Қазтамақ тұқымдасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Қазақсатан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жаратылыстану-ғылымдары факультеті
Биология және ОӘ кафедрасы

КУРСТЫҚ   ЖҰМЫС
Тақырыбы:Көкшетау өңіріндегі Geraniaceae тұқымдасының биологиялық
сипаттамасы және практикалық маңызы



Орындаған: 050113-Биология   мамандығының
             II курс  студенті:Онербек Мереке
                                                                      Т ексерг
ен: Биология және ОӘ кафедрасының меңгерушісі,
Доцент, б.ғ.к. Дүрмекбаева Ш.Н



Көкшетау 2015
Жұмыстың мақсаты:
Көкшетау өңірінде өсетін кездесетін қазтамақ (Geraniaceae) тұқымдасының
биологиялық сипаттамасын және практикалық маңызын анықтау, оның табиғатта
таралуы, негізгі туыстары мен түрлерімен танысу.

Жұмыстың өзектілігі:
Табиғи қоршаған ортаға адамзаттың әсері жыл санап өсуде, осыған байланысты
әлемдік қауымдастықтар биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың қажеттілігін
ұғынуда. Бұл күрделі мәселенің орындалуын қатал, қарама- қарсылы қысым
жағдайында шешуге тура келеді. Мұндай жағдайда ерекше және сирек кездесетін
өсімдіктер әлемін қорғау іс- шараларын жүргізу арқылы сақтау, ерекше өсіру
мен сақтауды қажет ететін биологиялық түрлерді қорғау.

Жұмыстың міндеті:
1.Қазтамақ тұқымдасына биологиялық сипаттама беру.
2.Қазтамақ тұқымдасының практикалық маңызын зеттеу.

Мазмұны

I
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
II Негізгі бөлім
2.1Қазтамақ тұқымдасының биологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.2Қазтамақ.Пеларгония(Pelaregonium ) ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
... ... ... ... ... ... ...6
2.2.1Қан-қызыл қазтамақ (Geranum sanguineum
L) ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...8
2.2.2Шабынды қазтамақ (Geranum pretense
L) ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..9
2.2.3Төбе қазтамағы (Geranum collinum
steph) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 10
2.2.4 Дегелекшөп қазтамағы немесе ләйлекшөп
қазтамағы.(Erodiumcicutarium) ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2.5Аймақтық
қазтамақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..12
2.2.6 Шырмалғыш
қазтамақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .14
2.2.7 Патшалық
қазтамақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .15
2.2.8 Жұпарлы
қазтамақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...16
2.2.9 Періштелер
қазтамағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..17
2.2.10 Сирек
қазтамағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .17
2.2.11Суккулентті
қазтамақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .18
3 Көкшетау өңірінде кездесетін Geraniaceae
тұқымдасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..19
3.1Сібір қазтамағы (Geranium
sibiricum) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19

3.2 Орман қазтамағы(Geranium
sylvaticum) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
4 Қазтамақ тұқымдасының практикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...29

Кіріспе
Өсімдіктерді топтарға біріктіргенде олардың біріне-бірінің
ұқсастықтары немесе айырмашылықтарын көрсететін белгілер пайдаланылады.
Солар арқылы өсімдіктердің біріне-бірінің туыстық жақындықтарының деңгейі
анықталады.
Құрылымы, тіршілік етуі жағынан бірдей және өз ата-енелеріне ұқсас, жеміс
беретін, ұрпақ түзе алатын дарақтар бір түрге жатқызылады.
Құрылысы жағынан ұқсас түрлер туысқа біріктіріледі. Жақын туыстар бір
тұқымдасқа олардың әрқайсысын қандай да бір класқа жатқызады.
Қазтамақ гүлінің атауы грек тілінен аударғанда geranion тырна деген
мағынаны білдіреді. Алғаш рет бұл атау Диоскорид атты ғалыммен
байланысты болған. Себебі осы кісі өсімдіктің пішіні тырнаның тұмсығына
ұқсас болып келеді деп айтқан. Бұл өсімдікті барлық гүлбаптар ұнатады.
Әрелдерде олар әр түрлі атауларға ие.

Мысалға,Германияда оны Storchschnabel деп атайды, неміс тілінен
аударғанда тырна тұмсық дегенді білдіреді. Англия мен АҚШта тұратын
адамдар оны Cranesbill дейді, яғни, дегелек шөп дегенді білдіреді.
Болгарияда ол сауықтырушыатау алған, себебі бұл өсімдік үлкен көлемде
емдік қасиеттерге ие. Қазтамақтың алуан түрлері тіршілік етеді. Олардың
ішінді-тамаша, гималайдық, грузиндік, далматтық, Ендраса, жуантамырлы, ұсақ
аталықты, күлді, Ренарда қазтамағы және т.б.
Үй өсімдіктері (іріктеп алу, өсіру және баптап күту). Өсімдіктерді үйде
өсіруге дұрыстап іріктеп алу үшін, олардың өсуіне қажетті жағдайларды
(жарық, температура және ауаның ылғалдылығы) жақсы білу керек. Оны табиғат
жағдайларына сәйкестендірген жөн. Өсімдіктің өсіп-өнуі үшін ең бірінші
жарық қажет. Өсімдіктің жарықты сүйетін, көлеңкеге төзімді, сондай-ақ
жарықтық шашырап түскенін қажет ететін түрлері болады.
Үй өсімдіктерінің топырағы
Әр түрлі өсімдіктер тобы әр түрлі топырақты қажет етеді. Бөлмеде гүл
өсіргенде қорда, қарашірік, шымтезек, шым және құм араласқан топырақ
пайдаланылады. Қорда топырағын өсімдіктердің қалдығынан: шөптен, қурай
түскен жапырақтардан т. б. дайындайды. Оларды бір жерге үйіп не шұңқырға
салып, үстіне жуынды, сабынды су, көң бөкпесін құнды. Тез шіруі үшін
қордалы күрекпен әлсін-әлсін (3—5 рет) араластырып отырады. 2—3 жылдан
кейін қорданы пайдалануға болады. Әдетте оны құнарсыз топырақтық
құнарлылығын арттыру үшін қосады.[7].

2.1 Қазтамақ тұқымдасының жалпы сипаттамасы
Қазтамақ тұқымдасы. Geraniaceae
Қосжарнақты өсімдіктердің біртұқымдасы. Көпшілігі көпжылдық шөптесін
өсімдіктер, ішінара бұта немесе шала бұта түрінде де кездеседі, Қазтамақ
тұқымдасының негізінде қоңыжай аймақта таралған 10 туысқа жататын 800-дей
түрі белгілі, ал Қазақстанда қазтамақ, құтаншөп және биберштейния (қоқтын)
туыстарына бірігетін 21 түрі бар. Қазтамақ тұқымдасының сабағы
қалыңтүкті, жиегі тілімденген жапырақтары кезектесіп немесе қарама-қарсы
орналасады. Гүлдері қосжынысты көпшілігінде оларды қосқабатты гүлсерігі
қоршап жатады. Тостағаншасы 4-5 түбі біріккен тостағанша жапырақшасынан
тұрады. Күлтесі қызыл, көкшіл, күлгін түсті. Аталығы әдетте 10, кейде 5,
аналығы біреу. Жемісі - бес тұқымды. Қазтамақ тұқымдасының кейбіртүрі
парфюметияда және медецинада қолдан ылады, араларында арамшөп түрінде
өсетіндері де кездеседі, әсемдік үшін де өсіріледі.[9]
Қазтамақ –қазтамақ тұқымдасына жататын бір немесе көпжылдық
шөптесін өсімдік. Қазақстанда шалғындық жерлерде өзен аңғарында, орманда,
тау беткейлерінде өседі, 15 түрі бар. Биікт. 10-80 см. Сабағы тік, сыртын
түк жапқан. Тілімденген жапырақтары қарама-қарсы не кезектесіп орналасады.
Қызыл, көкшіл, күлгін, ақтүсті гүлдері, көбінесе шоқталып, кейде жеке дара
шығады. Маусым-тамыз айларында гүлдеп, шілде-қыркүйекте жемістенеді.
Жемісі - дәнек. Қазтамақ илік заттарға бай, оның гүлдерінің құрамында,
сабағында танин, бояғыш заттар, кальций мен каротин, С дәрумені
мен геранин (эфир майы алынады) бар. Қазтамақтың кейбір түрлері: орман
қазтамағы, шалған қазтамағы, Роберт қазтамағы және сібір қазтамағы –
дәрілік өсімдіктер. Қазтамақтың тамырынан немесе кепкен шөбінен алынған
тұнбаны бүйрекке байланған тасты
ерітуге, ревматизм мен радикулитті емдеуге, сондай-ақ, баспамен ауырғанда,
тамақ шаюға, сүйек сынғанда ванна жасауға, түсе бастаса шашты жууға
пайдаланады. Кейбір түрлері әсемдік үшін де өсіріледі.[4].
Барлық дерлік үйлердің терезе алдында қазтамақ отырылғызған қыш құмыра
бар. Бүгінгі күні қазтамақ- терезе,қылтима, лоджий, бақтардың, газондардың-
керемет сәні.Бұл өсімдіктің алғашқы экземплярлары XVI соңында- XVII басында
Европада пйда болған.
1631 жылы американдық патшалық ботанигі Джон Традескант индиялық жұпар
қазтамағының тұқымынан (алғашқы қазтамақтар дәл осылай аталған) үш өсімдік
шығарады.
Пеларгониялар пеларгониялар деп тек 1789 жылдан бастап атала бастады, бірақ
жарты ғасыр ішінде барлығы оларды қазтамақ деп атаған және де әлі күнге
дейін солай аталып келеді.
Селекционерлердің кштерінің арқасында жаңа сұрыптар және гибридтер
шығарылды. Кәзіргі кезде мыңдаған сұрыптары шығарылып, гүл жапырағының
пішіні мен өлшемдері және де түсіне байланысты бірінен бірі
ерекшеленеді.[8].

2.2ҚАЗТАМАҚ (PELARGONIUM ПЕЛАРГОНИЯ (ГЕРАНЬ))
Қазтамақ тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік. Негізгі отаны
–Оңтүстік Африка. 280-ге жуық түрі белгілі. Сәуірден қазан айына дейін
үздіксіз гүлдейтіндіктен, қазтамақ көптеген гүлпаздардың сүйікті гүлі.
Гүлпаздар қазтамақты әдемі гүлі үшін ғана емес, сонымен қатар хош иісті
жапырақтары үшін де өсіреді. Жапырақтарының емдік қасиетімен бірге ауа
тазарту қасиеті де өте жоғары. Олауадағы
зиянды микробтарды, стафилакокк бак терияларын жоюға пәрмені бар өсімдік.
Қазтамақ тез өсетін, аса құнарлы топырақты қажет етпейтін, оңай
көбейтілетін, күтімі жеңіл гүлдерге жатады. Мамыр айында аулаға шығарып,
гүлзарларға егіп қоюға болады. Күзде қайтадан қазып алып, түбекке
отырғызып үйге кіргізеді. Қараша айында жапырағы сарғайып, түсе бастағанда
сабағын тамырдан жоғары 10-15см-дей биік тік текесіп, жыл сайын өсімдікті
жасартып, жаңартып отыру қажет.

1-сурет. PELARGONIUM
Жарықсүйгіш. Жаз айларында аулада күн астында өсіруге болады.
Жылуы: Қыста 10ºС төмен болмағаны абзал.
Суғарылуы: Топырағының беті құрғаңқырағанда суғарып тұру қажет.
Ылғалдылығы: Ылғалдандыруды қажет етпейді.
Қоректендірілуі: Көктемнен күзге дейін 10-15 күнде гүлдейтін гүлдерге
арналған тыңайтқышпен қоректендіріп тұру қажет.
Аурулары: Ауруға көпшалдыға бермейді, төзімді өсімдік.
Көбейтілуі: Тұқымы, түбін бөлу және сабағын қалемшелеу арқылы көбейтіледі.
Қызықты дерек: Ең жағымды гүлдердің бірі қазтамақ деп есептелінеді.
Қазтамақ тұрған бөлмеде ұрыс-керіс те болмайды, ал бола қалған жағдайда
өсімдік адамның жүйке жүйесіне әсер ететін зат бөле бастайды. Содан ұрысып
қалғандар тез татуласып кетеді екен. Сондықтан болар, бұл гүлді бұрындары
әр үй өсірген.[1].

Pelargonium.Пеларгония

Тұқымдас:Қазтамақ,Geraniaceae.
Шығу-тегі: Оңтүстік Африка, кейбір түрлері Жерорта теңізінен.
Гүлдену уақыты: Мамыр-қараша, кейбір түрлері жыл бойы өседі.
Пеларгоний тұқымы (қазтамақ) 250 түр маңында қамтиды. Уақыт өте ода бес
үлкен топ пайда болды: декоративтік-жапырақты; иісті; асыл немесе
ағылшындық; шырмауық жапырағы, немесе қылтималы қазтамақ; аймақтық немесе
тұрғылықты қазтамақ. Азырақ белгілі алтыншы топ-суккуленттік
пеларгоний,етті сабақтары және кірпияз сыртқы түрі бонсай компазициясында
жақсы көрінеді және басқа суккуленттер сияқты күтімді қажет етеді.Иісті
пеларгонияның дірілік қасиеттері бар.
Жарықтандыру: Жарық және күнді.
Суаруы: Жеткілікті,шамамен топырақты дегду. Дамқылдандырудан сақтану
қажет.Өыста суару сирек. В период роста еженедельная подкормка.
Температура: Шамаланған,жазда ашық ауада қолалы. Қыста 10 °C төмен болмауы
керек.
Көбейуі: Қаллемшелеу арқылы.
Зиянкестері,аурулары: Ақ құйрықты субүртік, Торлы кене,сұр
шірік,"тотықтық".

Тарихы:
Пеларгониялар қолданылуының ұзақ тарихы бар, бірақ көбінесе басқа
қолданыстарға қарағанда сәндік мақсатта көп қолданылады. Оңтүстік Африкада
Рақымды Надежда Масында 17 ғасырда ботаник,король Чарльз Бірінші және
өсімдіктердің аңшысы Джон Традескант (1570-1638) тапқан болатын.

Күлгін қазтамақ. Pelargonium Graveolens
Иісті қазтамақты өсіру уақыт өткізу мақсатында Англияда Виктория эрасында
жақсы дамыды. Викторияндықтар өсімдіктерді жылы оранжереяларда отырғызған.
Бұл иісті қазтамағымен жаппай еліктеу 1914 жылға дейін жалғасты, осы кезде
соғысқа байланысты оранжереяны жылыту мақсатында жанармайды қолданыуға
тыйым салынды және демүлдем өшті деуге
болады.[2].

2.2.1Қан-қызыл қазтамақ (Geranium sanguineum L.)
Биіктігі 25-30 (сирек 60) см, көпжылдық өсімдік. Тарбиған қылдармен
жабылған, өркендері түптерінен айырылған, сирек жай. Жапырық түрі
домаланған немесе бүйрек тәрізді, терең кесілген сегменттер, сызықты
(немесе тар сына тәрізді) бөліктен тұрады. Күзгі жапырақ өте әсерлі ашық
түсті.Бірдей қан-қызыл гүлдері, ойылған жапырақшаларымен 6 см болатын өте
үлкен гүлсағақтарында орналасады.Гүлдеуі маусым-шілде айларында.

2-сурет. Geranium sanguineum L

Қан-қызыл қазтамақ сиректелген, айқын қарағайлы, орман және бұталар
арасында, кесілген жерлерде, жұрындай және жақсы жарықтандырылған шөпті
еңістікте, қалауы бойынша әкті және құмды жерлерде; европалық аймақты
иеленеді, тартымды ашық Крым тауларының оңтүстік-батыс далалы аудандарында
өседі.
Бұл түрдің үшжүзге жуық түрі тршілік етеді, Солтүстік жартышардың отраша
аймақтарында және таулы тропикалық өңірлерде кездеседі. Бұл өсімдіктің
сабағы айырлы-тарамдалған. Соңғы жылдары бұл өсімдікке сұраныс жоғарылауда.
Жыл сайын жаңа түрлері дамуда. Талғампаз емес, шектулі жағдайларда да
тіршілігін жалғастырады. Гүлдің сергектігі әдетте он күн шамасында
сақталады. Осы өсімдіктің тұқымы әдейі дайындалған құрғақ қорапшада-
кішкене тұмсық сақталады.Вегетативті түрде көбейеді.
Қан-қызыл Қазтамақ шөбінде ащы, майлы және шырышты заттар, С витамині,ал
гүлінде және тамырында- иленген заттар катехин тобы болады.
Халықтық медецинада қазтамақ тамыры- ауырғанды басатын, қанды тоқтататын
дәрі ретінде,қабынуға қарсы амал, ауыз қуысының ауруларында, тамақ,іш өту
және тері ауруларында қолданылады. Сәндік, астық (шөпке қосылған қоспа
ретінде),иленген, бояғыш, балды өсімдік. [6].

2.2.2Шабынды қазтамақ (Geranium pratense L.)
Биіктігі 25-60 ( сирек 80дейн ) см болатын көпжылдық, біздің басқа
барлық қазтамақтардан айырмашылығы,бәрінен бұрын, үлкен көк немесе
көгілдір гүлді болуы.

3-сурет. Geranium pratense L
Алдынғы орман қазтамағы секілді шабынды қазтамақ, гүлсерігі гүл
тостағаншасының жеке жапырағы,және де сабақтың үстіңгі жағы безді түкшемен
жабылған, шамамен алғанда, бұндай бейімделушіліктің қалыптасуы эволюцияның
даму барысында шырынды және тозаңды ұсақ жәндіктерден сақтауға,
тозаңдануға ешқалай жағдай жасамайтын- сол уақытта үлкен жәндіктердің (сол
балды аралар) бұл өсімдіктердің тозаңдануына көмектесуге кедергі
келтірмейді. Шабынды қазтамақ маусымнан қазан айлары арасында гүлдейді.
Жолдың жиегінде және жайылымдарда, алаңқайларда, тұрғын үйлер
маңында,бұталар арасында және орман шеттерінде, сирек жарықты
ормандарда,бірақ бұдан сирек жазықты және оңтүстік орманды жазықты
аймақтарда кездеседі.
Шабындық қазтамақтың гүлінде 16 % иленген заттарға дейін, ал түбірінде
19 % -дан 38 % -ға дейін иленген заттар табылған, жапырақшалары аскорбин
қышқылынан тұрады.
Тибет медецинасында қазтамақтың көмегімен бүйректасы ауруын және сарп
(буын-буын мен бұлшық еттердің шаншып, сырқырап ауруы), құяң (тұз байлану,
буынның ұстамалы ауруы),тері аурулары, қан қақыру, ангина, әйелдердің
жыныс аймағының созылмалыауруларына, жатыннан қан кету кезінде және де
шаштың түбірін қатайтуға қолданған.
Еуропада өсімдіктің барлық бөліктері түрлерін іш өту кезінде (баулау
ретінде) дизентерия, асқазан катарында, созылмалы энтероколитта, қан кету
кезінде қолданады.
Балды, витаминді, иленген, азықтық (шөпте) және бояғыш өсімдік.[2].

2.2.3Төбе қазтамағы (Geranium collinum Steph.)
Биіктігі 15-60см, көпжылдық, жай қалың жымқырылған ақшыл(артқа түрілген)
талшықтары бар, үстіңгі бөлікте араласқан бездері орналасқан.Сабақтары
жаңадан дамып келе жатқан, көлемді бұтақты өсімдік. Гүлді сабақтары (25 см
ұзындығына дейін) асыра дөңгеленген-бесбұрышты жапырақтары үш (төменгі
жапырақтары-жетіге дейін) терең, ромб тәрізді дерлік болып келеді.

4-сурет. Geranium collinum Steph
Гүлдері күлгін- немесе қызыл-күлгін түсті, 17 мм болатын жапырақтардан
тұрады.Төбе қазтамағы жаз бойы гүлдейді. Тіршілік ету аймағы, тәртібі
бойынша жазық бөктерінде, шығанақты сортаң жерді жайылымдарда, бұталардың
арасында-оңтүстікте орманды жазықты аудандарда және жазықтарда өседі.
Жердің астыңғы бөлігінде жоғары дәрежелі танин (медецинада дәрі үшін,
техникада қыру үшін қолданылатын емен және басқа ағаштың қабығынан
жасалғанпорошок) (шамамен 12% ) , протеин, С витамині, иленген заттар
жерасты құрам бөлігінде бар, және төбе қазтамағы түбірінде болады.
Халықтық медецинада төбе қазтамағын асқазан-ішек ауруларын тоқтататын дәрі
ретінде,және жатыннан қан кету кезінде қан тоқтату үшін қолданылады.
Балды, витаминді,азықтық және бояғыш өсімдік.[8].

2.2.4 Дегелекшөп қазтамағы немесе ләйлекшөп қазтамағы. (Erodiumcicutarium
L.L’He.)
Қазтамақ тұқымдасының біржылдық (кейбір авторлар споралы түрде екі жылдық
түрлері кездеседі деп есептейді), биіктігі 8ден 30, сирек 50 см-ге
дейін,қауырсынды жапырағы бар, сопақша кескінді түрі болып келеді.

5-сурет. Erodiumcicutarium L.L’He
Қызылкүрең гүлдері (кей кездері қара дақтарымен) қазтамақтың гүлінің
құрылысынан кішкене өзгешеленеді; бес гүл жапырағының екеуі басқаларынан
үлкендеу (ұзындығы4-6 см); тозаң тек аталықтың ішкі айналымында жақсы
дамыған, сыртқы аталықтар мүлдем жыныссыз. Әдетте мамырдан терең күзге
дейін гүлдейді.
Ұрық, қазтамақ тұқымдасы секілді,бір ұялы бес бөлікке бөлінеді-ұрықшалары,
ұзын мұртшаларымен жабдықталған(ұзындығы 2,5 см ден 4 см дейін); әрқайсы
бөлігі қызарып, кейіннен торланып бұралған мұртшаларымен бірге кебу
кезінде ашылмайды, ал суланғанда ашылады.
Күндіз жерге тірелу арқылы өзінің түрулі шетімен ширатылып, ал шықты түнде
тарқау арқылы, мұртшалары ақырындап бұрап қатайады.Ұрықтың кері
қозғалысына тарқаған кезде мұртшаларына жоғары қиғаш бағытталған қылдары
кедергі келтіреді, негізгіде орналасқан-зәкір секілді, олар ұрықты келесі
дамуға жағдай жасау үшін жерде ұстап тұрады.[9].
Ләйлек шөп өзінің атауын ұрығының ерекше түріне байланысты алған.
Бақшаларда, далалы аймақта(арамшөп ретінде), жолдың бойында, жазықты және
тасты баурайларда, аумақты еуразиялық алаңды алып жатыр.
Өсімдіктің әртүрлі бөліктерінің химиялық құрамы иленген заттардың жоғарғы
құрамды болуы, органикалық қышқыл және микроэлемент, қанттар,
тритерпенданған сапонин тобы, С витамині, каротин, кальций, нафтохинон,
және флавонокаротин.
Халықтық медецинада ләйлекшөп шаю үшін қайнатпа түрінде (тамақ
ауруларыкезінде), диатез диатез кезінде жақпа ретінде, тері бөртпесі,
жарақатты жазу мақсатында, жүрек қыспасын емдеуде, сіңірдің
тартылуында, тұмауда, жатыннан қан кету кезінде қолданады. Халықтық мал
дәрігерлікте практикалық түрде жараның үстіне себуге арналған үгітілген
ұнтақ ретінде қолданылған.[10].

2.2.5 Аймақтық қазтамақ
Аймақтық қазтамақ- ең көп таралған, есепсіз және барлығының сүйікті түрі-
қолмыдаған сорттарды қамтиды. Бұл топтың сорттары өте берік және мол
гүлдейді. Өсімдік өзімен тұрақтылықты, қалыңжапырақты бұта, жапырақтары
шамалы толқынды, шеңбер бойымен айналған қызыл-қызыл-күрең, ұсақ талшықтары
түскен, өзінің иісін иемденеді.

6-сурет
Жапырағының саны бойынша айыру:
- жай гүлді-5 жапырақшаға дейін
- жартылай түкті-6-8 жапырақ
- түкті- 8 жапырақтанжоғары

Гүл формасына байланысты аймақтық қазтамақтар былай бөлінеді:
-раушанды-гүлі раушанныңпішініндей(толық ашылмайды) қызыл немесе күлгін
түсті.
- қызғалдақты-әрбір гүл ашылмаған қызғалдақты ескетүсіреді.
-жұлдызды- гүлі мен жапырағының ерекше жұлдыз тектес болуымен ерекшеленеді.
Биіктігі 25-30 см.
-кактусты-гүлдің жапырақтары тар және оралған, харизантеманың жапырақтарына
ұқсас, гүлдері қызыл, ақ түсті.
-диаконды- аймақтықжәне түкті қазтамақтың гибриді. Сабақтары өлшемді, жақсы
желденеді, гүлдері ұсақ. Түсі күлгін, қызыл, немесе қызылсары.Сорттың
басты байлығы-гүлдерінің молдығы.
-Формоза гибриді- жұлдызды қазтамақ секлді пішінді, бірақ жапырақтарымен
ерекшеленеді- жапырақтары қатты 5 бөлікке тарамдалған.
Гүлінің түсінебайланысты:
-құс жұмыртқасы- жапырақтарында құс жұмыртқасының пішінін еске салатын
қара дақтары бар.
-шұбар түсті-жапырақтарында сызықтар мен бедердің ұйқастығы. Гүлдері
жартышарлы қолшатырға жиналған. Гүл түсі таза ақтан күлгін, албырт, қызыл
және қызыл күрең сияқты әртүрлі реңді және түрлі.
Гүл жапырақтарының түсіне байланысты аймақтық қазтамақ екі түсті (ереже
бойынша ортасынын ақ түсті), немесе әр түрлі түсті жапырақтарының
кезектесуімен, немесе жапырақтың шетіне көмкерілген,немесе бір түстен
екінші түске көше алады.
Аймақтық қазтамақты сабағының ұзындығына байланысты қалыпты биіктіг
(биіктігі 80 см болатын айрин сұрпы бар)30-60 см, ергежейлі- 12,5-20 см,
кіп-кішкене-10-12,5 см, өте кішкене-10см дейін.
Гүлге жақсы қараған жағдайда аймақтық қазтамақ жаз бойы өседі,ал жылы
жерлерде жыл бойы өседі.[11].

2.2.6 Шырмалғыш қазтамақ

Шырмалғыш немесе кестелі- аспалы шөпті өсімдік,ұзындығы 80 см-1 метр
дейін жететін жылтыраған жұлдызды пішінді жапырақ шырмауықты еске түсіретін
(атауы осыған байланыты)қара-жасыл және әдемі кестелі түсімен жай, жартылай
түкті және түкті гүлдерін (кейбір сорттары раушвна ұқсас) 1,2-4 см болатын
ұзын гүлсерікті салбыраған сыныш тармақ түзеді.Гүлдердің түсі әртүрлі,
қызылмен күлгіннен қарлы ақ және қара-қызыл күреңге дейін.Мамыр айынан
күзге дейін гүлдейді.

7- сурет

2.2.7 Патшалық қазтамақ

Патшалық қазтамақ немесе ағылшындық жалпақ гүлді (оны басқаша уй қсімдігі
немесе қайтарымды) көп сұрыпты, пішінінің әртүрлілігі және гүлдерінің
түсі.Ала-құла түсті жапырақты сорттары бар,гүлі 6 см дейін. Үстіңгі екі гүл
жапырақшалары басқаларына қарағанда үлкенірек және қаралау,бархатты. Шеткі
жапырақшалыры тісті,үйеңкі жапырақты еске түсіреді.Сабақтарының астыңғы
бөлімі қуарған. Әртүрлі сорттар жай,түкті гүлді, ақтан кара-қызыл күреңге
дейін, дақтарымен және дақтарынсыз, жапырақ шеті кеңірдектенген болады.
Осы түрдің ерекшелігі- қара дақтардың, қара сызықтардың жапырақ шетінің
бойымен орналасуы. Өсімдіктің биіктігі шамамен 50 см. Бұл қазтамақ түрі
күтүмге біраз ерке.Себебі қысқы уақытта гүлдің қауызын отырғызу және 10-12
градус және қосымша жарықты қажет етеді. Патшалық қазтамақтың гүлдеуі
аймақтық қазтамаққтан қысқалау. Гүлдеу уақыты үш-төрт ай

8- сурет

2.2.8 Жұпарлы қазтамақ
Жұпарлы қазтамақ жапырағы 5-7 бөлікке қауырсынды-кесілген, соған
байланысты түкті болып көрінеді, жапырақтары және де кесілген және
таралған. Жапырақтары жұпарлы эфир майын құрайды сол себепті жақындаған
кезде қатты иіс шығарады. Қазіргі уақытта жұпарлы қазтамақтың лимон,
жалбыз, раушан, апельсин,мускат және кокос жаңғағы, алма, сирень, хвой,
аиндаль, бұрыш, малисса, имбирь, бүлдірген, камфора,ананас иісін береді.

9- сурет
Гүлдері ұсақ, көбінесе күлгін немесе қызыл күрең түсті. Жұпарлы қазтамақ
қазтамақ майы косметикалық, парфюмериялық, медециналық және астық өндірісте
қолданылады

2.2.9 Періштелер қазтамағы
Бұл қазтамақ гүлінің түрі тауық қөзге ұқсас болып келеді, және де
күлгінді деп те атайды. Гүлденуі жаз бойы, керемет салбыраған гүлді шатырша
болып келеді. Періште қазтамағы патшалық қазтамақ пен бұйралы қазтамақтың
P.crispum қосылуынан пайда болды. Ықшамды бұталар түзеді.Өсімдіктің
ұзындығы 30см көп емес.

10- сурет

2.2.10 Сирек қазтамақ (UNIQUE PELARGONIUMS)

Сирек қазтамақ тобы жарты ғасырдан бері белгілі (шамамен
1840жылдан бастап), бұл патшалық және жарқыраған қазтамақ гибридінен
шыққан, калилиі азықтандыру тыңайтқыштары, өте сәнді.

11-сурет

2.2.11 Суккулентті қазтамақ
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.