Жұлдыз атауы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Ш. Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау Мемлекеттік Университеті

Физика және П. О. Ә. кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: «Шоқжұлдыздар-аспандағы аймақтар»

Орындаған : Омарханова А. С .

Ғылыми жетекші : Мұхамедрахимова Ғ. И .

Көкшетау-2007 ж.

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

Шоқжұлдыздар туралы астрономиялық аңыздар . . . 5

Жұлдыздардың атаулары . . . 4

Жұлдыздардың қасиеттері . . . 10

Жұлдызды аспанмен танысу . . . 13

Темірқазық маңындағы шоқжұлдыздар . . . 15

Күзгі аспан шоқжұлдыздар . . . 19

Қысқы аспан шоқжұлдыздары . . . 29

Көктемгі аспан шоқжұлдыздары . . . 36

Қорытынды . . . 45

Қолданылған әдебиеттер . . . 46

Кіріспе

Айсыз ашық түні аспаннан сан жетпес Жұлдыздар жымыңдап, адамның көңілін өздеріне еріксіз аударады. Шынында да, жер бетінің кез келген орнынан бір мезетте аспан күмбезінен құралсыз көзбен үш мыңға тарта Жұлдызды көруге болады. Оларды танып-білмек үшін адамдар өте ерте талпынды.

Өте ерте заманнан-ақ аспандағы жұлдыздарға, олардың қайсыбір топтарына ат қойып, оларды тани білген. Қайсыбірде жұлдыздар белгілі бір пішін құрып, бір затты не жануарды елестетсе, қайсыбір шоқжұлдыздың атауында ата - бабаларымыздың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, ғарыштанулық және діни түсініктері елес береді. Оларды есте сақтау үшін аспан ертегі аңыздары ойлап шығарылды. Астрономия тарихын зерттеуіш орыс Д. О. Святский өз еңбектерінде дала қазақтарының Темірқазіық пен оның маңындағы бірнеше 1-сурет жұлдыздарды аспан қазығы арқандалған жылқы ретінде бейнелейтінін жазған.

Түркі елінің көпшілігінде шөміш тәріздес пішін құрайтын жеті жұлдыз Жетіқарақшы немесе Жетіген, моңғолдарда жеті құдай (Дархан Бурхан), башқұрттарда Жеті қыз, эстондарда Арба, сібірліктерде Бұғы, ал Ежелгі гректерде Аю ретінде танылған да, сол мағынаға сәкес әр елдің өзіне тән аңыздары сақталған. Осы жеті жұлдыздың аспанда болуын қазақтар жеті ұрының қуғыншылардан қашып, Көкті паналауымен түсіндірсе, Ежелгі гректерде аюды аңшыдан Зевс құдайы арашалап аспанға шығарады. Сол сияқты қазақтын Үркерін (алты батыр мен бір қыз немесе бір топ кептер) деп атаған. Уақыт өте келе жұлдыз атаулары ескіріп, оның орнына жаңа атаулар пайда болып отырған. Мысалы, өте ертеде Алтай түркілері және моңғолдар Орион шоқжұлдызын Үш мыйғақ (бұғы), Гурбан марал (Үш марал) десе, кейініректе оларды Үш Құс, Үш арқар, Садақтын үш оғы деп атаған. Ал оның қазақ халқының Үшарқар-Таразы деп еншілеуінде сол көне түркі әрі парсы атауы елес береді . . .

Жұлдыздардың өзара орналасуын жан-жануарларға немесе басқа нәрселерге ұқсатып топтастырып, оларға шоқжұлдыз атауларын берген. Мысалы, Геркулес пішіні бір тізесін бүккен адамға, Торпақ (көне түркі тіліңде Үді) - бұқаның мүйізіне, Аққу мен Бүркіт - қанатын жая салып ұшкан құстарға ұқсайды. Сондай-ақ Қарақұрт, Жылан, Сужылан т. б. шоқжұлдыздарының атаулары олардың бейнелерінің өздері аттас жәндіктерге айна-қатесіз ұқсауынан туындаған. Сонымен қатар, қайсыбір шоқжұлдыз атауларының мағыналық мәні де бар. Мысалы, Таразы (Өлкі) шоқжұлдызының атауы күзгі күн мен түннің теңелуі кезінде Күннің осы шоқ Жұлдызда (осыдан 2000 жыл бұрын) орналасуынан туған. Сондай-ақ шоқжұлдыз атаулары қатарында аңыздарда кездесетін кейіпкерлер мен жануарлар да баршылық. Мысалы, Персей, Қауыс-Мерген (Жак), Айдаһар, Кентавр т. б.

Шоқжұлдыздар туралы астрономиялық аңыздар

Астрономиялық аңыздар - аспан денелерінің (жұлдыздар, планеталар) кейбір ерекше қасиеттері мен таңғажайып көріністерін бейнелейтін халық аңыздары. Қазақ аңыздарына тән ерекше құнды қасиет - шынайы аспан көріністерін поэзиялық түрде бейнелеу. Бұл аңыздардың басым көпшілігі - діни нанымдардан аулақ нағыз халық шығармалары. Шөбі шүйгін шұрайлы жер іздеп ен даланы сыпыра көшкен халық, көктегі самсыған шырақтардын ішінен батырларды, мергендерді, қарақшыларды, сұлу бикештерді, сәйгүлік аттарды тауып, қиялмен қиыстырып сюжет ойлап, оларды аңыздарға арқау еткен. Аспанның солтүстік жартысында жұлдыздардың тәуіліктік көрінерлік қозғалысы жетіқарақшы аңызына арқау болды. темірқазық қозғалмайтын полярлық жұлдыз. Құрамындағы жұлдыздардың кейбіреулері шұбатылған арқан тәрізді, ал екіншілері арқандаулы атқа ұқсас. Кіші Аю шоқжұлдызы Темірқазықты үнемі айнала қозғалады. бұлардын сыртын ала арқандаулы ататрды торуылдап, жетіқарақшыны айналады. Горизонттан төмен түспей түні бойы айналып жүретін бұл жеті жұлдыздың қозғалысы, күндіз тасаланып, түнімен ұйықтамай, қолайлы сәтті күтетін ұрының әрекетіне ұқсайды. Аңыз желісі бойынша Жетіқарақшы - Қырық қарақшының (сол маңындағы майда жұлдыздар) барлаушысы. Олар Айдасон (Капелла) мен Ағласон (Вега) деген батырлардың аттарын (Ақбозат (Коукаб) пен Көкбозат (Фекда) ) қолға түсіріп алмақшы. Шынында да Вега мен Капелла - аспанның солтүстік жарты шарындағы бірден көзге түсетін батырларға лайық жарық жұлдыздар. Жетіқарақшының топ басшысы Қыранқарақшы (Мицар) Үркердің қызы Үлпілдекті (Алькор) мінгестіріп алған. Үркер Жетіқарақшыдан үнемі қашып жүреді. Өйткені, егер Жетіқарақшы Ақбозат пен Көкбозатты ұстап мінсе, Үркердің Сұлусарысын (Альдебаран) ұрламақшы. Бұл аңыздан көшпелі ел - тұрмысының сарыны байқалады.

Ежелден белгілі аңыз бойынша Таразы шоқжұлдызының қаз - қатар орналасқан үш жұлдызы - Орион деген атақты мергеннің белбеуі. Оның белбеуінде қанжары тұр. Мерген қарсы алдындағы тағы бұқаға шоқпарын сілтейді. Қазақ аңызында Орион белбеуі - тізіле қашқан үш арқарды, қанжар - көгалдай мергеннің оқтаулы мылтығын, Орион маңындағы басты жұлдыздар (Ригель) - Көгалдай мергеннің көкшақпғын, Бетельгейзе - мерген мылтығынан ұшып шыққан оғын бейнелейді. Ғылыми деректерде Ригель - көк түсті ыстық жұлдыз, Бетелгейзе салқындау қызғылт жұлдыз. Бұл аңыздын құндылығы - Орион маңындағы шашыранды тұмандық делінетін өте маңызды космсостық объектіні мерген мылтығының аузынан шыққан түтін ретінде қарастырады. Халық арасынан шыққан көргендер қарусыз көзге шалынбайтын түтін тәрізді тұмандықты байқап аңызға қосқан. Үркер жайындағы аңызда үйірі қысырақ түрінде бейнеленген. Үркер қырық күн шілдеде «жерге түсіп», көкте көрінбей қалады. Сол кездегі күн күркіреуі, үйірін іздеп, көкте кісінеп шапқылаған «Көкайғырдың» дүрсілі ретінен баяндалады.

Жұлдыздардың атаулары

Шоқжұлдыздардың астрономияда осы күндері қолданып жүрген атауларының 48-і өте ертеден, ежелгі Египет (Мысыр), Вавилон және Грекия замандарынан белгілі. Ежелгі грек астрономдары Гиппарх (б. д. д. 180 не 190-125 жж. ), Птолемей (90-160 жж. ) шоқжұлдыз атауларын бір жүйеге келтіріп, олардағы жұлдыздардың алғашқы тізімдерін, суреттемесін жасаған. Бірақ ол тізімде Жер шарының солтүстік жарты шарында орналасқан елді мекендердің аспанында көрінетін шоқжұлдыздар ғана қамтылған. Ал аспанның қалған бөліктерінің жұлдыздарын саяхатшылар XVI-XVIII ғасырларда оңтүстікке шеккен сапарларында шоқжұлдыздарға топтастырып, картаға түсірген.

Аспанда барлығы 88 шоқжұлдыз белгіленген. Шоқжұлдыз шекаралары Халықаралық астрономия одағының (ХАО) арнаулы қаулысы бойынша бекітілген, бірақ олардың ешқандай физикалық мағынасы жоқ. Шоқжұлдыздардың 31-і аспанның солтүстік жарты шарында, 48-і оңтүстік жарты шарында, ал қалған 9-ы аспан экваторының бойында екі жарты шарға да ортақ орналасқан.

1603 ж. Иоган Байер Жұлдыз карталары мен ғылыми әдебиеттерде әр шоқ Жұлдыздағы жарық Жұлдыздарды грек алфавитінің әріптерімен таңбалауды ұсынды. Әдетте, ең жарық Жұлдыз α әрпімен, одан сәл солғындау Жұлдыздар реті бойынша грек алфавитінің келесі (грек алфавиті 4-кестеде келтірілген) әріптерімен белгіленді. Халықаралық деңгейде шоқжұлдыз атаулары латын тілінде қолданылады. Ұлт тілдерінде олар латын тілінен тікелей аударылып қолданылады. Мысалы, бізге қазақ, халық астрономиясынан жақсы таныс Жетіқарақшының астрономиялық аталуы Үлкен Аю (латынша Ursa Major, қысқаша UМа) . Сол сияқты Үшарқар -Таразы - Орион (Оrі), Қамбар - Арыстан (Leo), Қарақұрт-Кассиопея (Саs) деп аталады.

Ал енді Жұлдыздарды Орталық Азия халықтары және оның ішінде қазақтың қалай атайтынын қарастырайық. Жетіқарақшының қос Жұлдызы (оның "құйрығындағы" екінші жұлдыз) Жігіт пен Қыз, Қыранқарақшы немесе Жекебатыр мен Үлпілдек деп бірнеше түрде аталған. Олардың халықаралық астрономиялық атауы Мизар және әл-Күр (Алькор) . Ал арабтардың халық астрономиясында Мизарды "ат", әл-Күрді "салт атты" десе, үнділерде "кемпір" мен "бала" деп атайды. Аспанның солтүстік полюсі маңындағы Полюс Жұлдызын ежелгі түркілер мен моңғолдар Темірқазық, Алтынқазық деп атаған. Демек, бұл жүлдыздың осылайша аталуы оның аспанда тапжылмай тұруына әрі басқа Жұлдыздар осы аспан қазығына - дүние тірегіне байланып қойғандай шыр айналады деген ұғымнан шыққан.

Жарық Жұлдыздардың көпшілігінің ежелден келе жатқан өзіндік атаулары әдетте жұлдыздардың өзінің (мысалы, Сириус - "жарқырауық, Альдебаран - "із басушы") немесе шоқ Жұлдыз бейнелеленетін зат бөліктері мен жануарлар мүшелерінің атауымен байланыстырылады. Мысалы, Жетіқарақшының, жеті жұлдызының төртеуі Хорезмдік ұлы астроном Бируни (1030 жылы) "Канон Масуди" еңбегінде аю денесіне қатысты: Мерак (β) − "қарын", Фахз (γ) - "сан, бөксе", Маграз (δ) - "құйрық, Мизар (ζ) - "ортасы" деген мағынада таңбаланған. Бируни өзіне шамамен мың жыл бұрын өмір сүрген Птолемейдің жүйелеген Жұлдыз атауларын араб тіліне аударып, сәл ғана өзгерткен. Кейініректе, астрономия ғылымы Еуропа елдеріне тараған кезде Орта Азия ұлы астрономдардың еңбектері арабшадан латын тіліне аударылыды. Бірақ жұлдыз атаулары сол араб тілінде қалып, латыншаға транскрипциялағанда үлкен өзгеріске ұшырады. Қазіргі кезде қолданылып жүрген 300-ге тарта Жұлдыздың атауларының 15%-і грек, 5%-і латын, 80%-і араб тілінде айтылады.

Жұлдыздардың қасиеттері

Түнгі аспанға қарағанымызда Жұлдыздардың жарықтылықтары әр түрлі екендігін аңғарамыз. Сириус, Арктур және Веға жарқырап көзге бірден түссе, Алькордың көмескі Жұлдыз байқаймыз. Жұлдыздардың көзге көрінерлік жарықтылығын өрнектеу үшін астрономдар көрінерлік жұлдыздың шама ұғымды пайдаланалы. Мұны алғаш ежелгі грек астрономы енгізген. Ол аспандағы көзге көрінетін Жұлдыздарды алты топқа бөліп, ең жарық Жұлдыздарды бірінші Жұлдыздық шамаға, ал ең көмескілерін алтыншы Жұлдыздық шамаға тағайындады.

XIX ғасырдың ортасында ағылшын астрономы Норман Погсон жұлдыздық шамасның осы заманғы шкаласын ұсынды. Бұл шкалада 5 Жұлдыздық шама (ж. ш. ) Жұлдыз жарықтылығының 100 есе өзгеруін көрсетеді. Бір жұлдыздық шама айырмашылығы Жұлдыз жарықтылығының ~ 2, 512 есе өзгеруіне сәйкес болады.

Астрономияда жұлдыз жалтырлығы (жылтырауы) деген ұғым қолданылады. Ол Жұлдыздың одан келетін сәулеге перпендикуляр орналасқан бірлік ауданды жарықтандыратын жарық мөлшерін береді.

Жарық өлшегіш аспап - фотометрді пайдаланып жүргізілген өте дәл өлшеулер Жұлдыз жалтырлығының әрқилы болатындығын көрсетті. Сондықтан кейбір Жұлдыздардың жалтырлығы жұлдыздық шама бойынша бөлшек және теріс мәндермен де өрнектеледі.

Аспандағы ең жарық жұлдыз Сүмбіленің (Сириус) көрінерлік жұлдыздық шамасы m = −1, 58; Күннің жұлдыздық шамасы m = -26, 6; толған Айдың жұлдыздық шама m = −12, 7.

Бір жұлдыздың жалтырлығы жоғары, ал екінші біреуінің төмен болуы жұлдыздың шын мәніндегі жарықтылығы туралы мәлімет бере алмайды. Себебі жарық Жұлдыздың бізге жақын орналасуы көрінерлік жұлдыздық шамасы жоғары болуы мүмкін, бірақ тура осындай Жұлдыздың алысырақ, орналасуы себебінен жұлдыздық шамасы төмен болады.

1-кестеде кейбір жарық Жұлдыздардың атаулары, астрономиялық белгіленуі, орналасу орнының координаталары, көрінерлік және абсолют ж. ш. туралы. мәліметтер келтірілген.

1-кесте Жарық жұлдыздар тізімі

Жұлдыз атауы: Жұлдыз атауы

Қысқаша белгіле-нуі: Қысқаша белгіле-нуі

Көтерілуі, α: Көтерілуі, α

Еңістігі, δ: Еңістігі, δ

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: Көрінердік жұлдыздың шамасы, m

Абсолют жұлдызд-ық шама: Абсолют жұлдызд-ық шама

Жұлдыз атауы: Сириус

Қысқаша белгіле-нуі: а СМа

Көтерілуі, α: 6 сағ 45 мин

Еңістігі, δ: -1в"43'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: -1. 58

Абсолют жұлдызд-ық шама: +1, 41

Жұлдыз атауы: Артур

Қысқаша белгіле-нуі: а Воо

Көтерілуі, α: 14 сағ 16 мин

Еңістігі, δ: +19'11'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: -0, 05

Абсолют жұлдызд-ық шама: -0, 2

Жұлдыз атауы: Вега

Қысқаша белгіле-нуі: а Вуг

Көтерілуі, α: 18 сағ 37 мин

Еңістігі, δ: +38' 47'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: 0, 03

Абсолют жұлдызд-ық шама: +0, 5

Жұлдыз атауы: Капелла

Қысқаша белгіле-нуі: а Аиг

Көтерілуі, α: 5 сағ 17 мин

Еңістігі, δ: +46° 00'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: 0, 08

Абсолют жұлдызд-ық шама: -0, 6

Жұлдыз атауы: Ригедь

Қысқаша белгіле-нуі: Р Огі

Көтерілуі, α: 5 сағ 15 мин

Еңістігі, δ: -8- 12'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: 0, 12

Абсолют жұлдызд-ық шама: -7, 0

Жұлдыз атауы: Процион

Қысқаша белгіле-нуі: а СШ

Көтерілуі, α: 7 сағ ЗӨ мин

Еңістігі, δ: +5' 14'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: 0, 37

Абсолют жұлдызд-ық шама: +2. 65

Жұлдыз атауы: Бетельгейзе

Қысқаша белгіле-нуі: а Огі

Көтерілуі, α: 5 сағ 52 мин

Еңістігі, δ: +Г 24'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: 0, 42

Абсолют жұлдызд-ық шама: -6, 0

Жұлдыз атауы: Алътаир

Қысқаша белгіле-нуі: а Акі

Көтерілуі, α: 19сағ 51 мин

Еңістігі, δ: +8" 52'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: 0, 77

Абсолют жұлдызд-ық шама: +2, 3

Жұлдыз атауы: Алъдебаран

Қысқаша белгіле-нуі: а Таи

Көтерілуі, α: 4 сағ 36 мин

Еңістігі, δ: +16°31'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: 0, 85

Абсолют жұлдызд-ық шама: -0. 7

Жұлдыз атауы: Альголь

Қысқаша белгіле-нуі: Р Рег

Көтерілуі, α: 3 сағ 08 мин

Еңістігі, δ: +40' 57'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: 1, 12

Абсолют жұлдызд-ық шама: -0, 3

Жұлдыз атауы: Регул

Қысқаша белгіле-нуі: а Ьео

Көтерілуі, α: 10 сағ 08 мин

Еңістігі, δ: +11°58'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: 1, 35

Абсолют жұлдызд-ық шама: -0. 6

Жұлдыз атауы: Кастор

Қысқаша белгіле-нуі: а Сет

Көтерілуі, α: 7 сағ 35 мин

Еңістігі, δ: -26' 19'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: 1, 58

Абсолют жұлдызд-ық шама: +0. 85

Жұлдыз атауы: Темірқазық (Полюс жұлдызы)

Қысқаша белгіле-нуі: а ХІШ

Көтерілуі, α: 1 сағ 49 мин

Еңістігі, δ: +89°02'

Көрінердік жұлдыздың шамасы, m: 2, 02

Абсолют жұлдызд-ық шама: -4. 6

Жұлдызды аспанмен танысу

Аспанда орналасқан жұлдыздар мен шоқжұлдыздарды танып білуді кез келген бұлтсыз ашық түні атқаруға болады. Бақлау жасалатын орын, біріншіден, төңіректі шарлап қарауға ыңғайлы, барлық жағы ашық, екіншіден, көзге жарық түспейтін болуы керск. Әрине, солғын жұлдыздарды көру үшін аспанда Ай болмағаны дұрыс. Аспанмен танысу, ондағы шоқжұлдыздардың бейнелері мен жарық жұлдыздарды іздестіруде ешбір арнаулы аспаптар - дүрбі нсмссе телескоп қажет емес. Ең қажеттісі - аспан атласы немесе аспанның жылжымалы картасы. Бұл карталар аспан күмбезінін жазыктыққа көшірмесі (проециясы) ретінде жасалған. Мұнда жұлдыздардың орналасу орны астрономияда қолданылатын сфералық координаттар жүйесінің бірі - экваторлық координаттар көмегімен берілген. Олар - тура көтерілу (шарықтау) және - еңістік (ауысу) координаттары. Координаттары өзгермелі болғандықтан, бұл карталарда Күн жүйесінің денелері келтірілмейді. Олардың жыл сайынғы координаттары арнаулы астрономиялық күнтізбелерде және жылнамаларда жарияланып отырады. Жер өз осінен батыстан шығысқа қарай айналатындықтан, бізге аспан кері бағытта айналатын болып көрінеді. Жұлдыздардың шығыстан шығып батысқа батуы міне осы себептен. Астрономияда ыңғайлылық үшін қолданылатын аспан сферасы (күмбезі) деп аталатын жорамал сфераның айналу осі осы Жер осіне бағыттас. Оны шартты түрдс дуние осі деп атайды. Кеңістіктегі Жер осінің бағыты аспанның солтүстік жартышарында кездейсоқ едәуір жарық жұлдыз маңына бағытталған да, осы Поляр жұлдызының - Темірқазықтың айналысы көзге байқалмайды. Барлық жұлдыздар оған арқандалып қойылғандай оны айнала қозғалатын болып көрінуі де сондықтан. Жердің өз осінен айналу мерзімі Күн тәулігінен 4 минуттей қысқа болғандықтан, әр тәулік сайын жұлдыздар өз орындарына осыншама уақытқа ерте келіп, аспанның белгілі бір уақыттағы көрінісі баяу өзгеріп отырады. Ал бір жыл өтісімен жұлдызды аспан толық бір айналысты артық атқарып, бастапқы орындарына келеді. Осы себептен жылдың әр мезгілінің өзіне тән шоқжұлдыздары бар деп айтуға болады. Сондықтан да біз жұлдызды аспанды шартты түрде жыл маусымдарының кешкі кездегі көрінісіне байланысты күзгі, қысқы т. с. с. аспан деп бөліп қарастырамыз. Сонымен қатар бақылаушы шар пішінді Жер бетінде белгілі бір ендікте орналасқандықтан, дүние полюсі көкжиекке қатысты әртүрлі биіктікте көрінеді. Ол биіктік сол орынның географиялық ендігіне тең. Дүние кіндігіне (полюсіне) таяу жұлдыздар өздерінің тәуліктік қозғалысында өне бойы көкжиек үстінде болады. Оларды батпайтын жұлдыздар деп атаймыз. Біз алдымен осы батпайтын, яғни Темірқазық маңындағы шоқжұлдыздармен танысамыз. Содан соң жыл маусымдарының басында кешкі уақытта көрінетін шоқжұлдыздарды сол кезеңде олардың көкжиекке қатысты аспанның қай тұстарында орналасатынын көрсете отырып қарастырамыз. Әңгіме болып отырған кезендердегі аспанның көріністері жеке суреттерде бейнеленген. Ыңғайлылық үшін аспан шығыс, төбе (зенит) және батыс нүктелер арқылы екіге бөлініп, аспанның солтүстік және оңтүстік тұстары суреттерде бөлек келтірілгсн. Бұл суреттер жергілікті уақыт бойынша кешкі сағат сегізге сәйкес те, қысқы уақыт бойынша кешкі тоғыз, жазғы уақыт бойынша он кезіндегі көріністі бейнелсйді. Бұл суреттерде шоқжұлдыз атаулары сандармен белгіленген де, ал жарық жұлдыздардың атаулары келтірілген. Түнгі аспанмен танысқанда осы суреттерде бейнеленген көкжиек тұстарын аспан тұстарына сәйкес дұрыс бағыттап орналастырып, олардағы шоқжұлдыздарды аспаннан іздестіргенде суретте көрсетілген жақтан қарастыру қажет.