жосыту – атты екпіндетіп, бар пәрменіиен заулату.(с.с 578)
3. Әзір жол қинап Аттан! салмағанымен Есенейге қатты тілектес, сырлас
жүретін еді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 21 бет)
Сыр, құпия – ешкімге айтылмаған, бұрын жария болмаған ой пікір. (с.с 500
бет)
4. Ай сенің әкең мынау кеше емес, осы елге келіп – кетіп сақина – жүзік
соғып жүретін зергер шеркес – ау!... (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 27 бет)
Сақина – жүзік – сәндік үшін қол саусағына салатын таза
металдан жасалған жұмыр әшекей. (с.с. 458)
5. Зейінді зерделі жігіт. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 27 бет)
Зейінді, зерделі – бір айтқанды қағып алатын, тез түсініп ұғып алғаш, зейін
тоқтатқыш.
6. Орағытып, оспақтап, мақалдап, мәтелдеп шырғалап келіп, аяғында
шамданып, күш көрсетіп қалды. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 13 бет)
Мақал – мәтел – үлгі, өнеге ретінде айтылатын әрі қысқа, әрі нұсқа бейнелі,
өткір сөз. (с.с. 390)
7. Бұл үйге деген ниетіміз таза екен, қорлық – зорлықтың үстіне
кездестік. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 44 бет)
Қорлық – зорлық – біреудің біреуге көрсететін озбырлығы, үстемдігі.
(с.с.358)
8. Шеше наразы, әке наразы. Оған қыз наразылығы қосылса ше? Онда зорлауына
қорлауы қосылады. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 55 бет)
Зорлау, қорлау – еркіне қоймай күшке салу, жан алқымға алып мәжбүр ету.
(с.с.281)
8. - Қатыны қандай салақ, байы қандай олақ екен! (Ғ.Мүсірепов Ұлпан
138бет)
Салақ, олақ – шаруаға ұқыпсыз, іске құнты жоқ қырсыз. (с.с.458)
9. Жымиып, күлімсіреді де қойды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 93бет)
Күлу, жымию – жылы шырай білдіріп күлім қағу, жымың-жымың ету.(с.с 302)
12. Есенейдің атақ – даңқы Сибан еліне қорған екені рас. (Ғ.Мүсірепов
Ұлпан 139 бет)
Атақ, даңқ – еңбегімен, ерлігімен қол жеткен жетістік, абырой, бедел,
қызмет. (с.с.78)
13. Етке тойғызып, қымызға суарып болған соң Есеней аты Сибанның ақсақал –
қарасақалдарын ертіп ауыл сыртына шықты. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан 139 бет)
Ақсақал, қария – көпті көрген көп жасаған адамға лайық, үлкендік.
(с.с.42)
14.Ашуланған адам ұтылмай, жеңілмей қоймайды...( Ғ.Мүсірепов Ұлпан 41
бет)
Ұтылу, жеңілу – сайыс үстінде, айтыс кезінде ұтысқа ие бола алмау (с.с
563)
15. Жабыққан, торыққан көңіл болса жұбатары, уатары көп(Ғ.Мүсірепов
Ұлпан174 бет)
Жұбату, уату – баланың жылағанын қойғызу, қайғырған адамның көңілін
аулау.(с.с 249)
16. Тері-терсегі көп, қайыр-садақасы көп ораза айы келе жатыр.( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан206 бет)
Садақа, қайыр – кембағал адамдарға, құдай жолына ақшалай немесе заттай
берілетін сый-сияпат.(с.с 455)
Стильдік синонимдердің қолданысы:
1. – Келші бері! – деп қуанышын да, өкпе-назын да бірге бір-ақ айтып
тастады.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан35 бет)
Өкпе, наз – біреуге реніш білдіру, ренжу, кінә арту.(с.с 429)
2. Ашуланған адам ұтылмай, жеңілмей қоймайды...( Ғ.Мүсірепов Ұлпан41 бет)
Ұтылу, жеңілу – сайыс үстінде, айтыс кезінде ұтысқа ие бола алмау.(с.с 563)
3. Көп жақындатпағанымен секіріп-орғып қашып та кетпейтін.( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан52 бет)
Секіру, орғу – бір жерден екінші жерге екпінмен атылу, түсу.(с.с 472)
4. Соның бірде-бірін не иіріп, не шиырып әкете алмады.( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан53 бет)
Иір-шиыр – бұрысы көп, қисық-қисық, буылтықтанған.(с.с 269)
5. Салт жүргенде дене сұлулығын, қимыл-қозғалыс әсемдігін түгел көргенде,
сол көңілдің тасып төгілердей болады екен!( Ғ.Мүсірепов Ұлпан74 бет)
Қимыл, қозғалыс – жанды қозғалыс, қимыл-әрекет.(с.с 348)
6. Кәрі күйеуі мен қызының әзіл – қалжыңдары жараса кететіне Несібелі әрі
таң қалады, әрі қуанады. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан77 бет)
Әзіл – қалжың – көңілі жақын, дос – жарандар арасында айтылатын, ойын –
шыны араласа күлдіргі сөз. (с.с.327 )
7. Күйеу дегеннің әдеп-ибасынан хабарың жоқ, -деп тоқтады.( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан92 бет)
Әдеп, иба – белгілі бір халықтың әдет-ғұрпында тұрақтанып қалыптасқан
этикалық тәртіп, өнегелі, ізгі қасиет.(с.с 94)
8. Ұры – қары түнде жатар алдында А, құдай, Есенейдің қолына түсіре
көрме! - деп дұға қылады. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан92бет)
Ұры-қары – ұрлық іспен әдеттенген, ұрлықты кәсіп еткен адам.(с.с 560)
9. Айтпақшы, қанғыбастың шошаласында да, сандық, кебежелерінде, астын-
үстіне келтіріп ақтарып шығыңдаршы...( Ғ.Мүсірепов Ұлпан106 бет)
Сандық, кебеже – әртүрлі бұйым салуға арналған үй жиһазы.(с.с 462)
10. Бұрын бар ойы малында, ерсілі – қарсылы соғатын дау – жанжалда болса,
енді оның бар ойы Ұлпанда. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан127 бет)
Дау-жанжал – пікір қайшылығынан туатын келіспеушілік, ерегіс, шатақ (с.с
176)
11. Есеней қалшылдап, дірілдеп кетті. Бұрын мұндайы жоқ еді. (Ғ.Мүсірепов
Ұлпан140 бет)
Дірілдеу, қалшылдау – тоңғаннан, болмаса қорыққаннан дененің түршігіп діріл
қағуы.(с.с 191)
12. Осыдан үш күн бұрын қойдың жүн – жұрқасын, жылқының қыл – қыбырын қолды
– қолға таратып берді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан128 бет)
Қыл-қыбыр, жүн-жұрқа – малдың түгінен алынатын өнім.(с.с 375)
13. Шынар ұяла – қызара Есенейдің қасына барып отырды. (Ғ.Мүсірепов
Ұлпан143бет)
Ұялу, қызару – әдеп сақтап ыңғайсыздану, кішірею.(с.с 564)
14. Ұлпан оны аңғармағандай жауап қайырып, қоныңыз деді, бірер күн дем
алуына да лұқсат етті, сыйлады, құрмет көрсетті...( Ғ.Мүсірепов
Ұлпан158 бет)
Сыйлау, құрметтеу – құрмет көрсету, қошемет білдіру, қадір тұту.(с.с 498)
15. Әттең, осы күнге дейін батырлық та, ерлік те, сұлулық та, ақылдылық та
хан тұқымында деп келдік қой.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан173 бет)
Ерлік, батырлық – ер жүрек болулышылық.(с.с 203)
16. Қазақ әйелі қайғысыз-мұңсыз болған ба, әйелдер солқылдап жылап отырып
тыңдайды.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан200 бет)
Қайғысыз, мұңсыз – қайғысы жоқ.(с.с 322)
17. Бір сөзіне түсінбейтін құранды оқып отырып дауысымен, үнімен айтты.(
Ғ.Мүсірепов Ұлпан209 бет)
Дауыс, үн – физикалық денелердің соқтығысынан пайда болатын гүріл,
гүрсіл.(с.с 178)
Мағыналық – стильдік синонимдер:
1. Біресе аяңдап, біресе желіп, біресе шауып ету емес, бірқалыпты
ұтымды жүріс. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан74 бет)
2. Есеней қазір өте жұмсақ, өте көңілді еді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан72 бет)
3. Мен баласы жоқ, ұрпақсыз қалған адаммын.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан72 бет)
4. Ақылды болса да ақыл - азуы деп аталатын даналық азуы әлі шықпаған
жас әйел көзі үйренбегенге көндіге алмай жүр. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан110
бет)
5. Жалаңаш денелер суда сылаңдасып, жазылып, жадырасып кетті.
(Ғ.Мүсірепов Ұлпан118 бет)
6. Етке тойғызып, қымызға суарып болған соң Есеней аты Сибанның ақсақал
– қарасақалдарын ертіп ауыл сыртына шықты. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан139
бет)
7. Ұлпанда мырзалық та жоқ, сараңдық та жоқ, атақ құмарлық та жоқ,
ерекше бір жинақылық бар. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан146 бет)
8. Қожық тобырын қарғап-сілеп келеді.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан216 бет)
Қарғап-сілеу – жек көрген адамды балағаттап сөгу, тілдеу.(с.с 337)
Қорытынды
Ғ.Мүсіреповтің Ұлпан романы тілінің поэтикалық тілін талдау барысында елу
синоним сөз кездесті. Талдауға түскен синоним сөздер стилдік қабаттарға
бөлініп, синонимдер сөздігінен мағыналыры ашылды. Шығарма тілінде мағыналық
синонимдер-16; стильдік синонимдер-17; мағыналық-стильдік синонимдер-8
кездесті.
Омонимдер
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика – семантикалық сөздер
тобының басты саласының бірі – омонимдер.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: ‟Омонимия құбылысын жан –
жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде омонимдер
мен полисемия құбылысының бір – бірінен жігі ажыратылмай, теріс берілуі жиі
кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен полисемия
құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді жан – жақты
толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз
мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін бола бермейді” –
дейді [Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық
бейнелілігі, 14 бет].
Омонимдер мәселесі жайында орыс ғалымдары: Л.А.Булаховский,
В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, Е.М.Галкина – Федорук, А.И.Смирницкий т.б. көп
салалы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір –
біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей
деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір – бірінен өзгешелігі
түр – тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я
одан да көп мағынасы болады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы – олардың ішкі мүмкіндігіне
байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір
көрінісі – гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер – дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі
де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір – бірінен алшақтай
түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев,
М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар:
Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов,А.Османова,
А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның
күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп
тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде
көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің
бірі – омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік
қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті),
яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген
принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті)
омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай – ақ жеке тілдердің фактілері
бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш – төрт топқа
саятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл – тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден
(спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда
болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің
іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс [Қанапина С.Ғ.
Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі, 14 – 16 бет].
Қазақ тіліндегі омонимдерді өз ішінен үшке бөліп қарастырамыз:
лексикалық омонимдер, лексика – грамматикалық омонимдер және аралас
омонимдер.
1.Лексикалық омонимдер. Бұл топқа енген сөздер бір ғана сөз табына
қатысты болып келеді.
2. Лексика – грамматикалық омонимдерге енетін сөздер әр сөз табына
қатысты болып, түбір тұлғасында ғана омоним болады да, қалған уақытта әр
сөз өзіне тән тұлғаларда түрленеді.
3. Аралас омонимдерге жататын сөздер көп сыңарлы бола отырып,
жоғарыдағы екі түрін (лексикалық және лексика – грамматикалық) қоса қамтиды
[Оразбаева Ф.Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., Қобыланова А., Есенова Қ.,
Исабекова Ұ., Қасабек Қ., Балтабаева Ж., Мұхамади Қ., Рахметова Р.,
Көпбаева Ж. Қазіргі қазақ тілі, 45 – 46 бет].
Шығармада қолданыс тапқан омоним сөздер
Лексикалық омонимдер тобындағы сөздер бір ғана сөз табына қатысты
болады да, барлық жағдайда бірыңғай тұлғаға ие болып тұрады.
1. Үш жылдап созылған Есеней мен Кенесары қолының соғысында әлі үш жүз
адам өлген жоқ. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан12бет)
Қол 1) зат. Анат. Адамның бір нәрсені ұстайтын, жұмыс істейтін дене мүшесі.
Қол 2) зат. көне . әскер, жасақ, жауынгер.
Қол 3) зат.көне. жөн, ыңғай, лайық. (о.с 139)
2. Ой көзінің алдына біресе ақ ботаның көзі келеді, біресе қардан ақ қара
көз бедеудің өзі келеді...( Ғ.Мүсірепов Ұлпан31 бет)
Көз 1)зат.көру мүшесі.
Көз 2)зат.ыдыстың ең кіщкене түрі, кішкентай ыдыс.(о.с 113)
3. Мына қосты өз ойыңша биле, маған қарайламай биле,- деді. (Ғ.Мүсірепов
Ұлпан72бет)
Биле 1) ет.Төре көрсе, жалаңбас шұлғып билеп.
Биле 2) ет. Билеп – төстеу, басқару. (о.с 55)
4. Ол етік тігіп, мен іс тігіп, бірін – біріне жалғап – жамап күн көретін
күйіміз бар еді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан99 бет)
Іс 1)зат. жұмыс, қызмет.
Іс 2)зет.тігін.
Іс 3) дене қызынып, дүмпиіп кетуі, күп болу. (о.с 192)
5. Есеней сол қолымен Ұлпанның сәукелесін демей беріп төсінен иіскейін деп
еді, иіле алмады.( Ғ.Мүсірепов Ұлпан127 бет)
Төс 1)зат.адамның, жан-жануарлардың қабырғасын біріктіріп, кеудесін құрап
тұратын мүше.
Төс 2)зат.үстіне темір қойып соғатын, ұстаның құралы.
6. Есеней – ау, осынша жерің бос жатқанда он ауыл Сибаннан бір – ақ жалдың
бойында сығылысып отырғаны несі? (Ғ.Мүсірепов Ұлпан130 бет)
Жал 1) зат. жылқының желкесінің үстіне өсетін қыл.
Жал 2) зат. Ақы алу үшін жалданып істейтін уақытша жұмыс. (о.с 84)
Лексика – грамматикалық омонимдер тобындағы сөздер әр сөз табына қатысты
болғандықтан түбір тұлғасында омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне
тән тұлғаларына түрленіп, өзгере береді.
1. – Керейдің мергені кімге жол береді дейсің, ат! – деді Жанай.(
Ғ.Мүсірепов Ұлпан19 бет)
Ат 1) зат. үйірге түспейтін, піштірілген, ақталған жылқы.
Ат 2) зат. балаға қойылған есім, ныспы.
Ат 3) ет. Оқ шығару, оқ жұмсау.
Ат 4) ет. Насыбай атты. Насыбай салды. (о.с 34)
2. Үш жыл бойындағы Кенесарымен алыс-жұлысымды түгел жаз.(26 бет)
Жаз 1)зат.көктемнен кейін келетін жыл маусымы.
Жаз 2)ет.айтқан сөзді қағаз бетіне қаріппен түсіру.
Жаз 3)ет.жаймалап, тегістеу.
Жаз 4)ет.ауру-сырқаттан, дерттен айығу, сауығу.
Жаз 5)ет.кінәлі, айыпты болу, жақпау.
Жаз 6)ет.ырзық, несібеге бұйыру.(о.с 81)
3. Көңілге бір алаң орнатты. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан31 бет)
Алаң 1) зат. көңілі бөлінушілік, көңілі орнықпаушылық, енжар, селқос.
Алаң 2) зат. үй аралығындағы, бау – бақша, орман – тоғай, арасындағы тегіс
ашық жер.
Алаң 3) үст. Елең – алаң қос сөзіндегі екінші компанент.
Алаң 4) зат. қойда болатын ауру. (о.с 24)
4. Саудагер қу баласы жоқ шойнақ шалды басынып, әуелі қалыңға берген бес
құлынды биемді қайырып бер деді. (Ғ.Мүсірепов Ұлпан42 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz