Құстардың экологиялық топтары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым Министрлігі
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жаратылыстану-педагогикалық факультеті
Биология және ОӘ кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Құстардың мінез-құлықтары

Орындаған: 5В011300 - Биология
мамандығының 3 курс
студенті Хайролдо А.
Тексерген: Биология және ОӘ кафедрасының
оқытушысы
Өнерхан Г.

Көкшетау 2013
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I Құстардың экологиялық топтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Құстардың
көбеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..12
1.2 Құстардың ұя
салуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..14
1.3 Құстар тіршілігінің жыл маусымдық циклы және ұшып
кетуі ... ... ...17
1.4 Көбеюге
дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..17
1.5 Қысқа
дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..19
1.6
Құсойнақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...26

Кіріспе

Құстар (лат. Aves)– омыртқалы жануарлар тип тармағының бір класы.
Құстардың эволюциялық даму сатысы 4 кезеңге бөлінеді:
1. алғашқы құстар – археоптерикс;
2. тісті құстар;
3. қырсыз жалпақ төстілер – түйеқұстар, киви, пингвиндер;
4. қырлы төсті құстар.
Құстар 2 класс тармағына: бір ғана отряды бар кесірткеқұйрықтылар
(жойылып кеткен) және 34 отрядқа бірігетін 9 мыңдай түрі (оның 28 отряды
осы кезде де кездеседі) желпуішқұйрықтылар немесе нағыз құстар деп
бөлінеді. Құстар Арктикадан Антарктика жағалауларына дейінгі барлық табиғи
белдемдерде таралған.
Қазақстанда құстардың 18 отрядқа жататын 489 түрі бар. Оларды мекен
ететін орындарына қарай орман, ашық дала, батпақты-шалшықты және су құстары
деп бөледі. Алғашқы құстардың дене тұрқы 1,8 м-ге дейін жеткен, тістері
жақсы жетілген, ұша алмаған. Тіссіз, жақсы ұшатын ихтиорнистер қазіргі
құстарға өте жақын болған. Құстардың басқа омыртқалы жануарлардан
айырмашылығы – олардың ауада ұша алатындығы. Атап айтқанда, алдыңғы аяғы
қанатқа айналған, төс, сан және мойын бұлшық еттері жақсы жетілген,
сүйектері жұқа, көбінің іші ауаға толы қуыс болғандықтан және бір-бірімен
жіксіз тұтасатындықтан, қаңқасы жеңіл әрі берік. Құстарда тек құйымшақ безі
ғана болады (ол су құстарында жақсы жетілген). Жүрегі 4 камералы. Зат
алмасу процесінің тез және қарқынды жүруі – олардың ұшуына қажетті энергия
бөлінуін және дене температурасының тұрақты әрі жоғары болуын (38 – 41°С)
қамтамасыз етеді. Құс қанаты, қауырсыны ұшу, қозғалу құралы ғана емес,
денедегі жылылықтың бірқалыпты болуын қамтамасыз етеді және шамадан тыс
салқындаудан немесе қызып кетуден сақтайды. Ас қорыту органдары қоректі көп
мөлшерде қабылдап, тез қорытуға бейімделген. Ұшу кезінде құстардан көп
энергия бөлінетіндіктен, жоғары калориялы қоректі қажет етеді. Тыныс алу
жүйесі ұшуға байланысты ерекше өзгеріске ұшыраған. Құстардың ішкі органдары
мен бұлшық еттері арасында және тері астында жалпы көлемі өкпеден едәуір
үлкен 9 – 10 ауа қапшықтары болады. Олар өкпемен кеңірдек арқылы
байланысқан. Сондықтан құстар ұшу кезінде қанатын жайғанда кеуде қуысы
кеңейіп, өкпеге енген ауа осы ауа қапшықтарына өтеді. Ал қанатын қомдағанда
кеуде қуысы кішірейіп, ауа қапшығындағы ауа өкпе арқылы сыртқа шығады.
Құстардың өкпесінде қан оттегімен екі рет (дем алған кезде және дем
шығарған кезде де) тотығады. Оны қосарлы тыныс алу деп атайды. Бұл тек
құстарға ғана тән қасиет. Құстардың жүйке жүйесі жақсы дамыған, миы үлкен,
ми сыңарлары, көру орталығы, мишығы жақсы жетілген. Құстардың сезім
органдарының дамуы әр түрлі. Тез ұшатын үкі, жапалақ, басқа да жыртқыш
құстардың көзі жақсы жетілген. Иіс сезу көп құстарда жетілмеген, ал дыбыс
есту қабілеттілігі жақсы дамыған.
I Құстардың экологиялық топтары

Осы кезде тіршілік құстар — ағашты, бұталы, батпақты, сулы орталарды
мекен етеді. Бірақ сүт қоректілерге қара-ғанда, қүстардың бейімделген
орталары оншама көп емес. Мысалы, кұстардың ішінде тек қана суда тіршілік
ететін немесе топырақтың қалың қабатында тіршілік етуге бейімделген түрлері
болмайды.
1. Бұталы-орман құстары. Құстардың бұл тобына олардың өте көптеген
түрлері жатады.
Бұл ортада көбірек мамандалған құстардың тобы — ағашта өрмелеушілер
болып саналады. Олар қоректерін ағаштан, немесе бұталардан алып, осы жерге
ұялайды. Көбінесе ұя-ларын ағаштардың бұтағына салмай, діңіндегі қуыс
жерлеріне салады. Қоректерін ағаштан табатын болғандықтан, олар ағаш
бойымен тез өрмелей алады. Олардың аяқтары қуатты және иілген тырнақтары
болады. Көпшілігінің (тоқылдақтар) екі саусағы алдына қарай, қалған екі
саусағы артына қарай бағытталған. Ағаш бойымен өрмелегенде, серпімді құйрық
қауырсындары тірек қызметін атқарады, мысалы тоқылдақтар. Ал тотылар
тұмсығымен бұтақтарды қармап қозғалады. Қоректену сипатына карай бүт алы-
орман қүстары: насеком жемділер, жеміс-тұқым жемділер, нектар жемділер деп
бөлінеді [1].
Қоректерін әр түрлі тәсілмен табады: тоқылдақтар мыкты қашау сияқты
түмсығымен ағаштардың қабығын тесіп, оның арасынан насекомдарды және оның
личинкаларын тауып жейді. Пищухилар — шиқылдауықтар, өрмелегішторғайлар,
дүпілдектер ұзын, әрі жінішке тұмсығының көмегімен ағаштың қабығының
жарықтарынан, саңылауларынан насекомдарды және олардың личинкаларын теріп
жейді
Дәнмен қоректенетің орман құстарының тұмсығы қысқарақ, формасы түрліше
болады. Чечеткалар, щеголдар, шымшықтар ұсақ дәндерді конус тәрізді сүйір
және нәзік тұмсығымен шүқып алады. Емен тұмсықтылар қатты қабығы бар ірі
түқымдармен қоректенеді. Өйткені олардың қысқа болса да ірі, әрі қуатты
тұмсықтары дәнді дән жарнағынан шығарып қана қоймай, оның сыртындағы қатты
қабығын уатуға да мүмкіндік береді.
Щуралар мен шыршаторгайлардың қылқан жапырақты ағаштардың бүрінен дәнін
шығарып алуға бейімделген тұмсы-ғы болады. Мысалы, щуралардың түмсығы төмен
қарай иілген, ал шыршаторғайдьщ үстіңгі және астыңғы жақтары бір-бірімен
айқасып тұрады.
Жеміспен қоректенетін құстардың тұмсығы өсімдік жемісін үзіп алып,
дәнінің қабығын жаруға ыңғайлы ірі, көпшілік жағдайда ұзын болады. Мұндай
тұмсықты тукандардан, мүйіз тұмсықтылардан т. б көруге болады.

Н е к т а р ж е у ш і л е р г е — колибрилер, Африканың нектарницалары,
Австралия-малайлық бал сорушылары сияқты құстар жатады. Бұлардың тұмсығы
гүлдің түбіне қарай ене алатындай ұзын, әрі жіңішке, көпшілік жағдайда
аздап иілген түрде болады. Тілі нектар соруға бейім бір немесе екі түтік
іспеттес. Құстың мұндай экологиялық тобына жататындары өте нашар ұшады.
Бірақ, ағаштың вегетативтік органдарымен өте тез өрмелеп жүре алады.
Бұдан басқа орманда немесе қалың бұтада тіршілік етіп, ұясын ағашқа
салғанымен қорегін ауада ұшып жүріп ұстайтын құстар да бар. Мысалы,
шыбынқаққыш бұтақтарға қонып оты-рып, ұшып бара жатқан насекомдарды ұстап
жейді. Олар үшып бара жатқан насекомдарды ұстау үшін өте тез ұшады және тез
бұрылып ,әр түрлі қозғалыстар жасайды. Оны жеп болған соң, ағаштың бұтағына
қайтадан келіп қонып, тағыда насекомдарды күтіп отырады. Қаршығалар да
ағашта тығылып отырып, ұшып бара жатқан қүстарға тосыннан шабуыл жасап,
ауада ұстайды. Шабуылынын. сәтті болуы олардың тез ұшуымен қатар, ауада
тез, жеңіл бұрыла алуына да байланысты болады. Орманда және бұтада тіршілік
ететін құстардын, кейбір түрлері қоректік заттарын ағаштан да, жерден де
іздеп табады. Бірақ ұясын жерге салып, жерге қонақтайды. Бұған құрлар мен
шілдер мысал бола алады. Жазда олар жемістермен, насекомдармен қоректенеді
де, қыста қорегін тек қана ағаштан табады. Қыста меңіреуқұр қылқан
жапырақты ағаштың бүрімен қоректенеді, ал шілдер қылқанды ағаштын,
түқымымен, қайыңның бүршігімен, құрлар — қайыңның бүршігімен қоректенеді
[2].
Сондықтан қысқа қарай мұндай құстардың саусақтарының жиегінде қатты
мүйізді өсінділер пайда болады да, тайғақ, мұз. қатқан бұтақтарға нық
отыруына мүмкіндік береді.
Орман құстарының көпшілігі орман ағаштарының өсіп-дамуы үшін алуан
түрлі әрекет етеді. Насекоммен қоректенетін түрлері көптеген орман
зиянкестерін жойып жібереді. Мысалы, тоқылдақтын, қарнын жарып карағанда,
оның ішінен көптеген жапырақжемірлерін, слониктерді басқа зиянкестерді
көрген.
Өсімдіктермен қоректенетін құстардың көпшілігі, өсімдіктердің жер-
жерлерге тарауына себепші болады. Құстар өсімдік тердің жемісімен бірге
олардың тұқымын жегенде тұқым олардың ас қорыту жолында өзінің өсу
қабілетін жоймай, құс саңырағымен екінші бір жерге түсіп, өне бастайды.
Кейбір құстар, мысалы, сойкалар мен кедровкалар майқарағайдық жаңғағын
топыраққа көміп қояды т. б.
Нектар жеуші құстар өсімдіктердің айқас тозаңдануына себепші болады

II. Батпақты-шалғындықтың құстары.

Бұл құстар су қой-маларының суы тайыз агашсыз, аздап та болса батпақты,
топырағы дымқыл жағауларда мекендейді.Жер бетінен, тайыз балшықты сулардың
түбінен табады. Жоғарыда көрсетілген биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты, бұл топқа жататын құстардың аяғы кауырсынсыз ұзын, саусақтары
жіңішке, олардың арасын жалғастырып тұратын жарғақтары болмайды.
1. Шалшық суларда жүретін сирақты құстарға дене мөлшері ірі және орташа
болып келетін аяқтары өте ұзын — тырналар, құтандар, дегелектер жатады.
Олар батпақты-шылғындық-тарды, мүкті-батпақтарды, қалың өскен қамыстарды
мекендейді. Кейбір түрлері ағаштың басына ұялайды. Топырақтың бетінен
немесе судан ұсақ жәндіктерін теріп жейді. Кейде тұмсығымен топырақты
қазады. Әдетте олар өзінің қоректік заттарын өсімдігі аласа жерлерді мұқият
аралап жүріп табады. Ұзын, әрі қатты болатын тұмсығы іскек тәрізді қызмет
атқарады. Ұзын сирағы төніп келе жатқан қауіпті алыстан байқап, ұшып
кетуіне мүмкіндік береді. Жақсы ұшады. [2]
2. Өрмелеп қозғалатын батпақты жер құстары — көлемдері орташа және
шағын болады да батпақты жерде немесе шалғындықтың қалың шөптесін жерлерін
мекен етеді. Бұған әр түрлі батпақты жер тауықтары, тартарлар, погоныштар,
сұлтан тауығы т. б. жатады. Алдында айтылған құстардан бұл типке жататын
құстардың ерекшелігі — қалың шөптің арасында жасырынып жүріп тіршілік
етеді. Аяғы бұның алдында айтылған құстардың аяғынан гөрі қысқа, бірак
саусақтары тым ұзын, иілімді, шырмалған қалың өсімдіктердің арасымен тез
қозғалуға бейім болады. Нашар ұшады, жауларынан құтылу үшін қалың шөптің
арасына кіріп кетеді. Тұмсығы қысқа, қоректік заттарын жер бетінен және
өсімдіктің вегетативтік органдарынан тауып жейді.
Бұл құстарға жақын: тауқұдыреттер , дупелдер және гаршнептер,
балшықшылар т. б. [2]
3. Тайыз судың балшықшылары — ұсақ, әдетте тұмсықтары ұзындау келетін
кұстар. Тайыз жерлерде ұсақ тастардың үстінен немесе астынан және судың
түбінен қоректерін теріп жейді. Бұлардың көпшілігінің аяғы ұзын келеді.
Бұларға жататын құстар: песочниктер (Егоlіа), бізтұмсықтар
(Rесигvігоstга аvосеtta), балшықшылар (Нітапtориs һітап-tориs), тас
кезушілер (Агепагіа) т. б.
III. Шөлді дала құстары.
Бұларға — түйеқұстар, дуадақтар және тағы басқалары жатады. Бұл типке
жататын құстар өсімдігі аз, әрі сирек ашық даланы мекен етеді. Осы тіршілік
жағдайында пайда болған ерекшеліктеріне қарай бұл топқа жататын кұстар
жүрдек және тез ұшатын құстар деп екіге бөлінеді.
Жүрдек құстарға аяқтары ұзын, тез жүгіре алатын ірі құстар жатады.
Бұлар қорегін үшпай, жер бетімен жүріп іздейді.

Жүру қабілетінің артуына байланысты, олардың аяқтары ұзын ғана болып
коймай, саусақтары қысқарып, саны үшке дейін, кейбір түрлерінде екіге дейін
азайған. Бұлардың мойны ұзын, көзі үлкен келеді. Бұл құстар қырағы, жауын
алыстан көріп қашады. Бұлар өте сирек бұғып, жасырынады және сирек ұшады,
ал түйеқұстар мүлдем ұшпайды. Бірнешеуі бірігіп топтанып жүреді. Олар
өсімдіктерді, ұсақ жәндіктерді жер бетінен шоқып, теріп жейді. Құстардың
бұл тобына дуадақтар, түйеқұстар жатады.

Тез ұшатын құстарға — шіл және қылқұйрықтар жатады. Дене мөлшері
орташа, аяғы қысқа, қанаты өте ұзын, сүйір болатын құстар. Мұның алдында
қарастырған құстардан ерек-шелігі — қауіп төнгенде жерге бауырын төсеп жата
қалады. Түсі өзі тіршілік еткен жердін, түсіндей болады. Тіршілік еткен
орнын ауыстырып, су іздеп үзақ жол жүреді. Өте тез ұшады.
Бұл екі топқа жататын құстар жерге ұялайды. Ұясын өте ка-рапайым етіп
салады. [2]
IV. Су құстары. Бұған сегіз отрядтың өкілдері: пингвиндер, чистик
тәрізділер, шағалалар, түтік түмсықтылар, гагар тәрізділер, ескек аяқтылар,
қаз тәрізділер енеді. Сулы ортада тіршілік етуі және олардың дене
құрылысындағы бейімделушілік әр- бір түрінде түрліше болады.
Жалпы белгілері қауырсыны өте тығыз, мамығы өте жақсы, құймышақ безі
жақсы жегілген, саусақтарының арасында тері жарғағы болады.
Сүңгуірлер — өмірінің көпшілігін суда өткізетін, сулы ортада тіршілік
етуге бейімделген құстардың тобы. Қорегінің бірқатарын судың ішінен, ал
енді бірқатарын судың түбінен та-бады. Бұлар балықтармен, шаян тәрізділер
және моллюскалармен қоректенеді. Олардың көпшілік түрі нашар ұшады, ал
барлығы да суға жақсы сүңгиді. Сулы ортаға өте жақсы бейімделген пингвиндер
мүлдем ұша алмайды. Бірақ өте жақсы сүңгиді. Сол сияқты чистиктер де жақсы
сүңгиді. Жер бетімен нашар қозғалады. Құрлыққа тек қана ұя салу, балапан
басу кезінде ғана шығады. Нашар ұшады, кейбір түрлері тіпті ұшпайды. Ұясын
су жағаларынан қашықтатпайды. Сүңгуірлерге: қайрлар, балта тұмсықтар,
гагарлар, поганкалар жатады.
Ауада — суда кездесетін кұстар тобына шағалалар, крачкалар, түтік
тумсықтылар жатады. Сүңгуірлерден ерекшелігі жақсы ұшады. Сонымен қатар
жақсы жүзеді. Кейбір түрлері ғана сүңги алады. Олар ұяларын суға жақын
жерге салады. Балық аулайды. Оны ұшып жүріп байқап, кұйылып келіп ұстап,
қоректенеді. Тұмсығы қуатты, ұзындау әрі ұшы төмен қарай иіліп тұрады.
Құрлықта жақсы жүре алады.
Өкілдері: дауылпаздар, теңіз және өзен шағалалары,.
Жерді және суды мекендеуші — құстар тобына: үйректер, аққулар, қаздар
жатады. Олар ұясын су коймаларынан жырағырақ салады. Басқаларына қарағанда
еулы ортамен тіршілігі тығыз байланыстысы — сүңгуір үйрек, олар жақсы
сүңгиді, су қоймаларында ғана қоректенеді. Қоректік заттарына балықтар мен
омыртқасыздар жатады. Оларды сүңгуір үйректер судың терең қабатынан да
тауып ала алады. Сүңгуір үйректер жақсы ұшады, бірақ ауаға тез көтеріле
алмай су бетімен біраз жерге жүгіріп барып көтеріледі.
Нағыз немесе өзен үйректерінің сумен байланысы нашар, көпшілік жағдайда
құрлықтан қорек табады. Судың тайыз бө-ліктерін мекендейді. Нашар сүңгиді.
Отырған жерінен бірден тік жоғары көтеріліп, жақсы ұшады. Бұталы, шөптесін
су қой-маларында жиі кездеседі. Қаздардың сулы ортамен байланысы шамалы. Су
жағасына ұялағанымен суға өте сирек түседі. Құрлықтағы өсімдіктердің
тұқымымен, көк жасыл бөліктерімен қоректенеді. Аузындағы “сүзгі аппараты”
үйректерге қарағанда нашар жетілген, жақтарының жиектерінде мүйізді
тісшелері болады, осының жәрдемімен өсімдіктерді жұлып алып жейді.
V. Жыртқыш құстардың белгілі мекен ететін экологиялық ортасы болмайды,
олар түрлі ортада; тоғайда, тауда, далада, батпакты жерлерде мекен ете
береді.
1. Өлексе жеушілерге бізде тазқаралар, ал жер шарының батыс бөлімінде
болатын кондорлар жатады. Бұлар биікте қалқып ұшып жүріп, жерде жатқан
өлекселерді көруге бейім-делген құстар. Тірі жануарларға түспейді.
Сондықтан олардың саусақтары әлсіз, тырнағы қысқа, жіңішке болады. Басы мен
мойнында қауырсыны болмайды. Барлығы да таулы өлкелерді мекендейді. [3]
2. Бүркіт пен аксарылар — тазқараларға қарағанда, қалық-тап үшуға
қабілеті нашар құстар. Үлкенді-кішілі әр түрлі жануарлармен қоректенеді.
Оларды ауада ұшып жүріп байқап, жерден ұстайды. Сонымен қатар жерде,
кемірушілердің інінің маңында да отырып аулайды. Бұл жөнінен олар жыртқыш
аңдарға ұқсайды.

Жапалақтар — жемін аулау жөнінен, бүркіттерге ұқсас болады. Бұларда
тірі жемдерін ауада ұшып жүріп немесе бір жер-де бұғып отырып байқайды, оны
бүріп ұстайды және мықты тұмсықтарымен жұлып жейді.
3. Құладындар — ашық жерлерді мекендейді. Денесі сымбатты кұйрығы мен
қанаты өте үзын әсем, өзіндік ұшу мәнері бар құстар. Қорек ететін
жәндіктерін аулағанда (ұсақ аңдар мен құстарды) жер бетіне өте жақын ұшып,
мұқият қарап, оларды жер бетінде ұстайды.
4. Қаршығалар — барынша маманданған, орман жырт-кыштары. Олар тек қана
қүстармен қоректенеді деп айтуға бо-лады. Құстарды ағаштың немесе бұтаның
бұтағынын, арасында тығылып отырып, байқап кенеттен шабуыл жасап ұстайды.
[4]
Қаршығалардың құйрығы ұзын, қанаттары қысқа және моқал болады.
Денесінің мұндай құрылыста болуы, олардың же-мін ұстауда ағаштың және
бұтақтардың арасымен тез бұрылып ұшуға мүмкіндік береді.
5. Сұңқарлар — жыртқыш құстардың ішіндегі өте жақсы ұшатын, жемін ауада
ұстайтын құстар. Ұсақ түрлері, мысалы, куйкентай жерде жүрген жануарларды
да ұстайды. Бірақ, оларды ауада бір орында қалықтап тұрып байқайды.
Сұңқарлардың үлкен түрлері — лашын, сұңқар, кейбір ителгілер ауада ұшып
жүріп жемдерін іздейді. Алыс жерден көрсе де қуып жетеді. Олар көбінесе
үйректерді, көгершіндерді және балшықшыларды аулайды. Жемдерін ауада жүріп
өлтіреді. Бұл кезде сұңқар одан жоғарырақ көтеріліп, үлкен жылдамдықцен
жанап өте беріп, аяғының артқы саусағының тырнағымен кұстың мойнын шалып
өлтіреді.
Сұңқарлардың денесі жемін осы көрсетілген әдіспен аулауына бейімделген
қанаттары ұзын және жіңішке, құйрығы керісінше, қаршығаларға қарағанда
қысқа келеді. Сұңқарлар түрлі жерлерді мекендейді, бірақ жемдерін ашық
жерлерден аулайды. Егерде каршыға жемін мысықтар сияқты аулайды десек, ірі
сұңқарларды “ауадағы иттер” деп айтуға болады. Себебі, бұлар иттер сияқты
қорегін қуалап жүріп ұстайды. [4]

1. Құстардың көбеюі.

Құстардың көбею биологиясында бірнеше тамаша прогрессивті ерекшеліктер
бар. Олардың негізгілері мыналар: 1) құстар ұрықтанған жұмыртқаларын
арнаулы ұя-ларға салады; 2) жұмыртқалары ата-аналарының денесінен шыққан
қызудың әсерінен дамиды. Сондықтан құстар жұмыртқасының дамуы сыртқы
ортаның температурасына байланысты емес; 3) Ата-аналары жауларынан ұяларын
әр түрлі тәсілмен қорғайды; 4) ата-аналары шыққан балапандарын бағады.
Құстардың жыныс бездерінің жетілуі түрліше: ұсақ торғай тәрізді
құстардың жыныс безі 8—12 айда, қарғалар, ұсақ ша-ғалалар, үйректер, ұсақ
күндізгі жыртқыштар — өмірінің екін-ші жылында, ал ірі шағалалар, гагарлар
мен бүркіттер үшінійі жылында жетіледі.
Көптеген құстардың жыныс безі жетілген кезде жыныстық диморфизмі
байқалады. Ұрғашыларына қарағанда еркектерійің дене мөлшерінде, дауысында,
пластикалық белгілерінде, түсінде ерекшелік білінеді. Еркектері әрқашанда
ұрғашыларынан ірі болады. Бірақ бұл заңдылыққа сәйкес келмейтін қазуарлар,
кивилер, тинамулар, күндізгі жыртқыштар сияқты құстар да бар. Әтештерінің
түсі ашық, әсем болады. Мысалы, тауық тәрізділерде, Керісінше солтүстікте
тіршілік ететін жүзгіш балшықшының (Рһаіагориs) мекиенінің түсі ашық, айқын
болады. Бұларда жұмыртқасын еркектері басады.
Тауықтардың, құрлардың және қыргауылдардың әтештері-нің құйрығында
қауырсындары және аяқтарының арт жағында мүйізді өсінді — тегеуіріні
болады.
Жыныс диморфизмі құстардың бір азғанасында болмайды. Бұл сияқты
құстарға пингвиндер, түтік тұмсықтылар, ескек аяк-тылар, гагарлар, сұр
қарлығаштар т. б. жатады. Ал кейбір құс-тардың жыныс диморфизмі (шағалалар,
чистиктер, пастушка-лар, балшықшылар және торғай тәрізділердің көпшілігі)
нашар білінеді.

Көпшілік құстар “күй салтанаты” кезінде монагамды. жұп құрайды, яғни
бір еркегі мен ұрғашысы қосылып бір жұп болып жүреді. Қосарланып жүру
уақытының ұзақтығы түрлі құстарда түрліше уақытқа созылады. Мысалы,
аққулар, ірі жыртқыштар, дегелектер бірнеше жылдарға дейін, кейбір жағдайда
өмір бойына жұбымен жүреді. Қаздар, бірқатар үйректер (пеганка, отайка),
бірнеше торғай тәрізділер, тек көбею маусымында ғана жұп құрайды.
Балапандарын шығарып,ұшырғасын мұндай құстар жұбын ажыратады. Көпшілік
үйректер жұмыртқа салар алдында шағылысу кезінде ғана жұп құрап, ұяларын
салып болғасын ажырасып кетеді. Кейбір құстар шағылысу кезінде, бірнеше
минут немесе сағат қана жұп құрайды. Мүндай құстардың әтештері, бір көбею
маусымында, бірнеше мекиендерді ұрықтандырады. Олар күн сайын жаңа жұп
құрайтын болады. Шын мәнінде бұл полигамдар, анығырақ айтқанда полигиндер
деп атала-ды. Бұған меңіреу құрлар, турухтандар, колибрилер жатады. Табиғи
жағдайда нағыз полигиндерге тауыстар, үй құстарынан тауықтар жатады.
Құстардың бір азғана тобында полиандрия, яғни көп этеш-тілік
байқалады. Мұндай жағдай ушсаусақтыларда (Тигпісеs), жүзгіш балшықшыларда
(Рһаlагориs) және тинамуларда кездеседі.
Құстардың көптеген түрлері шағылысар алдында, еркегі мен ұрғашысы
жұп құрап, азғана уақыт бірге жүреді. Мұның өзі олардың жыныс бездерінің
толық және тез жетілуіне әеер етеді. Бұл кезде құстардың мінез-құлқы
өзгеріп, әр түрлі қимылдар жасайды және қанаттарын үрпитіп, дауыстарын
өзгертеді. Мысалы, бұлдырықтар “күй ойнағын” өткізетін тоғайдың ашық
алаңдарына түнде жиналады да “күй ойнағына” таң ата кіріседі. Әтештері
қанатын сүйретіп, құйрық қанаттарын үрпитіп жайып жібереді. Олар ерекше
дауыс шығарып, оның ырғағын өзгертіп әндетеді. Ойындары әбден қызып келген
кезде ерекше дыбыс шығарады да әтештері бірімен-бірі таласады. Бұл кезде
мекиендері бұталарда немесе тоғайдың ашық жерлерінде тұрады.
Гагардың әтештері “күй ойнақ” кезінде, суда айрықша бір қимылдар
жасап, тез қозғалады. Ақ кекілік “күй ойнақ” кезінде мезгіл-мезгіл жерден
жоғары аспандап ұшып, ерекше қықылықтайтын дыбыс шығарады. Шағылысар
алдында арнаулы дыбыс Шығару — көптеген құстарға тән қасиет. Шағылысар
алдында дыбыс шығарып жырлау көмекейдегі дыбыс қатпарлары арқылы
орындалады, ал кейбіреулерінде басқа органдар арқылы да орындалады. Мысалы,
таукұдырет “күй ойнақ” кезінде ауада ұшып жүріп, төмен қарай түскенде,
құйрық қанатын жайып жібереді. Тоқылдақ “күй ойнақ” кезінде"құрғақ ағашқа
орнығып алып, тұмсығымен ағашты үсті-үстіне соғып, дауыс шығарып —
“жырлайды” — мұны “барабан сарыны” деп атайды.
Құстардың шағылысу алдында, әтештерінің мінез-құлқының өзгеріп “күй
ойнақ” жасауы, сыртқы ортаның негізгі әсерінің бірі болып саналады. И. П.
Павловтың айтуынша, сыртқы ортаның осындай әсерінсіз (“сигналынсыз”)
мекиендердің шағылыс циклының қалыпты түрде аяқталуы және оған дайындалуы
мүмкін емес. Шағылысар алдындағы құстардың мінез-құлқының өзгеруі — олардың
жоғарғы нерв әрекеттерінің айқын көрінісі болып саналады. [5]

1.2 Құстардың ұя салуы.

Жүп құрғаннан кейін құстар ұя салуға кіріседі. Құстардың ұясы алуан
түрлі, бірақ белгілі бір түрінің ұясы әрқашанда белгілі бір формада
салынады. Ұяларының сипаты, олардың биологиялық түр ерекшеліктеріне және ұя
салатын ортасының экологиялық ерекшелігіне тығыз байланысты. Құстардың
кейбір түрлері ұя жасауға әрекеттенбей-ақ кезкелген жерге туа береді.
Мысалы, қайрлар, жалаң тастың үстіне бір ғана жұмыртқа салады. Ешкіемерлер
(1—2 жұмыртқасын) арнаулы үя жасамай-ақ топырақтың шұңқыр жеріне туа
салады. Кіші зуектер мен өзен крачкалары құмдардың шұңқыр жерлеріне салады.
Ұяда төсеніш болмайды, бірақ құм жауып қалмайтындай етіп оның жиегін ұсақ
тастармен көмкеріп қояды. Балшықшылар мен тауық тәрізділердің көпшілігі
ұяларына аздап та болса құрылыс материалдарын пайдаланады. Жұмырткаларын
топырақтың ояздау жеріне салады да ұясының астына болар болмас төсеніш
төсейді.
Ағаштарға ұялайтын құстардың да ұяларының бірқатары қарапайым
құрылысты болады. Мысалы, кейбір көгершіндер бір азғана бұтақтан
құрастырып, оның жиегін көмкермей-ақ ортасын шұңқырлайды да, соған
жұмыртқалайды. [6]
Күндізгі жыртқыш құстарда ұяларын осы типтес етіп жасайды, бірак,
-олардың ұясы өте қалың болады. Торғай тәрізділердің көпшілігінің үялары
күрделірек және ұясының қуысы терең болады. Ұясын жасауға құрылыс
материалдар есебінде — құрғақ шөптерді, мүктерді, қыналарды, шаш және
қауырсындарды пайдаланады. Шымшықтар ұясының ішін балшықпен сылайды. Орман
құстарының ұялары, елеусіз екі бұтақтың айрылысқан жеріне салынады. Кейбір
құстар жұмыртқаларын жауларынан қорғау үшін жабық ұялар — “ұя-үйшіктер”
жасайды. Мұндай ұя салатын құстарға пеночектардың кейбір түрлері,
ұзынқұйрық сарышымшықтар, құрқылтай, тропикалық нектарницалар мысал бола
алады. Бұл құстардың соңғы екеуінің ұясы ағаштың жіңішке бұтағына ілініп
түрады, сондықтан оған ағаш бойымен өрмелеп жүретін жыртқыштар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.