Банктердің факторингтік операцияларының экономикалық негіздері
ЖОСПАР
Кіріспе
І. БАНКТЕРДІҢ ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Банктердің факторингтік операциялары және олардың
экономикадағы ролі
1.2. Әлемдік тәжірибедегі факторингтік операциялардың
даму тарихы
1.3. Факторингтік операциялардың түрлері және келісім шарттары
ІІ. ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Факторингтік операцияларды ұйымдастыру және талдау
2.2. Қазақстандық банктердің факторингтік операцияларын талдау
және бағалау
2.3. Факторингтік операциялардың құнын және табыстылығын
бағалау әдістемесі
ІІІ. ҚАЗАҚСТАНДА ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Қазақстанда факторингтік операцияларды реттеу ерекшеліктері
мен мәселелері
3.2. Факторингтік операцияларды қаржыландыру құралы
ретінде жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
І. БАНКТЕРДІҢ ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Банктердің факторингтік операциялары және олардың
экономикадағы ролі
1.2. Әлемдік тәжірибедегі факторингтік операциялардың
даму тарихы
1.3. Факторингтік операциялардың түрлері және келісім шарттары
ІІ. ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Факторингтік операцияларды ұйымдастыру және талдау
2.2. Қазақстандық банктердің факторингтік операцияларын талдау
және бағалау
2.3. Факторингтік операциялардың құнын және табыстылығын
бағалау әдістемесі
ІІІ. ҚАЗАҚСТАНДА ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Қазақстанда факторингтік операцияларды реттеу ерекшеліктері
мен мәселелері
3.2. Факторингтік операцияларды қаржыландыру құралы
ретінде жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кәсіпкерлік қатынастарда келісім бойынша тауарларды (қызметтерді, жұмыстарды) сатып алушы өзінің міндеттемелерін келісім бойынша белгілі бір мерзім өткеннен кейін орындауды мойнына алатын жағдайлар жиі кездесіп отырады. Экономиканың тұрақсыздығы жағдайларында тауарларды жеткізіп беру және оларды төлеу арасындағы уақыт айырмашылығы түрлі салалардағы кәсіпорындар арасындағы төлемдерді кешіктірумен немесе мүлдем төлей алмау жағдайларымен байланысты болып келеді. Сол себепті, көптеген кәсіпорындар жетпей жатқан қаржы ресурстарын басқа қаржыландыру көздерінен тартуға мәжбүр болады. Осындай қаржыландыру көзін кәсіпорындар дебиторларға деген өздерінің ақшалай талаптарын сату арқылы алуына болады. Мұндай қаржыландыру әлемдік практикада ақшалай талаптарды беру (сату) арқлы қаржыландыру, немесе факторинг, деген атауға ие болды.
Кез-келген кәсіпорын қызмет ету барысында өндірісті қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету мәселесімен тығыз байланысты болады. Өндіріс барысын қаржыландыру үшін кәсіпорындар қаражаттар тартудың алуан түрін қолдана алады. Осындай қаржыландыру көздерінің қатарына факторингтік операциялар да жатады.
Факторингтік операциялар еліміздің қаржы нарығында енді ғана қалыптасып келе жатқан, әлі өзінің қажетті деңгейдегі қоланысын таппаған қаржы құралы болып табылады. Осыған қарамастан, факторингтік операциялар кәсіпорынның ағымды активтерін ұзақ мерзімді қаржыландырудың тұрақты көзі бола алады. Бұған дәлел болар деректер туралы айтар болсақ, онда факторингтік операциялардың банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және коммерциялық (вексельдік) несиелермен салыстырғандағы біршама тәуекелсіз болып келетінін ескеруге болады. Бұл факторингтің қаржыландыру құралы ретіндегі ең басты артықшылығы және ерекшелігі.
Алайда, қазіргі таңда еліміздің несие нарығында әлі де болса банктік несиелердің үстемдік құрып тұрғанын, сәйкесінше коммерциялық және факторингтік несиелеудің маңызы төмен екендігін көрсетеді. Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттерде факторинг туралы ғылыми мәліметтер жетіспейді, ал статистикалық-анықтамалық әдебиеттерде және есеп беру құралдарында факторингтік операциялар туралы ақпараттар тіпті жоқ.
Ақашалай талаптарды беру арқылы қаржыландыру өзінің негізінде несиелік сипатқа ие. Бұл мәмілелердің бұл түрін цессиядан немесе құқықты басқаға беру мәмілесінен бөліп көрсететін ең басты шарт. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес факторинг «ақша қаражаттарын талап ету құқығын беру арқылы қаржыландыру» деп анықталады. Алайда, факторингтік операциялардың түрлерін қамтитын банктік операциялар шеңберін анықтайтын заңнама біздің елімізде әлі де болса жоқтың қасы.
Осы аталған жағдайлар экономикадағы факторингтің ролінің қарастырудың өзекті бола тұра, әлі де болса толық, қажетті деңгейде зерттелмегенін көрсетсе керек.
Жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – коммерциялық банктерде және жалпы экономикалық деңгейде факторингтік операцияларды ұйымдастырудың және бағалаудың теориялық, әдістемелік және нормативтік негіздеріне сүйене отырып, факторингтің нарықтық экономикадағы ролін анықтау болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін курстық жұмыс өз алдына келесідей міндеттер қойып отыр:
- факторингтің экономикалық экономикалық негіздерін қарастыру;
- факторингтік операцияларды ұйымдастыру және бағалау әдістемесімен таныс болу;
- қазіргі таңдағы Қазақстанда факторингтік қатынастарды дамыту мәселелерін қарастыру.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Тараудың тақырыптары, мазмұны және теориялық, әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз етілуі жұмыстың
Тақырыптың өзектілігі. Кәсіпкерлік қатынастарда келісім бойынша тауарларды (қызметтерді, жұмыстарды) сатып алушы өзінің міндеттемелерін келісім бойынша белгілі бір мерзім өткеннен кейін орындауды мойнына алатын жағдайлар жиі кездесіп отырады. Экономиканың тұрақсыздығы жағдайларында тауарларды жеткізіп беру және оларды төлеу арасындағы уақыт айырмашылығы түрлі салалардағы кәсіпорындар арасындағы төлемдерді кешіктірумен немесе мүлдем төлей алмау жағдайларымен байланысты болып келеді. Сол себепті, көптеген кәсіпорындар жетпей жатқан қаржы ресурстарын басқа қаржыландыру көздерінен тартуға мәжбүр болады. Осындай қаржыландыру көзін кәсіпорындар дебиторларға деген өздерінің ақшалай талаптарын сату арқылы алуына болады. Мұндай қаржыландыру әлемдік практикада ақшалай талаптарды беру (сату) арқлы қаржыландыру, немесе факторинг, деген атауға ие болды.
Кез-келген кәсіпорын қызмет ету барысында өндірісті қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету мәселесімен тығыз байланысты болады. Өндіріс барысын қаржыландыру үшін кәсіпорындар қаражаттар тартудың алуан түрін қолдана алады. Осындай қаржыландыру көздерінің қатарына факторингтік операциялар да жатады.
Факторингтік операциялар еліміздің қаржы нарығында енді ғана қалыптасып келе жатқан, әлі өзінің қажетті деңгейдегі қоланысын таппаған қаржы құралы болып табылады. Осыған қарамастан, факторингтік операциялар кәсіпорынның ағымды активтерін ұзақ мерзімді қаржыландырудың тұрақты көзі бола алады. Бұған дәлел болар деректер туралы айтар болсақ, онда факторингтік операциялардың банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және коммерциялық (вексельдік) несиелермен салыстырғандағы біршама тәуекелсіз болып келетінін ескеруге болады. Бұл факторингтің қаржыландыру құралы ретіндегі ең басты артықшылығы және ерекшелігі.
Алайда, қазіргі таңда еліміздің несие нарығында әлі де болса банктік несиелердің үстемдік құрып тұрғанын, сәйкесінше коммерциялық және факторингтік несиелеудің маңызы төмен екендігін көрсетеді. Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттерде факторинг туралы ғылыми мәліметтер жетіспейді, ал статистикалық-анықтамалық әдебиеттерде және есеп беру құралдарында факторингтік операциялар туралы ақпараттар тіпті жоқ.
Ақашалай талаптарды беру арқылы қаржыландыру өзінің негізінде несиелік сипатқа ие. Бұл мәмілелердің бұл түрін цессиядан немесе құқықты басқаға беру мәмілесінен бөліп көрсететін ең басты шарт. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес факторинг «ақша қаражаттарын талап ету құқығын беру арқылы қаржыландыру» деп анықталады. Алайда, факторингтік операциялардың түрлерін қамтитын банктік операциялар шеңберін анықтайтын заңнама біздің елімізде әлі де болса жоқтың қасы.
Осы аталған жағдайлар экономикадағы факторингтің ролінің қарастырудың өзекті бола тұра, әлі де болса толық, қажетті деңгейде зерттелмегенін көрсетсе керек.
Жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – коммерциялық банктерде және жалпы экономикалық деңгейде факторингтік операцияларды ұйымдастырудың және бағалаудың теориялық, әдістемелік және нормативтік негіздеріне сүйене отырып, факторингтің нарықтық экономикадағы ролін анықтау болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін курстық жұмыс өз алдына келесідей міндеттер қойып отыр:
- факторингтің экономикалық экономикалық негіздерін қарастыру;
- факторингтік операцияларды ұйымдастыру және бағалау әдістемесімен таныс болу;
- қазіргі таңдағы Қазақстанда факторингтік қатынастарды дамыту мәселелерін қарастыру.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Тараудың тақырыптары, мазмұны және теориялық, әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз етілуі жұмыстың
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Сейітқасымов Ғ.С., «Ақша, несие, банктер» // Алматы – 2005
2. Жуков Е.Ф. «Деньги, кредит, банки» // Москва «Финансы и статистика» – 2003
3. Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва – 2002
4. Бор М.З., Пятенко В.В. Менеджмент банков. Организация, стратегия, планирование, М. ИКЦ «ДИС», 1997
5. «Международные расчеты по коммерческим операциям», Москва: Консалтбанкир, 1994, стр.
6. Стоянова Е.С., «Финансовый менеджмент», Москва - 2003
7. Ван Хорн Джеймс К., «Основы управления финансами», Москва – 1999
8. Роуз П.С., «Банковский менеджмент», Москва: Дело Лтд, 1995, стр.
9. Кувшинова Ю.А., «Этапы развития факторинга: история и современность», Финансы и кредит, 2004, №30
10. Колчина Н.В., «Финансы предприятий», Москва – 2003
11. Красавина Л.Н., «Международные валютно-финансовые и кредитные отношения», Москва: Финансы и статистика, 1994, стр.
12. Масленников В.В. «Зарубежные банковские системы», Москва «Элит» - 2001
13. Ширинская Е.Б., «Операции коммерческих банков и зарубежный опыт», Москва: Финансы и статистика, 1993, стр. 43
14. Ян Виллем Ван ден Бос, «Банковская система Казахстана с точки зрения иностранного банка» // Специальный выпуск журнала «Рынок ценных бумаг Казахстана», апрель 2003 г., стр. 32
15. Красавина Л.Н., «Международные валютно-финансовые и кредитные отношения», Москва: Финансы и статистика, 1994, стр.
16. Бабичева Ю.А., «Банковское дело», Москва – 1994
17. «Финансирование под уступку денежного требования», Бизнес-адвокат, 1997, №9
18. Ширинская Е.Б., «Операции коммерческих банков и зарубежный опыт», Москва: Финансы и статистика, 1993, стр. 43
19. Полищук А.И. Новые банковские услуги и продукты, Банковское дело, 2001
20. Адамова К.Р., «Юридическая трактовка экономической сущности факторинга в международном и российском законодательствах, Финансы и кредит, 2000, №9
21. Ковзанадзе И.К., «Операции факторинга: их виды6 регулирование, учет и аудит», Деньги и кредит, 2001, №11
22. www.bta.kz
23. www.centercredit.kz
24. www.atfbank.kz
25. www.afn.kz
26. Долан Э. Дж., «Деньги, банковская деятельность и кредитно-денежная политика», Санкт-Петербург: Санкт-Петербургский Оркестр, 1994, стр.
27. Макарова Г.П., «Система банковского маркетинга», Москва: Финстатинформ, 1997, стр.
28. Шим Джей. К, «Финансовый менеджмент», Москва – 1997
29. Уайтинг Д.П., «Осваиваем банковское дело», Москва: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996, стр.
30. Селезнева В.Г., «Финансовый анализ. Управление финансами», Москва – 2003
31. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. М: Вазар-Ферро, 1994
32. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
33. Михалева Е.В., «Факторинг операциялары: айналым қаражаттарын несиелеу мүмкіндіктері», Бухгалтер бюллетені, 2001, №15
34. Сборник нормативных правовых актов Национального Банка Республики Казахстан, по состоянию на 1 января 2007 г., Алматы
35. www.banker.kz
36. Лаврушин О.И., «Банковское дело», Москва: Банковский и биржевой научно-консультационный центр, 1992, стр.
37. Пебро М., «Международные экономические, валютные и финансовые отношения»: Перевод с франц., Бабинцевой Н.С., Москва: Прогресс – Универс, 1994, стр.
38. Белых Л.П. Устойчивость коммерческих банков. Как избежать банкротства, М.ЮНИТИ, 1996
39. Колесников В.И., Кроливецкая Л.П., «Банковское дело», Москва: Финансы и статистика, 1996, стр. 32
40. Сейткасимов Г.С., «Банковское дело» // Алматы – 1998
1. Сейітқасымов Ғ.С., «Ақша, несие, банктер» // Алматы – 2005
2. Жуков Е.Ф. «Деньги, кредит, банки» // Москва «Финансы и статистика» – 2003
3. Ковалева А.М., «Финансы фирмы», Москва – 2002
4. Бор М.З., Пятенко В.В. Менеджмент банков. Организация, стратегия, планирование, М. ИКЦ «ДИС», 1997
5. «Международные расчеты по коммерческим операциям», Москва: Консалтбанкир, 1994, стр.
6. Стоянова Е.С., «Финансовый менеджмент», Москва - 2003
7. Ван Хорн Джеймс К., «Основы управления финансами», Москва – 1999
8. Роуз П.С., «Банковский менеджмент», Москва: Дело Лтд, 1995, стр.
9. Кувшинова Ю.А., «Этапы развития факторинга: история и современность», Финансы и кредит, 2004, №30
10. Колчина Н.В., «Финансы предприятий», Москва – 2003
11. Красавина Л.Н., «Международные валютно-финансовые и кредитные отношения», Москва: Финансы и статистика, 1994, стр.
12. Масленников В.В. «Зарубежные банковские системы», Москва «Элит» - 2001
13. Ширинская Е.Б., «Операции коммерческих банков и зарубежный опыт», Москва: Финансы и статистика, 1993, стр. 43
14. Ян Виллем Ван ден Бос, «Банковская система Казахстана с точки зрения иностранного банка» // Специальный выпуск журнала «Рынок ценных бумаг Казахстана», апрель 2003 г., стр. 32
15. Красавина Л.Н., «Международные валютно-финансовые и кредитные отношения», Москва: Финансы и статистика, 1994, стр.
16. Бабичева Ю.А., «Банковское дело», Москва – 1994
17. «Финансирование под уступку денежного требования», Бизнес-адвокат, 1997, №9
18. Ширинская Е.Б., «Операции коммерческих банков и зарубежный опыт», Москва: Финансы и статистика, 1993, стр. 43
19. Полищук А.И. Новые банковские услуги и продукты, Банковское дело, 2001
20. Адамова К.Р., «Юридическая трактовка экономической сущности факторинга в международном и российском законодательствах, Финансы и кредит, 2000, №9
21. Ковзанадзе И.К., «Операции факторинга: их виды6 регулирование, учет и аудит», Деньги и кредит, 2001, №11
22. www.bta.kz
23. www.centercredit.kz
24. www.atfbank.kz
25. www.afn.kz
26. Долан Э. Дж., «Деньги, банковская деятельность и кредитно-денежная политика», Санкт-Петербург: Санкт-Петербургский Оркестр, 1994, стр.
27. Макарова Г.П., «Система банковского маркетинга», Москва: Финстатинформ, 1997, стр.
28. Шим Джей. К, «Финансовый менеджмент», Москва – 1997
29. Уайтинг Д.П., «Осваиваем банковское дело», Москва: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996, стр.
30. Селезнева В.Г., «Финансовый анализ. Управление финансами», Москва – 2003
31. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. М: Вазар-Ферро, 1994
32. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
33. Михалева Е.В., «Факторинг операциялары: айналым қаражаттарын несиелеу мүмкіндіктері», Бухгалтер бюллетені, 2001, №15
34. Сборник нормативных правовых актов Национального Банка Республики Казахстан, по состоянию на 1 января 2007 г., Алматы
35. www.banker.kz
36. Лаврушин О.И., «Банковское дело», Москва: Банковский и биржевой научно-консультационный центр, 1992, стр.
37. Пебро М., «Международные экономические, валютные и финансовые отношения»: Перевод с франц., Бабинцевой Н.С., Москва: Прогресс – Универс, 1994, стр.
38. Белых Л.П. Устойчивость коммерческих банков. Как избежать банкротства, М.ЮНИТИ, 1996
39. Колесников В.И., Кроливецкая Л.П., «Банковское дело», Москва: Финансы и статистика, 1996, стр. 32
40. Сейткасимов Г.С., «Банковское дело» // Алматы – 1998
ЖОСПАР
Кіріспе
І. БАНКТЕРДІҢ ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Банктердің факторингтік операциялары және олардың
экономикадағы ролі
1.2. Әлемдік тәжірибедегі факторингтік операциялардың
даму тарихы
1.3. Факторингтік операциялардың түрлері және келісім шарттары
ІІ. ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Факторингтік операцияларды ұйымдастыру және талдау
2.2. Қазақстандық банктердің факторингтік операцияларын талдау
және бағалау
2.3. Факторингтік операциялардың құнын және табыстылығын
бағалау әдістемесі
ІІІ. ҚАЗАҚСТАНДА ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Қазақстанда факторингтік операцияларды реттеу ерекшеліктері
мен мәселелері
3.2. Факторингтік операцияларды қаржыландыру құралы
ретінде жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кәсіпкерлік қатынастарда келісім бойынша тауарларды
(қызметтерді, жұмыстарды) сатып алушы өзінің міндеттемелерін келісім
бойынша белгілі бір мерзім өткеннен кейін орындауды мойнына алатын
жағдайлар жиі кездесіп отырады. Экономиканың тұрақсыздығы жағдайларында
тауарларды жеткізіп беру және оларды төлеу арасындағы уақыт айырмашылығы
түрлі салалардағы кәсіпорындар арасындағы төлемдерді кешіктірумен немесе
мүлдем төлей алмау жағдайларымен байланысты болып келеді. Сол себепті,
көптеген кәсіпорындар жетпей жатқан қаржы ресурстарын басқа қаржыландыру
көздерінен тартуға мәжбүр болады. Осындай қаржыландыру көзін кәсіпорындар
дебиторларға деген өздерінің ақшалай талаптарын сату арқылы алуына болады.
Мұндай қаржыландыру әлемдік практикада ақшалай талаптарды беру (сату) арқлы
қаржыландыру, немесе факторинг, деген атауға ие болды.
Кез-келген кәсіпорын қызмет ету барысында өндірісті қажетті қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету мәселесімен тығыз байланысты болады. Өндіріс
барысын қаржыландыру үшін кәсіпорындар қаражаттар тартудың алуан түрін
қолдана алады. Осындай қаржыландыру көздерінің қатарына факторингтік
операциялар да жатады.
Факторингтік операциялар еліміздің қаржы нарығында енді ғана қалыптасып
келе жатқан, әлі өзінің қажетті деңгейдегі қоланысын таппаған қаржы құралы
болып табылады. Осыған қарамастан, факторингтік операциялар кәсіпорынның
ағымды активтерін ұзақ мерзімді қаржыландырудың тұрақты көзі бола алады.
Бұған дәлел болар деректер туралы айтар болсақ, онда факторингтік
операциялардың банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және коммерциялық
(вексельдік) несиелермен салыстырғандағы біршама тәуекелсіз болып келетінін
ескеруге болады. Бұл факторингтің қаржыландыру құралы ретіндегі ең басты
артықшылығы және ерекшелігі.
Алайда, қазіргі таңда еліміздің несие нарығында әлі де болса банктік
несиелердің үстемдік құрып тұрғанын, сәйкесінше коммерциялық және
факторингтік несиелеудің маңызы төмен екендігін көрсетеді. Сонымен қатар,
экономикалық әдебиеттерде факторинг туралы ғылыми мәліметтер жетіспейді, ал
статистикалық-анықтамалық әдебиеттерде және есеп беру құралдарында
факторингтік операциялар туралы ақпараттар тіпті жоқ.
Ақашалай талаптарды беру арқылы қаржыландыру өзінің негізінде несиелік
сипатқа ие. Бұл мәмілелердің бұл түрін цессиядан немесе құқықты басқаға
беру мәмілесінен бөліп көрсететін ең басты шарт. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексіне сәйкес факторинг ақша қаражаттарын талап ету құқығын
беру арқылы қаржыландыру деп анықталады. Алайда, факторингтік
операциялардың түрлерін қамтитын банктік операциялар шеңберін анықтайтын
заңнама біздің елімізде әлі де болса жоқтың қасы.
Осы аталған жағдайлар экономикадағы факторингтің ролінің қарастырудың
өзекті бола тұра, әлі де болса толық, қажетті деңгейде зерттелмегенін
көрсетсе керек.
Жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – коммерциялық
банктерде және жалпы экономикалық деңгейде факторингтік операцияларды
ұйымдастырудың және бағалаудың теориялық, әдістемелік және нормативтік
негіздеріне сүйене отырып, факторингтің нарықтық экономикадағы ролін
анықтау болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін курстық жұмыс өз алдына келесідей міндеттер
қойып отыр:
факторингтің экономикалық экономикалық негіздерін қарастыру;
факторингтік операцияларды ұйымдастыру және бағалау әдістемесімен таныс
болу;
қазіргі таңдағы Қазақстанда факторингтік қатынастарды дамыту мәселелерін
қарастыру.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Тараудың тақырыптары, мазмұны және теориялық,
әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз етілуі жұмыстың мақсаты мен
міндеттеріне сәйкес келеді.
Бірінші тарауда факторинг ұғымының жалпы сипаттамасы мен оның нарықтық
экономикадағы маңызы, әлемдік практикадағы оның даму тарихы туралы
айтылады. Сонымен қатар, мұнда факторингтік операциялардың бірнеше
белгілері бойынша жіктелуі мен факторингтік келісім-шартты жүргізу
тәртіптері қарастырылады.
Екінші тарауда факторингтік операцияларды ұйымдастыру барысы, банктер мен
шаруашылық субъектілері арасындағы қарым-қатынас туралы сөз қозғалады.
Сондай-ақ, бұл тарауда факторингтік операциялардың құнын бағалау және оны
банктік несиеге альтернативті қаржы көзі салыстырмалы түрде бағалау
әдістемесімен таныс боламық
Үшінші тарауда бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасындағы факторингтік
операцияларды реттеу және жетілдіру мәселелерін және оларды шешу жолдарын
қарастырылады.
Зерттеудің пәні. Диплом жұмысындағы зерттеу пәні ретінде нарық
жағдайларында банктер мен шаруашылық субъектілері арасындағы факторингтік
қаржыландыру мәселесімен байланысты экономикалық қатынастар қарастырылады.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде жалпы халықаралық практикадағы
және Қазақстан Республикасы жағдайындағы коммерциялық банктердің
факторингтік несиелеу ерекшеліктері қарастырылады.
Диплом жұмысы барысындағы зерттеу жұмысының теориялық және әдіустемелік
негіздерін отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері, сондай-ақ мерзімді
баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары құрайды. Зерттеуге алынған
объектіні қарастыру барысында экономикалық, салыстырмалы, статистикалық
және логикалық әдістер қолданылды.
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде бірнеше отандық коммерциялық банктердің
мәліметтері, Қазақстан Республикасының ресми нормативтік-құқықтық және
заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің қаулылары, және
басқа да ақпараттар қолданылды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы – мұндағы зерттеу нәтижелері мен
қорытындылары Қазақстандағы факторингтік қатынастарды дамыту үшін қолданыла
алады.
І. БАНКТЕРДІҢ ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Банктердің факторингтік операциялары және олардың
экономикадағы ролі
Мемлекеттің қаржы-несие жүйесінде коммерциялық банктердің ролі ерекше.
Коммерциялық банктер экономикадағы бос ақша қаражаттарын жұмылдырып, оларды
орналастыру қызметін атқара отырып, ақша айналымының үззіксіз жүріп отыруын
қамтамасыз етудің негізгі буыны болып табылады. Олар несие нарығының және
жалпы экономиканың барлық салаларына қызмет көрсететін әмбебап, көпқызметті
ұйымдар болып табылады. Банктер несиелік ресурстардың басым бөлігін өз
қолдарында шоғырландырып, өздерінің клиенттеріне алуан түрлі қызметтер
ұсынады: несиелеу, депозиттер тарту, есеп айырысу бойынша қызметтер
көрсету, құнды қағаздар мен валюталарды сатып алу және сату, оларды сақтау
және тағы басқа операциялар. 1
Қазіргі таңдағы коммерциялық банктер, қаржылық дәнекерші қызметін атқара
отырып, маңызды экономикалық қызмет атқарады, ақша капиталының салааралық
және аймақаралық бөлінуін қамтамасыз етеді. Капиталды салалар және аймақтар
бойынша бөлу және қайта бөлу механизмі өндірістің объективті
қажеттіліктеріне сай дамуына және экономиканы құрылымдық өзгертуге септігін
тигізеді.
Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындарды,
бірінші кезекте шағын және орта бизнес субъектілерін қаржыландырудың бір
формасы – факторингтік операциялар болып табылады. 2
Ағылшын тілінен аударғанда factor ұғымы маклер, дәнекерші деген сөзді
білдіреді. Экономикалық көзқарас жағынан факторинг дәнекершілік
операцияларға жатады. Факторингтік қаржыландыру вексельдік несиелеу
операцияларымен өте ұқсас келеді, мұнда тек кәсіпорынның дебиторлық қарызы
несие беруші ұйыммен кепілдік ретінде қабылданбай, тұтастай сатып алынады,
яғни кәсіпорынға несие беруші ұйым мәмілелердің үшінші тұлғасы – дәнекерші
ретінде қатысады. Мұндай ұйымдар әдетте арнайы факторингтік компаниялар
немесе банктердің факторингтік бөлімшелері болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе факторинг ұғымына келесідей
анықтама беруге болады. Факторинг – тауарды сату және сатып алу барысында
кәсіпорындар арасында пайда болған, алайда әлі өтелмеген дебиторлық қарызды
талап ету құқығын факторингтік компанияға немесе банктің факторингтік
бөлімшесіне ұсынумен байланысты қатынастар болып табылады. Факторингтік
компания кәсіпорынды қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіп, оның
балансындағы дебиторлық қарызды өндіріп алу құқығын өз қолына алады.
Сәйкесінше, факторингтік компания өз қызметі үшін кәсіпорыннан пайыздық
төлемдер талап етеді. 3
Факторинг – қатерлі болса да пайдасы жоғары банк бизнесі әрі қаржылық
маркетингтің тиімді құралы және осы заманғы экономиканың даму процесіне
бейімделе алатын банк операцияларын біріктіруші формалардың бірі.
Факторингтің Батыс еуропа елдерінде жүзеге асырылатын классикалық түрі
жеткізілген өнімнің төлем мерзімін ұзарту түріндегі коммерциялық несиеге
негізделеді.
Шетел іс-тәжірибесі шағын және орташа кәсіпорындар үшін, сондай-ақ
келешекте өндіріс көлемі өсетін, алайда дебиторлардан төлемдердің уақытылы
түспеуінен ақшалай қаражатқа мұқтаж қайтадан құрылған кәсіпорындар үшін
факторингтің айрықша тиімді болатындығын көрсетіп берді.
Факторингтің операцияның негізінде жөнелткен өнімі үшін жеткізушінің
фактурашотын банктың сатып алуы және жеткізушінің банкке өнімді сатып
алушыдан төлемді талап ету құқығын табыс ету жатады.
Сондықтан да факторингтік операция, сонымен бірге, жеткізушінің сатуын
несиелеу немесе жеткізушіге фоктарингтік несиені беру деп аталады.
Факторинг бастапқыда мамандандырылған сауда делдарының операциясы ретінде,
кейін сауда банктерінің операциясы ретінде пайда болды. Осы замаңғы
талаптарға коммерциялық несиенің өзінше бейімделген түрңнде фокторинг
немесе факторлық несие жатады. Бұл, әсіресе, соңғы екі он жылдықта жақсы
дамыды. Тауар сатушысы үшін коммерциялық несиеден факторлық несиенің
айырмашылығы мынада: олар сатылған тауардың төлемін қолма-қол ақшамен
алса, несиеге сатуда сатушы тек вексель ғана алады. Жеткізуші алынған
векселді банкте ескеріп, қолма-қол ақша алады, алайда, бұл қолма-қол
ақшаның сомасы фактура-шотты сату барысындағы сомадан кеме болады. 4
Комерцилық банктердің (шетелдердегі арнайы – факторлық - компаниялары -
немесе жай ғана фактор) тиісті бөлімдерінің өз клиентерінен (тауарлармен
жабдықтаушы және қызмет көрсетуші кәсіпорындар) төлем құжатын (ақшаны алу
құқығын) сатып алуда және ол бойынша төлемдерді борышқорлардан (сатып
алушылардан) кейін алуда төлеушіге қойылатын төлем талабының тізімін сатып
алу секілді осындай құқықты бір жолғы сатып алу ретінде мүмкін болады. 5
Факторингтік операциялардың қатысушыларының тәртібі келесідей:
коммерциялық банктің факторингтік бөлімшесі немесе арнайы факторингтік
компания – өздерінің клиенттерінен дебиторлық қарызды сатып алушы арнайы
қаржылық мекеме. Дәлірек айтқанда, дебиторлық қарыз сатып алынады да,
клиент-кәсіпорынды қаржыландыру жүзеге асырылады;
клиент-кәсіпорын (тауарды сатушы, кредитор) – банкпен келісім жаусаушы
тұлға;
қарызгер кәсіпорын – тауарды сатып алушы тұлға (дебитор).
Қарастырылып отырған операцияның мәні мынада: жабдықтаушы кәсіпорын сатып
алушыға ақшасын факторинг бөлімінің шотына түсіруін талап етіп, төлем
құжатын ұсынады. Соңғысына бір мезгілде құжаттын бір данасы беріледі. Бұл
құжаттың негізінде ол ақшаны өзінің шотынан жабдықтаушының шотына аударады,
ал, кейін сатып алушыдан төлемнің уақытылы алынуына бақылау жүргізіледі
(төлем кешіктірілетін болса тиісті өсімақы алынады) . Сонымен бірге,
факторинг мерзімі арқылы есеп айырысу туралы келісім шартта жоғарыда
анықталған төлем бойынша мерзімі ұзартылған берешек пайда болатын болса,
банк оның сомасына клиенттің есеп айырылысу шотынан факторинг шотына
қалыпқа келтіре отырып, тізім құқығына (талаптарды кері табыстау) жүгінуі
мүмкін. 6
Клиенттің талап сомосының қалған бөлігі (10-30% мөлшерінде), берілген
(факторингтік) несие үшін процентті шегеруге екі түрлі жолмен төленуі
мүмкін яғни:
қарызгерден қаражаттың түскен уақытына қарамастан компания немесе банктің
тиісті бөлімі анықтаған мерзімде;
осы қаражатты дебитордың аударғанынан кейін, яғни, жеткізілген тауардың
төлемі нақты жүзеге асырылғанда.
Факторингтік қызмет көрсетудің негізгі мақсаты – клиенттің дебиторлық шотын
инкассациялау және оның пайдасына тиесілі төлемдерді алу. Бұл қызметті
фактор клиентке қаржыландырусыз да, қаржыландырумен де көрсетуі мүмкін.
Бірінші жағдайда банктің клиенті шаруашылық келісім шартына сәйкес мерзімде
(әдетте 30 күннен 120 күнге дейін) клиенттің пайдасына төлемді алу
мақсатында өнімді жөнелтіп, банк арқылы өзінің сатып алушысына шотты
ұсынады.
Қаржыландырумен шотты инкассааациялау жағдайында банк клиентпен жөнелтілген
тауар құнының 80–90% - ін жедел төлеу шарты арқылы фактура-шотты сатуп
алады, яғни, өз клиентінің айналым капиталын аванстайды (фактура шотты
дисконттау). Жөнелтілген тауардың резервтік 10-20% - і клиентке
төленбейді, сатып алушыдан оған өнімнің сапасына, бағасына байланысты
кінәрат қойыла қалған жағдайда сақтық үшін жеке шотта брондалады.
Мұндай қызмет көрсетулер жұмыс істейтін кәсіпорындардың қажеттіліктерін
толық өтей алады, өйткені, бұл оларға төлем мерзімі ұзартылған сатуды
факторинг арқылы жедел төленетін сатуға айналдыруына мүмуіндік береді және
осылайша өз капиталының қозғалысын жылдамдатады. 7
Кәсіпорындардың дебиторлық қарызын сатып алу барысында коммерциялық банктер
көп жағдайларда кері талап ету құқығынсыз операцияларды қарастырады және
қарыз толық өтелгенге дейін бірқатар қызметтер көрсетеді. Банк кәсіпорынның
қарызгерлерінің несие қабілеттілігі тұрғысынан бағалап, алдын-ала аванстық
төлемнің мөлшерін анықтап қояды. Коммерциялық банк шотта қалған дебиторлық
қарыздың қалдық сомасынан пайыздар және комиссиялық төлемдер алып отырады.
Факторингтік операциялар есеп айырысуды жылдамдатуға, кәсіпорынның айналым
қаражаттарын үнемдеуге, сондай-ақ ағымды активтердің айналымдылығын
арттыруға септігін тигізеді. Факторингтік қызметтер, бірінші кезекте,
дебиторлық қарыздың уақтылы өтелмеуіне байланысты қаржылық қиындықтарға жиі
кездесетін шағын кәсіпорындар үшін өте қолайлы. Осылайша, факторингтің
кәсіпорындар үшін бірқатар артықшылықтары бар, атап айтсақ:
өз қызметін төлем мерзімі жеткенше факторингтік компанияның қаражаттары
есебінен қаржыландыру мүмкіндігі;
компанияның қаржылық тәуекелінің төмендеуі;
факторингтік компаниядан кәсіпорыннан тауар сатып алушы тұлғаның төлем
қабілеттілігі туралы ақпараттар алу.
Алайда, барлық кәсіпорындарға факторингтік қызметтер көрсетіле бермейді.
Әдетте, коммерциялық банктер келесі жағдайларға байланысты факторингтік
қаржыландыру операцияларын орындаудан бас тартады:
егер кәсіпорынның дебиторлары өте көп болса және дебиторлық қарыздардың
көлемі аз ғана сомамен сипатталатын болса;
стандарттық емес немесе арнайы тауар өндіруші фирмалардың дебиторлық
қарыздарын;
өз өнімін сатудан кейінгі қызмет көрсету шарты бойынша жұмыс істейтін
кәсіпорындардың қарыздарын;
өздерінің сатып алушыларымен ұзақ мерзімді келісімдер жасайтын фирмалардың
дебиторлық қарыздарын;
кәсіпорынның филиалдары мен құрылымдық бөлімшелерінің дебиторлық қарыздары
бойынша.
Факторингтік операциялардың басты кемшіліктері:
факторингтік қызмет көрсету құнының жоғары болуы;
дебиторлық қарыздың иесі ауысқан жағдайда сатып алушы кәсіпорындарда
(дебиторларда) кері әсерлер пайда болады. 3
Факторингтік қаржыландырудың шарттары әркелкі болады. Кейде банк
кәсіпорындарға қаржы ресурстары жетіспеушілігі жағдайларында олардың
шоттарынан овердрафтық негізде қаражаттар алуына мүмкіндіктер береді, яғни
кәсіпорынға берілген қаражаттар үшін кепілдік сомасын талап етпейді. Кейде
банк кәсіпорын шотындағы қаражаттардың бір бөлігін мүмкін болатын зияндарды
жабу үшін резерв қалыптастыруға кепілдік ретінде алып қалады.
Факторингтік қызмет көрсетуші банктер туралы қоғамның пікірі алуан түрлы
болып келеді. Кейбір жекелеген тұлғалар факторингтік банктер мен
компаниялар туралы критикалық пікірде болады. Дегенмен де, көпшіліктің
пікірінше факторингтік операциялар өндірісті қаржыландырудың тиімді
жолдарының бірі болып табылады.
Қоғамдағы мұндай қарама-қайшы пікірлердің пайда болуы факторингтік
қызметтің артықшылықтары мен кемшіліктерінен келіп туындайды. Факторингтік
қызметтің құны кейбір жағдайларда тым қымбат болып келуі мүмкін. Алайда,
кәсіпорындар келесілерді ескерулері керек:
факторингтік банктер көптеген жағдайларда кәсіпорындарды коммерциялық және
вексельдік несиелеумен байланысты есептік пайыздардан арылтады;
дебиторлық қарызды өндіріп алу шығындарын кәсіпорын толықтай банкке
аударады. 7
Фактураны дисконттаудан басқа банк клиенттің негізгі қаржы-шаруашылық
қызметімен және есеп айырысуымен байланысты бірқатар өзге қызмет
көрсетулерді орындайды:
дебиторлық берешектердің толық бухгалтерлікесебін жүргізеді;
есеп айырысуларды ұйымдастыру, шаруашылық келісімшартын бекіту, төлемдерді
уақытылы алу және мәселелер бойынша кеңес береді;
өткізу нарығы, тауарлардың бағасы, келешектегі алушылардың төлем қабілеті
және т.б. жөнінде ақпарат береді;
көлікпен жеткізу, қоймада сақтау, сақтандыру,жарнамалау және өзге де
қызметтерді ұсынады.
Бұл жағдайда факторинг клиентке қаржылық (шартты факторинг) тұрғыдан қызмет
көрсетудің әмбебап жүйесіне айналады. Клиент тек өндірістік функцияны ғана
орындаса жетіп жатыр. Факторингтің мұндай формасында клиент өзінің
штатындағы қызметкерлердің санын қысқарта алады, бұл өнімді өндіру және
клиенттің банкке толық тәуелді болып қалу қаупі фактордың толық хабардар
болуына клиенттің шыға алмауына әкеп соқтырады.
Факторингілік операцияның қатерлі сипаты болады. Сол себепті де банк
клиентпен келісім шартқа отырмастан бұрын оның төлем қабілеттілігіне көз
жеткізу үшін әлеуетті клиенттің қржылық жағдайын мұқият зерделеуі қажет:
оның балансының өтімділігі, дебиторлық берешегінің құрамы мен ұзақтығы,
щығарылатын өнімдерді өткізудің мүмкіндігі, өткізу нарығының
коньюнктурасы, келешектегі клиенттің өнімдерін сатып алушылардың тобы және
олардың төлем қабілеті секілді көрсеткіштерді талдауы керек. 8
Бұл үшін баспасөздегі ақпарат, өз агенттерінің мәліметтері, банк
клиентурасының несиені өтей алатын қабілетін зерделейтін материалдар,
клиенттің бкхгалтерлік есеп берулері және өзге де материалдар
пайдаланылады. Аталмыш талдау мәселе жағымды жағына қарай шешілген жағдайда
екі аптаның ішінде қарастырылуы керек.клиент пен факторингілік
компанияның арасынды бекілген келісімшартта шекті сома қарастырылады. Бұл
сома бойынша клиентке факторингілік несие беріледі немесе құжат инкассоға
қабылданады.
1.2. Әлемдік тәжірибедегі факторингтік операциялардың
даму тарихы
Қазіргі кездегі факторинг деп анықталатын экономикалық қатынастар XVI-
XVII ғасырлардан бастау алады және саудалық-қаржылық компаниялардың тауар
өндірушілер мен қызмет көрсетушілерге кешенді коммерциялық - қаржылық
қызметтер көрсету практикасының дамуының жемісі болып табылады. Тарихи
тұрғыдан мұндай саудалық-қаржылық компаниялар өндірушілердің тауарларын
өткізіп берумен айналысатын және нарықтық қатынастардың жаппай даму
кезеңдерінде айтарлықтай маңызды роль атқарған болатын. Олар
жабдықтаушылардың комиссиялық (саудалық) агенттері деп, басқаша айтсақ,
факторлар деп аталатын. Олардың функциясына тауар өндірушілердің өнімдерін
өткізіп беру ғана емес, сонымен қатар оларға ақшалай аванстар ұсыну және
айналым капиталдарын несиелеу де кіретін. Комиссионер принципалдың атын
құжаттарда көрсетпестен, өз атынан тауарды сатып, сатып алушыларға шот
ұсынатын. Егер ол тауарды несиеге сататын болса, онда, әрине, ол қосымша
сыйақылар алу үшін өз мойнына үлкен тәуекелді алатын.
Кейінгі тарихи кезеңдерде кейбір комиссиялық агенттер коммерциялық
функциялардан бас тартып, өзінің барлық қызметін өздерінің клиенттеріне
қаржылық қызмет көрсетуге арнауға көшкен болатын. Сондай-ақ, уақыт өте келе
факторлар жеткізіп берушілердің ақшалай талаптарын (сатып алушының берген
шот-фактураларын) тікелей сатып алуға көше бастады. Дәл осы кезеңде қазіргі
заманғы факторинг қалыптасқан болатын. Осылайша, саудалық қызмет ретінде
пайда болған экономикалық қатынастар коммерциялық банктердің несиелерді
ұсыну және кепілдендіру бойынша операцияларының маңызды түрлерінің біріне
айналды және олардың қызметінің құрамдас бөлігі ретінде қалыптасып кетті.
9
Факторингті экономикалық жағынан қарастыратын болсақ, ол кәсіпорындардың
активтерінің өтімділігін арттыруға, сонымен қатар капиталдың айналым
жылдамдығын арттыруға, осылайша нәтижесінде кәсіпкерлік қызметтің
рентабельділігін арттыруға септігін тигізеді. Батыстық мамандардың
пікірінше, бұл мәселе ең алдымен орта және шағын кәсіпорындар үшін
көкейтесті сұрақ болып табылады. Факторингті қолдану көптеген жағдайларда
қаржы бөлімшелерін қамтамасыз етуге жұмсалатын шығындарды қысқартуға және
сол арқылы қаржылық қызмет көрсетудің тиімділігін арттыруға септігі
тигізеді. Мұндай функцияларды кәсіпорындар, факторинг кезінде, банктерге
аударады, ал банктерде мұндай қызмет, әрине, бірнеше есе тиімді
жүргізіледі.
Егер де факторингтің беретін мүмкіндіктері тұрғысынан қарастыратын болсақ,
онда қазіргі жағдайларда факторинг өзінің кең мағынасында қазіргі күнгі
менеджменттің, бірінші кезекте кәсіпорынды басқару және қаржыландыру,
сондай-ақ тәуекелдерді басқару жұмыстары бойынша, маңызды құралы болып
табылады.
Нарықтық экономикасы және қаржылық инфрақұрылымы дамыған шет мемлекеттерде
факторингтік операциялармен айналысатын коммерциялық банктер немесе
мамандандырылған факторингтік компаниялар өздерінің клиенттеріне олардың
ақшалай талаптарын сатып ала отырып, оларға алуан түрлі қызмет түрлерін
ұсынады. 10
Бүгінде факторинг негізінен қаржы агенті (фактор) мен тауарлар мен
қызметтерді сатушы кәсіпорын (клиент) арасындағы құқықтық қатынастар
ретінде де қарастырылады. Бұл қатынастарға сәйкес фактор клиенттің
дебиторлық қарызын сатып алады (қайта талап ету құқығымен немесе мұндай
құқықсыз) және осы қарызға байланысты берілетін несиелерді бақылап отырады,
сонымен қатар клиенттің сауда операцияларының бухгалтерлік есебін
жүргізеді.
Сонымен, факторингтің келесідей негізгі функциялары бар:
тиісті бухгалтерлік операцияларды жүргізу;
ұсынылған коммерциялық несиені, соның ішінде төлемнің алынуын да, бақылау;
несиелік тәуекелдерден сақтандыру (айналымсыз факторинг жағдайларында);
клиенттердің ағымды қызметін қаржыландыру. 11
Коммерциялық банктердің факторингтік операцияларының қысқа ғана тарихы бар.
Олар банктердің классикалық операцияларының қатарына жатпайды және банктер
тарапынан клиенттерге қосымша қызмет көрсету болып табылады. Қазіргі
формадағы факторинг қызметтерін тұңғыш рет америкалық First National Bank
of Boston банкі 1947 жылы ұсынған болатын. Содан кейін факторингтік
операцияларды 50-ші жылдары Bank of America, First National Bank of Boston,
сондай-ақ Trust Company of Georgia секілді америкалық банктер қолдана
бастады. Алайда олар ресми түрде АҚШ-та ақша айналысын қадағалаушы
үкіметтік орган факторингтік операцияларды банктік қызметтің заңды түрі деп
таныған соң ғана мойындалған болатын. 9
АҚШ-та факторингтік операция деп қорытынды жасау үшін негізгі белгі
қарастырылады:
жеткізіп берушіге әкімшілік қызмет көрсету: коммерциялық несие бойынша
қарыздарды басқару (сатылымның есебін жүргізу, дебиторлық қарыздың уақтылы
инкассациясы);
несиелік тәуекелден сақтандыру (регресс құқығының жоқтығы);
алдын ала төлеу формасындағы несиелеу. 12
ХХ ғасырдың 60-шы жылдары факторинг Еуропаға да белгілі бола бастады.
Ұлыбританияда алғашқы факторингтік компания 1960 жылы ашылған болатын.
Францияда факторинг процедурасы 1965 жылдан бастап енгізілген.
Германияда 1963 жылы Жалпы несиелік сақтандыру Серіктестігі мен ДГ-банкі ДГ
Дисконтбанкін құрып, ол факторингтік операциялардың үлкен тәжірибесін
жинақтап, қазіргі кезде аталған қызмет түрін көрсету бойынша еуропалық
нарықта жетекші орын алады.
Батыс Еуропада қазіргі кезде көптеген елдерде бірнеше факторингтік
компаниялар қызмет етеді, олардың көпшілігі ірі банктермен байланысты.
Қазіргі кезге дейін континенталды Еуропада негізгі мәселе дебиторлық
қарызды қаржыландырумен және регресстік факторингті қоланумен байланысты
болатын.
Осылайша, америкалық үлгідегі классикалық факторинг жеткізіп берушіге
толық қызмет көрсетуді (регресс құқығынсыз) қарастырады және дәл осындай
факторингті 1960 жылдары АҚШ-тан Еуропаға алып келген болатын. Алайда
кейіннен факторингің бұл түрі модернизацияға ұшырап, айтарлықтай
толықтыруларға ұшырады. Бұл негізінен осы кездердегі Батыс Еуропа елдерінің
экономикасы дәуірлеп тұруымен байланысты болған еді, клиенттердің банкрот
болу жағдайы тым сирек болатын және жеткізіп берушілердің несиелік
тәуекелдері тым төмен болатын. Осы фактор және көптеген жергілікті банктер
тарапынан факторингке скептикалық көзқарастар регресс құқығы бар және жабық
факторингтің, содан кейін оның басқа да түрлерінің пайда болуына алып
келді. Алайда, Еуропаның әлемдік экономикаға интеграциясының аяқталуы және
нольдік экономикалық өсім банкроттылық мәселесін көкейтесті етіп жіберді,
нәтижесінде еуропалық факторингтік компаниялар факторингтің бастапқы
формасына қайта көше бастады. 13
ТМД елдерінде факторингтік операцияларды коммерциялық банктер жүзеге асыра
бастады. Коммерциялық банктердің факторингтік бөлімшелерінің міндеті
келісімдік және ақылы негізде экономикалық қатынастарға түсушы шаруашылық
субъектілерінің арасындағы есеп айырысуды жылдамдатумен байланысты несиелік-
төлемдік операциялардың бірқатар түрлерін жүзеге асыруға келіп тіреледі.
Банктік операциялардың бұл жаңа, ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстанда
да, енді ғана дамып келе жатқан түрі заңды түрде реттеуді қажет етеді.
Факторингтік операцияларды жүргізудің тәртібін және ережелерін орнататын
алғашқы нормативтік құжат КСРО Мемлекеттік банкінің 1989 жылдың 12
желтоқсанындағы №252 Жеткізілген тауарлар, орындалған жұмыстар және
көрсетілген қызметтер үшін төлем талаптары бойынша жабдықтаушылардың
төлемдерді алу құқығын беру бойынша операцияларды жүзеге асыру тәртібі
туралы нұсқаулық хаты болып табылатын. Хаттың мазмұнынан факторинг
жабдықтаушыны несиелеуді емес, оның сатып алушылардан ақшалай талаптарын
сатып алуды білдіретіні көрініс табатын еді. 14
Халықаралық деңгейдегі факторингтік операциялар Халықаралық факторинг
операциялар бойынша УНИДРУА Конвенциясымен (1998 жыл, 28 мамыр) реттеледі.
Бұл конвенция Халықаралық жеке құқықтық унификациялау жөніндегі институттың
мамандарымен дайындалған және бүкіл халықаралық қауымдастыққа қарастыруға
және осыған қосылуға ұсынылған болатын. Конвенция өз күшіне 1995 жылдың 1
мамырынан бастап үш мемлекет – Франция, Италия және Нигерия арасында
(ратификациядан кейін) енген болатын. Қазіргі кезеңде УНИДРУА Конвенциясына
Гана, Гвинея, Нигерия, Филиппины, Танзания, Марокко, Франция, Чехия,
Словакия, Финляндия, Италия, Бельгия, АҚШ, Панами және бірқатар елдер
келісім берген.
УНИДРУА Конвенциясына сәйкес факторингтік операциялар бойынша келісім деп
қаржы агенті кем дегенде мынадай екі функцияны атқаратын тараптар арасында
жасалған келісімді айтамыз:
қарыз беруді және ұзақ мерзімді төлемді қамтитын жабдықтаушыны
қаржыландыру;
тиісті сомалар бойынша бухгалтерлік есеп (бухгалтерлік кітап) жүргізу;
дебиторлық қарыздарды төлем жүргізуге ұсыну;
дебиторлардың төлем қабілетсіздігінен сақтандыру.
Конвенция факторинг кезіндегі қатынастардың үш тарапты сипатына сәйкес
келуі тиіс ерекше құқықтық режимді орнатады. 15
Алайда практика жүзінде факторингтік қатынастардың жаңа қатынастар болып
табылуына және нақты құқықтық және нормативтік негіздің жоқ болуына
байланысты факторингтік қызмет көрсетудің мәнінің, түрлерінің және
мүмкіндіктерінің бірнеше анықтамалары орын алады.
1.3. Факторингтік операциялардың түрлері және келісім шарттары
Көптеген мамандар факторингті ақшалай талаптарды сатып алумен ғана
шектейді, ал бұл аталған қаржылық қатынастардың көпқырлы шеңберін шектейді.
Мысалға, факторинг тек коммерциялық несие принциптері бойынша тауарларды
өткізу және қызметтерді көрсету процестері кезінде контрагенттер арасында
пайда болатын төленбеген қарыздық талаптарды (шот-фактураларды немесе
вексельдерді) факторингтік компанияға немесе коммерциялық банкке беру
(сату) ғана болып қоймайды. Сонымен қатар, клиенттерге факторингтік қызмет
көрсету кезінде бухгалтерлік, ақпараттық, коммерциялық, сақтандыру,
құқықтық және басқа да маңызды элементтер орын алады.
Факторинг шеңберіндегі қаржылық қатынастар факторингтік келісіммен
ресімделеді. Келісімде қолданыстағы заңнамаға және тараптардың мүдделеріне
сәйкес қаржыландырудың нақты түрі көрініс табады. Факторингтік
операциялардың қатысушылары, дебиторлық қарызды сатып алу және өндіріп алу
шарттары, факторингтік келісімнің нысандары, несиелеу шарттары секілді
бірқатар белгілеріне байланысты факторингтің де бірнеше түрлерін бөліп
көрсетуге болады. Әлемдік практикада өндірістің және нарықтық қатынастардың
даму процесінде факторингтік қызмет көрсетудің белгілі бір түрлері
қалыптасып үлгерді. Экономикалық әдебиеттерде факторингтік операцияларды
жіктеудің бірнеше белгілері қарастырылады. Солардың ішіндегі негізгі
белгілеріне қарай факторингтік операциялардың бірнеше түрін бөліп көрсетуге
болады.
Факторингтік операциялар ішкі және сыртқы (халықаралық) болуы мүмкін. Егер
сатушы және сатып алушы кәсіпорындар, сондай-ақ факторингтік қызмет
көрсетуші банк бір мемлекеттің территориясында орналасқан болса, онда бұл
ішкі факторинг болып саналады. Егер де факторингтік келісімнің қатысушылары
әр түрлі мемлекеттердің территорияларында орналасқан болса, онда бұл
халықаралық факторинг болып табылады. 16
Ақшалай талаптарды беру арқылы қаржыландыру мәмілесіне қатысушылардың
арасында пайда болатын қарым-қатынастардың типіне қарай ашық және жабық
(жасырын) факторингтік операцияларды атап көрсетуге болады. Егер қарызгер
(дебитор) өзінің қарызы банкке сатылғаны туралы хабардар болса, онда бұл
ашық факторинг болып табылады. Жасырын факторинг жағдайында кәсіпорын
өзінің дебиторын хабардар етпей-ақ, банкпен факторингтік келісім жасайды.
Факторингтік операцияларды жіктеудің бұл белгісі негізгі болып табылады,
себебі факторингтік операциялардың ұйымдастырылуы факторингтік келісіміннің
шарттарына байланысты болады. Факторингтің бұл аталған түрлері шет елдік
практикада дәстүрлі болып саналады.
Ашық және жасырын факторингтік операциялар факторингтік төлемдерді алушы
тұлғаралардың ерекшелігімен байланысты. Ашық факторинг барысында төлемдер
тікелей банкке бағытталады, ал жасырын факторинг барысында төлемдер тікелей
өнімді сатушы кәсіпорынға бағытталады, себебі сатып алушы кәсіпорын
факторингтік мәміле жасалғанынан бейхабар болады.
Факторингтік операциялар борышты талап ету құқықтарын қайтарып беру
шарттарына да байланысты регресс құқығымен және регресс құқығынсыз деп
жіктеледі. Дебиторлық қарызды талап ету құқығын қайтарып беру шарты бойынша
банк қарызгер кәсіпорын өз міндеттемелерін орындаудан бас тартқан жағдайда
кәсіпорынға борышты талап ету құқығын өзіне қайтарып береді. Яғни кәсіпорын
банктің қаражаттарын қайтарып беруі және жұмсалған шығындарды өтеп беруі
тиіс. Демек, несиелік тәуекелді сатушы кәсіпорын көтереді.
Егер факторингтік келісім жоғарыда аталған шарттарды қарастырмайтын болса,
онда банк дебиторлық қарызды өндіріп алуды толықтай өз мойнына алады және
кәсіпорынға бұл құқықты қайтарып бере алмайды. Сәйкесінше, несиелік
тәуекелді де банк өз мойнына алады.
Дебиторлық қарызды талап ету құқығын қайтарып беру шарттары қарастырылған
келісім жасау барысында кәсіпорын банкке сатылған қарыздық міндеттемелері
бойынша белгілі бір тәуекелді өз көтереді. Мұндай шарттар, әдетте,
кәсіпорын келешекте күмәнді дебиторлық міндеттемелер пайда болмасына
сенімді болған жағдайда немесе ол өзінің өнімін сатып алушы кәсіпорынның
төлем және несие қабілеттілігін жан-жақты зерттеп, оның сенімділігіне көзі
жеткен жағдайларда қарастырылады. Себебі кәсіпорын, мұндай жағдайларда
несиелік тәуекелдерді сақтандыру бойынша шығындар жұмсағанша, барлық
тәуекелді өз мойнына алғанды дұрыс көреді.
Факторингтік операциялар төлем мерзімдеріне қарай кәсіпорынды алдын-ала
несиелеу немесе белгілі бір мерзімде несиелеу шарттарын қарастырады. 17
Алдын-ала (аванстық) төлемдерді қарастыратын факторингтік операциялар
барысында банк кәсіпорынның дебиторлық қарызының 80%-ға дейінгі сомасын
алдын-ала төлеп қояды, ал қалған бөлігін банк қарызгер кәсіпорын өз
міндеттемелері бойынша алғашқы төлемдерді орындағаннан кейін төлейді.
Белгілі бір мерзімде несиелеу шарттары бойынша факторингтік компания
кәсіпорынға қажетті қаражаттарды белгілі бір уақыт өткеннен кейін нақты бір
күні оның шотына аударады. Банк кәсіпорынға дебиторлық қарыздың бүкіл
сомасын (міндеттемені өтеуге жұмсалған шығындарды шегеріп тастағандағы) бір
мезгілде жеткізіп береді.
Сонымен қатар, ашылмаған факторинг деген атаумен белгілі қаржыландыру
түрі де кездеседі. Ашылмаған факторинг – коммерциялық банкке немесе
факторингтік компанияға жүгінуге себеп болған жағдайларды тауарды сатушы
фирма жария еткісі келмеген жағдайларда қолданылатын факторинг түрі болып
табылады. Бұл жағдайда банк (фактор-фирма) өздерінің клиенттерінен (тауарды
сатушылардан) ақшалай талаптарды сатып алады және өз атынан және өз
қаражаттары есебінен есеп айырысады. Банк өз клиенттерінің дебиторлық шотын
жүргізеді, кәсіпорындардың қаржылық жағдайы туралы ақпарат жинайды және
коммерциялық (тауарды сату туралы) статистика жүргізеді.
Коммерциялық банктің (фактордың) және оның клиентінің мүдделерін барынша
қанағаттандыру факторингтің алуан түрлерін комбинациялау арқылы ғана жүзеге
асырылады. Қаржы агентінің (банктің немесе факторингтік компанияның)
қаржылық тәуекелдерін төмендету тұрғысынан регресс құқығын қарастыратын
факторинг түрі барынша тартымды болып табылады.
Факторингтік операциялар кәсіпорын мен банк арасында жасалатын келісім-
шарттың көмегімен реттеледі. Факторингтік қызмет көрсету туралы келісім-
шартты, әдетте, банктер мен кәсіпорындар бірнеше жылға (1 – 4 жыл) жасайды.
Жаңа дебиторлар немесе дебиторлық қарыздар пайда болған сайын,
міндеттемелер банкке сатылып, ал кәсіпорынның шоты кредиторлық қарыз шотына
ауыстырылады. Содан кейін кәсіпорын бұл қаражаттарды қажет кезінде алып,
қолдана алады. 18
Факторингтік келісім-шарт өз күшін келесі себептерге байланысты жоғалтуы
мүмкін:
келісім-шарттың қатысушыларының өзара келісімі бойынша;
жабдықтаушы кәсіпорынның немесе банктің тілектері бойынша;
жабдықтаушы немесе қарызгер кәсіпорынның нақты немесе болжамды төлем
қабілетсіздігі жағдайларында.
Факторингтік келісім-шартта қатысушылардың құқықтары мен міндеттері
қарастырылуы керек:
жабдықтаушы кәсіпорынға несиені беру барысы мен шарттары;
дебиторлық қарызды өтеп алу құқығының банкке берілуі және оны инкассациялау
тәртібі;
өзара талаптарды орындау тәртібі;
несиелік тәуекелдерді сақтандыру бойынша жұмыстар шеңберіндегі шығындардың
лимиті және т.с.с.
Факторингтік келісім-шарттың нақты жекелеген шарттарын банк жабдықтаушы
және қарызгер кәсіпорындардың нақты қаржылық тұрақтылығы мен төлем
қабілеттілігін жан-жақты талдау және бағалау нәтижесінде анықтайды.
Сонымен қатар, факторингтік келісім-шартта жабдықтаушы кәсіпорыннан
алынатын төлемнің мөлшері де анықталуы тиіс. Мұндай төлем екі құрамдас
бөліктен тұрады:
факторингтік қызмет көрсеткені үшін комиссиялық төлем – есеп жүргізу,
қаржылық тәуекелді сақтандыру, кәсіпорынның қарызгерлерінің төлем
қабілеттілігін бағалау және тағы басқа қызметтер үшін төлем. Бұл төлемнің
мөлшері жабдықтаушы кәсіпорынның жылдық капитал айналымынан пайыз ретінде
есептеледі. Оның нақты көлемі несиелік тәуекелдің деңгейіне, кәсіпорын
дебиторларының төлем қабілеттілігіне, кәсіпорынның өндірістік қызметінің
көлемі мен құрылымына байланысты болады. Комиссиялық төлемдер, әдетте,
аударылған дебиторлық шоттың 0,5-3,0% шеңберінде ауытқып отырады;
есептік операциялар үшін төлем. Мұндай төлемді банк немесе факторингтік
компания дебиторлық қарызды өтеуді өз мойнына алған күннен оны нақты
өндіріп алғанға дейінгі мерзім бойынша жабдықтаушы кәсіпорынға берілген
қаражаттар сомасынан ұстап қалады. Бұл пайыздың мөлшерлемесе, әдетте,
банктік қысқа мерзімді несиелер бойынша мөлшерлемелерден 2-4% жоғары болып
келеді. Бұл факторингтік операциялар бойынша несиелік тәуекелдің жоғары
болатындығымен түсіндіріледі. 19
ІІ. ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Факторингтік операцияларды ұйымдастыру және талдау
Факторингтік операциялар қазіргі таңда қаржыландыру құралы ретінде
кәсіпорындар қызметінде кең қолданылып келеді. Факторинг кәсіпорындар қаржы
ресурстарының жетіспеушілігінен қиындықтарға жолыққан жағдайда тиімді
қаражат көзі қызметін атқарады. Кәсіпорын факторингтік компаниядан (немесе
банктің факторингтік қызмет көрсетуші бөлімшесінен) несиеге қаражаттар
алғанмен, оны қайтарып берудің қажеті жоқ – мұны өнімді сатып алушы тұлға
(дебитор, борышкер) қайтарады.
Факторингтік операцияларды ұйымдастыру механизмі түсінікті түрде 1 суретте
көрсетілген. 6
Суреттегі сызбаға қарап отырып, факторингтің келесідей тәртіп бойынша
жүзеге асырылатынын байқауға болады. Факторингтік компания немесе банктің
факторингтік бөлімшесі шаруашылық жүргізуші субъектіден өнімді сатып
алушының дебиторлық қарызын өндіріп алу құқығын алады және 2-3 күннің
ішінде шаруашылық жүргізуші субъектіге төлем құжаттарын ұсынған кездегі
тиелген өнім үшін қаражат сомасының 70-90%-ын аударады. Факторингтік
компания осы шоттар бойынша сатып алушыдан төлемді алғаннан кейін
кәсіпорынға комиссиялық сыйақылар мен пайыздарды шегеріп отырып, шоттар
сомасының қалған 30-10%-ын аударады.
Факторингтің құны екі элементтен қалыптасады:
комиссиялық төлемдер (көрсетілген қызмет үшін шот-фактуралардың сомасынан
пайыздық төлемдер);
дебиторлық қарызды мезгілінен бұрын төлегені (аванстық төлем) үшін пайыздық
төлемдер.
Дебиторлық қарыз бойынша қызмет көрсеткені және тәуекелді өз мойнына алғаны
үшін факторингтік компания дебиторлық қарыздың номиналдық құнынан 1-4%
мөлшерінде комиссиялық төлем алып отырады. Комиссиялық төлемнің шамасы
дебиторлық қарыз бойынша жекелеген шоттардың көлеміне, олардың сапасына
байланысты анықталады. Факторингтік компанияға сатылған дебиторлық қарыз
белгілі бір кезең ішінде инкассацияланатындықтан, кәсіпорын сатылған
міндеттемелер үшін қаражаттарды алдын-ала алуға құқығы бар. Сол себепті
алын-ала алынған сомаға (аванстық төлемге) кәсіпорын белгілі бір пайыз
төлейді.
Аванстық төлем дебиторлық қарыз бойнша қызмет көрсету мен тәуекелмен
қосылып, факторингтік компанияның несиелік қызметінің құрамдас бөлігі болып
табылады. Аталған қосымша қызметі үшін кәсіпорын компенсациялық төлем талап
етеді. Егер дебиторлық қарыздың жалпы сомасы 1000 мың теңге, ал
факторингтік компания белгілеге комиссиялық сыйақысы 2% болса, онда
факторингтік компания кәсіпорынды 980 мың теңгеге несиелейді. Егер
кәсіпорын осы соманы барлық дебиторлық шоттар инкассацияланғанға дейін
қолданғысы келсе, онда ол белгілі бір пайыз, (айталық, айына 1,5%) төлеп
отырады. Егер кәсіпорын авнстық төлемді қажет етсе, ал дебиторлық шоттарды
инкассациялаудың орташа мерзімі 1 тең болса, онда пайыздық төлемдер бойынша
шығындар шамамен 0,15×980, немесе 14,7 мың теңге болады.
Осылайша, факторинг бойынша жалпы шығындар факторингтік компанияның
комиссиялық сыйақысынан және кәсіпорынның дебиторлық қарызды
инкассациялағанға дейінгі алған қаражаттары үшін пайыздардан құралады. Егер
кәсіпорын дебиторлық қарыздың бүкіл сомасы инкассацияланғанға дейін өзінің
есеп шотына ешқандай қаражат аудармаса, онда, сәйкесінше, ол факторингтік
компанияға ешқандай пайыздар төлемейді. Сонымен қатар, егер кәсіпорын
дебиторлық қарыз толық инкассацияланғаннан кейін қаражаттарды талап
етпейтін болса, онда ол, сәйкесінше, факторингтік компаниядан осы
қаражаттарды уақытша пайдаланғаны үшін пайыздар алып отырады. 19
Дебиторлық қарызды инкассациялау мүмкіндігі, яғни өтелмеген қарыздық
талаптар мен шот-фактуралар бойынша ақша қаражаттарын алу, ең алдымен,
шағын және орта бизнес субъектілері үшін тиімді. Өйткені өтімді активтердің
уақытша жетіспеушілігі және дебиторлардың төлем қабілетсіздігі салдарынан
қажетті көлемдегі табысқа қол жеткізе алмау мәселелері көкейтесті болып
табылады. Кәсіпорынның жаңадан ашылып, өндірістік қызметінің бастапқы
кезеңдеріндегі факторингтің тиімділігін тілмен айтып жеткізу қиын.
Факторингтік операцияларға қандай жағдайларды иек артқан дұрыс? Факторинг
ақша қаражаттарын дереу алудың тиімділігі олардың мерзімі келгенде
алынуының тиімділігінен артық болған жағдайда тиімді. Әдетте бұл келесі
жағдайларда болады:
кәсіпорын қаражаттарды есептік пайыздан жәненемесе факторингтің құнынан
асатындай деңгейде рентабельді қолдануға мүмкіндігі болған жағдайда. Мұндай
салыстыруды ақшаның уақытша құнын ескере отырып жүргізу керек. Тек
факторинг арқылы тартылған қаражаттарды қолданудың рентабельділігі
факторингтің құнынан нақты асатын жағдайда ғана факторингтің операцияларды
қолдану керек;
инфляцияның әсерінен болатын зияндар факторинг бойынша шығындардан асып
кететін қауіп болған жағдайда. Факторингтік шығындардың мөлшерлемесін
инфляцияның болжамды деңгейімен салыстыру қажет (пайыз бойынша). Егер
инфляция деңгейі жоғары болса, онда төлемнің келісімді мерзімін күтудің
ешқандай мәні жоқ. Банктер де, өз кезегінде, инфляцияны ескере отырып,
өздерінің оң нәтижелі табыстылығы туралы әрекет жасайды. 20
Факторингтік операцияларды талдауды банктің активті операцияларының
құрылымындағы олардың үлесін анықтаудан бастаған дұрыс. Бұл операциялар
жоғары табысты операциялардың түріне жатады: олардың мөлшерлемелері қарыз
алушыларға беретін несиелердің пайыздық мөлшерлемелерімен салыстырғанда
бірнеше пайыздық пунктке жоғары болады. Сол себепті мемлекеттегі қолайлы
экономикалық жағдайларда мұндай операциялардың дамуы коммерциялық
банктердің қызметіндегі қолайлы әрі тиімді фактор болып табылады.
Факторингтік операциялардың дамуының жалпы тенденциясын және олардың
табыстылығын бағалау үшін талдау ұзақ мерзімді негізде және жүйелі түрде
жүргізілуі тиіс.
Талдаудың келесі кезеңі факторингтік операцияларды құрылымдық талдау болып
табылады. Ең алдымен, аталған операциялар бойынша субъектілердің
(клиенттердің) салалық құрылымын талдау керек. Мұндай талдау тәуекелдерді
диверсификациялауға мүмкіндік береді. Халықаралық практикада қазіргі
экономикалық жағдайдың өзінде кәсіпорындарды қаржыландыру төлемсіздік
тәуекелінің өсуінсіз ақ жүргізіле беретін салаларды атап кетуге болады.
Мысалға, тамақ өнеркәсібі саласындағы, сондай-ақ туристік, жарнамалық және
т.б. қызметтер көрсететін компаниялар қазіргі кезде төлем қабілетсіздігімен
сипаттала бермейді. Дегенмен де, банктер үшін барлық салалар бойынша
тәуекелдерді диверсификациялау міндетті болып табылады.
Салалық құрылымнан басқа аймақтар мен мерзімдері бойынша операцияларды
қарастыру қажет болады. Аймақтар бойынша талдау өзінің қызметін кеңейтудің
және жаңа клиенттерді тартудың потенциалды мүмкіндіктерін банк қалай
пайдаланып жатқанын анықтауға мүмкіндік береді. Факторингтік операциялар
ұзақ мерзімді ресурстардың есебінен қаржыландырылатынын ескерсек, онда
мұндай қызмет түрі бойынша факторингтік келісімдердің мерзімдері бойынша
талдау жұмыстарын жүргізу де маңызды болып табылады. Мұндай талдау
факторингтік операциялардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерімен
қамтамасыз етілгендігін анықтау үшін қажет.
Факторингтік қызметті талдау барысында бұл операциялардың табыстылығын
талдаудың маңызы өте үлкен. Осыған байланысты факторингтік операциялар
бойынша табысты шоттар жан-жақты талдауға алынады. Әрбір мәміле бойынша
талдау жұмыстары тереңінен жүргізілуі тиіс. Аталған операциялар жоғары
тәуекелді активті операциялардың қатарына жататындықтан, онда осы орайда
өнімді сатып алушылардың шот фактураларды уақытында төлеу деңгейіне басты
назар аудару қажет. Талданатын операциялардың әрбірі бойынша төлемдердің
құрылымын қарастыру, мерзімі ұзартылған қарыздардың үлесін анықтау және
оларды мерзімі бойынша талдау қажет. Мұндай талдау факторингтік
операциялардың әрі қарай даму перспективаларын бағалауға мүмкіндік береді.
Табыстылық деңгейін талдау барысында факторинг бойынша комиссиялық
сыйақылардың құрылымын талдау және қаржыландыру бойынша шығындарды алынған
табыстармен салыстыру қажет.
Қалыптасқан халықаралық тәжірибеге сәйкес факторингтік қызмет көрсеткені
үшін сыйақының құрылымында мынадай үш компонентті бөліп көрсетуге болады:
құжаттарды өңдегені үшін тіркеулі төлем;
жабдықтаушының (клиенттің) айналымынан тіркеулі пайыз (комиссия). Бұл
компоненттің үлкен бөлігі банктің көрсетіп отырған қызметі үшін төлем болып
табылады, атап айтар болсақ: қаржыландыру төлемінің уақтылы жүргізілуін
бақылау; дебиторлардың тауарларды уақтылы төлеуін бақылау; төлемдерді
кешіктірген жағдайда дебиторлармен жұмыс жасау; дебиторлық қарыздың қазіргі
жағдайын бухгалтерлік есепке алу және жабдықтаушыға тиісті есеп беру.
Оған қоса, мұнда банктің өз мойнына алған тәуекелі үшін сыйақы қосылады:
тауарларды уақтылы төлемеу тәуекелі (өтімділік тәуекелі); дебиторлардың
төлем қабілетсізідігі тәуекелі (несиелік тәуекел); несиелік ресурстардың
құнының күрт өзгеріп кету тәуекелі (пайыздық тәуекел).
Әлемдегі көптеген факторингтік компанияларда және банктерде факторингтік
комиссиялық сыйақының аталған компоненті сатып алушылардың санына, сатылым
айналымына, жиілігіне, тауарлық нарықтың ерекшеліктеріне қарай 0,5-5,0%
шеңберінде ауытқып отырады;
жабдықтаушыны қаржыландыруға қажетті несиелік ресурстардың құны. 21
Клиенттерді дұрыс таңдай білсе және төлем талаптары бойынша дебиторлармен
қажетті көлемде жұмыс істей білсе, факторинг банктер үшін жоғары табысты
операция болып табылады.
2.2. Қазақстандық банктердің факторингтік операцияларын талдау
және бағалау
Жоғарыда біз несие ұйымдары қаржылық қызмет көрсетудің факторингтік түрін
практика жүзінде асырудың заңнамалық қарапайымдылығымен қоса оны жүзеге
асыру үшін қарамағында жеткілікті көлемде ресурстардың және клиенттік
базасының болуынан да ұтыс табатыны қарастырған болатынбыз. Сонымен қатар,
Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің қазіргі даму кезеңін және ТМД
елдеріндегі орнын ескере отырып, олар аталған қызмет түрін көрсете отырып,
тек өздері ғана коммерциялық тұрғыдан табыс тауып қана қоймай, сонымен
қатар экономикамыздың нақты секторындағы кәсіпорындардың айналым
қаражаттарын қаржыландыру мәселесін шешіп беруге, сол арқылы олардың
экономикалық дамуына жағдай жасай алатындай қабілетіне кепілдік беруге
болады.
Қазіргі кездегі Қазақстанның банк жүйесі өздерінің клиенттеріне кешенді
қызмет түрлерін көрсетумен айналысып келеді. Алайда, факторингтік
операциялар арқылы несиелеу бүгінгі коммерциялық банктер арасында өзінің
қажетті қолданысын және дамуын таппай отыр десек артық айтқандық бола
қоймас. Оған дәлел ретінде қазіргі қазақстандық коммерциялық банктердің
арасында факторингтік қызмет көрсетумен айналысатын банктердің саусақпен
санарлық екенін атап кетуге болады.
Осы орайда, қазіргі таңда факторингтік операцияларды жүзеге асырумен
белсенді түрде (қазіргі факторингтік нарықтың жағдайын ескере отырып осылай
деп айтуға болатын секілді) жүргізіп отырған еліміздің танымал коммерциялық
банктерінің қызметіне қысқаша талдау жүргізе кетелік. Мұндай банктердің
қатарына Банк ТұранӘлем, Банк ЦентрКредит және АТФБанк секілді
банктерді жатқызуға болады. Енді аталған банктердің қызметіне қысқаша және
факторингтік қызметтеріне барынша толығырақ тоқтала кетелік.
ТұранӘлем Банк АҚ Қазақстандағы ең жетекші банктердің бірі
республикамыздағы қаржылық лизингті дамытудың қажеттіліктерін ескере отырып
2000 жылы еншілес БТА Лизинг АҚ компаниясын құрған болатын. Компания
қазіргі кезде қаржы нарығында табысты қызмет көрсетуде және өзін сенімді
әрі кәсіпқой әріптес ретінде дәлелдеп берді.
2005 жылдың 31наурызында Жапонияның ORIX корпорациясы, халықаралық қаржы
корпорациясы (IFC) және ORIX Лизинг Пакистан корпорациясы БТА Лизинг
АҚ акцияларын сатып алу туралы келісімге қол қойды. 2005жылдыың 1
қарашасында БТА Лизинг АҚ Акционерлердің жалпы жиналысында компанияның
атауын өзгерту туралы шешім қабылданды. Компания атауына ORIX тобы
қосылып, қазіргі кезде компания БТА ORIX Лизинг деп аталады. 2005 жылдың
28 қазанында компанияның атауы ресми түрде бекітілді.
Қазіргі кезде компания меншікті капиталының көлемі бойынша Қазақстандағы ең
ірі лизингтік компаниялардың бірі және Еуропа қайта құру және даму банкінен
несие желісін алған және банктік кепілдемесіз ұзақ мерзімді несие тартқан
жалғыз компания болып табылады. Бұл, өз кезегінде, БТА ORIX Лизинг АҚ
компаниясына деген жоғары сенімді көрсететіні белгілі. БТА ORIX Лизинг
компаниясы бүгінде экономиканың келесідей салаларында белсенді жұмыс
атқарады және мұндағы өзінің қызметін ұлғайта бермек: көлік саласы;
құрылыс; ауыл шаруашылығы; медицина; тамақ өнеркәсібі; машина құрылысы;
химия өнеркәсібі; өңдеу өнеркәсібі. Компанияның қызметі ұзақ мерзімді қарым-
қатынастарды орнатуға және дамытуға бағытталған. БТА ORIX Лизинг
компаниясының экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындарға ұсынатын
факторингтік қызметінің негізгі шарттары мынадай (5 кесте). 22
1 кесте – БТА ORIX Лизинг АҚ факторингтік қызметінің негізгі шарттары
Факторингтік 90 күнге дейін
қаржыландыру мерзімі
Жобаның ең төменгі 50000 $
сомасы
Мөлшерлеме 1) жылдық 15% - 17%; 2) жылдық 18 % - 25%.
Жыл ішіде ағымды сұраныс бар соманы игерудің
жалпы сомасына, қаржы агентімен қатынастардың
ұзақтығына (мin 0,5 жыл) және қатынастардың
динамикасына (1,5 еселік өсім), сондай-ақ
кепілдендірілген жиілікке, болашақтағы
айналымдардың жиілігіне қарай комиссия
сыйақыларының мөлшерлемесі қаржыландыру
сомасынан күніне 0,0388% мөлшерінде орнатылуы
мүмкін, ал жекелеген жағдайларда бұдан да төмен
болады.
Факторинг алушыға Қаржыландыру сомасынан 80%-дан 85%-ға дейін
аванстық төлем
Ақпарат көзі: www.bta.kz
Қаржыландырудың шарттары келесідей:
тауарларды төлем мерзімін кейінге қалдыру негізінде жеткізіп беру;
жеткізілген тауарлар (қызметтер) бойынша талап ету құқығын БТА ORIX
Лизинг компаниясына беру;
тауарды жеткізіп берген соң бірден мерзімінен ерте төлемді жүзеге асыру
(жеткізілген тауардың 80% көлемінде);
жеткізілген тауарды сатып алушының төлеуі;
БТА ORIX Лизинг компаниясының комиссиясын шегеріп жеткізілімнің қалған
сомасын (20%) тастағандағы төлеу.
Қаржыландырудың сипаттары:
бір жолғы мәміле;
транштық мәміле (жеткізілімнің, төлемнің нақты графиктері орнатылған);
қаржыландыру сомасынан күніне 0,0416-0,0555% мөлшерлеме;
жыл ішінде қаржыландыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. БАНКТЕРДІҢ ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Банктердің факторингтік операциялары және олардың
экономикадағы ролі
1.2. Әлемдік тәжірибедегі факторингтік операциялардың
даму тарихы
1.3. Факторингтік операциялардың түрлері және келісім шарттары
ІІ. ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Факторингтік операцияларды ұйымдастыру және талдау
2.2. Қазақстандық банктердің факторингтік операцияларын талдау
және бағалау
2.3. Факторингтік операциялардың құнын және табыстылығын
бағалау әдістемесі
ІІІ. ҚАЗАҚСТАНДА ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Қазақстанда факторингтік операцияларды реттеу ерекшеліктері
мен мәселелері
3.2. Факторингтік операцияларды қаржыландыру құралы
ретінде жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кәсіпкерлік қатынастарда келісім бойынша тауарларды
(қызметтерді, жұмыстарды) сатып алушы өзінің міндеттемелерін келісім
бойынша белгілі бір мерзім өткеннен кейін орындауды мойнына алатын
жағдайлар жиі кездесіп отырады. Экономиканың тұрақсыздығы жағдайларында
тауарларды жеткізіп беру және оларды төлеу арасындағы уақыт айырмашылығы
түрлі салалардағы кәсіпорындар арасындағы төлемдерді кешіктірумен немесе
мүлдем төлей алмау жағдайларымен байланысты болып келеді. Сол себепті,
көптеген кәсіпорындар жетпей жатқан қаржы ресурстарын басқа қаржыландыру
көздерінен тартуға мәжбүр болады. Осындай қаржыландыру көзін кәсіпорындар
дебиторларға деген өздерінің ақшалай талаптарын сату арқылы алуына болады.
Мұндай қаржыландыру әлемдік практикада ақшалай талаптарды беру (сату) арқлы
қаржыландыру, немесе факторинг, деген атауға ие болды.
Кез-келген кәсіпорын қызмет ету барысында өндірісті қажетті қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету мәселесімен тығыз байланысты болады. Өндіріс
барысын қаржыландыру үшін кәсіпорындар қаражаттар тартудың алуан түрін
қолдана алады. Осындай қаржыландыру көздерінің қатарына факторингтік
операциялар да жатады.
Факторингтік операциялар еліміздің қаржы нарығында енді ғана қалыптасып
келе жатқан, әлі өзінің қажетті деңгейдегі қоланысын таппаған қаржы құралы
болып табылады. Осыған қарамастан, факторингтік операциялар кәсіпорынның
ағымды активтерін ұзақ мерзімді қаржыландырудың тұрақты көзі бола алады.
Бұған дәлел болар деректер туралы айтар болсақ, онда факторингтік
операциялардың банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және коммерциялық
(вексельдік) несиелермен салыстырғандағы біршама тәуекелсіз болып келетінін
ескеруге болады. Бұл факторингтің қаржыландыру құралы ретіндегі ең басты
артықшылығы және ерекшелігі.
Алайда, қазіргі таңда еліміздің несие нарығында әлі де болса банктік
несиелердің үстемдік құрып тұрғанын, сәйкесінше коммерциялық және
факторингтік несиелеудің маңызы төмен екендігін көрсетеді. Сонымен қатар,
экономикалық әдебиеттерде факторинг туралы ғылыми мәліметтер жетіспейді, ал
статистикалық-анықтамалық әдебиеттерде және есеп беру құралдарында
факторингтік операциялар туралы ақпараттар тіпті жоқ.
Ақашалай талаптарды беру арқылы қаржыландыру өзінің негізінде несиелік
сипатқа ие. Бұл мәмілелердің бұл түрін цессиядан немесе құқықты басқаға
беру мәмілесінен бөліп көрсететін ең басты шарт. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексіне сәйкес факторинг ақша қаражаттарын талап ету құқығын
беру арқылы қаржыландыру деп анықталады. Алайда, факторингтік
операциялардың түрлерін қамтитын банктік операциялар шеңберін анықтайтын
заңнама біздің елімізде әлі де болса жоқтың қасы.
Осы аталған жағдайлар экономикадағы факторингтің ролінің қарастырудың
өзекті бола тұра, әлі де болса толық, қажетті деңгейде зерттелмегенін
көрсетсе керек.
Жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – коммерциялық
банктерде және жалпы экономикалық деңгейде факторингтік операцияларды
ұйымдастырудың және бағалаудың теориялық, әдістемелік және нормативтік
негіздеріне сүйене отырып, факторингтің нарықтық экономикадағы ролін
анықтау болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін курстық жұмыс өз алдына келесідей міндеттер
қойып отыр:
факторингтің экономикалық экономикалық негіздерін қарастыру;
факторингтік операцияларды ұйымдастыру және бағалау әдістемесімен таныс
болу;
қазіргі таңдағы Қазақстанда факторингтік қатынастарды дамыту мәселелерін
қарастыру.
Жұмыс үш тараудан тұрады. Тараудың тақырыптары, мазмұны және теориялық,
әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз етілуі жұмыстың мақсаты мен
міндеттеріне сәйкес келеді.
Бірінші тарауда факторинг ұғымының жалпы сипаттамасы мен оның нарықтық
экономикадағы маңызы, әлемдік практикадағы оның даму тарихы туралы
айтылады. Сонымен қатар, мұнда факторингтік операциялардың бірнеше
белгілері бойынша жіктелуі мен факторингтік келісім-шартты жүргізу
тәртіптері қарастырылады.
Екінші тарауда факторингтік операцияларды ұйымдастыру барысы, банктер мен
шаруашылық субъектілері арасындағы қарым-қатынас туралы сөз қозғалады.
Сондай-ақ, бұл тарауда факторингтік операциялардың құнын бағалау және оны
банктік несиеге альтернативті қаржы көзі салыстырмалы түрде бағалау
әдістемесімен таныс боламық
Үшінші тарауда бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасындағы факторингтік
операцияларды реттеу және жетілдіру мәселелерін және оларды шешу жолдарын
қарастырылады.
Зерттеудің пәні. Диплом жұмысындағы зерттеу пәні ретінде нарық
жағдайларында банктер мен шаруашылық субъектілері арасындағы факторингтік
қаржыландыру мәселесімен байланысты экономикалық қатынастар қарастырылады.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде жалпы халықаралық практикадағы
және Қазақстан Республикасы жағдайындағы коммерциялық банктердің
факторингтік несиелеу ерекшеліктері қарастырылады.
Диплом жұмысы барысындағы зерттеу жұмысының теориялық және әдіустемелік
негіздерін отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері, сондай-ақ мерзімді
баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары құрайды. Зерттеуге алынған
объектіні қарастыру барысында экономикалық, салыстырмалы, статистикалық
және логикалық әдістер қолданылды.
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде бірнеше отандық коммерциялық банктердің
мәліметтері, Қазақстан Республикасының ресми нормативтік-құқықтық және
заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің қаулылары, және
басқа да ақпараттар қолданылды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы – мұндағы зерттеу нәтижелері мен
қорытындылары Қазақстандағы факторингтік қатынастарды дамыту үшін қолданыла
алады.
І. БАНКТЕРДІҢ ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Банктердің факторингтік операциялары және олардың
экономикадағы ролі
Мемлекеттің қаржы-несие жүйесінде коммерциялық банктердің ролі ерекше.
Коммерциялық банктер экономикадағы бос ақша қаражаттарын жұмылдырып, оларды
орналастыру қызметін атқара отырып, ақша айналымының үззіксіз жүріп отыруын
қамтамасыз етудің негізгі буыны болып табылады. Олар несие нарығының және
жалпы экономиканың барлық салаларына қызмет көрсететін әмбебап, көпқызметті
ұйымдар болып табылады. Банктер несиелік ресурстардың басым бөлігін өз
қолдарында шоғырландырып, өздерінің клиенттеріне алуан түрлі қызметтер
ұсынады: несиелеу, депозиттер тарту, есеп айырысу бойынша қызметтер
көрсету, құнды қағаздар мен валюталарды сатып алу және сату, оларды сақтау
және тағы басқа операциялар. 1
Қазіргі таңдағы коммерциялық банктер, қаржылық дәнекерші қызметін атқара
отырып, маңызды экономикалық қызмет атқарады, ақша капиталының салааралық
және аймақаралық бөлінуін қамтамасыз етеді. Капиталды салалар және аймақтар
бойынша бөлу және қайта бөлу механизмі өндірістің объективті
қажеттіліктеріне сай дамуына және экономиканы құрылымдық өзгертуге септігін
тигізеді.
Коммерциялық банктердің экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындарды,
бірінші кезекте шағын және орта бизнес субъектілерін қаржыландырудың бір
формасы – факторингтік операциялар болып табылады. 2
Ағылшын тілінен аударғанда factor ұғымы маклер, дәнекерші деген сөзді
білдіреді. Экономикалық көзқарас жағынан факторинг дәнекершілік
операцияларға жатады. Факторингтік қаржыландыру вексельдік несиелеу
операцияларымен өте ұқсас келеді, мұнда тек кәсіпорынның дебиторлық қарызы
несие беруші ұйыммен кепілдік ретінде қабылданбай, тұтастай сатып алынады,
яғни кәсіпорынға несие беруші ұйым мәмілелердің үшінші тұлғасы – дәнекерші
ретінде қатысады. Мұндай ұйымдар әдетте арнайы факторингтік компаниялар
немесе банктердің факторингтік бөлімшелері болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе факторинг ұғымына келесідей
анықтама беруге болады. Факторинг – тауарды сату және сатып алу барысында
кәсіпорындар арасында пайда болған, алайда әлі өтелмеген дебиторлық қарызды
талап ету құқығын факторингтік компанияға немесе банктің факторингтік
бөлімшесіне ұсынумен байланысты қатынастар болып табылады. Факторингтік
компания кәсіпорынды қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіп, оның
балансындағы дебиторлық қарызды өндіріп алу құқығын өз қолына алады.
Сәйкесінше, факторингтік компания өз қызметі үшін кәсіпорыннан пайыздық
төлемдер талап етеді. 3
Факторинг – қатерлі болса да пайдасы жоғары банк бизнесі әрі қаржылық
маркетингтің тиімді құралы және осы заманғы экономиканың даму процесіне
бейімделе алатын банк операцияларын біріктіруші формалардың бірі.
Факторингтің Батыс еуропа елдерінде жүзеге асырылатын классикалық түрі
жеткізілген өнімнің төлем мерзімін ұзарту түріндегі коммерциялық несиеге
негізделеді.
Шетел іс-тәжірибесі шағын және орташа кәсіпорындар үшін, сондай-ақ
келешекте өндіріс көлемі өсетін, алайда дебиторлардан төлемдердің уақытылы
түспеуінен ақшалай қаражатқа мұқтаж қайтадан құрылған кәсіпорындар үшін
факторингтің айрықша тиімді болатындығын көрсетіп берді.
Факторингтің операцияның негізінде жөнелткен өнімі үшін жеткізушінің
фактурашотын банктың сатып алуы және жеткізушінің банкке өнімді сатып
алушыдан төлемді талап ету құқығын табыс ету жатады.
Сондықтан да факторингтік операция, сонымен бірге, жеткізушінің сатуын
несиелеу немесе жеткізушіге фоктарингтік несиені беру деп аталады.
Факторинг бастапқыда мамандандырылған сауда делдарының операциясы ретінде,
кейін сауда банктерінің операциясы ретінде пайда болды. Осы замаңғы
талаптарға коммерциялық несиенің өзінше бейімделген түрңнде фокторинг
немесе факторлық несие жатады. Бұл, әсіресе, соңғы екі он жылдықта жақсы
дамыды. Тауар сатушысы үшін коммерциялық несиеден факторлық несиенің
айырмашылығы мынада: олар сатылған тауардың төлемін қолма-қол ақшамен
алса, несиеге сатуда сатушы тек вексель ғана алады. Жеткізуші алынған
векселді банкте ескеріп, қолма-қол ақша алады, алайда, бұл қолма-қол
ақшаның сомасы фактура-шотты сату барысындағы сомадан кеме болады. 4
Комерцилық банктердің (шетелдердегі арнайы – факторлық - компаниялары -
немесе жай ғана фактор) тиісті бөлімдерінің өз клиентерінен (тауарлармен
жабдықтаушы және қызмет көрсетуші кәсіпорындар) төлем құжатын (ақшаны алу
құқығын) сатып алуда және ол бойынша төлемдерді борышқорлардан (сатып
алушылардан) кейін алуда төлеушіге қойылатын төлем талабының тізімін сатып
алу секілді осындай құқықты бір жолғы сатып алу ретінде мүмкін болады. 5
Факторингтік операциялардың қатысушыларының тәртібі келесідей:
коммерциялық банктің факторингтік бөлімшесі немесе арнайы факторингтік
компания – өздерінің клиенттерінен дебиторлық қарызды сатып алушы арнайы
қаржылық мекеме. Дәлірек айтқанда, дебиторлық қарыз сатып алынады да,
клиент-кәсіпорынды қаржыландыру жүзеге асырылады;
клиент-кәсіпорын (тауарды сатушы, кредитор) – банкпен келісім жаусаушы
тұлға;
қарызгер кәсіпорын – тауарды сатып алушы тұлға (дебитор).
Қарастырылып отырған операцияның мәні мынада: жабдықтаушы кәсіпорын сатып
алушыға ақшасын факторинг бөлімінің шотына түсіруін талап етіп, төлем
құжатын ұсынады. Соңғысына бір мезгілде құжаттын бір данасы беріледі. Бұл
құжаттың негізінде ол ақшаны өзінің шотынан жабдықтаушының шотына аударады,
ал, кейін сатып алушыдан төлемнің уақытылы алынуына бақылау жүргізіледі
(төлем кешіктірілетін болса тиісті өсімақы алынады) . Сонымен бірге,
факторинг мерзімі арқылы есеп айырысу туралы келісім шартта жоғарыда
анықталған төлем бойынша мерзімі ұзартылған берешек пайда болатын болса,
банк оның сомасына клиенттің есеп айырылысу шотынан факторинг шотына
қалыпқа келтіре отырып, тізім құқығына (талаптарды кері табыстау) жүгінуі
мүмкін. 6
Клиенттің талап сомосының қалған бөлігі (10-30% мөлшерінде), берілген
(факторингтік) несие үшін процентті шегеруге екі түрлі жолмен төленуі
мүмкін яғни:
қарызгерден қаражаттың түскен уақытына қарамастан компания немесе банктің
тиісті бөлімі анықтаған мерзімде;
осы қаражатты дебитордың аударғанынан кейін, яғни, жеткізілген тауардың
төлемі нақты жүзеге асырылғанда.
Факторингтік қызмет көрсетудің негізгі мақсаты – клиенттің дебиторлық шотын
инкассациялау және оның пайдасына тиесілі төлемдерді алу. Бұл қызметті
фактор клиентке қаржыландырусыз да, қаржыландырумен де көрсетуі мүмкін.
Бірінші жағдайда банктің клиенті шаруашылық келісім шартына сәйкес мерзімде
(әдетте 30 күннен 120 күнге дейін) клиенттің пайдасына төлемді алу
мақсатында өнімді жөнелтіп, банк арқылы өзінің сатып алушысына шотты
ұсынады.
Қаржыландырумен шотты инкассааациялау жағдайында банк клиентпен жөнелтілген
тауар құнының 80–90% - ін жедел төлеу шарты арқылы фактура-шотты сатуп
алады, яғни, өз клиентінің айналым капиталын аванстайды (фактура шотты
дисконттау). Жөнелтілген тауардың резервтік 10-20% - і клиентке
төленбейді, сатып алушыдан оған өнімнің сапасына, бағасына байланысты
кінәрат қойыла қалған жағдайда сақтық үшін жеке шотта брондалады.
Мұндай қызмет көрсетулер жұмыс істейтін кәсіпорындардың қажеттіліктерін
толық өтей алады, өйткені, бұл оларға төлем мерзімі ұзартылған сатуды
факторинг арқылы жедел төленетін сатуға айналдыруына мүмуіндік береді және
осылайша өз капиталының қозғалысын жылдамдатады. 7
Кәсіпорындардың дебиторлық қарызын сатып алу барысында коммерциялық банктер
көп жағдайларда кері талап ету құқығынсыз операцияларды қарастырады және
қарыз толық өтелгенге дейін бірқатар қызметтер көрсетеді. Банк кәсіпорынның
қарызгерлерінің несие қабілеттілігі тұрғысынан бағалап, алдын-ала аванстық
төлемнің мөлшерін анықтап қояды. Коммерциялық банк шотта қалған дебиторлық
қарыздың қалдық сомасынан пайыздар және комиссиялық төлемдер алып отырады.
Факторингтік операциялар есеп айырысуды жылдамдатуға, кәсіпорынның айналым
қаражаттарын үнемдеуге, сондай-ақ ағымды активтердің айналымдылығын
арттыруға септігін тигізеді. Факторингтік қызметтер, бірінші кезекте,
дебиторлық қарыздың уақтылы өтелмеуіне байланысты қаржылық қиындықтарға жиі
кездесетін шағын кәсіпорындар үшін өте қолайлы. Осылайша, факторингтің
кәсіпорындар үшін бірқатар артықшылықтары бар, атап айтсақ:
өз қызметін төлем мерзімі жеткенше факторингтік компанияның қаражаттары
есебінен қаржыландыру мүмкіндігі;
компанияның қаржылық тәуекелінің төмендеуі;
факторингтік компаниядан кәсіпорыннан тауар сатып алушы тұлғаның төлем
қабілеттілігі туралы ақпараттар алу.
Алайда, барлық кәсіпорындарға факторингтік қызметтер көрсетіле бермейді.
Әдетте, коммерциялық банктер келесі жағдайларға байланысты факторингтік
қаржыландыру операцияларын орындаудан бас тартады:
егер кәсіпорынның дебиторлары өте көп болса және дебиторлық қарыздардың
көлемі аз ғана сомамен сипатталатын болса;
стандарттық емес немесе арнайы тауар өндіруші фирмалардың дебиторлық
қарыздарын;
өз өнімін сатудан кейінгі қызмет көрсету шарты бойынша жұмыс істейтін
кәсіпорындардың қарыздарын;
өздерінің сатып алушыларымен ұзақ мерзімді келісімдер жасайтын фирмалардың
дебиторлық қарыздарын;
кәсіпорынның филиалдары мен құрылымдық бөлімшелерінің дебиторлық қарыздары
бойынша.
Факторингтік операциялардың басты кемшіліктері:
факторингтік қызмет көрсету құнының жоғары болуы;
дебиторлық қарыздың иесі ауысқан жағдайда сатып алушы кәсіпорындарда
(дебиторларда) кері әсерлер пайда болады. 3
Факторингтік қаржыландырудың шарттары әркелкі болады. Кейде банк
кәсіпорындарға қаржы ресурстары жетіспеушілігі жағдайларында олардың
шоттарынан овердрафтық негізде қаражаттар алуына мүмкіндіктер береді, яғни
кәсіпорынға берілген қаражаттар үшін кепілдік сомасын талап етпейді. Кейде
банк кәсіпорын шотындағы қаражаттардың бір бөлігін мүмкін болатын зияндарды
жабу үшін резерв қалыптастыруға кепілдік ретінде алып қалады.
Факторингтік қызмет көрсетуші банктер туралы қоғамның пікірі алуан түрлы
болып келеді. Кейбір жекелеген тұлғалар факторингтік банктер мен
компаниялар туралы критикалық пікірде болады. Дегенмен де, көпшіліктің
пікірінше факторингтік операциялар өндірісті қаржыландырудың тиімді
жолдарының бірі болып табылады.
Қоғамдағы мұндай қарама-қайшы пікірлердің пайда болуы факторингтік
қызметтің артықшылықтары мен кемшіліктерінен келіп туындайды. Факторингтік
қызметтің құны кейбір жағдайларда тым қымбат болып келуі мүмкін. Алайда,
кәсіпорындар келесілерді ескерулері керек:
факторингтік банктер көптеген жағдайларда кәсіпорындарды коммерциялық және
вексельдік несиелеумен байланысты есептік пайыздардан арылтады;
дебиторлық қарызды өндіріп алу шығындарын кәсіпорын толықтай банкке
аударады. 7
Фактураны дисконттаудан басқа банк клиенттің негізгі қаржы-шаруашылық
қызметімен және есеп айырысуымен байланысты бірқатар өзге қызмет
көрсетулерді орындайды:
дебиторлық берешектердің толық бухгалтерлікесебін жүргізеді;
есеп айырысуларды ұйымдастыру, шаруашылық келісімшартын бекіту, төлемдерді
уақытылы алу және мәселелер бойынша кеңес береді;
өткізу нарығы, тауарлардың бағасы, келешектегі алушылардың төлем қабілеті
және т.б. жөнінде ақпарат береді;
көлікпен жеткізу, қоймада сақтау, сақтандыру,жарнамалау және өзге де
қызметтерді ұсынады.
Бұл жағдайда факторинг клиентке қаржылық (шартты факторинг) тұрғыдан қызмет
көрсетудің әмбебап жүйесіне айналады. Клиент тек өндірістік функцияны ғана
орындаса жетіп жатыр. Факторингтің мұндай формасында клиент өзінің
штатындағы қызметкерлердің санын қысқарта алады, бұл өнімді өндіру және
клиенттің банкке толық тәуелді болып қалу қаупі фактордың толық хабардар
болуына клиенттің шыға алмауына әкеп соқтырады.
Факторингілік операцияның қатерлі сипаты болады. Сол себепті де банк
клиентпен келісім шартқа отырмастан бұрын оның төлем қабілеттілігіне көз
жеткізу үшін әлеуетті клиенттің қржылық жағдайын мұқият зерделеуі қажет:
оның балансының өтімділігі, дебиторлық берешегінің құрамы мен ұзақтығы,
щығарылатын өнімдерді өткізудің мүмкіндігі, өткізу нарығының
коньюнктурасы, келешектегі клиенттің өнімдерін сатып алушылардың тобы және
олардың төлем қабілеті секілді көрсеткіштерді талдауы керек. 8
Бұл үшін баспасөздегі ақпарат, өз агенттерінің мәліметтері, банк
клиентурасының несиені өтей алатын қабілетін зерделейтін материалдар,
клиенттің бкхгалтерлік есеп берулері және өзге де материалдар
пайдаланылады. Аталмыш талдау мәселе жағымды жағына қарай шешілген жағдайда
екі аптаның ішінде қарастырылуы керек.клиент пен факторингілік
компанияның арасынды бекілген келісімшартта шекті сома қарастырылады. Бұл
сома бойынша клиентке факторингілік несие беріледі немесе құжат инкассоға
қабылданады.
1.2. Әлемдік тәжірибедегі факторингтік операциялардың
даму тарихы
Қазіргі кездегі факторинг деп анықталатын экономикалық қатынастар XVI-
XVII ғасырлардан бастау алады және саудалық-қаржылық компаниялардың тауар
өндірушілер мен қызмет көрсетушілерге кешенді коммерциялық - қаржылық
қызметтер көрсету практикасының дамуының жемісі болып табылады. Тарихи
тұрғыдан мұндай саудалық-қаржылық компаниялар өндірушілердің тауарларын
өткізіп берумен айналысатын және нарықтық қатынастардың жаппай даму
кезеңдерінде айтарлықтай маңызды роль атқарған болатын. Олар
жабдықтаушылардың комиссиялық (саудалық) агенттері деп, басқаша айтсақ,
факторлар деп аталатын. Олардың функциясына тауар өндірушілердің өнімдерін
өткізіп беру ғана емес, сонымен қатар оларға ақшалай аванстар ұсыну және
айналым капиталдарын несиелеу де кіретін. Комиссионер принципалдың атын
құжаттарда көрсетпестен, өз атынан тауарды сатып, сатып алушыларға шот
ұсынатын. Егер ол тауарды несиеге сататын болса, онда, әрине, ол қосымша
сыйақылар алу үшін өз мойнына үлкен тәуекелді алатын.
Кейінгі тарихи кезеңдерде кейбір комиссиялық агенттер коммерциялық
функциялардан бас тартып, өзінің барлық қызметін өздерінің клиенттеріне
қаржылық қызмет көрсетуге арнауға көшкен болатын. Сондай-ақ, уақыт өте келе
факторлар жеткізіп берушілердің ақшалай талаптарын (сатып алушының берген
шот-фактураларын) тікелей сатып алуға көше бастады. Дәл осы кезеңде қазіргі
заманғы факторинг қалыптасқан болатын. Осылайша, саудалық қызмет ретінде
пайда болған экономикалық қатынастар коммерциялық банктердің несиелерді
ұсыну және кепілдендіру бойынша операцияларының маңызды түрлерінің біріне
айналды және олардың қызметінің құрамдас бөлігі ретінде қалыптасып кетті.
9
Факторингті экономикалық жағынан қарастыратын болсақ, ол кәсіпорындардың
активтерінің өтімділігін арттыруға, сонымен қатар капиталдың айналым
жылдамдығын арттыруға, осылайша нәтижесінде кәсіпкерлік қызметтің
рентабельділігін арттыруға септігін тигізеді. Батыстық мамандардың
пікірінше, бұл мәселе ең алдымен орта және шағын кәсіпорындар үшін
көкейтесті сұрақ болып табылады. Факторингті қолдану көптеген жағдайларда
қаржы бөлімшелерін қамтамасыз етуге жұмсалатын шығындарды қысқартуға және
сол арқылы қаржылық қызмет көрсетудің тиімділігін арттыруға септігі
тигізеді. Мұндай функцияларды кәсіпорындар, факторинг кезінде, банктерге
аударады, ал банктерде мұндай қызмет, әрине, бірнеше есе тиімді
жүргізіледі.
Егер де факторингтің беретін мүмкіндіктері тұрғысынан қарастыратын болсақ,
онда қазіргі жағдайларда факторинг өзінің кең мағынасында қазіргі күнгі
менеджменттің, бірінші кезекте кәсіпорынды басқару және қаржыландыру,
сондай-ақ тәуекелдерді басқару жұмыстары бойынша, маңызды құралы болып
табылады.
Нарықтық экономикасы және қаржылық инфрақұрылымы дамыған шет мемлекеттерде
факторингтік операциялармен айналысатын коммерциялық банктер немесе
мамандандырылған факторингтік компаниялар өздерінің клиенттеріне олардың
ақшалай талаптарын сатып ала отырып, оларға алуан түрлі қызмет түрлерін
ұсынады. 10
Бүгінде факторинг негізінен қаржы агенті (фактор) мен тауарлар мен
қызметтерді сатушы кәсіпорын (клиент) арасындағы құқықтық қатынастар
ретінде де қарастырылады. Бұл қатынастарға сәйкес фактор клиенттің
дебиторлық қарызын сатып алады (қайта талап ету құқығымен немесе мұндай
құқықсыз) және осы қарызға байланысты берілетін несиелерді бақылап отырады,
сонымен қатар клиенттің сауда операцияларының бухгалтерлік есебін
жүргізеді.
Сонымен, факторингтің келесідей негізгі функциялары бар:
тиісті бухгалтерлік операцияларды жүргізу;
ұсынылған коммерциялық несиені, соның ішінде төлемнің алынуын да, бақылау;
несиелік тәуекелдерден сақтандыру (айналымсыз факторинг жағдайларында);
клиенттердің ағымды қызметін қаржыландыру. 11
Коммерциялық банктердің факторингтік операцияларының қысқа ғана тарихы бар.
Олар банктердің классикалық операцияларының қатарына жатпайды және банктер
тарапынан клиенттерге қосымша қызмет көрсету болып табылады. Қазіргі
формадағы факторинг қызметтерін тұңғыш рет америкалық First National Bank
of Boston банкі 1947 жылы ұсынған болатын. Содан кейін факторингтік
операцияларды 50-ші жылдары Bank of America, First National Bank of Boston,
сондай-ақ Trust Company of Georgia секілді америкалық банктер қолдана
бастады. Алайда олар ресми түрде АҚШ-та ақша айналысын қадағалаушы
үкіметтік орган факторингтік операцияларды банктік қызметтің заңды түрі деп
таныған соң ғана мойындалған болатын. 9
АҚШ-та факторингтік операция деп қорытынды жасау үшін негізгі белгі
қарастырылады:
жеткізіп берушіге әкімшілік қызмет көрсету: коммерциялық несие бойынша
қарыздарды басқару (сатылымның есебін жүргізу, дебиторлық қарыздың уақтылы
инкассациясы);
несиелік тәуекелден сақтандыру (регресс құқығының жоқтығы);
алдын ала төлеу формасындағы несиелеу. 12
ХХ ғасырдың 60-шы жылдары факторинг Еуропаға да белгілі бола бастады.
Ұлыбританияда алғашқы факторингтік компания 1960 жылы ашылған болатын.
Францияда факторинг процедурасы 1965 жылдан бастап енгізілген.
Германияда 1963 жылы Жалпы несиелік сақтандыру Серіктестігі мен ДГ-банкі ДГ
Дисконтбанкін құрып, ол факторингтік операциялардың үлкен тәжірибесін
жинақтап, қазіргі кезде аталған қызмет түрін көрсету бойынша еуропалық
нарықта жетекші орын алады.
Батыс Еуропада қазіргі кезде көптеген елдерде бірнеше факторингтік
компаниялар қызмет етеді, олардың көпшілігі ірі банктермен байланысты.
Қазіргі кезге дейін континенталды Еуропада негізгі мәселе дебиторлық
қарызды қаржыландырумен және регресстік факторингті қоланумен байланысты
болатын.
Осылайша, америкалық үлгідегі классикалық факторинг жеткізіп берушіге
толық қызмет көрсетуді (регресс құқығынсыз) қарастырады және дәл осындай
факторингті 1960 жылдары АҚШ-тан Еуропаға алып келген болатын. Алайда
кейіннен факторингің бұл түрі модернизацияға ұшырап, айтарлықтай
толықтыруларға ұшырады. Бұл негізінен осы кездердегі Батыс Еуропа елдерінің
экономикасы дәуірлеп тұруымен байланысты болған еді, клиенттердің банкрот
болу жағдайы тым сирек болатын және жеткізіп берушілердің несиелік
тәуекелдері тым төмен болатын. Осы фактор және көптеген жергілікті банктер
тарапынан факторингке скептикалық көзқарастар регресс құқығы бар және жабық
факторингтің, содан кейін оның басқа да түрлерінің пайда болуына алып
келді. Алайда, Еуропаның әлемдік экономикаға интеграциясының аяқталуы және
нольдік экономикалық өсім банкроттылық мәселесін көкейтесті етіп жіберді,
нәтижесінде еуропалық факторингтік компаниялар факторингтің бастапқы
формасына қайта көше бастады. 13
ТМД елдерінде факторингтік операцияларды коммерциялық банктер жүзеге асыра
бастады. Коммерциялық банктердің факторингтік бөлімшелерінің міндеті
келісімдік және ақылы негізде экономикалық қатынастарға түсушы шаруашылық
субъектілерінің арасындағы есеп айырысуды жылдамдатумен байланысты несиелік-
төлемдік операциялардың бірқатар түрлерін жүзеге асыруға келіп тіреледі.
Банктік операциялардың бұл жаңа, ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстанда
да, енді ғана дамып келе жатқан түрі заңды түрде реттеуді қажет етеді.
Факторингтік операцияларды жүргізудің тәртібін және ережелерін орнататын
алғашқы нормативтік құжат КСРО Мемлекеттік банкінің 1989 жылдың 12
желтоқсанындағы №252 Жеткізілген тауарлар, орындалған жұмыстар және
көрсетілген қызметтер үшін төлем талаптары бойынша жабдықтаушылардың
төлемдерді алу құқығын беру бойынша операцияларды жүзеге асыру тәртібі
туралы нұсқаулық хаты болып табылатын. Хаттың мазмұнынан факторинг
жабдықтаушыны несиелеуді емес, оның сатып алушылардан ақшалай талаптарын
сатып алуды білдіретіні көрініс табатын еді. 14
Халықаралық деңгейдегі факторингтік операциялар Халықаралық факторинг
операциялар бойынша УНИДРУА Конвенциясымен (1998 жыл, 28 мамыр) реттеледі.
Бұл конвенция Халықаралық жеке құқықтық унификациялау жөніндегі институттың
мамандарымен дайындалған және бүкіл халықаралық қауымдастыққа қарастыруға
және осыған қосылуға ұсынылған болатын. Конвенция өз күшіне 1995 жылдың 1
мамырынан бастап үш мемлекет – Франция, Италия және Нигерия арасында
(ратификациядан кейін) енген болатын. Қазіргі кезеңде УНИДРУА Конвенциясына
Гана, Гвинея, Нигерия, Филиппины, Танзания, Марокко, Франция, Чехия,
Словакия, Финляндия, Италия, Бельгия, АҚШ, Панами және бірқатар елдер
келісім берген.
УНИДРУА Конвенциясына сәйкес факторингтік операциялар бойынша келісім деп
қаржы агенті кем дегенде мынадай екі функцияны атқаратын тараптар арасында
жасалған келісімді айтамыз:
қарыз беруді және ұзақ мерзімді төлемді қамтитын жабдықтаушыны
қаржыландыру;
тиісті сомалар бойынша бухгалтерлік есеп (бухгалтерлік кітап) жүргізу;
дебиторлық қарыздарды төлем жүргізуге ұсыну;
дебиторлардың төлем қабілетсіздігінен сақтандыру.
Конвенция факторинг кезіндегі қатынастардың үш тарапты сипатына сәйкес
келуі тиіс ерекше құқықтық режимді орнатады. 15
Алайда практика жүзінде факторингтік қатынастардың жаңа қатынастар болып
табылуына және нақты құқықтық және нормативтік негіздің жоқ болуына
байланысты факторингтік қызмет көрсетудің мәнінің, түрлерінің және
мүмкіндіктерінің бірнеше анықтамалары орын алады.
1.3. Факторингтік операциялардың түрлері және келісім шарттары
Көптеген мамандар факторингті ақшалай талаптарды сатып алумен ғана
шектейді, ал бұл аталған қаржылық қатынастардың көпқырлы шеңберін шектейді.
Мысалға, факторинг тек коммерциялық несие принциптері бойынша тауарларды
өткізу және қызметтерді көрсету процестері кезінде контрагенттер арасында
пайда болатын төленбеген қарыздық талаптарды (шот-фактураларды немесе
вексельдерді) факторингтік компанияға немесе коммерциялық банкке беру
(сату) ғана болып қоймайды. Сонымен қатар, клиенттерге факторингтік қызмет
көрсету кезінде бухгалтерлік, ақпараттық, коммерциялық, сақтандыру,
құқықтық және басқа да маңызды элементтер орын алады.
Факторинг шеңберіндегі қаржылық қатынастар факторингтік келісіммен
ресімделеді. Келісімде қолданыстағы заңнамаға және тараптардың мүдделеріне
сәйкес қаржыландырудың нақты түрі көрініс табады. Факторингтік
операциялардың қатысушылары, дебиторлық қарызды сатып алу және өндіріп алу
шарттары, факторингтік келісімнің нысандары, несиелеу шарттары секілді
бірқатар белгілеріне байланысты факторингтің де бірнеше түрлерін бөліп
көрсетуге болады. Әлемдік практикада өндірістің және нарықтық қатынастардың
даму процесінде факторингтік қызмет көрсетудің белгілі бір түрлері
қалыптасып үлгерді. Экономикалық әдебиеттерде факторингтік операцияларды
жіктеудің бірнеше белгілері қарастырылады. Солардың ішіндегі негізгі
белгілеріне қарай факторингтік операциялардың бірнеше түрін бөліп көрсетуге
болады.
Факторингтік операциялар ішкі және сыртқы (халықаралық) болуы мүмкін. Егер
сатушы және сатып алушы кәсіпорындар, сондай-ақ факторингтік қызмет
көрсетуші банк бір мемлекеттің территориясында орналасқан болса, онда бұл
ішкі факторинг болып саналады. Егер де факторингтік келісімнің қатысушылары
әр түрлі мемлекеттердің территорияларында орналасқан болса, онда бұл
халықаралық факторинг болып табылады. 16
Ақшалай талаптарды беру арқылы қаржыландыру мәмілесіне қатысушылардың
арасында пайда болатын қарым-қатынастардың типіне қарай ашық және жабық
(жасырын) факторингтік операцияларды атап көрсетуге болады. Егер қарызгер
(дебитор) өзінің қарызы банкке сатылғаны туралы хабардар болса, онда бұл
ашық факторинг болып табылады. Жасырын факторинг жағдайында кәсіпорын
өзінің дебиторын хабардар етпей-ақ, банкпен факторингтік келісім жасайды.
Факторингтік операцияларды жіктеудің бұл белгісі негізгі болып табылады,
себебі факторингтік операциялардың ұйымдастырылуы факторингтік келісіміннің
шарттарына байланысты болады. Факторингтің бұл аталған түрлері шет елдік
практикада дәстүрлі болып саналады.
Ашық және жасырын факторингтік операциялар факторингтік төлемдерді алушы
тұлғаралардың ерекшелігімен байланысты. Ашық факторинг барысында төлемдер
тікелей банкке бағытталады, ал жасырын факторинг барысында төлемдер тікелей
өнімді сатушы кәсіпорынға бағытталады, себебі сатып алушы кәсіпорын
факторингтік мәміле жасалғанынан бейхабар болады.
Факторингтік операциялар борышты талап ету құқықтарын қайтарып беру
шарттарына да байланысты регресс құқығымен және регресс құқығынсыз деп
жіктеледі. Дебиторлық қарызды талап ету құқығын қайтарып беру шарты бойынша
банк қарызгер кәсіпорын өз міндеттемелерін орындаудан бас тартқан жағдайда
кәсіпорынға борышты талап ету құқығын өзіне қайтарып береді. Яғни кәсіпорын
банктің қаражаттарын қайтарып беруі және жұмсалған шығындарды өтеп беруі
тиіс. Демек, несиелік тәуекелді сатушы кәсіпорын көтереді.
Егер факторингтік келісім жоғарыда аталған шарттарды қарастырмайтын болса,
онда банк дебиторлық қарызды өндіріп алуды толықтай өз мойнына алады және
кәсіпорынға бұл құқықты қайтарып бере алмайды. Сәйкесінше, несиелік
тәуекелді де банк өз мойнына алады.
Дебиторлық қарызды талап ету құқығын қайтарып беру шарттары қарастырылған
келісім жасау барысында кәсіпорын банкке сатылған қарыздық міндеттемелері
бойынша белгілі бір тәуекелді өз көтереді. Мұндай шарттар, әдетте,
кәсіпорын келешекте күмәнді дебиторлық міндеттемелер пайда болмасына
сенімді болған жағдайда немесе ол өзінің өнімін сатып алушы кәсіпорынның
төлем және несие қабілеттілігін жан-жақты зерттеп, оның сенімділігіне көзі
жеткен жағдайларда қарастырылады. Себебі кәсіпорын, мұндай жағдайларда
несиелік тәуекелдерді сақтандыру бойынша шығындар жұмсағанша, барлық
тәуекелді өз мойнына алғанды дұрыс көреді.
Факторингтік операциялар төлем мерзімдеріне қарай кәсіпорынды алдын-ала
несиелеу немесе белгілі бір мерзімде несиелеу шарттарын қарастырады. 17
Алдын-ала (аванстық) төлемдерді қарастыратын факторингтік операциялар
барысында банк кәсіпорынның дебиторлық қарызының 80%-ға дейінгі сомасын
алдын-ала төлеп қояды, ал қалған бөлігін банк қарызгер кәсіпорын өз
міндеттемелері бойынша алғашқы төлемдерді орындағаннан кейін төлейді.
Белгілі бір мерзімде несиелеу шарттары бойынша факторингтік компания
кәсіпорынға қажетті қаражаттарды белгілі бір уақыт өткеннен кейін нақты бір
күні оның шотына аударады. Банк кәсіпорынға дебиторлық қарыздың бүкіл
сомасын (міндеттемені өтеуге жұмсалған шығындарды шегеріп тастағандағы) бір
мезгілде жеткізіп береді.
Сонымен қатар, ашылмаған факторинг деген атаумен белгілі қаржыландыру
түрі де кездеседі. Ашылмаған факторинг – коммерциялық банкке немесе
факторингтік компанияға жүгінуге себеп болған жағдайларды тауарды сатушы
фирма жария еткісі келмеген жағдайларда қолданылатын факторинг түрі болып
табылады. Бұл жағдайда банк (фактор-фирма) өздерінің клиенттерінен (тауарды
сатушылардан) ақшалай талаптарды сатып алады және өз атынан және өз
қаражаттары есебінен есеп айырысады. Банк өз клиенттерінің дебиторлық шотын
жүргізеді, кәсіпорындардың қаржылық жағдайы туралы ақпарат жинайды және
коммерциялық (тауарды сату туралы) статистика жүргізеді.
Коммерциялық банктің (фактордың) және оның клиентінің мүдделерін барынша
қанағаттандыру факторингтің алуан түрлерін комбинациялау арқылы ғана жүзеге
асырылады. Қаржы агентінің (банктің немесе факторингтік компанияның)
қаржылық тәуекелдерін төмендету тұрғысынан регресс құқығын қарастыратын
факторинг түрі барынша тартымды болып табылады.
Факторингтік операциялар кәсіпорын мен банк арасында жасалатын келісім-
шарттың көмегімен реттеледі. Факторингтік қызмет көрсету туралы келісім-
шартты, әдетте, банктер мен кәсіпорындар бірнеше жылға (1 – 4 жыл) жасайды.
Жаңа дебиторлар немесе дебиторлық қарыздар пайда болған сайын,
міндеттемелер банкке сатылып, ал кәсіпорынның шоты кредиторлық қарыз шотына
ауыстырылады. Содан кейін кәсіпорын бұл қаражаттарды қажет кезінде алып,
қолдана алады. 18
Факторингтік келісім-шарт өз күшін келесі себептерге байланысты жоғалтуы
мүмкін:
келісім-шарттың қатысушыларының өзара келісімі бойынша;
жабдықтаушы кәсіпорынның немесе банктің тілектері бойынша;
жабдықтаушы немесе қарызгер кәсіпорынның нақты немесе болжамды төлем
қабілетсіздігі жағдайларында.
Факторингтік келісім-шартта қатысушылардың құқықтары мен міндеттері
қарастырылуы керек:
жабдықтаушы кәсіпорынға несиені беру барысы мен шарттары;
дебиторлық қарызды өтеп алу құқығының банкке берілуі және оны инкассациялау
тәртібі;
өзара талаптарды орындау тәртібі;
несиелік тәуекелдерді сақтандыру бойынша жұмыстар шеңберіндегі шығындардың
лимиті және т.с.с.
Факторингтік келісім-шарттың нақты жекелеген шарттарын банк жабдықтаушы
және қарызгер кәсіпорындардың нақты қаржылық тұрақтылығы мен төлем
қабілеттілігін жан-жақты талдау және бағалау нәтижесінде анықтайды.
Сонымен қатар, факторингтік келісім-шартта жабдықтаушы кәсіпорыннан
алынатын төлемнің мөлшері де анықталуы тиіс. Мұндай төлем екі құрамдас
бөліктен тұрады:
факторингтік қызмет көрсеткені үшін комиссиялық төлем – есеп жүргізу,
қаржылық тәуекелді сақтандыру, кәсіпорынның қарызгерлерінің төлем
қабілеттілігін бағалау және тағы басқа қызметтер үшін төлем. Бұл төлемнің
мөлшері жабдықтаушы кәсіпорынның жылдық капитал айналымынан пайыз ретінде
есептеледі. Оның нақты көлемі несиелік тәуекелдің деңгейіне, кәсіпорын
дебиторларының төлем қабілеттілігіне, кәсіпорынның өндірістік қызметінің
көлемі мен құрылымына байланысты болады. Комиссиялық төлемдер, әдетте,
аударылған дебиторлық шоттың 0,5-3,0% шеңберінде ауытқып отырады;
есептік операциялар үшін төлем. Мұндай төлемді банк немесе факторингтік
компания дебиторлық қарызды өтеуді өз мойнына алған күннен оны нақты
өндіріп алғанға дейінгі мерзім бойынша жабдықтаушы кәсіпорынға берілген
қаражаттар сомасынан ұстап қалады. Бұл пайыздың мөлшерлемесе, әдетте,
банктік қысқа мерзімді несиелер бойынша мөлшерлемелерден 2-4% жоғары болып
келеді. Бұл факторингтік операциялар бойынша несиелік тәуекелдің жоғары
болатындығымен түсіндіріледі. 19
ІІ. ФАКТОРИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Факторингтік операцияларды ұйымдастыру және талдау
Факторингтік операциялар қазіргі таңда қаржыландыру құралы ретінде
кәсіпорындар қызметінде кең қолданылып келеді. Факторинг кәсіпорындар қаржы
ресурстарының жетіспеушілігінен қиындықтарға жолыққан жағдайда тиімді
қаражат көзі қызметін атқарады. Кәсіпорын факторингтік компаниядан (немесе
банктің факторингтік қызмет көрсетуші бөлімшесінен) несиеге қаражаттар
алғанмен, оны қайтарып берудің қажеті жоқ – мұны өнімді сатып алушы тұлға
(дебитор, борышкер) қайтарады.
Факторингтік операцияларды ұйымдастыру механизмі түсінікті түрде 1 суретте
көрсетілген. 6
Суреттегі сызбаға қарап отырып, факторингтің келесідей тәртіп бойынша
жүзеге асырылатынын байқауға болады. Факторингтік компания немесе банктің
факторингтік бөлімшесі шаруашылық жүргізуші субъектіден өнімді сатып
алушының дебиторлық қарызын өндіріп алу құқығын алады және 2-3 күннің
ішінде шаруашылық жүргізуші субъектіге төлем құжаттарын ұсынған кездегі
тиелген өнім үшін қаражат сомасының 70-90%-ын аударады. Факторингтік
компания осы шоттар бойынша сатып алушыдан төлемді алғаннан кейін
кәсіпорынға комиссиялық сыйақылар мен пайыздарды шегеріп отырып, шоттар
сомасының қалған 30-10%-ын аударады.
Факторингтің құны екі элементтен қалыптасады:
комиссиялық төлемдер (көрсетілген қызмет үшін шот-фактуралардың сомасынан
пайыздық төлемдер);
дебиторлық қарызды мезгілінен бұрын төлегені (аванстық төлем) үшін пайыздық
төлемдер.
Дебиторлық қарыз бойынша қызмет көрсеткені және тәуекелді өз мойнына алғаны
үшін факторингтік компания дебиторлық қарыздың номиналдық құнынан 1-4%
мөлшерінде комиссиялық төлем алып отырады. Комиссиялық төлемнің шамасы
дебиторлық қарыз бойынша жекелеген шоттардың көлеміне, олардың сапасына
байланысты анықталады. Факторингтік компанияға сатылған дебиторлық қарыз
белгілі бір кезең ішінде инкассацияланатындықтан, кәсіпорын сатылған
міндеттемелер үшін қаражаттарды алдын-ала алуға құқығы бар. Сол себепті
алын-ала алынған сомаға (аванстық төлемге) кәсіпорын белгілі бір пайыз
төлейді.
Аванстық төлем дебиторлық қарыз бойнша қызмет көрсету мен тәуекелмен
қосылып, факторингтік компанияның несиелік қызметінің құрамдас бөлігі болып
табылады. Аталған қосымша қызметі үшін кәсіпорын компенсациялық төлем талап
етеді. Егер дебиторлық қарыздың жалпы сомасы 1000 мың теңге, ал
факторингтік компания белгілеге комиссиялық сыйақысы 2% болса, онда
факторингтік компания кәсіпорынды 980 мың теңгеге несиелейді. Егер
кәсіпорын осы соманы барлық дебиторлық шоттар инкассацияланғанға дейін
қолданғысы келсе, онда ол белгілі бір пайыз, (айталық, айына 1,5%) төлеп
отырады. Егер кәсіпорын авнстық төлемді қажет етсе, ал дебиторлық шоттарды
инкассациялаудың орташа мерзімі 1 тең болса, онда пайыздық төлемдер бойынша
шығындар шамамен 0,15×980, немесе 14,7 мың теңге болады.
Осылайша, факторинг бойынша жалпы шығындар факторингтік компанияның
комиссиялық сыйақысынан және кәсіпорынның дебиторлық қарызды
инкассациялағанға дейінгі алған қаражаттары үшін пайыздардан құралады. Егер
кәсіпорын дебиторлық қарыздың бүкіл сомасы инкассацияланғанға дейін өзінің
есеп шотына ешқандай қаражат аудармаса, онда, сәйкесінше, ол факторингтік
компанияға ешқандай пайыздар төлемейді. Сонымен қатар, егер кәсіпорын
дебиторлық қарыз толық инкассацияланғаннан кейін қаражаттарды талап
етпейтін болса, онда ол, сәйкесінше, факторингтік компаниядан осы
қаражаттарды уақытша пайдаланғаны үшін пайыздар алып отырады. 19
Дебиторлық қарызды инкассациялау мүмкіндігі, яғни өтелмеген қарыздық
талаптар мен шот-фактуралар бойынша ақша қаражаттарын алу, ең алдымен,
шағын және орта бизнес субъектілері үшін тиімді. Өйткені өтімді активтердің
уақытша жетіспеушілігі және дебиторлардың төлем қабілетсіздігі салдарынан
қажетті көлемдегі табысқа қол жеткізе алмау мәселелері көкейтесті болып
табылады. Кәсіпорынның жаңадан ашылып, өндірістік қызметінің бастапқы
кезеңдеріндегі факторингтің тиімділігін тілмен айтып жеткізу қиын.
Факторингтік операцияларға қандай жағдайларды иек артқан дұрыс? Факторинг
ақша қаражаттарын дереу алудың тиімділігі олардың мерзімі келгенде
алынуының тиімділігінен артық болған жағдайда тиімді. Әдетте бұл келесі
жағдайларда болады:
кәсіпорын қаражаттарды есептік пайыздан жәненемесе факторингтің құнынан
асатындай деңгейде рентабельді қолдануға мүмкіндігі болған жағдайда. Мұндай
салыстыруды ақшаның уақытша құнын ескере отырып жүргізу керек. Тек
факторинг арқылы тартылған қаражаттарды қолданудың рентабельділігі
факторингтің құнынан нақты асатын жағдайда ғана факторингтің операцияларды
қолдану керек;
инфляцияның әсерінен болатын зияндар факторинг бойынша шығындардан асып
кететін қауіп болған жағдайда. Факторингтік шығындардың мөлшерлемесін
инфляцияның болжамды деңгейімен салыстыру қажет (пайыз бойынша). Егер
инфляция деңгейі жоғары болса, онда төлемнің келісімді мерзімін күтудің
ешқандай мәні жоқ. Банктер де, өз кезегінде, инфляцияны ескере отырып,
өздерінің оң нәтижелі табыстылығы туралы әрекет жасайды. 20
Факторингтік операцияларды талдауды банктің активті операцияларының
құрылымындағы олардың үлесін анықтаудан бастаған дұрыс. Бұл операциялар
жоғары табысты операциялардың түріне жатады: олардың мөлшерлемелері қарыз
алушыларға беретін несиелердің пайыздық мөлшерлемелерімен салыстырғанда
бірнеше пайыздық пунктке жоғары болады. Сол себепті мемлекеттегі қолайлы
экономикалық жағдайларда мұндай операциялардың дамуы коммерциялық
банктердің қызметіндегі қолайлы әрі тиімді фактор болып табылады.
Факторингтік операциялардың дамуының жалпы тенденциясын және олардың
табыстылығын бағалау үшін талдау ұзақ мерзімді негізде және жүйелі түрде
жүргізілуі тиіс.
Талдаудың келесі кезеңі факторингтік операцияларды құрылымдық талдау болып
табылады. Ең алдымен, аталған операциялар бойынша субъектілердің
(клиенттердің) салалық құрылымын талдау керек. Мұндай талдау тәуекелдерді
диверсификациялауға мүмкіндік береді. Халықаралық практикада қазіргі
экономикалық жағдайдың өзінде кәсіпорындарды қаржыландыру төлемсіздік
тәуекелінің өсуінсіз ақ жүргізіле беретін салаларды атап кетуге болады.
Мысалға, тамақ өнеркәсібі саласындағы, сондай-ақ туристік, жарнамалық және
т.б. қызметтер көрсететін компаниялар қазіргі кезде төлем қабілетсіздігімен
сипаттала бермейді. Дегенмен де, банктер үшін барлық салалар бойынша
тәуекелдерді диверсификациялау міндетті болып табылады.
Салалық құрылымнан басқа аймақтар мен мерзімдері бойынша операцияларды
қарастыру қажет болады. Аймақтар бойынша талдау өзінің қызметін кеңейтудің
және жаңа клиенттерді тартудың потенциалды мүмкіндіктерін банк қалай
пайдаланып жатқанын анықтауға мүмкіндік береді. Факторингтік операциялар
ұзақ мерзімді ресурстардың есебінен қаржыландырылатынын ескерсек, онда
мұндай қызмет түрі бойынша факторингтік келісімдердің мерзімдері бойынша
талдау жұмыстарын жүргізу де маңызды болып табылады. Мұндай талдау
факторингтік операциялардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерімен
қамтамасыз етілгендігін анықтау үшін қажет.
Факторингтік қызметті талдау барысында бұл операциялардың табыстылығын
талдаудың маңызы өте үлкен. Осыған байланысты факторингтік операциялар
бойынша табысты шоттар жан-жақты талдауға алынады. Әрбір мәміле бойынша
талдау жұмыстары тереңінен жүргізілуі тиіс. Аталған операциялар жоғары
тәуекелді активті операциялардың қатарына жататындықтан, онда осы орайда
өнімді сатып алушылардың шот фактураларды уақытында төлеу деңгейіне басты
назар аудару қажет. Талданатын операциялардың әрбірі бойынша төлемдердің
құрылымын қарастыру, мерзімі ұзартылған қарыздардың үлесін анықтау және
оларды мерзімі бойынша талдау қажет. Мұндай талдау факторингтік
операциялардың әрі қарай даму перспективаларын бағалауға мүмкіндік береді.
Табыстылық деңгейін талдау барысында факторинг бойынша комиссиялық
сыйақылардың құрылымын талдау және қаржыландыру бойынша шығындарды алынған
табыстармен салыстыру қажет.
Қалыптасқан халықаралық тәжірибеге сәйкес факторингтік қызмет көрсеткені
үшін сыйақының құрылымында мынадай үш компонентті бөліп көрсетуге болады:
құжаттарды өңдегені үшін тіркеулі төлем;
жабдықтаушының (клиенттің) айналымынан тіркеулі пайыз (комиссия). Бұл
компоненттің үлкен бөлігі банктің көрсетіп отырған қызметі үшін төлем болып
табылады, атап айтар болсақ: қаржыландыру төлемінің уақтылы жүргізілуін
бақылау; дебиторлардың тауарларды уақтылы төлеуін бақылау; төлемдерді
кешіктірген жағдайда дебиторлармен жұмыс жасау; дебиторлық қарыздың қазіргі
жағдайын бухгалтерлік есепке алу және жабдықтаушыға тиісті есеп беру.
Оған қоса, мұнда банктің өз мойнына алған тәуекелі үшін сыйақы қосылады:
тауарларды уақтылы төлемеу тәуекелі (өтімділік тәуекелі); дебиторлардың
төлем қабілетсізідігі тәуекелі (несиелік тәуекел); несиелік ресурстардың
құнының күрт өзгеріп кету тәуекелі (пайыздық тәуекел).
Әлемдегі көптеген факторингтік компанияларда және банктерде факторингтік
комиссиялық сыйақының аталған компоненті сатып алушылардың санына, сатылым
айналымына, жиілігіне, тауарлық нарықтың ерекшеліктеріне қарай 0,5-5,0%
шеңберінде ауытқып отырады;
жабдықтаушыны қаржыландыруға қажетті несиелік ресурстардың құны. 21
Клиенттерді дұрыс таңдай білсе және төлем талаптары бойынша дебиторлармен
қажетті көлемде жұмыс істей білсе, факторинг банктер үшін жоғары табысты
операция болып табылады.
2.2. Қазақстандық банктердің факторингтік операцияларын талдау
және бағалау
Жоғарыда біз несие ұйымдары қаржылық қызмет көрсетудің факторингтік түрін
практика жүзінде асырудың заңнамалық қарапайымдылығымен қоса оны жүзеге
асыру үшін қарамағында жеткілікті көлемде ресурстардың және клиенттік
базасының болуынан да ұтыс табатыны қарастырған болатынбыз. Сонымен қатар,
Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің қазіргі даму кезеңін және ТМД
елдеріндегі орнын ескере отырып, олар аталған қызмет түрін көрсете отырып,
тек өздері ғана коммерциялық тұрғыдан табыс тауып қана қоймай, сонымен
қатар экономикамыздың нақты секторындағы кәсіпорындардың айналым
қаражаттарын қаржыландыру мәселесін шешіп беруге, сол арқылы олардың
экономикалық дамуына жағдай жасай алатындай қабілетіне кепілдік беруге
болады.
Қазіргі кездегі Қазақстанның банк жүйесі өздерінің клиенттеріне кешенді
қызмет түрлерін көрсетумен айналысып келеді. Алайда, факторингтік
операциялар арқылы несиелеу бүгінгі коммерциялық банктер арасында өзінің
қажетті қолданысын және дамуын таппай отыр десек артық айтқандық бола
қоймас. Оған дәлел ретінде қазіргі қазақстандық коммерциялық банктердің
арасында факторингтік қызмет көрсетумен айналысатын банктердің саусақпен
санарлық екенін атап кетуге болады.
Осы орайда, қазіргі таңда факторингтік операцияларды жүзеге асырумен
белсенді түрде (қазіргі факторингтік нарықтың жағдайын ескере отырып осылай
деп айтуға болатын секілді) жүргізіп отырған еліміздің танымал коммерциялық
банктерінің қызметіне қысқаша талдау жүргізе кетелік. Мұндай банктердің
қатарына Банк ТұранӘлем, Банк ЦентрКредит және АТФБанк секілді
банктерді жатқызуға болады. Енді аталған банктердің қызметіне қысқаша және
факторингтік қызметтеріне барынша толығырақ тоқтала кетелік.
ТұранӘлем Банк АҚ Қазақстандағы ең жетекші банктердің бірі
республикамыздағы қаржылық лизингті дамытудың қажеттіліктерін ескере отырып
2000 жылы еншілес БТА Лизинг АҚ компаниясын құрған болатын. Компания
қазіргі кезде қаржы нарығында табысты қызмет көрсетуде және өзін сенімді
әрі кәсіпқой әріптес ретінде дәлелдеп берді.
2005 жылдың 31наурызында Жапонияның ORIX корпорациясы, халықаралық қаржы
корпорациясы (IFC) және ORIX Лизинг Пакистан корпорациясы БТА Лизинг
АҚ акцияларын сатып алу туралы келісімге қол қойды. 2005жылдыың 1
қарашасында БТА Лизинг АҚ Акционерлердің жалпы жиналысында компанияның
атауын өзгерту туралы шешім қабылданды. Компания атауына ORIX тобы
қосылып, қазіргі кезде компания БТА ORIX Лизинг деп аталады. 2005 жылдың
28 қазанында компанияның атауы ресми түрде бекітілді.
Қазіргі кезде компания меншікті капиталының көлемі бойынша Қазақстандағы ең
ірі лизингтік компаниялардың бірі және Еуропа қайта құру және даму банкінен
несие желісін алған және банктік кепілдемесіз ұзақ мерзімді несие тартқан
жалғыз компания болып табылады. Бұл, өз кезегінде, БТА ORIX Лизинг АҚ
компаниясына деген жоғары сенімді көрсететіні белгілі. БТА ORIX Лизинг
компаниясы бүгінде экономиканың келесідей салаларында белсенді жұмыс
атқарады және мұндағы өзінің қызметін ұлғайта бермек: көлік саласы;
құрылыс; ауыл шаруашылығы; медицина; тамақ өнеркәсібі; машина құрылысы;
химия өнеркәсібі; өңдеу өнеркәсібі. Компанияның қызметі ұзақ мерзімді қарым-
қатынастарды орнатуға және дамытуға бағытталған. БТА ORIX Лизинг
компаниясының экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындарға ұсынатын
факторингтік қызметінің негізгі шарттары мынадай (5 кесте). 22
1 кесте – БТА ORIX Лизинг АҚ факторингтік қызметінің негізгі шарттары
Факторингтік 90 күнге дейін
қаржыландыру мерзімі
Жобаның ең төменгі 50000 $
сомасы
Мөлшерлеме 1) жылдық 15% - 17%; 2) жылдық 18 % - 25%.
Жыл ішіде ағымды сұраныс бар соманы игерудің
жалпы сомасына, қаржы агентімен қатынастардың
ұзақтығына (мin 0,5 жыл) және қатынастардың
динамикасына (1,5 еселік өсім), сондай-ақ
кепілдендірілген жиілікке, болашақтағы
айналымдардың жиілігіне қарай комиссия
сыйақыларының мөлшерлемесі қаржыландыру
сомасынан күніне 0,0388% мөлшерінде орнатылуы
мүмкін, ал жекелеген жағдайларда бұдан да төмен
болады.
Факторинг алушыға Қаржыландыру сомасынан 80%-дан 85%-ға дейін
аванстық төлем
Ақпарат көзі: www.bta.kz
Қаржыландырудың шарттары келесідей:
тауарларды төлем мерзімін кейінге қалдыру негізінде жеткізіп беру;
жеткізілген тауарлар (қызметтер) бойынша талап ету құқығын БТА ORIX
Лизинг компаниясына беру;
тауарды жеткізіп берген соң бірден мерзімінен ерте төлемді жүзеге асыру
(жеткізілген тауардың 80% көлемінде);
жеткізілген тауарды сатып алушының төлеуі;
БТА ORIX Лизинг компаниясының комиссиясын шегеріп жеткізілімнің қалған
сомасын (20%) тастағандағы төлеу.
Қаржыландырудың сипаттары:
бір жолғы мәміле;
транштық мәміле (жеткізілімнің, төлемнің нақты графиктері орнатылған);
қаржыландыру сомасынан күніне 0,0416-0,0555% мөлшерлеме;
жыл ішінде қаржыландыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz