Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
1 Негізгі бөлім
1.1 Өсімдіктер дүниесі 3
1.2.Қазақстан өсімдіктері жамылғысының қалыптасуы 4
1.3 Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы 5
2.1. БИОСФЕРА ЖӘНЕ АДАМЗАТ 13
2.2. Биосфераның және ондағы тіршіліктің пайда болуы туралы
көзқарастар 16
2.3. Биосферадағы тірі организмдердің қызметі 24
2.4. Адамның өсімдіктерге әсер етуінің негізгі формалары 28
Қорытынды 30
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 32
Кіріспе
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс өте жақсы дамуымен бірге адамзаттың
табиғатқа әсері де өсіп отырғаны мәлім. Табиғат байлықтарын үнемді қолдану
мен оны қорғау ғылыми негізде қолға алынып келеді. Өсімдіктер экологиясы
ғылымы биологияның бір бөлімі ретінде дамып келе жатыр. Осы жүйеде адам мен
қоршаған ортаның байланысы биологиялық және қоғамдық заңдылықтарға
бағынатыны мәлім. Қазіргі кезде өсімдіктер экологиясы табиғаттағы
өсімдіктер жамылғысын қорғау мен сақтау, үнемді пайдалануды шешуге арналған
мәселелерді жан-жақты ғылыми тұрғыда зерттеу жұмыстарын жүргізуде маңызы
артып келеді.Жалпы өсімдіктер экологиясына қатысты тақырып материалдарының
орналастырылуы мен берілу жүйесі студенттердің қоршаған орта мен табиғатта,
әсіресе өсімдіктер ағзасында өтіп жатқан құбылыстар мен үрдістердің
біртұтастығын, заңдылықтарымен өзара байланыста қарап, ғылыми көзқарастарын
қалыптастыру мақсатына бағытталған.Адамзат баласы тіршілік етуінің алғашқы
кезеңінен бастап өздерінің күнделікті тіршілік өміріне керекті заттарының
бәрін биосфера компоненттерінен – жерден, судан, өсімдіктер өлемінен,
жануарлар дүниесінен, Жер қойнауынан алып келгені баршаға белгілі. Биосфера
барлық материалдық игіліктердің қайнар көзі. Оның байлықтары (Жер, су, ауа,
өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі) көне дәуірден бері қарай адамзат
баласының барлық мұқтаждық-тарын өтеп келеді. Биосфераның бар сыйы біздің
қоғамымыздың жан-жақты дамуына үлес қосады. Тіршіліктің негізгі көзі
ретінде саналады.
Биосфера – тіршілік тірегі. Ол адамзат баласымен және ондағы қоғаммен
тығыз байланыста болады (биосфера – адам – қоғам). Сонымен биосфера
дегеніміз – біздің айналамызды қоршаған орта. Оны адамзат баласы жасағн
жоқ, ол адамзат баласының пайда болуынан әлде қайда бұрын жаралған.
Биосфсра көптеген компоненттерден тұрады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы да,
құдіреттісі де – жер, оңың үстіңгі қабаты қара топырақ. Биосферадағы барлық
тіршілік иелері – адамзат баласы, жан-жануарлар дүниесі, өсімдіктер әлемі
жерден қуат, нәр алады.Кең байтақ қазақ жері, қазақ елінің көркеюі мен
құлпыруы болашақ жастардың қатысуымен ғылыми тұрғыда жүретініне біз
сенімдіміз. Сондықтан да, жас мамандар қоршаған ортаның гүлденіп жайнауына
ат салысу барысында өсімдіктердің экологиясына да баса назар аударса деген
тілек білдіре отырып, аталған оқулық патриоттық сезімдерін оятып, ғылымға
деген талпыныстарына қанат береді деп үміттенеміз.
1. Өсімдіктер дүниесі
Өсімдіктер (Plantae)[2] - тірі организмдер дүниесіндегі негізгі екі
топтың бірі (біріншісі - жануарлар). Құрлықтың барлық жерінде өседі, суда
кездесетін түрлері де бар. Жер шарында өсімдіктердің 500 млн. астам түрі
бар. Жыл сайын ғылыми-лабораторияларда олардың бірнеше жаңа түрлерін өсіріп
шығарады. Өсімдік – жер шарының өкпесі деп бекер айтылмаған. Тіршілік
атаулыны өсімдіксіз елестетуге болмайды. Жер шарында өсімдіктер жамылғысы
біркелкі тарамаған. Өсімдіктер әлемі әр түрлі ортада тіршілік етуге
бейімделген басқа тірі организмдер сияқты тіршілік – тынысы, пішіні,көлемі
жағынан алуан түрлі. 20 ғасырдың ортасына дейін өсімдіктерді төмен сатыдағы
(бактериялар, балдырлар, кілегейлілер, саңырауқұлақтар, қыналар) және
жоғары сатыдағы өсімдіктер (ринийлер, мүктәрізділер, псилофиттер,
плаунтәрізділер, қырықбуындар, қырыққұлақтәрізділер, ашықтұқымдылар және
гүлді өсімдіктер не жабықтұқымдылар) деп бөлді. 20 ғасырдың аяғында
бактериялар мен саңырауқұлақтар өз алдына жеке патшалық болып бөлінді.
Соңғы жүйеленім бойынша өсімдіктер 3 патшалық тармағына жіктеледі:қызыл
балдырлар,нағыз балдырлар,ұрықты не жоғары сатыдағы өсімдіктер.Өсімдіктерді
топтарға біріктіргенде олардың біріне-бірінің ұқсастықтары немесе
айырмашылықтарын көрсететін белгілер пайдаланылады. Солар арқылы
өсімдіктердің біріне-бірінің туыстық жақындықтарының деңгейі анықталады.
Құрылымы, тіршілік етуі жағынан бірдей және өз ата-енелеріне ұқсас, жеміс
беретін, ұрпақ түзе алатын дарақтар бір түрге жатқызылады. Құрылысы жағынан
ұқсас түрлер туысқа біріктіріледі. Жақын туыстар бір тұқымдасқа олардың
әрқайсысын қандай да бір класқа жатқызады.Өсімдіктер шөлдерде,ағысы қатты
өзендердің ,теңіздер мен мұхиттардың түбінде , сол сияқты биік таулардың
қар жамылғысы белдеулерінде де өсе алады. Бұлардың әрқайсысының өзіне тән
тіршілік нысаны бар.Қазақстан табиғаты өсімдіктерге де бай. Маман
ғалымдардың деректері бойынша елімізде өсімдіктердің 15 мыңдай түрі бар.
Оның ішінде балдырлардың 2 мыңнан астам, қыналардың 600-ге жуық,
мүктектестердің 500-ге жуық, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 6 мыңнан астам
және саңырауқұлақтардың 5 мыңдай түрі кездеседі. Қазақстанда өсімдіктердің
геологиялық замандардан сақталып келе жатқан реликті және дүние жүзінің
басқа ешбір аймақтарында өспейтін эндемик түрлері де кездеседі. Қазақстанда
мұндай эндемик түрлер 730-дан асады. Тек, Қазақстанның оңтүстігіндегі
Қаратау жотасында ғана осындай 165—170 түрлі эндемик түрлер өседі.
Өсімдіктердің мұндай реликті және эндемикті түрлерін сақтап қалудың және
қорғаудың ғылыми маңызы зор.Қазақстандағы өсімдіктер әлемінің жалпы түр
санының 84,5%- ын шөптесін өсімдіктер, 15,3%-ын бұталар мен шала бұталар,
ал 1,2%- ын ағаштар құрайды. Еліміздің далалы аймағында өсімдіктердің 2000-
нан астам түрі өседі, олардың 175-і эндемик түрлер. Шөлейтті, шөлді
аймақтарда өсімдіктердің — 2500—2800 түрі өседі, олардың да 210— 215-і
энедемик түрлер. Сондай-ак өлкеміздің таулы алқаптарында өсетін
өсімдіктердің 3400—3600 түрінің — 540—570 түрі де эндемик өсімдіктер.
1.2 Қазақстан өсімдіктері жамылғысының қалыптасуы
Құрлық бетінде өсімдіктер жамылғысы бірдей емес. Олар жерге түсетін
ылғалдың мөлшеріне және осы ылғалдың маусымға байланысты қаншалықты
жауатыңдығына қарай мәңгі жасыл (жаңбырлы) ормаңдар, ылғалдығы құбылмалы
болып келетін, жапырақтары түсіп отыратын ормандар, ксерофильді сирек
ағашты ормандар мен бүталарды, саванналарды, ал суы тасып отыратын теңіздің
жағалауларында — мангр ағаштарынан тұратын ормаңдар түзеді. Экватордан
солтүстікке қарай жасыл өсімдіктердің жолағынан кейін, аса үлкен ормансыз
кеңістіктер — шөл, шөлейт, приерии орналасады. Біршама биік ендікте
қайтадан мәңгі жасыл ормаңдардың жолағы кездеседі. Бірақ олар тропиктердегі
секілді жапырақты ормандар емес қылқан жапырақты (тайга) ормаңдар болып
келеді. Тайгадан солтүстікке қарай, полюстың айналасында (цикумполярно),
тундра мен солтүстік мұзды мұхиттың салқын суы созылып жатады. Экватордан
оңтүстікке қарай құрлық біршама аз болады. Полюстерге жақын жерлерде және
биік таулардың басында мәңгі мұздар мен қарлар жатады. Мүңдай түрлі-түсті
өсімдіктер жылдың әртүрлі кезеңдеріне қарай, әсіресе қыста, құрлықтың
(континенттің) үлкен кеңістігін, шамамен 40° с.е. және одан жоғары қарай
қар басқан кезде, көп өзгеріске ұшырайды.Қазақстан өсімдіктері жамылғысының
қалыптасуы.Қазақстан өсімдіктері жамылғысының қалыптаса бастауы аумағының
негізгі бөлігін су басып жатқан кезден, бор дәуірінің аяғы мен палеоген
дәуірінің бас кезінен басталады. Палеогенде бүкіл Тұран ойпатын теңіз басып
жатқан. Ол Торғай бұғазы арқылы Батыс Сібір теңізімен жалғасқан. Теңіз
Қазақстанға қараған құрлықты екіге бөлген. Торғай бұғазынан шығыста Алтай,
Сарыарқа аймақтарында, негізінен жалпақ жапырақтылары мен мәңгі жасыл
қылқан жапырақты өсімдік түрлері (ангара флорасы) тараған. Ал Торғай
бұғазынан батысқа қарай (Мұғалжар, Жалпы Сырт, Жем үстірті) мәңгі жасыл
субтропиктік түрлер (полтава флорасы) дамыған. Неогенде Торғай бұғазының
суы тартылып, құрғағаннан кейін екі жағы қосылған. Осы кезде полтава
флорасы шығысқа қарай тарап, Жайсан көліне дейін жеткен. Керісінше, шығыста
өскен өсімдіктер батысқа ауысқан. Соның нәтижесінде Қазақстанда торғай
флорасы деп аталатын өсімдік түрлері қалыптасқан. Оған платан, грек
жаңғағы, емен, шамшат, терек, т.б. жатады. Теңіздің шегініп, құрлық
көлемінің ұлғаюы арта бастаған кезден (палеоген дәуірден) бастап, Иран
арқылы Африка флорасы кірген. Олардың ішінде эфемерлі өсімдіктер, жоңышқа,
қараған бұталары мен ағаштардың кейбір түрлері болған. Палеоген дәуірінің
алғашқы жартысында жазық ойпаңдарды теңіз басып жатқан тұста, оның
жағалауындағы қыраттар мен тауларға субтропиктік жалпақ жапырақты ормандар
тараған. Палеоген дәуірінің екінші жартысында, теңіз суы тартылып, құрғап,
орнына осы күнгі ірілі- ұсақты көлдер пайда болған. Неоген дәуірінде климат
суып, таулы аудандарды мұз басқан кезде жылу сүйгіш өсімдіктер жойылып
кетіп, қазіргі орман типтері қалыптасқан, грек жаңғағы, өрік, алма сияқты
өсімдіктер сақталып калған. Сібір жақтан ауысып, арктикалық, альпілік
өсімдіктер тараған. Қазақстанның осы күнгі өсімдіктер жамылғысы осылай
біртіндеп ұзақ кезеңді басынан өткізіп қалыптасқан. Қазіргі өсімдіктердің
қалыптасуына жергілікті өсімдіктер мен қоса сырттан келген түрлер де едәуір
әсер еткен.Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы.Қайыңдыдағы
шыршалар.Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы 6000-дай өсімдік түрлерінен
тұрады. Басқа көрші елдермен (Ресей, Орта Азия, Кавказ) салыстырғанда бұл
онша көп емес. Оған Қазақстан жерінде шөлді, шөлейтті аймақтардың көптігі,
топырақ пен климат әсер етеді. Екіншіден, Қазақстанның едәуір бөлігі
геологиялық тарихы жағынан жас. Каспий маңы ойпаты мен Тұран ойпаты теңіз
астынан неоген дәуірінде ғана босаған. Үстірт пен Бетпақдаланың босауы одан
сәл ғана ертерек. Сол себептен бұл өлкелердің өсімдік жамылғысы әлі толық
қалыптасып үлгірмеген.
1.3 Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы
Қазақстанда өсімдіктердің 15 мыңдай түрі бар. Оның 2 мыңнан астамы
балдырлар, 5 мыңдайы – саңырауқұлақтар, 600-ге жуығы – қыналар, 500-ге
жуығы мүк тәрізділер және 6 мыңнан астамы – жоғары сатыдағы түтікті
өсімдіктер. Қазақстан микрофлорасының (саңырауқұлақтар) құрамындағы
түрлердің 4,8%-ы эндемик болып табылады. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің түр
байлығы, интродукцияланған, мәдени дақылдар мен кездейсоқ әкелінген 500-
ден аса түрлерді қоспағанда, 161 тұқымдасқа, 1120 туысқа жататын 6100-ге
жуық түрден тұрады. Оның ішіндегі 730 түр тек Қазақстанда өсетін –
эндемиктер. Бұлардың ішіндегі ең ерекше 12 монотипті туыс бар: физандра,
рафидофитон, жалған шөлмасақ, жалған шандра, боченцевия, канкриниелла,
тобылғыгүл, птеригостемон, пастернаковник, тоғайя, недзвецкия, шолақтауия.
Қазақстан флорасындағы түрлердің басым бөлігі 15 тұқымдасқа топтасқан.
Алғашқы құрлықтық өсімдіктердің қалдықтары Оңтүстік Балқаш өңірі мен
Бұрынтауда жоғарғы ордовиктік қатпарлардан табылған. Олар плаун
тәрізділерге жататын Akdalophyton caradockі пен қырықбуынға жататын –
Sarіtuma tatjanae. Бұлар шамамен 450 млн. жыл бұрын тіршілік еткен.
Республикамыздың қазіргі флорасы эоцендік субтропиктік (36 – 58 млн. жыл
бұрын), олигоцендік орманды-мезофильдік (26 – 35 млн. жыл), неогендік
ежелгі жерортатеңіздік таулы-ксерофиттік, субтропиктік-ксерофитті бұталық
және миоцен-плиоцендік алғашқы далалық (13 – 25 млн. жыл), плейстоцендік
(2 млн. жыл) флоралардың негізінде қалыптасқан. Қазақстан жерінде таралуы,
түрлер мен эндемиктердің топтасуы, табиғи аймақтар мен таулық белдеулерде
әр түрлі. Республиканың осыншама бай өсімдіктер дүниесі түрлердің
биологиялық, экологиялық, эволюциялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі
бірлестіктер мен қауымдастықтарда жүйеленген.Қазақстанның жазық бөлігі
орманды далалық, дала, шөлейт және шөл белдемдеріне (аймақтарға)
ажыратылады. Орманды далалық аймақ – республика жер аумағының 2,04%-ын
алып жатыр, 54Әс.е-тен жоғары Көкшетау мен Петропавл қалаларының маңында
орналасқан. Орман түзуші түрлер: жылауық қайың, талдың бірнеше түрлері,
бұталардан: итмұрын, тобылғы, далалық шие, т.б. бар. Бұл белдемнің
шалғындық және далалық телімдерінде алуан түрлі шөптесін өсімдіктер мен
астық тұқымдас шөптер басымдылық ететін қауымдастықтар таралған. Бұл аймақ
2 белдемге бөлінеді: 1) оңтүстік ылғалы аз қоңыржай жылы орманды дала
белдемі – сұр ормандық топырақта қайыңды-теректі, теректі ормандар, ал
қара топырақта шалғынды-далалық экожүйелер орналасқан; 2) қоңыржай құрғақ
шоқталған орманды дала белдемі – қайыңды-теректі шоқ ормандар мен қара
топырақтағы алуан-түрлі және астық тұқымдасты шөптесін өсімдікті далалық
экожүйелер таралған.Далалық аймақ еліміздің жер аумағының 28%-ын алып
жатыр, аумағы 110,2 млн. га, батыстан (Еділ-Жайық өзендері аралығынан)
шығысқа қарай (Алтай-Тарбағатай тау бөктері) 2500 км-ге созылып жатыр.
Далалық флораның құрамында 2000-нан астам түр бар деп шамаланады. Оның 175-
і – эндемиктер. Негізгі басым түрлер: қау (боз), сонымен қатар бетеге,
тобылғы, қарағай, аласа бадам.Далалық аймақ 3 белдемге бөлінеді:қоңыржай-
құрғақ және құрғақ дала;кәдімгі және оңт. қара топырақтағы алуан түрлі
шөптесін – бозды белдем;қоңыржай-құрғақ және жылы-құрғақ белдем–күңгірт
қара-қоңыр және қара-қоңыр топырақтардағы бетегелі-бозды дала;шөлейт
құрғақ, қоңыржай ыстық белдем – ашық қара қоңыр топырақтағы жусанды-бозды
дала.Шөлді аймақ – жалпы аум. 124,6 млн. га. Өзіне тән өсімдік жамылғысы
алуан түрлі, 2500 – 2800 түр бар, олардың ішінде 200 – 215 түрі –
эндемиктер.Шөлді аймақ 5 белдемге ажыратылады:солтүстік далалы жердегі
құрғақ, қоңыржай-ыстық шөлдер – аум. 40 млн. га., немесе еліміздің жер
аумағының 14,7%-ы. Өсімдік жамылғысы астық-тұқымдасты – жартылай бұталы
(боз, еркекшөпті-жусанды) шөлдер мен құмдақ-бұталы (жүзгін-раң-шағыржусан-
еркекшөпті) шөлдер тарайды;орталық (солтүстік тұрандық) өте құрғақ, ыстық
шөлдер – аум. 51,2 млн. га, немесе республика жерінің 18,9%-ын алып жатыр.
Бұл жерлерде жартылай бұталы (жусанды, бұйырғынды, изенді), сексеуілді,
бұталы (қоянжын-жүзгінді) өсімдік жамылғысы дамыған;оңтүстіктегі өте
құрғақ, ыстық шөлдер – аум. 30,3 млн. га, немесе Қазақстанның 11,1%-ын
алып жатыр. Бұл жерлерге эфемероидты – жартылай бұталы (сұр-жусанды,
эфемерлі), ал дөң және тізбектелген аллювийлі – эолды құмдарда бұталы-
сексеуілді-эфемероидты (сексеуіл-қоянжын-жүзгінді) өсімдік жамылғылары
тән;тау етегіндегі құрғақ, өте ыстық шөлдер – аум. 3,2 млн. га немесе
Қазақстанның 1,2%-ы. Негізінен эфемероидты ірі шөптесін-жартылай бұталы
өсімдіктер өседі;тау етегіндегі өте құрғақ шөлдер – аум. 11,6 млн. га,
немесе республиканың 4,3%-ын алып жатыр. Эфермероидты-псаммофиттік бұталы
өсімдік жамылғысы тән.Қазақстан аумағы 18,6 млн. га, яғни республика
жерінің 7%-ы. Бұл ретте есепке алынып отырғаны 4 – 5 биіктік белдеулі биік
таулар ғана. Таулы экожүйелердің флорасын 3400 – 3600 түр құрайды деп
шамаланады. Оның ішінде 540 – 570 түр эндемик болып табылады. Тек
Қаратаудың флорасында 165 – 170 эндемик түрлер бар. Олардың ішінде,
шыршалы (шренктік шырша, сібірлік шырша); май қарағайлы, самырсынды
(сібірлік самырсын, сібірлік майқарағай); қылқан жапырақты ормандарды;
алмалы (Сиверс алмасы, қырғыз алмасы), өрікті (кәдімгі өрік), қайыңды-
теректі (түкті қайың, көк терек) – жапырақты ағаш ормандарды атап өтуге
болады. Таулы экожүйелерде итмұрын мен бөріқарақаттың (зеректің), аршаның,
қылшаның, бетегенің, сарыкүйік қауымдастықтары да кең тараған.
Қазақстанның табиғи флорасы – пайдалы өсімдіктердің қайнар көзі. Мұнда жем-
шөптік өсімдіктердің 700-ден астам түрі, дәрілік өсімдіктердің 400-ге
жуық, әсемдік-безендірушілік 700 – 800, ширнелік (300-ден астам), эфир-
майлық (450-ге жуық), улы-зиянды (250-ден астам) өсімдіктер түрлері
бар.[1] Өсімдіктердің табиғатты маңызы өте зор.Біздің планетамызда
өсімдіктердің кездеспейтін жері жоқ,өсімдіктер жануарлармен салыстырғанда
өте кең таралған, сондықтан олар биосфераның шекарасын анықтайды.
Өсімдіктердің жер бетіндегі тіршілік үшін маңызы үлкен.Олардың бірі
органикалық заттар түзсе (автротрофты өсімдіктер ),екіншілері оларды
ыдыратып (гетеротрофты өсімдіктер), жер қойнауына минералдық заттарды ,
ауаға СО2 газын қайтарады. Жасыл өсімдіктер жапырақтан тамырлары арқылы
суда еріген минералдық заттарды , жер беті бөліміндегі (өркен) устьице
арқылы СО2 газын фотосинтездің ішкі заты ретінде қайтадан қабылдайды. Осы
ретпен табиғатта заттар айналымы жүзеге асады. Жасыл өсімдіктердің
аноганикалық заттардан күн сәулесінің тікелей әсері арқылы органикалық
зататр түзу процесі фотосинтез деп аталады. Жасыл өсімдітер фотосинтез
процесі нәтижесінде органикалық заттар түзіп содан өздері қоректенеді,
сөйтіп жер бетінде органикалық қосылыстардың қорын жасайды.Фотосинтездің
жер бетіндегі жылдық өнімі 1010 т-ға жетеді. Сөйтіп ол планетамызда
тіршіліктің қайнар көзіне айналады. Жердің қатты қабатының (литосфера)
үгілуінен өсімдіктің негізгі өсу орны (субтраты) болып табылатын топырақ
жамылғысы түзіледі. Бұдан өсімдік су және еріген минералдық заттарды
қабылдайды. Ауа қабаттарының (атмосфера) тіршілікке қолайлысытропосфера
қабаты. Өсімдіктер ауадан О2 қабылдап, онымен тыныс алса СО2 органикалық
қосылыстар түзудің шикі заты ретінде бойына сіңіреді.Өсімдігі жағынан бай
өлке Қазақстанның таулы аймақтары болып саналады. Әсіресе, Батыс Тянь-
Шаньда Орта Азия мен Жерорта теңізінің бай флорасы сақталған. Онда
палеоген дәуірінен қалған грек жаңғағы, платан, бадам, түркістан үйеңкісі,
алмұрт және т.б. түрлері кездеседі. Сырдария- Қаратау флорасы бұдан да
бай. Онда 1000-нан асатын өсімдік түрі, оның 150 түрі тек осы ауданға ғана
тән, басқа жерде ұшыраспайтын өсімдіктер. Тянь-Шаньның, Алтайдың, Жетісу
Алатауының тау беткейлерінде қылқан жапырақты ормандар таралған. Оларда
шыршалардан, май қарағай, бал қарағай, самырсын түрлері өседі. Биік таулы
белдеу шымды-шалғынды, бұталы шалғынды болып келеді. Тау алды мен аласа
таулы белдеулерде дала зонасына тән өсімдіктер өседі. Алтайдың таулы
даласында итмұрын, долана, бөріжидек бұталары мол. Жетісу Алатауы мен Тянь-
Шань тау жүйесінің тау алды жазықтары шөлге ұқсайды. Оларда эфемерлер мен
эфемер тәріздес өсімдіктер (қияқөлең, қоңырбас, көкнәр, қызғалдақ және
т.б.) кең тараған. Аласа таулы белдеулер теректі, қайыңды, жабайы ағашты,
алма, өрікті, доланалы ормандардан тұрады.Солтүстіктен оңтүстікке дейін
1600 км- ге созылып жатқан Қазақстанның кең жазиралы жазығында дала мен
шөл өсімдіктері басым. Шөлді аймақтарда (Сарыесік Атырау, Мойынқұм,
Бетпақдала, т.б.) сексеуіл, өзендер бойында жыңғыл, жиде, тораңғы
тоғайлары кездеседі.Қазақстанда өсімдік дүниесінің 303 түрі Қызыл кітапқа
енген және оның сақталуына мемлекеттік қорықтар қамқорлық жасайды. Өйткені
шөп қоры мал жайылымы есебінде бағалы, ал орман өндіріс үшін керекті
материал болып саналады. Қазақстан дүние жүзі бойынша орманы аз елдердің
қатарына жатады. Бүкіл аумағының 11,4 млн гектар жерін (4,2%) ғана
ормандар алып жатыр. Ол табиғатты тазартуда, топырақты эрозиядан сақтап,
оның тамырын бекітуде, егіндік-шабындық жерлерді қорғау мен құм
көшкіндерін бөгеуде аса маңызды рөл атқарады. Ауаны шаң-тозаңнан тазартып,
аңызақ желден, құрғақшылықтан сақтауда да ормандар мен жасыл өсімдіктер
пайдалы.Қазақстандағы қазіргі өсімдіктер түрлері қылқанжапырақты ормандар,
ұсақ жапырақты орман-тоғайлар, бұталы тоғайлар, даланың бұталы
өсімдіктері, сексеуіл, шөлдің бұталы өсімдіктері, дала өсімдіктері,
субтропиктік өсімдіктер, шалғындар, тақырлар, шөлдің бір жылдық
өсімдіктері болып бөлінеді. .[4] Оларға геоботаникалық жағынан Еуразияның
қылқан жапырақты орманы (Оңтүстік Алтай), Еуропа, Сібірдің орманды даласы
(Солтүстік Қазақстан), Еуразия даласы ( Еділ- Жайық, Мұғалжар-Торғай, Есіл-
Нұра, Қарағанды, Ұлытау- Сарысу, Жайсан бойы), Азияның шөлді аудандары
(Тұран ойпаты, Солтүстік Тянь-Шань, Қаратау) кіреді.Қазіргі Қазақстанның
өсімдік жамылғысы 6000-дай өсімдік түрлерінен тұрады. Басқа көрші елдермен
(Ресей, Орта Азия, Кавказ) салыстырғанда бұл онша көп емес.Оған Қазақстан
жерінде шөлді, шөлейтті аймақтардың көптігі, топырақ пен климат әсер
етеді. Екіншіден, Қазақстанның едәуір бөлігі геологиялық тарихы жағынан
жас. Каспий маңы ойпаты мен Тұран ойпаты теңіз астынан неоген дәуірінде
ғана босаған. Үстірт пен Бетпакдаланың босауы одан сәл ғана ертерек. Сол
себептен бұл өлкелердің өсімдік жамылғысы әлі толық қалыптасып үлгірмеген.
Өсімдігі жағынан бай өлке Қазақстанның таулы аймақтары болып
саналады. Әсіресе, Батыс Тянь-Шаньда Орта Азия мен Жерорта теңізінің бай
флорасы сақталған. Онда палеоген дәуірінен қалған грек жаңгағы, платан,
бадам, түркістан үйеңкісі, алмұрт және т.б. түрлері кездеседі. Сырдария-
Қаратау флорасы бұдан да бай. Онда 1000-нан асатын өсімдік түрі, оның 150
түрі тек осы ауданға ғана тән, басқа жерде ұшыраспайтын өсімдіктер. Тянь-
Шаньның, Алтайдың, Жетісу Алатауының тау беткейлерінде қылқан жапырақты
ормандар таралған. Оларда шыршалардан, май қарағай, бал қарағай, самырсын
түрлері өседі. Биік таулы белдеу шымды-шалғынды, бұталы шалғынды болып
келеді. Тау алды мен аласа таулы белдеулерде дала зонасына тән өсімдіктер
өседі. Алтайдың таулы даласында итмұрын, долана, бөріжидек бұталары мол.
Жетісу Алатауы мен Тянь-Шань тау жүйесінің тау алды жазықтары шөлге
ұқсайды. Оларда эфемерлер мен эфемер тәріздес өсімдіктер (қияқөлең,
қоңырбас, көкнәр, қызғалдақ және т.б.) кең тараған. Аласа таулы белдеулер
теректі, қайыңды, жабайы ағашты, алма, өрікті, доланалы ормандардан
тұрады. Солтүстіктен оңтүстікке дейін 1600 км- ге созылып жатқан
Қазақстанның кең жазиралы жазығында дала мен шөл өсімдіктері басым. Шөлді
аймақтарда (Сарыесік Атырау, Мойынқұм, Бетпақдала, т.б.) сексеуіл,
өзендер бойында жыңғыл, жиде, тораңғы тоғайлары кездеседі. Қазақстанда
өсімдік дүниесінің 303 түрі Қызыл кітапқа енген және оның сақталуына
мемлекеттік қорықтар қамқорлық жасайды. Өйткені шөп қоры мал жайылымы
есебінде бағалы, ал орман өндіріс үшін керекті материал болып саналады.
Қазақстан дүние жүзі бойынша орманы аз елдердің қатарына жатады. Бүкіл
аумағының 11,4 млн гектар жерін (4,2%) ғана ормандар алып жатыр. Ол
табиғатты тазартуда, топырақты эрозийдан сақтап, оның тамырын бекітуде,
егіндік-шабындық жерлерді қорғау мен құм көшкіндерін бөгеуде аса маңызды
рөл атқарады. Ауаны шаң-тозаңнан тазартып, аңызақ желден, құрғақшылықтан
сақтауда да ормандар мен жасыл өсімдіктер пайдалы. [5]
Қазақстандағы қазіргі өсімдіктер түрлері қылқанжапырақты ормандар,
ұсақ жапырақты орман-тоғайлар, бұталы тоғайлар, даланың бұталы
өсімдіктері, сексеуіл, шөлдің бұталы өсімдіктері, дала өсімдіктері,
субтропиктік өсімдіктер, шалғындар, тақырлар, шөлдің бір жылдық
өсімдіктері болып бөлінеді. Оларға геоботаникалық жағынан Еуразияның
қылқан жапырақты орманы (Оңтүстік Алтай), Еуропа, Сібірдің орманды даласы
(Солтүстік Қазақстан), Еуразия даласы ( Еділ- Жайық, Мұғалжар-Торғай,
Есіл-Нұра, Қарағанды, Ұлытау- Сарысу, Жайсан бойы), Азияның шөлді
аудандары (Тұран ойпаты, Солтүстік Тянь-Шань, Қаратау) кіреді.Қазақстан
микрофлорасының (саңырауқұлақтар) құрамындағы түрлердің 4,8%-ы эндемик
болып табылады. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің түр байлығы,
интродукцияланған, мәдени дақылдар мен кездейсоқ әкелінген 500-ден аса
түрлерді қоспағанда.Мәдени өсімдіктер [1](plantae cultae) – адамдар
өздерінің әр түрлі қажеттілігін (азықтық, талшықты, дәрілік, бояғыш, эфир
майы, мал-азықтық, т.б.) қанағаттандыру мақсатында өсіретін өсімдіктер.
Мәдени өсімдіктердің пайда болуы адамзат мәдениетінің қалыптасуымен тығыз
байланысты. Қытай мен Жапониядан күріш, қонақ тары, қытай капустасы,
бұршақ түрлері, құрма, апельсин, мандарин, шай, т.б. өсімдік түрлері;
Индонезия мен Үндіқытайдан нан ағашы, манго, лимон, банан, қант пальмасы,
эвкалипт, темекі, мақта; Австралиядан қант қамысы, қияр, кенеп, кокос
пальмасы, күріштің 2 түрі, қара бұрыш; Орталық Үндістаннан қара бидайдың
2 түрі, бұршақтың 5 түрі, зығыр, мақсары, қарбыз, сәбіз, алма, алмұрт,
өрік, шие, бадан, жеміс ағашы; Орта Азиядан бидай, қара бидай, арпа,
сұлы, бұршақ, жоңышқа, қант қызылшасы, алма, жүзім, анар; Алдыңғы Азиядан
зәйтүн, лавр, жеміс ағашы, т.б.; Африкадан мақтаның 4 түрі, қарбыз, кофе;
Америкадан жүгері, картоп, қызанақ, асқабақтың бірнеше түрі, какао,
арахис, топинамбур, т.б. мәдени өсімдіктер таралған. Адамзат үшін мәдени
өсімдіктердің маңызы зор. Бау-бақшадағы, егін алқабындағы өсіп тұрған
өсімдіктер азық-түліктің, дәрі-дәрмектің, мал азығының негізгі көзі болып
табылады. Қазақстанда мәдени өсімдіктердің түрі көп және олар әр түрлі.
Олар – бидай, сұлы, жүгері, күріш, тары, арпа, түйебұршақ, соя, асбұршақ,
жержаңғақ, жасымық, картоп, күнбағыс, мақта, қызылша, қарбыз, таңқурай,
жүзім, т.б. Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығарумен селекционер
ғалымдар айналысады.[2]Мәдени өсімдіктердің 50 тұқымдасқа жататын 25
мыңнан астам түрі белгілі (барлық жоғары сатыдағы өсімдіктердің 10%-ын
құрайды). Бірақ өсімдік өнімдерінен алынатын қоректік заттардың негізін
мәдени өсімдіктердің 20 шақты түрі ғана құрайды (мысалы, күріш дүние
жүзінде мекендейтін халықтың 23-сінің қоректік азығы болып саналады).
Өсімдіктерді мәдени жағдайда өсіру тас ғасырында басталды және олар
бейберекет қолдан сұрыпталды. Кейін пайдалы өсімдіктер үй маңында (ең
бастысы мәдени өсімдіктердің ортасында) өсіріле бастады. Халықтардың
қоныс аударуы, теңіз арқылы алыс сапарларға шығу және сауда-саттық
өсімдіктердің бір жерден екінші жерге алмасуын қамтамасыз етті. Жаңа
жағдайға өсімдіктер тез бейімделіп, соның нәтижесінде мәдени
өсімдіктердің жаңа түрлері пайда болды. Қола дәуірінде егіншіліктің
қарапайым түрі дамыды. Кейінірек өсімдіктердің алуан түрін шығару үшін
жасанды будандастыру қолға алынды. Сондықтан қазіргі кездегі мәдени
өсімдіктердің басым көпшілігі мыңдаған жылдар бойына қолдан өсірілді.
Олардың ішінде ең ежелгі өсімдік түрлеріне – жүгері, банан, күнжіт,
асқабақ, кокос пальмасы, арпа, бұршақ, жуа, темекі, картоп, күріш, қант
қамысы, т.б.; тек аз ғана түрлері – қант қызылшасы, каучук гевеясы, хинин
ағашы кейіннен мәдени өсімдікке айналған.Әдетте өте көп түрден тұратын
туыстардың мәдени өсімдіктерке айналған түрлері аса көп емес. Мысалы, 200
түрден тұратын зығыр туысының 1 түрі ғана, 70 түрден тұратын күнбағыс
туысының 2 түрі ғана мәдени өсімдіктер қатарына жатады. Осы күнгі мәдени
өсімдіктердің шығу тегі әр түрлі. Олардың кейбіреуі жабайы өсімдіктерден
шықса (бірақ өздері жабайы түрде өспейді), екіншілері будандастыру
жолымен алынған (мысалы, рапс – жапырақты капуста мен қышабастың буданы,
т.б.), ал малазықтық өсімдіктердің көбі әлі күнге дейін жабайы түрде
өседі. мәдени өсімдіктер – қолдан сұрыптаудың нәтижесі. Сондықтан мәдени
өсімдіктердің жаңа түрлерін (әсіресе малазықтық, дәрілік, тех.) алу
жылдан-жылға жалғасуда, жаңа түрлерді алу – генетиканың (селекцияның)
жетістіктеріне негізделген. мәдени өсімдіктер жабайы өсімдіктерден өте
көп ерекшеліктерімен ажыратылады. Олар өздерінің табиғи ареалдары
болмағандықтан, шыққан ортасынан басқа жерге тарала алмайды. мәдени
өсімдіктердің физиол. ерекшеліктерін, биохим. құрамын және тіршілік
ортасын зерттеу, олардың жаңа сорттарын алуда маңызы зор. Жер шарында
халық санының көбеюіне байланысты олардың қажеттілігін қанағаттандыру
үшін (жыл сайын 1,2 млрд. т астық дақылы керек), мәдени өсімдіктер
егілетін алқаптардың көлемін ұлғайтып, шөл және шөлейтті жерлерді, биік
тау алқаптарын пайдаға жарату қажет. Осыған байланысты тосын
(экстремалды) жағдайларға төзімді мәдени өсімдіктердің жаңа түрлерін алу
маңызды мәселенің бірі болып саналады.[2]Республикамыздың қазіргі флорасы
эоцендік субтропиктік (36 – 58 млн. жыл бұрын), олигоцендік орманды-
мезофильдік (26 – 35 млн. жыл), неогендік ежелгі жерортатеңіздік таулы-
ксерофиттік, субтропиктік-ксерофитті бұталық және миоцен-плиоцендік
алғашқы далалық (13 – 25 млн. жыл), плейстоцендік (2 млн. жыл)
флоралардың негізінде қалыптасқан.Өсімдіктердің Қазақстан жерінде
таралуы, түрлер мен эндемиктердің топтасуы, табиғи аймақтар мен таулық
белдеулерде әр түрлі. Республиканың осыншама бай өсімдіктер дүниесі
түрлердің биол., экол., эвол. ерекшеліктеріне байланысты әр
түрлібірлестіктер мен қауымдастықтарда жүйеленген. Қазақстанның жазық
бөлігі орманды далалық, дала, шөлейт және шөл белдемдеріне (аймақтарға)
ажыратылады. Орманды далалық аймақ – республика жер аумағының 2,04%-ын
алып жатыр, 54Әс.е-тен жоғары Көкшетау мен Петропавл қ-ларының маңында
орналасқан. Орман түзуші түрлер: жылауық қайың, талдың бірнеше түрлері,
бұталардан: итмұрын, тобылғы, далалық шие, т.б. бар. Бұл белдемнің
шалғындық және далалық телімдерінде алуан түрлі шөптесін өсімдіктер мен
астық тұқымдас шөптер басымдылық ететін қауымдастықтар таралған. Бұл
аймақ 2 белдемге бөлінеді: 1) оңтүстік ылғалы аз қоңыржай жылы орманды
дала белдемі – сұр ормандық топырақта қайыңды-теректі, теректі ормандар,
ал қара топырақта шалғынды-далалық экожүйелер орналасқан; 2) қоңыржай
құрғақ шоқталған орманды дала белдемі – қайыңды-теректі шоқ ормандар мен
қара топырақтағы алуан-түрлі және астық тұқымдасты шөптесін өсімдікті
далалық экожүйелер таралған. Далалық аймақ еліміздің жер аумағының 28%-ын
алып жатыр, аум. 110,2 млн. га, батыстан (Еділ-Жайық өзендері аралығынан)
шығысқа қарай (Алтай-Тарбағатай тау бөктері) 2500 км-ге созылып жатыр.
Далалық флораның құрамында 2000-нан астам түр бар деп шамаланады. Оның
175-і – эндемиктер. Негізгі басым түрлер: қау (боз), сонымен қатар
бетеге, тобылғы, қарағай, аласа бадам. Далалық аймақ 3 белдемге бөлінеді:
1) қоңыржай-құрғақ және құрғақ дала; кәдімгі және оңт. қара топырақтағы
алуан түрлі шөптесін – бозды белдем; 2) қоңыржай-құрғақ және жылы-құрғақ
белдем–күңгірт қара-қоңыр және қара-қоңыр топырақтардағы бетегелі-бозды
дала; 3) шөлейт құрғақ, қоңыржай ыстық белдем – ашық қара қоңыр
топырақтағы жусанды-бозды дала. Шөлді аймақ – жалпы аум. 124,6 млн. га.
Өзіне тән өсімдік жамылғысы алуан түрлі, 2500 – 2800 түр бар, олардың
ішінде 200 – 215 түрі – эндемиктер. Шөлді аймақ 5 белдемге ажыратылады:
1) солтүстік далалы жердегі құрғақ, қоңыржай-ыстық шөлдер – аум. 40 млн.
га., немесе еліміздің жер аумағының 14,7%-ы. Өсімдік жамылғысы астық-
тұқымдасты – жартылай бұталы (боз, еркекшөпті-жусанды) шөлдер мен құмдақ-
бұталы (жүзгін-раң-шағыржусан-еркекшөпті) шөлдер тарайды; 2) орталық
(солтүстік тұрандық) өте құрғақ, ыстық шөлдер – аум. 51,2 млн. га, немесе
республика жерінің 18,9%-ын алып жатыр. Бұл жерлерде жартылай бұталы
(жусанды, бұйырғынды, изенді), сексеуілді, бұталы (қоянжын-жүзгінді)
өсімдік жамылғысы дамыған; 3) оңтүстіктегі өте құрғақ, ыстық шөлдер –
аум. 30,3 млн. га, немесе Қазақстанның 11,1%-ын алып жатыр. Бұл жерлерге
эфемероидты – жартылай бұталы (сұр-жусанды, эфемерлі), ал дөң және
тізбектелген аллювийлі – эолды құмдарда бұталы-сексеуілді-эфемероидты
(сексеуіл-қоянжын-жүзгінді) өсімдік жамылғылары тән; 4) тау етегіндегі
құрғақ, өте ыстық шөлдер – аум. 3,2 млн. га немесе Қазақстанның 1,2%-ы.
Негізінен эфемероидты ірі шөптесін-жартылай бұталы өсімдіктер өседі; 5)
тау етегіндегі өте құрғақ шөлдер – аум. 11,6 млн. га, немесе
республиканың 4,3%-ын алып жатыр. Эфермероидты-псаммофиттік бұталы
өсімдік жамылғысы тән. Қазақстанның таулы экожүйелерінің аум. 18,6 млн.
га, яғни республика жерінің 7%-ы. Бұл ретте есепке алынып отырғаны 4 – 5
биіктік белдеулі биік таулар ғана. Таулы экожүйелердің флорасын 3400 –
3600 түр құрайды деп шамаланады. Оның ішінде 540 – 570 түр эндемик болып
табылады. Тек Қаратаудың флорасында 165 – 170 эндемик түрлер бар. Олардың
ішінде, шыршалы (шренктік шырша, сібірлік шырша); май қарағайлы,
самырсынды (сібірлік самырсын, сібірлік майқарағай); қылқан жапырақты
ормандарды; алмалы (Сиверс алмасы, қырғыз алмасы), өрікті (кәдімгі өрік),
қайыңды-теректі (түкті қайың, көк терек) – жапырақты ағаш ормандарды атап
өтуге болады. Таулы экожүйелерде итмұрын мен бөріқарақаттың (зеректің),
аршаның, қылшаның, бетегенің, сарыкүйік қауымдастықтары да кең тараған.
Қазақстанның табиғи флорасы – пайдалы өсімдіктердің қайнар көзі. Мұнда
жем-шөптік өсімдіктердің 700-ден астам түрі, дәрілік өсімдіктердің 400-ге
жуық, әсемдік-безендірушілік 700 – 800, ширнелік (300-ден астам), эфир-
майлық (450-ге жуық), улы-зиянды (250-ден астам) өсімдіктер түрлері бар.
2.1 Биосфера және адамзат
Адам биосфераның бір бөлігі болғандыкган, үнемі онымен тығыз
байланыста тіршілік етеді. Адамның, жан-жануардың тіршілігі үшін ең қажетті
нәрсе - ауа. Себебі Жер бетінде тіршілік ететін барлық тірі организмдер
ауамен тыныс алады. Егер адам тәулігіне 4-5 литрдей су және тамак ішетін
болса, дем алғанда 23-24 литрдей ауа жұтады. Тамақсыз адам бес жетіге,
сусыз бес күнге және ауасыз бес минутке ғана шыдай алады. Тірі организмнің
тіршілігі ауасыз мүмкін емес, міне, сондықтан да халық бір заттың маңызын
көрсету үшін ауаға теңеп ауадай өте қажет деген. Жердің айналасын қоршап
тұрған газды қабат атмосфера деп аталады. Атмосфераға адам, жануар және
өсімдік дем алатын ауа ғана емес, сонымен бірге, оған Жер шарын коршаған
газды қабат та жатады. Оның құрамы негізінен азот (78,09%) пен оттегінен
(20,95%) тұрады. Оның кұрамында, сонымен қатар, аргон (0,3%), көмір қышқыл
газ (0,03%) және аздаған мөлшерде инертті газдар (неон, гелий, криптон,
ксенон) аммиак, метан, озон, күкірттің қос тотығы және басқа газдар
кездеседі. Атмосферада газдармен қатар вулкандардың әрекетінде литосферадан
түсетін қатты заттар және космостан түсетін космостық шандар және басқа да
түрлі микробтар кездеседі. Сонымен қатар, атмосферада су буының аткаратын
рөлі зор. Жер шарының қазіргі кездегі атмосферасы біздің жер деп аталатын
планетамыз жаралғаннан кейін, оның катты қабатынан, яғни литосферадан
бөлініп шыққан газдардан пайда болды деп ғалымдар топшылайды. Жердің
геологиялык даму тарихында, атмосфера біраз өзгеріске ұшырады. Ол өзгеріс,
атмосферадағы газдардың космос кеңістігінде ұшуына (диссоциация), вулкан
әрекеті нәтижесінде литосферадан газдардың бөлініп шығуынан, күннің
ультракүлгін сәулесінің әсерінен ауа молекуласының ыдырауына (диссоциация),
атмосфера компоненттері мен жер қабатын құрайтын тау жыныстарының
арасындағы химиялық реакцияға байланысты. Сонымен қатар, атмосфераның дамуы
геологиялық, геохимиялық құбылыстар мен организмдер тіршілігіне байланысты.
Атмосферадағы газдар өз тарапынан литосфераның дамуына үлкен әсерін
тигізеді. Мысалы, бір кезде литосферадан бөлініп атмосфераға көтерілген
көмір қышқылы, кейіннен бетіндегі карбонаттардың құрамынан табылған. Су
тамшылары, , ауаның температурасы, атмосферадағы оттегі және тағы басқа
элементтер - тау жыныстарын бұзатын негізгі факторлар. Жер бетіндегі барлық
үгілу қүбылыстары атмосфераның әрекетінің нәтижесі. Атмосфера Жер бетін
космостан түсетін метеориттерден қорғайды, дәлірек айтсақ, олар
атмосферанын тығыз қабатынан өткенде жанып кетеді. Атмосфераның өзі
организмдердің тіршілігіне кауіпті күннің ультракүлгін сәулелерін
өткізбейді. Атмосферада жануарлардың және адамның тыныс алуына қажетті
оттегі мен өсімдікке қажетті көмір қышқыл газ синтезделеді.Өсімдіктердің,
жануардың, адамзат баласының экожүйе үшін атмосфераның құрамына кіретін үш
газдың: оттегі, көмір қышкыл газ және азоттың маңызы өте зор. Бұл газдар
негізгі биохимиялық циклдарға қатысады. Оттегі - біздің жер деп аталатын
планетамызда тіршілік ететін барлық тірі организмдердің тіршілігі үшін
тыныс алуға қажетті манызды элемент. Бос күйінде оттегінің ен көп мөлшерде
кездесетін жері атмосфера: өсімдік фотосинтез процесі нәтижесінде жыл сайын
120 млрд т оттегін бөліп шығарады. Оттегі жануарлардың, өсімдіктің және
микроорганизмдердің атмосферада, суда, топырақта тыныс алуы үшін, тотығу
реакциясына қатысады. Атмосферада фотосинтез процесінін нәтижесінде пайда
болған отгегі ультракүлгін сәуленің әсерінен озонға айналады. Озонның
жиналуына қарай атмосфераның жоғарғы кабатында озон қабаты пайда болады.
Озон кабаты жер бетіндегі тіршілікті, оларға зиянды радиациялық сәулелерден
қорғайды. Отгегінің негізгі қоры карбонаттарда, органикалық заттардың
құрамында және темір тотығында, сонымен катар, оттегінің бір бөлігі суда
еріген күйде кездеседі. Кейінгі кезде адамдардың іс-әрекетінін нәтижесінде
атмосферада отгегінің корының азаю қаупі бар. Әсіресе, озон қабатының
жұқаруы өте үлкен қауіп туғызады.Биосферадағы оттегінің айналымы өте
күрделі, себебі, оттегімен көптеген органикалык және бейорганикалык заттар
реакцияға түседі, сутегі оттегімен реакцияға түсіп, су түзіледі. Көмір
қышқыл газ - кеміртегі - жер бетіндегі тіршілік формалары мен органикалық
заттардың алуан түрлілігі, биохимиялық процестердің касиеттері мен
ерекшеліктерін анықтайтын химиялық элемент. Көміртегінің айналымы
фотосинтез процесінің нәтижесінде жүзеге асады. Күн сәулесінің энергиясын
пайдалана отырып, өсімдік көміртегін сіңіріп, зат алмасу процесі
нәтижесінде көптеген заттарға айналдырады. Өзінің тіршілік әрекеті
нәтижесінде синтезделген органикалық затты тыныс алуға жұмсайды да,
фотосинтез процесі нәтижесінде сіңірілген көмір қышкыл газ атмосфераға
бөлінеді. Жануарлар мен өсімдіктер өлген соң, олар көптеген саңырауқұлақтар
мен микроорганизмдердің қорегі болады. Топырақта тіршілік ететін бұл
организмдер өз тіршілік әрекетінде көмір кышқыл газ бөледі. Тамыр жүйесі
тыныс алу арқылы топырақта көмір қышқыл газдың мөлшерін көбейтеді. Кей
кезде топырақта органикалық зат толық ыдырамай, қара шірік пайда болады.
Мұхит пен атмосфера бір-бірімен көмір қышқыл газбен алмасады. Адамзат
баласының іс-әрекеті де көміртегінің айналмауына өзгеріс енгізеді.
Ландшафтар езгерсе, өсімдіктің түрлері өзгереді, биоценоздар мен олардың
қоректік тізбегі өзгеріп, топырактың құнарлылығы төмендейді. Осының бәрі
жер бетіндегі көміртегі айналымына әсер етеді. Адам отты пайдалана
бастағалы ол ағаш өсімдіктер синтездеген органикалық затты пайдалана
бастады. Ағашты жағу процесінде цикл қысқарып, көміртегінің айналым қарқыны
күшейе түсті де, соның нәтижесінде орман жойылып, топырақ эрозиясы болып,
өсімдік азайып, фотосинтез процесінде сіңірілетін көмір қышқыл газ азайды.
Көміртегінің айналымына адам әсері, әсіресе, жанғыш жер койнауындағы
заттарды жағьга, атмосфераға фотосинтездеуші организмдердің миллион жыл
бұрынғы жиналған көміртегін қайтаруы болды. Соның нәтижесінде атмосферада
көмір қышқыл газдың мөлшері 13 % өсті. Соңғы кездерде атмосферадағы көмір
қышқыл газдың мөлшерінің көбеюі жөнінде айтылып жүр. .[6] Атмосферадағы
көмір кышқыл газдың екі есе көбеюі Жердегі ауаның температурасын 3-4°С-қа
көтереді деген жорамал бар. Ауанын температурасының өсуі дүние жүзілік
мұхиттың суының температурасының көтерілуіне әкеледі. Мұздар еріп, мұхит
деңгейі 50-60 м көтеріледі деп жорамалдануда.Азот — өте кажетті биогенді
элемент. Себебі, ол белок, нуклеин кышқылдарының құрамына кіреді.
Атмосфераның 79% азоттан тұрғанына қарамастан, бүл өте зәру элементтердің
қатарына жатады. Азоттың газ түріндегі түрінің химиялык жағынан активтігі
аз, сол себеп-тен есімдік оны бірден пайдалана алмайды. .[3] Өсімдік азотты
топырақтан аммоний немесе нитрат ионы түрінде бекітілген азот түрінде
қабылдайды. Экологиялық жүйеге азоттың қоры күн күркіреп, найзағай
ойнағанда электр зарядынын нәтижесінде пайда болған азоттың тотығы түрінде
түседі. Азоттың биологиялық жолмен қарапайым қосылыстарға айналуы
өсімдіктердің тамырындағы тамыр бактериясы арқылы өтеді. Кейбір бактериялар
мен көк жасыл балдырлардың да азотты жинау қабілеті бар. Сонымен катар,
кейбір шырғанак, қандағаш сиякты өсімдіктердің тамырлары да азотты жинайды.
Биосфераға азот айналымында тірі организмнің рөлі зор. Азот атмосферада
көміртегі айналымы мен тығыз байланысты. Азот айналымы көміртегі айналымына
қарағанда күрделірек болуына карамастан тез жүреді. Азоттың басқа құрамдас
бөліктері биохимиялык айналымға қатыспайды, бірак атмосфераны
ластаушылардын көп болуының себебінен бүл айналымдарды бұзуға себепші
болады. Қазақстанда орман қора 21,8 млн. га жерді алып жатыр. Яғни,
республикамыздың барлық жерінің 3,35 %-ын құрайды. Біздің еліміздегі
ормандар жүйесі негізінен Солтүстік және Шығыс аймақтарда шоғырланған.
Ормандардың бірнеше типтері бар. Олар – сексеуіл, қарағай, шырша, самырсын,
қайың ормандары, тоғайлар мен бұталар. Орман қоры жер шары бойынша жылдан-
жылға азая түсуде. Құрлықтың 62 млн. км² жерін өсімдіктер мен орман алып
жатыр. Республикамызда ормандар аз және олардың жағдайы мәз емес. Оның
негізгі себептері – адам факторы, өрт, ауа райының өзгеруі мен айнала
қоршаған ортаның ластануы. Орманды қорғау біздің міндетіміз. Орманның адам
мен жалпы биосфера үшін маңызы зор. Орман топырақтағы ылғалды сақтай
отырып, су балансын тұрақтандырады. Ылғалды жер өсімдік жамылғысы мен жан-
жануарлардың көбейе түсуіне ықпал етеді. Орманды алқаптардағы жер асты
сулары өзен мен көлдерді қоректендіреді. Орман аң мен құстың мекені, дәрі-
дәрмектік өсімдіктер мен жеміс-жидектердің панасы әрі қолайлы тіршілік
ортасы болып табылады. Ормандардың егістік алқаптарын қорғауда да рөлі зор.
Орманды жерде топырақ, су және жел эрозиясы болмайды. Ал ормансыз жердің
топырағы кеуіп, шөлге айналады. Ағаштарды қар тоқтату үшін де отырғызады.
Орманның ауаны тазартатын да қасиеті бар. Мысалы 1 га орман бір күнде 220-
280 кг көмірқышқыл газын сіңіріп, 180-200 кг оттек бөліп шығарады. Яғни
ауаның құрамын толықтырып отырады. Орман сонымен бірге денсаулық сақтау
ортасы. Сондықтан курорт пен сауықтыру кешендері, т.б. демалыс орындарының
тек қана орманды жерде салынуы тектен-тек емес.Гидросфераның биосфераға
әсері күшті. Биосферада болатын судың айналымы үлкен немесе геологиялық
айналым деп аталады. Үлкен айналымда да негізгі энергия көзі күн сәулелері.
Үлкен айналымға да тірі организмдер белсенді түрде қатысады. Биологиялық
айналым кезінде биосферада, негізінен, химиялық жұмыстар атқарылса, ал
геологиялық айналымда механикалық жұмыстар орындалады. Судың айналымы
климаттық факторларға ықпалын тигізіп, биосферадағы зат пен энергия
алмасуының тұрақтылығын және біртұтастығын қамтамасыз етеді.Қазіргі кезде
Дүниежүзілік мұхиттан мұнай өндіру ісі ерекше колға алынған. Мұнай өндіру
және мұнай өнімдерін тасымалдау кезінде Дүниежүзілік мұхитқа жылына 6—10
млн т мұнай өнімдері төгіледі. Төгілген мұнай судың беткі қабатын тұтасымен
жауып, ондағы тіршілікке орасан зор зиянын тигізеді. Қазіргі кезде Атлант
мұхитының ластанғандығы ерекше көзге түседі. Сондықтан Дүниежүзілік мұхитты
қорғау — бүкіл адамзаттың басты міндеті. Өсімдіктердің өмірі қоршаған
ортамен, әсіресе топырақпен және климатпен тығыз байланыста болады. Жасыл
өсімдіктер ауадан көмірқышқыл газын, күннен — энергияны, ал топырақтан — су
мен минералдық тұздарды алады. Көмір қьшқыл газының ауадағы мөлшері 0,03%-
тен аспайды, ал өсімдікке қажетті тұздар мен судың мөлшері топырақтың
құрамында өте аз және шашыраңқы түрде болады. Осылардың барлығы өсімдіктің
сору мүмкіңдігінің үлкен (жоғары) болғанғындығын қажет етеді. Эволюцияның
барысында өсімдік өзінің вегетативтік денесін сыртқы ортамен қарым-
қатынаста болатындай аса үлкен көлемге дейін (жапырақтарын ауамен,
тамырларын топырақпен), жоғары деңгейде жетілген жануарлардан бірнеше есе
артық ұлғайтқан. Өсімдіктің тіршілік ортасының өзгеруіне тез және ерекше
нөзіктікпен жауап беруінің өзі осыған байланысты болады. Сонымен бірге
өсімдіктердің өзі тіршілік жағдайының барысыңда, өздерін қоршаған ортаны
өзгертеді. Орманның жыл өткен сайын биікке көтеріліп, аса қалың жасыл
шымылдьгқ (полог) түзетіні белгілі. Бұл бұталар мен шөптесін өсімдіктер
жабыны үшін, орман ішінің жағдайын өзгертеді.
2.2 Биосфераның және ондағы тіршіліктің пайда болуы туралы
көзқарастар
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1 Негізгі бөлім
1.1 Өсімдіктер дүниесі 3
1.2.Қазақстан өсімдіктері жамылғысының қалыптасуы 4
1.3 Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы 5
2.1. БИОСФЕРА ЖӘНЕ АДАМЗАТ 13
2.2. Биосфераның және ондағы тіршіліктің пайда болуы туралы
көзқарастар 16
2.3. Биосферадағы тірі организмдердің қызметі 24
2.4. Адамның өсімдіктерге әсер етуінің негізгі формалары 28
Қорытынды 30
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 32
Кіріспе
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс өте жақсы дамуымен бірге адамзаттың
табиғатқа әсері де өсіп отырғаны мәлім. Табиғат байлықтарын үнемді қолдану
мен оны қорғау ғылыми негізде қолға алынып келеді. Өсімдіктер экологиясы
ғылымы биологияның бір бөлімі ретінде дамып келе жатыр. Осы жүйеде адам мен
қоршаған ортаның байланысы биологиялық және қоғамдық заңдылықтарға
бағынатыны мәлім. Қазіргі кезде өсімдіктер экологиясы табиғаттағы
өсімдіктер жамылғысын қорғау мен сақтау, үнемді пайдалануды шешуге арналған
мәселелерді жан-жақты ғылыми тұрғыда зерттеу жұмыстарын жүргізуде маңызы
артып келеді.Жалпы өсімдіктер экологиясына қатысты тақырып материалдарының
орналастырылуы мен берілу жүйесі студенттердің қоршаған орта мен табиғатта,
әсіресе өсімдіктер ағзасында өтіп жатқан құбылыстар мен үрдістердің
біртұтастығын, заңдылықтарымен өзара байланыста қарап, ғылыми көзқарастарын
қалыптастыру мақсатына бағытталған.Адамзат баласы тіршілік етуінің алғашқы
кезеңінен бастап өздерінің күнделікті тіршілік өміріне керекті заттарының
бәрін биосфера компоненттерінен – жерден, судан, өсімдіктер өлемінен,
жануарлар дүниесінен, Жер қойнауынан алып келгені баршаға белгілі. Биосфера
барлық материалдық игіліктердің қайнар көзі. Оның байлықтары (Жер, су, ауа,
өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі) көне дәуірден бері қарай адамзат
баласының барлық мұқтаждық-тарын өтеп келеді. Биосфераның бар сыйы біздің
қоғамымыздың жан-жақты дамуына үлес қосады. Тіршіліктің негізгі көзі
ретінде саналады.
Биосфера – тіршілік тірегі. Ол адамзат баласымен және ондағы қоғаммен
тығыз байланыста болады (биосфера – адам – қоғам). Сонымен биосфера
дегеніміз – біздің айналамызды қоршаған орта. Оны адамзат баласы жасағн
жоқ, ол адамзат баласының пайда болуынан әлде қайда бұрын жаралған.
Биосфсра көптеген компоненттерден тұрады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы да,
құдіреттісі де – жер, оңың үстіңгі қабаты қара топырақ. Биосферадағы барлық
тіршілік иелері – адамзат баласы, жан-жануарлар дүниесі, өсімдіктер әлемі
жерден қуат, нәр алады.Кең байтақ қазақ жері, қазақ елінің көркеюі мен
құлпыруы болашақ жастардың қатысуымен ғылыми тұрғыда жүретініне біз
сенімдіміз. Сондықтан да, жас мамандар қоршаған ортаның гүлденіп жайнауына
ат салысу барысында өсімдіктердің экологиясына да баса назар аударса деген
тілек білдіре отырып, аталған оқулық патриоттық сезімдерін оятып, ғылымға
деген талпыныстарына қанат береді деп үміттенеміз.
1. Өсімдіктер дүниесі
Өсімдіктер (Plantae)[2] - тірі организмдер дүниесіндегі негізгі екі
топтың бірі (біріншісі - жануарлар). Құрлықтың барлық жерінде өседі, суда
кездесетін түрлері де бар. Жер шарында өсімдіктердің 500 млн. астам түрі
бар. Жыл сайын ғылыми-лабораторияларда олардың бірнеше жаңа түрлерін өсіріп
шығарады. Өсімдік – жер шарының өкпесі деп бекер айтылмаған. Тіршілік
атаулыны өсімдіксіз елестетуге болмайды. Жер шарында өсімдіктер жамылғысы
біркелкі тарамаған. Өсімдіктер әлемі әр түрлі ортада тіршілік етуге
бейімделген басқа тірі организмдер сияқты тіршілік – тынысы, пішіні,көлемі
жағынан алуан түрлі. 20 ғасырдың ортасына дейін өсімдіктерді төмен сатыдағы
(бактериялар, балдырлар, кілегейлілер, саңырауқұлақтар, қыналар) және
жоғары сатыдағы өсімдіктер (ринийлер, мүктәрізділер, псилофиттер,
плаунтәрізділер, қырықбуындар, қырыққұлақтәрізділер, ашықтұқымдылар және
гүлді өсімдіктер не жабықтұқымдылар) деп бөлді. 20 ғасырдың аяғында
бактериялар мен саңырауқұлақтар өз алдына жеке патшалық болып бөлінді.
Соңғы жүйеленім бойынша өсімдіктер 3 патшалық тармағына жіктеледі:қызыл
балдырлар,нағыз балдырлар,ұрықты не жоғары сатыдағы өсімдіктер.Өсімдіктерді
топтарға біріктіргенде олардың біріне-бірінің ұқсастықтары немесе
айырмашылықтарын көрсететін белгілер пайдаланылады. Солар арқылы
өсімдіктердің біріне-бірінің туыстық жақындықтарының деңгейі анықталады.
Құрылымы, тіршілік етуі жағынан бірдей және өз ата-енелеріне ұқсас, жеміс
беретін, ұрпақ түзе алатын дарақтар бір түрге жатқызылады. Құрылысы жағынан
ұқсас түрлер туысқа біріктіріледі. Жақын туыстар бір тұқымдасқа олардың
әрқайсысын қандай да бір класқа жатқызады.Өсімдіктер шөлдерде,ағысы қатты
өзендердің ,теңіздер мен мұхиттардың түбінде , сол сияқты биік таулардың
қар жамылғысы белдеулерінде де өсе алады. Бұлардың әрқайсысының өзіне тән
тіршілік нысаны бар.Қазақстан табиғаты өсімдіктерге де бай. Маман
ғалымдардың деректері бойынша елімізде өсімдіктердің 15 мыңдай түрі бар.
Оның ішінде балдырлардың 2 мыңнан астам, қыналардың 600-ге жуық,
мүктектестердің 500-ге жуық, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 6 мыңнан астам
және саңырауқұлақтардың 5 мыңдай түрі кездеседі. Қазақстанда өсімдіктердің
геологиялық замандардан сақталып келе жатқан реликті және дүние жүзінің
басқа ешбір аймақтарында өспейтін эндемик түрлері де кездеседі. Қазақстанда
мұндай эндемик түрлер 730-дан асады. Тек, Қазақстанның оңтүстігіндегі
Қаратау жотасында ғана осындай 165—170 түрлі эндемик түрлер өседі.
Өсімдіктердің мұндай реликті және эндемикті түрлерін сақтап қалудың және
қорғаудың ғылыми маңызы зор.Қазақстандағы өсімдіктер әлемінің жалпы түр
санының 84,5%- ын шөптесін өсімдіктер, 15,3%-ын бұталар мен шала бұталар,
ал 1,2%- ын ағаштар құрайды. Еліміздің далалы аймағында өсімдіктердің 2000-
нан астам түрі өседі, олардың 175-і эндемик түрлер. Шөлейтті, шөлді
аймақтарда өсімдіктердің — 2500—2800 түрі өседі, олардың да 210— 215-і
энедемик түрлер. Сондай-ак өлкеміздің таулы алқаптарында өсетін
өсімдіктердің 3400—3600 түрінің — 540—570 түрі де эндемик өсімдіктер.
1.2 Қазақстан өсімдіктері жамылғысының қалыптасуы
Құрлық бетінде өсімдіктер жамылғысы бірдей емес. Олар жерге түсетін
ылғалдың мөлшеріне және осы ылғалдың маусымға байланысты қаншалықты
жауатыңдығына қарай мәңгі жасыл (жаңбырлы) ормаңдар, ылғалдығы құбылмалы
болып келетін, жапырақтары түсіп отыратын ормандар, ксерофильді сирек
ағашты ормандар мен бүталарды, саванналарды, ал суы тасып отыратын теңіздің
жағалауларында — мангр ағаштарынан тұратын ормаңдар түзеді. Экватордан
солтүстікке қарай жасыл өсімдіктердің жолағынан кейін, аса үлкен ормансыз
кеңістіктер — шөл, шөлейт, приерии орналасады. Біршама биік ендікте
қайтадан мәңгі жасыл ормаңдардың жолағы кездеседі. Бірақ олар тропиктердегі
секілді жапырақты ормандар емес қылқан жапырақты (тайга) ормаңдар болып
келеді. Тайгадан солтүстікке қарай, полюстың айналасында (цикумполярно),
тундра мен солтүстік мұзды мұхиттың салқын суы созылып жатады. Экватордан
оңтүстікке қарай құрлық біршама аз болады. Полюстерге жақын жерлерде және
биік таулардың басында мәңгі мұздар мен қарлар жатады. Мүңдай түрлі-түсті
өсімдіктер жылдың әртүрлі кезеңдеріне қарай, әсіресе қыста, құрлықтың
(континенттің) үлкен кеңістігін, шамамен 40° с.е. және одан жоғары қарай
қар басқан кезде, көп өзгеріске ұшырайды.Қазақстан өсімдіктері жамылғысының
қалыптасуы.Қазақстан өсімдіктері жамылғысының қалыптаса бастауы аумағының
негізгі бөлігін су басып жатқан кезден, бор дәуірінің аяғы мен палеоген
дәуірінің бас кезінен басталады. Палеогенде бүкіл Тұран ойпатын теңіз басып
жатқан. Ол Торғай бұғазы арқылы Батыс Сібір теңізімен жалғасқан. Теңіз
Қазақстанға қараған құрлықты екіге бөлген. Торғай бұғазынан шығыста Алтай,
Сарыарқа аймақтарында, негізінен жалпақ жапырақтылары мен мәңгі жасыл
қылқан жапырақты өсімдік түрлері (ангара флорасы) тараған. Ал Торғай
бұғазынан батысқа қарай (Мұғалжар, Жалпы Сырт, Жем үстірті) мәңгі жасыл
субтропиктік түрлер (полтава флорасы) дамыған. Неогенде Торғай бұғазының
суы тартылып, құрғағаннан кейін екі жағы қосылған. Осы кезде полтава
флорасы шығысқа қарай тарап, Жайсан көліне дейін жеткен. Керісінше, шығыста
өскен өсімдіктер батысқа ауысқан. Соның нәтижесінде Қазақстанда торғай
флорасы деп аталатын өсімдік түрлері қалыптасқан. Оған платан, грек
жаңғағы, емен, шамшат, терек, т.б. жатады. Теңіздің шегініп, құрлық
көлемінің ұлғаюы арта бастаған кезден (палеоген дәуірден) бастап, Иран
арқылы Африка флорасы кірген. Олардың ішінде эфемерлі өсімдіктер, жоңышқа,
қараған бұталары мен ағаштардың кейбір түрлері болған. Палеоген дәуірінің
алғашқы жартысында жазық ойпаңдарды теңіз басып жатқан тұста, оның
жағалауындағы қыраттар мен тауларға субтропиктік жалпақ жапырақты ормандар
тараған. Палеоген дәуірінің екінші жартысында, теңіз суы тартылып, құрғап,
орнына осы күнгі ірілі- ұсақты көлдер пайда болған. Неоген дәуірінде климат
суып, таулы аудандарды мұз басқан кезде жылу сүйгіш өсімдіктер жойылып
кетіп, қазіргі орман типтері қалыптасқан, грек жаңғағы, өрік, алма сияқты
өсімдіктер сақталып калған. Сібір жақтан ауысып, арктикалық, альпілік
өсімдіктер тараған. Қазақстанның осы күнгі өсімдіктер жамылғысы осылай
біртіндеп ұзақ кезеңді басынан өткізіп қалыптасқан. Қазіргі өсімдіктердің
қалыптасуына жергілікті өсімдіктер мен қоса сырттан келген түрлер де едәуір
әсер еткен.Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы.Қайыңдыдағы
шыршалар.Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы 6000-дай өсімдік түрлерінен
тұрады. Басқа көрші елдермен (Ресей, Орта Азия, Кавказ) салыстырғанда бұл
онша көп емес. Оған Қазақстан жерінде шөлді, шөлейтті аймақтардың көптігі,
топырақ пен климат әсер етеді. Екіншіден, Қазақстанның едәуір бөлігі
геологиялық тарихы жағынан жас. Каспий маңы ойпаты мен Тұран ойпаты теңіз
астынан неоген дәуірінде ғана босаған. Үстірт пен Бетпақдаланың босауы одан
сәл ғана ертерек. Сол себептен бұл өлкелердің өсімдік жамылғысы әлі толық
қалыптасып үлгірмеген.
1.3 Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы
Қазақстанда өсімдіктердің 15 мыңдай түрі бар. Оның 2 мыңнан астамы
балдырлар, 5 мыңдайы – саңырауқұлақтар, 600-ге жуығы – қыналар, 500-ге
жуығы мүк тәрізділер және 6 мыңнан астамы – жоғары сатыдағы түтікті
өсімдіктер. Қазақстан микрофлорасының (саңырауқұлақтар) құрамындағы
түрлердің 4,8%-ы эндемик болып табылады. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің түр
байлығы, интродукцияланған, мәдени дақылдар мен кездейсоқ әкелінген 500-
ден аса түрлерді қоспағанда, 161 тұқымдасқа, 1120 туысқа жататын 6100-ге
жуық түрден тұрады. Оның ішіндегі 730 түр тек Қазақстанда өсетін –
эндемиктер. Бұлардың ішіндегі ең ерекше 12 монотипті туыс бар: физандра,
рафидофитон, жалған шөлмасақ, жалған шандра, боченцевия, канкриниелла,
тобылғыгүл, птеригостемон, пастернаковник, тоғайя, недзвецкия, шолақтауия.
Қазақстан флорасындағы түрлердің басым бөлігі 15 тұқымдасқа топтасқан.
Алғашқы құрлықтық өсімдіктердің қалдықтары Оңтүстік Балқаш өңірі мен
Бұрынтауда жоғарғы ордовиктік қатпарлардан табылған. Олар плаун
тәрізділерге жататын Akdalophyton caradockі пен қырықбуынға жататын –
Sarіtuma tatjanae. Бұлар шамамен 450 млн. жыл бұрын тіршілік еткен.
Республикамыздың қазіргі флорасы эоцендік субтропиктік (36 – 58 млн. жыл
бұрын), олигоцендік орманды-мезофильдік (26 – 35 млн. жыл), неогендік
ежелгі жерортатеңіздік таулы-ксерофиттік, субтропиктік-ксерофитті бұталық
және миоцен-плиоцендік алғашқы далалық (13 – 25 млн. жыл), плейстоцендік
(2 млн. жыл) флоралардың негізінде қалыптасқан. Қазақстан жерінде таралуы,
түрлер мен эндемиктердің топтасуы, табиғи аймақтар мен таулық белдеулерде
әр түрлі. Республиканың осыншама бай өсімдіктер дүниесі түрлердің
биологиялық, экологиялық, эволюциялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі
бірлестіктер мен қауымдастықтарда жүйеленген.Қазақстанның жазық бөлігі
орманды далалық, дала, шөлейт және шөл белдемдеріне (аймақтарға)
ажыратылады. Орманды далалық аймақ – республика жер аумағының 2,04%-ын
алып жатыр, 54Әс.е-тен жоғары Көкшетау мен Петропавл қалаларының маңында
орналасқан. Орман түзуші түрлер: жылауық қайың, талдың бірнеше түрлері,
бұталардан: итмұрын, тобылғы, далалық шие, т.б. бар. Бұл белдемнің
шалғындық және далалық телімдерінде алуан түрлі шөптесін өсімдіктер мен
астық тұқымдас шөптер басымдылық ететін қауымдастықтар таралған. Бұл аймақ
2 белдемге бөлінеді: 1) оңтүстік ылғалы аз қоңыржай жылы орманды дала
белдемі – сұр ормандық топырақта қайыңды-теректі, теректі ормандар, ал
қара топырақта шалғынды-далалық экожүйелер орналасқан; 2) қоңыржай құрғақ
шоқталған орманды дала белдемі – қайыңды-теректі шоқ ормандар мен қара
топырақтағы алуан-түрлі және астық тұқымдасты шөптесін өсімдікті далалық
экожүйелер таралған.Далалық аймақ еліміздің жер аумағының 28%-ын алып
жатыр, аумағы 110,2 млн. га, батыстан (Еділ-Жайық өзендері аралығынан)
шығысқа қарай (Алтай-Тарбағатай тау бөктері) 2500 км-ге созылып жатыр.
Далалық флораның құрамында 2000-нан астам түр бар деп шамаланады. Оның 175-
і – эндемиктер. Негізгі басым түрлер: қау (боз), сонымен қатар бетеге,
тобылғы, қарағай, аласа бадам.Далалық аймақ 3 белдемге бөлінеді:қоңыржай-
құрғақ және құрғақ дала;кәдімгі және оңт. қара топырақтағы алуан түрлі
шөптесін – бозды белдем;қоңыржай-құрғақ және жылы-құрғақ белдем–күңгірт
қара-қоңыр және қара-қоңыр топырақтардағы бетегелі-бозды дала;шөлейт
құрғақ, қоңыржай ыстық белдем – ашық қара қоңыр топырақтағы жусанды-бозды
дала.Шөлді аймақ – жалпы аум. 124,6 млн. га. Өзіне тән өсімдік жамылғысы
алуан түрлі, 2500 – 2800 түр бар, олардың ішінде 200 – 215 түрі –
эндемиктер.Шөлді аймақ 5 белдемге ажыратылады:солтүстік далалы жердегі
құрғақ, қоңыржай-ыстық шөлдер – аум. 40 млн. га., немесе еліміздің жер
аумағының 14,7%-ы. Өсімдік жамылғысы астық-тұқымдасты – жартылай бұталы
(боз, еркекшөпті-жусанды) шөлдер мен құмдақ-бұталы (жүзгін-раң-шағыржусан-
еркекшөпті) шөлдер тарайды;орталық (солтүстік тұрандық) өте құрғақ, ыстық
шөлдер – аум. 51,2 млн. га, немесе республика жерінің 18,9%-ын алып жатыр.
Бұл жерлерде жартылай бұталы (жусанды, бұйырғынды, изенді), сексеуілді,
бұталы (қоянжын-жүзгінді) өсімдік жамылғысы дамыған;оңтүстіктегі өте
құрғақ, ыстық шөлдер – аум. 30,3 млн. га, немесе Қазақстанның 11,1%-ын
алып жатыр. Бұл жерлерге эфемероидты – жартылай бұталы (сұр-жусанды,
эфемерлі), ал дөң және тізбектелген аллювийлі – эолды құмдарда бұталы-
сексеуілді-эфемероидты (сексеуіл-қоянжын-жүзгінді) өсімдік жамылғылары
тән;тау етегіндегі құрғақ, өте ыстық шөлдер – аум. 3,2 млн. га немесе
Қазақстанның 1,2%-ы. Негізінен эфемероидты ірі шөптесін-жартылай бұталы
өсімдіктер өседі;тау етегіндегі өте құрғақ шөлдер – аум. 11,6 млн. га,
немесе республиканың 4,3%-ын алып жатыр. Эфермероидты-псаммофиттік бұталы
өсімдік жамылғысы тән.Қазақстан аумағы 18,6 млн. га, яғни республика
жерінің 7%-ы. Бұл ретте есепке алынып отырғаны 4 – 5 биіктік белдеулі биік
таулар ғана. Таулы экожүйелердің флорасын 3400 – 3600 түр құрайды деп
шамаланады. Оның ішінде 540 – 570 түр эндемик болып табылады. Тек
Қаратаудың флорасында 165 – 170 эндемик түрлер бар. Олардың ішінде,
шыршалы (шренктік шырша, сібірлік шырша); май қарағайлы, самырсынды
(сібірлік самырсын, сібірлік майқарағай); қылқан жапырақты ормандарды;
алмалы (Сиверс алмасы, қырғыз алмасы), өрікті (кәдімгі өрік), қайыңды-
теректі (түкті қайың, көк терек) – жапырақты ағаш ормандарды атап өтуге
болады. Таулы экожүйелерде итмұрын мен бөріқарақаттың (зеректің), аршаның,
қылшаның, бетегенің, сарыкүйік қауымдастықтары да кең тараған.
Қазақстанның табиғи флорасы – пайдалы өсімдіктердің қайнар көзі. Мұнда жем-
шөптік өсімдіктердің 700-ден астам түрі, дәрілік өсімдіктердің 400-ге
жуық, әсемдік-безендірушілік 700 – 800, ширнелік (300-ден астам), эфир-
майлық (450-ге жуық), улы-зиянды (250-ден астам) өсімдіктер түрлері
бар.[1] Өсімдіктердің табиғатты маңызы өте зор.Біздің планетамызда
өсімдіктердің кездеспейтін жері жоқ,өсімдіктер жануарлармен салыстырғанда
өте кең таралған, сондықтан олар биосфераның шекарасын анықтайды.
Өсімдіктердің жер бетіндегі тіршілік үшін маңызы үлкен.Олардың бірі
органикалық заттар түзсе (автротрофты өсімдіктер ),екіншілері оларды
ыдыратып (гетеротрофты өсімдіктер), жер қойнауына минералдық заттарды ,
ауаға СО2 газын қайтарады. Жасыл өсімдіктер жапырақтан тамырлары арқылы
суда еріген минералдық заттарды , жер беті бөліміндегі (өркен) устьице
арқылы СО2 газын фотосинтездің ішкі заты ретінде қайтадан қабылдайды. Осы
ретпен табиғатта заттар айналымы жүзеге асады. Жасыл өсімдіктердің
аноганикалық заттардан күн сәулесінің тікелей әсері арқылы органикалық
зататр түзу процесі фотосинтез деп аталады. Жасыл өсімдітер фотосинтез
процесі нәтижесінде органикалық заттар түзіп содан өздері қоректенеді,
сөйтіп жер бетінде органикалық қосылыстардың қорын жасайды.Фотосинтездің
жер бетіндегі жылдық өнімі 1010 т-ға жетеді. Сөйтіп ол планетамызда
тіршіліктің қайнар көзіне айналады. Жердің қатты қабатының (литосфера)
үгілуінен өсімдіктің негізгі өсу орны (субтраты) болып табылатын топырақ
жамылғысы түзіледі. Бұдан өсімдік су және еріген минералдық заттарды
қабылдайды. Ауа қабаттарының (атмосфера) тіршілікке қолайлысытропосфера
қабаты. Өсімдіктер ауадан О2 қабылдап, онымен тыныс алса СО2 органикалық
қосылыстар түзудің шикі заты ретінде бойына сіңіреді.Өсімдігі жағынан бай
өлке Қазақстанның таулы аймақтары болып саналады. Әсіресе, Батыс Тянь-
Шаньда Орта Азия мен Жерорта теңізінің бай флорасы сақталған. Онда
палеоген дәуірінен қалған грек жаңғағы, платан, бадам, түркістан үйеңкісі,
алмұрт және т.б. түрлері кездеседі. Сырдария- Қаратау флорасы бұдан да
бай. Онда 1000-нан асатын өсімдік түрі, оның 150 түрі тек осы ауданға ғана
тән, басқа жерде ұшыраспайтын өсімдіктер. Тянь-Шаньның, Алтайдың, Жетісу
Алатауының тау беткейлерінде қылқан жапырақты ормандар таралған. Оларда
шыршалардан, май қарағай, бал қарағай, самырсын түрлері өседі. Биік таулы
белдеу шымды-шалғынды, бұталы шалғынды болып келеді. Тау алды мен аласа
таулы белдеулерде дала зонасына тән өсімдіктер өседі. Алтайдың таулы
даласында итмұрын, долана, бөріжидек бұталары мол. Жетісу Алатауы мен Тянь-
Шань тау жүйесінің тау алды жазықтары шөлге ұқсайды. Оларда эфемерлер мен
эфемер тәріздес өсімдіктер (қияқөлең, қоңырбас, көкнәр, қызғалдақ және
т.б.) кең тараған. Аласа таулы белдеулер теректі, қайыңды, жабайы ағашты,
алма, өрікті, доланалы ормандардан тұрады.Солтүстіктен оңтүстікке дейін
1600 км- ге созылып жатқан Қазақстанның кең жазиралы жазығында дала мен
шөл өсімдіктері басым. Шөлді аймақтарда (Сарыесік Атырау, Мойынқұм,
Бетпақдала, т.б.) сексеуіл, өзендер бойында жыңғыл, жиде, тораңғы
тоғайлары кездеседі.Қазақстанда өсімдік дүниесінің 303 түрі Қызыл кітапқа
енген және оның сақталуына мемлекеттік қорықтар қамқорлық жасайды. Өйткені
шөп қоры мал жайылымы есебінде бағалы, ал орман өндіріс үшін керекті
материал болып саналады. Қазақстан дүние жүзі бойынша орманы аз елдердің
қатарына жатады. Бүкіл аумағының 11,4 млн гектар жерін (4,2%) ғана
ормандар алып жатыр. Ол табиғатты тазартуда, топырақты эрозиядан сақтап,
оның тамырын бекітуде, егіндік-шабындық жерлерді қорғау мен құм
көшкіндерін бөгеуде аса маңызды рөл атқарады. Ауаны шаң-тозаңнан тазартып,
аңызақ желден, құрғақшылықтан сақтауда да ормандар мен жасыл өсімдіктер
пайдалы.Қазақстандағы қазіргі өсімдіктер түрлері қылқанжапырақты ормандар,
ұсақ жапырақты орман-тоғайлар, бұталы тоғайлар, даланың бұталы
өсімдіктері, сексеуіл, шөлдің бұталы өсімдіктері, дала өсімдіктері,
субтропиктік өсімдіктер, шалғындар, тақырлар, шөлдің бір жылдық
өсімдіктері болып бөлінеді. .[4] Оларға геоботаникалық жағынан Еуразияның
қылқан жапырақты орманы (Оңтүстік Алтай), Еуропа, Сібірдің орманды даласы
(Солтүстік Қазақстан), Еуразия даласы ( Еділ- Жайық, Мұғалжар-Торғай, Есіл-
Нұра, Қарағанды, Ұлытау- Сарысу, Жайсан бойы), Азияның шөлді аудандары
(Тұран ойпаты, Солтүстік Тянь-Шань, Қаратау) кіреді.Қазіргі Қазақстанның
өсімдік жамылғысы 6000-дай өсімдік түрлерінен тұрады. Басқа көрші елдермен
(Ресей, Орта Азия, Кавказ) салыстырғанда бұл онша көп емес.Оған Қазақстан
жерінде шөлді, шөлейтті аймақтардың көптігі, топырақ пен климат әсер
етеді. Екіншіден, Қазақстанның едәуір бөлігі геологиялық тарихы жағынан
жас. Каспий маңы ойпаты мен Тұран ойпаты теңіз астынан неоген дәуірінде
ғана босаған. Үстірт пен Бетпакдаланың босауы одан сәл ғана ертерек. Сол
себептен бұл өлкелердің өсімдік жамылғысы әлі толық қалыптасып үлгірмеген.
Өсімдігі жағынан бай өлке Қазақстанның таулы аймақтары болып
саналады. Әсіресе, Батыс Тянь-Шаньда Орта Азия мен Жерорта теңізінің бай
флорасы сақталған. Онда палеоген дәуірінен қалған грек жаңгағы, платан,
бадам, түркістан үйеңкісі, алмұрт және т.б. түрлері кездеседі. Сырдария-
Қаратау флорасы бұдан да бай. Онда 1000-нан асатын өсімдік түрі, оның 150
түрі тек осы ауданға ғана тән, басқа жерде ұшыраспайтын өсімдіктер. Тянь-
Шаньның, Алтайдың, Жетісу Алатауының тау беткейлерінде қылқан жапырақты
ормандар таралған. Оларда шыршалардан, май қарағай, бал қарағай, самырсын
түрлері өседі. Биік таулы белдеу шымды-шалғынды, бұталы шалғынды болып
келеді. Тау алды мен аласа таулы белдеулерде дала зонасына тән өсімдіктер
өседі. Алтайдың таулы даласында итмұрын, долана, бөріжидек бұталары мол.
Жетісу Алатауы мен Тянь-Шань тау жүйесінің тау алды жазықтары шөлге
ұқсайды. Оларда эфемерлер мен эфемер тәріздес өсімдіктер (қияқөлең,
қоңырбас, көкнәр, қызғалдақ және т.б.) кең тараған. Аласа таулы белдеулер
теректі, қайыңды, жабайы ағашты, алма, өрікті, доланалы ормандардан
тұрады. Солтүстіктен оңтүстікке дейін 1600 км- ге созылып жатқан
Қазақстанның кең жазиралы жазығында дала мен шөл өсімдіктері басым. Шөлді
аймақтарда (Сарыесік Атырау, Мойынқұм, Бетпақдала, т.б.) сексеуіл,
өзендер бойында жыңғыл, жиде, тораңғы тоғайлары кездеседі. Қазақстанда
өсімдік дүниесінің 303 түрі Қызыл кітапқа енген және оның сақталуына
мемлекеттік қорықтар қамқорлық жасайды. Өйткені шөп қоры мал жайылымы
есебінде бағалы, ал орман өндіріс үшін керекті материал болып саналады.
Қазақстан дүние жүзі бойынша орманы аз елдердің қатарына жатады. Бүкіл
аумағының 11,4 млн гектар жерін (4,2%) ғана ормандар алып жатыр. Ол
табиғатты тазартуда, топырақты эрозийдан сақтап, оның тамырын бекітуде,
егіндік-шабындық жерлерді қорғау мен құм көшкіндерін бөгеуде аса маңызды
рөл атқарады. Ауаны шаң-тозаңнан тазартып, аңызақ желден, құрғақшылықтан
сақтауда да ормандар мен жасыл өсімдіктер пайдалы. [5]
Қазақстандағы қазіргі өсімдіктер түрлері қылқанжапырақты ормандар,
ұсақ жапырақты орман-тоғайлар, бұталы тоғайлар, даланың бұталы
өсімдіктері, сексеуіл, шөлдің бұталы өсімдіктері, дала өсімдіктері,
субтропиктік өсімдіктер, шалғындар, тақырлар, шөлдің бір жылдық
өсімдіктері болып бөлінеді. Оларға геоботаникалық жағынан Еуразияның
қылқан жапырақты орманы (Оңтүстік Алтай), Еуропа, Сібірдің орманды даласы
(Солтүстік Қазақстан), Еуразия даласы ( Еділ- Жайық, Мұғалжар-Торғай,
Есіл-Нұра, Қарағанды, Ұлытау- Сарысу, Жайсан бойы), Азияның шөлді
аудандары (Тұран ойпаты, Солтүстік Тянь-Шань, Қаратау) кіреді.Қазақстан
микрофлорасының (саңырауқұлақтар) құрамындағы түрлердің 4,8%-ы эндемик
болып табылады. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің түр байлығы,
интродукцияланған, мәдени дақылдар мен кездейсоқ әкелінген 500-ден аса
түрлерді қоспағанда.Мәдени өсімдіктер [1](plantae cultae) – адамдар
өздерінің әр түрлі қажеттілігін (азықтық, талшықты, дәрілік, бояғыш, эфир
майы, мал-азықтық, т.б.) қанағаттандыру мақсатында өсіретін өсімдіктер.
Мәдени өсімдіктердің пайда болуы адамзат мәдениетінің қалыптасуымен тығыз
байланысты. Қытай мен Жапониядан күріш, қонақ тары, қытай капустасы,
бұршақ түрлері, құрма, апельсин, мандарин, шай, т.б. өсімдік түрлері;
Индонезия мен Үндіқытайдан нан ағашы, манго, лимон, банан, қант пальмасы,
эвкалипт, темекі, мақта; Австралиядан қант қамысы, қияр, кенеп, кокос
пальмасы, күріштің 2 түрі, қара бұрыш; Орталық Үндістаннан қара бидайдың
2 түрі, бұршақтың 5 түрі, зығыр, мақсары, қарбыз, сәбіз, алма, алмұрт,
өрік, шие, бадан, жеміс ағашы; Орта Азиядан бидай, қара бидай, арпа,
сұлы, бұршақ, жоңышқа, қант қызылшасы, алма, жүзім, анар; Алдыңғы Азиядан
зәйтүн, лавр, жеміс ағашы, т.б.; Африкадан мақтаның 4 түрі, қарбыз, кофе;
Америкадан жүгері, картоп, қызанақ, асқабақтың бірнеше түрі, какао,
арахис, топинамбур, т.б. мәдени өсімдіктер таралған. Адамзат үшін мәдени
өсімдіктердің маңызы зор. Бау-бақшадағы, егін алқабындағы өсіп тұрған
өсімдіктер азық-түліктің, дәрі-дәрмектің, мал азығының негізгі көзі болып
табылады. Қазақстанда мәдени өсімдіктердің түрі көп және олар әр түрлі.
Олар – бидай, сұлы, жүгері, күріш, тары, арпа, түйебұршақ, соя, асбұршақ,
жержаңғақ, жасымық, картоп, күнбағыс, мақта, қызылша, қарбыз, таңқурай,
жүзім, т.б. Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығарумен селекционер
ғалымдар айналысады.[2]Мәдени өсімдіктердің 50 тұқымдасқа жататын 25
мыңнан астам түрі белгілі (барлық жоғары сатыдағы өсімдіктердің 10%-ын
құрайды). Бірақ өсімдік өнімдерінен алынатын қоректік заттардың негізін
мәдени өсімдіктердің 20 шақты түрі ғана құрайды (мысалы, күріш дүние
жүзінде мекендейтін халықтың 23-сінің қоректік азығы болып саналады).
Өсімдіктерді мәдени жағдайда өсіру тас ғасырында басталды және олар
бейберекет қолдан сұрыпталды. Кейін пайдалы өсімдіктер үй маңында (ең
бастысы мәдени өсімдіктердің ортасында) өсіріле бастады. Халықтардың
қоныс аударуы, теңіз арқылы алыс сапарларға шығу және сауда-саттық
өсімдіктердің бір жерден екінші жерге алмасуын қамтамасыз етті. Жаңа
жағдайға өсімдіктер тез бейімделіп, соның нәтижесінде мәдени
өсімдіктердің жаңа түрлері пайда болды. Қола дәуірінде егіншіліктің
қарапайым түрі дамыды. Кейінірек өсімдіктердің алуан түрін шығару үшін
жасанды будандастыру қолға алынды. Сондықтан қазіргі кездегі мәдени
өсімдіктердің басым көпшілігі мыңдаған жылдар бойына қолдан өсірілді.
Олардың ішінде ең ежелгі өсімдік түрлеріне – жүгері, банан, күнжіт,
асқабақ, кокос пальмасы, арпа, бұршақ, жуа, темекі, картоп, күріш, қант
қамысы, т.б.; тек аз ғана түрлері – қант қызылшасы, каучук гевеясы, хинин
ағашы кейіннен мәдени өсімдікке айналған.Әдетте өте көп түрден тұратын
туыстардың мәдени өсімдіктерке айналған түрлері аса көп емес. Мысалы, 200
түрден тұратын зығыр туысының 1 түрі ғана, 70 түрден тұратын күнбағыс
туысының 2 түрі ғана мәдени өсімдіктер қатарына жатады. Осы күнгі мәдени
өсімдіктердің шығу тегі әр түрлі. Олардың кейбіреуі жабайы өсімдіктерден
шықса (бірақ өздері жабайы түрде өспейді), екіншілері будандастыру
жолымен алынған (мысалы, рапс – жапырақты капуста мен қышабастың буданы,
т.б.), ал малазықтық өсімдіктердің көбі әлі күнге дейін жабайы түрде
өседі. мәдени өсімдіктер – қолдан сұрыптаудың нәтижесі. Сондықтан мәдени
өсімдіктердің жаңа түрлерін (әсіресе малазықтық, дәрілік, тех.) алу
жылдан-жылға жалғасуда, жаңа түрлерді алу – генетиканың (селекцияның)
жетістіктеріне негізделген. мәдени өсімдіктер жабайы өсімдіктерден өте
көп ерекшеліктерімен ажыратылады. Олар өздерінің табиғи ареалдары
болмағандықтан, шыққан ортасынан басқа жерге тарала алмайды. мәдени
өсімдіктердің физиол. ерекшеліктерін, биохим. құрамын және тіршілік
ортасын зерттеу, олардың жаңа сорттарын алуда маңызы зор. Жер шарында
халық санының көбеюіне байланысты олардың қажеттілігін қанағаттандыру
үшін (жыл сайын 1,2 млрд. т астық дақылы керек), мәдени өсімдіктер
егілетін алқаптардың көлемін ұлғайтып, шөл және шөлейтті жерлерді, биік
тау алқаптарын пайдаға жарату қажет. Осыған байланысты тосын
(экстремалды) жағдайларға төзімді мәдени өсімдіктердің жаңа түрлерін алу
маңызды мәселенің бірі болып саналады.[2]Республикамыздың қазіргі флорасы
эоцендік субтропиктік (36 – 58 млн. жыл бұрын), олигоцендік орманды-
мезофильдік (26 – 35 млн. жыл), неогендік ежелгі жерортатеңіздік таулы-
ксерофиттік, субтропиктік-ксерофитті бұталық және миоцен-плиоцендік
алғашқы далалық (13 – 25 млн. жыл), плейстоцендік (2 млн. жыл)
флоралардың негізінде қалыптасқан.Өсімдіктердің Қазақстан жерінде
таралуы, түрлер мен эндемиктердің топтасуы, табиғи аймақтар мен таулық
белдеулерде әр түрлі. Республиканың осыншама бай өсімдіктер дүниесі
түрлердің биол., экол., эвол. ерекшеліктеріне байланысты әр
түрлібірлестіктер мен қауымдастықтарда жүйеленген. Қазақстанның жазық
бөлігі орманды далалық, дала, шөлейт және шөл белдемдеріне (аймақтарға)
ажыратылады. Орманды далалық аймақ – республика жер аумағының 2,04%-ын
алып жатыр, 54Әс.е-тен жоғары Көкшетау мен Петропавл қ-ларының маңында
орналасқан. Орман түзуші түрлер: жылауық қайың, талдың бірнеше түрлері,
бұталардан: итмұрын, тобылғы, далалық шие, т.б. бар. Бұл белдемнің
шалғындық және далалық телімдерінде алуан түрлі шөптесін өсімдіктер мен
астық тұқымдас шөптер басымдылық ететін қауымдастықтар таралған. Бұл
аймақ 2 белдемге бөлінеді: 1) оңтүстік ылғалы аз қоңыржай жылы орманды
дала белдемі – сұр ормандық топырақта қайыңды-теректі, теректі ормандар,
ал қара топырақта шалғынды-далалық экожүйелер орналасқан; 2) қоңыржай
құрғақ шоқталған орманды дала белдемі – қайыңды-теректі шоқ ормандар мен
қара топырақтағы алуан-түрлі және астық тұқымдасты шөптесін өсімдікті
далалық экожүйелер таралған. Далалық аймақ еліміздің жер аумағының 28%-ын
алып жатыр, аум. 110,2 млн. га, батыстан (Еділ-Жайық өзендері аралығынан)
шығысқа қарай (Алтай-Тарбағатай тау бөктері) 2500 км-ге созылып жатыр.
Далалық флораның құрамында 2000-нан астам түр бар деп шамаланады. Оның
175-і – эндемиктер. Негізгі басым түрлер: қау (боз), сонымен қатар
бетеге, тобылғы, қарағай, аласа бадам. Далалық аймақ 3 белдемге бөлінеді:
1) қоңыржай-құрғақ және құрғақ дала; кәдімгі және оңт. қара топырақтағы
алуан түрлі шөптесін – бозды белдем; 2) қоңыржай-құрғақ және жылы-құрғақ
белдем–күңгірт қара-қоңыр және қара-қоңыр топырақтардағы бетегелі-бозды
дала; 3) шөлейт құрғақ, қоңыржай ыстық белдем – ашық қара қоңыр
топырақтағы жусанды-бозды дала. Шөлді аймақ – жалпы аум. 124,6 млн. га.
Өзіне тән өсімдік жамылғысы алуан түрлі, 2500 – 2800 түр бар, олардың
ішінде 200 – 215 түрі – эндемиктер. Шөлді аймақ 5 белдемге ажыратылады:
1) солтүстік далалы жердегі құрғақ, қоңыржай-ыстық шөлдер – аум. 40 млн.
га., немесе еліміздің жер аумағының 14,7%-ы. Өсімдік жамылғысы астық-
тұқымдасты – жартылай бұталы (боз, еркекшөпті-жусанды) шөлдер мен құмдақ-
бұталы (жүзгін-раң-шағыржусан-еркекшөпті) шөлдер тарайды; 2) орталық
(солтүстік тұрандық) өте құрғақ, ыстық шөлдер – аум. 51,2 млн. га, немесе
республика жерінің 18,9%-ын алып жатыр. Бұл жерлерде жартылай бұталы
(жусанды, бұйырғынды, изенді), сексеуілді, бұталы (қоянжын-жүзгінді)
өсімдік жамылғысы дамыған; 3) оңтүстіктегі өте құрғақ, ыстық шөлдер –
аум. 30,3 млн. га, немесе Қазақстанның 11,1%-ын алып жатыр. Бұл жерлерге
эфемероидты – жартылай бұталы (сұр-жусанды, эфемерлі), ал дөң және
тізбектелген аллювийлі – эолды құмдарда бұталы-сексеуілді-эфемероидты
(сексеуіл-қоянжын-жүзгінді) өсімдік жамылғылары тән; 4) тау етегіндегі
құрғақ, өте ыстық шөлдер – аум. 3,2 млн. га немесе Қазақстанның 1,2%-ы.
Негізінен эфемероидты ірі шөптесін-жартылай бұталы өсімдіктер өседі; 5)
тау етегіндегі өте құрғақ шөлдер – аум. 11,6 млн. га, немесе
республиканың 4,3%-ын алып жатыр. Эфермероидты-псаммофиттік бұталы
өсімдік жамылғысы тән. Қазақстанның таулы экожүйелерінің аум. 18,6 млн.
га, яғни республика жерінің 7%-ы. Бұл ретте есепке алынып отырғаны 4 – 5
биіктік белдеулі биік таулар ғана. Таулы экожүйелердің флорасын 3400 –
3600 түр құрайды деп шамаланады. Оның ішінде 540 – 570 түр эндемик болып
табылады. Тек Қаратаудың флорасында 165 – 170 эндемик түрлер бар. Олардың
ішінде, шыршалы (шренктік шырша, сібірлік шырша); май қарағайлы,
самырсынды (сібірлік самырсын, сібірлік майқарағай); қылқан жапырақты
ормандарды; алмалы (Сиверс алмасы, қырғыз алмасы), өрікті (кәдімгі өрік),
қайыңды-теректі (түкті қайың, көк терек) – жапырақты ағаш ормандарды атап
өтуге болады. Таулы экожүйелерде итмұрын мен бөріқарақаттың (зеректің),
аршаның, қылшаның, бетегенің, сарыкүйік қауымдастықтары да кең тараған.
Қазақстанның табиғи флорасы – пайдалы өсімдіктердің қайнар көзі. Мұнда
жем-шөптік өсімдіктердің 700-ден астам түрі, дәрілік өсімдіктердің 400-ге
жуық, әсемдік-безендірушілік 700 – 800, ширнелік (300-ден астам), эфир-
майлық (450-ге жуық), улы-зиянды (250-ден астам) өсімдіктер түрлері бар.
2.1 Биосфера және адамзат
Адам биосфераның бір бөлігі болғандыкган, үнемі онымен тығыз
байланыста тіршілік етеді. Адамның, жан-жануардың тіршілігі үшін ең қажетті
нәрсе - ауа. Себебі Жер бетінде тіршілік ететін барлық тірі организмдер
ауамен тыныс алады. Егер адам тәулігіне 4-5 литрдей су және тамак ішетін
болса, дем алғанда 23-24 литрдей ауа жұтады. Тамақсыз адам бес жетіге,
сусыз бес күнге және ауасыз бес минутке ғана шыдай алады. Тірі организмнің
тіршілігі ауасыз мүмкін емес, міне, сондықтан да халық бір заттың маңызын
көрсету үшін ауаға теңеп ауадай өте қажет деген. Жердің айналасын қоршап
тұрған газды қабат атмосфера деп аталады. Атмосфераға адам, жануар және
өсімдік дем алатын ауа ғана емес, сонымен бірге, оған Жер шарын коршаған
газды қабат та жатады. Оның құрамы негізінен азот (78,09%) пен оттегінен
(20,95%) тұрады. Оның кұрамында, сонымен қатар, аргон (0,3%), көмір қышқыл
газ (0,03%) және аздаған мөлшерде инертті газдар (неон, гелий, криптон,
ксенон) аммиак, метан, озон, күкірттің қос тотығы және басқа газдар
кездеседі. Атмосферада газдармен қатар вулкандардың әрекетінде литосферадан
түсетін қатты заттар және космостан түсетін космостық шандар және басқа да
түрлі микробтар кездеседі. Сонымен қатар, атмосферада су буының аткаратын
рөлі зор. Жер шарының қазіргі кездегі атмосферасы біздің жер деп аталатын
планетамыз жаралғаннан кейін, оның катты қабатынан, яғни литосферадан
бөлініп шыққан газдардан пайда болды деп ғалымдар топшылайды. Жердің
геологиялык даму тарихында, атмосфера біраз өзгеріске ұшырады. Ол өзгеріс,
атмосферадағы газдардың космос кеңістігінде ұшуына (диссоциация), вулкан
әрекеті нәтижесінде литосферадан газдардың бөлініп шығуынан, күннің
ультракүлгін сәулесінің әсерінен ауа молекуласының ыдырауына (диссоциация),
атмосфера компоненттері мен жер қабатын құрайтын тау жыныстарының
арасындағы химиялық реакцияға байланысты. Сонымен қатар, атмосфераның дамуы
геологиялық, геохимиялық құбылыстар мен организмдер тіршілігіне байланысты.
Атмосферадағы газдар өз тарапынан литосфераның дамуына үлкен әсерін
тигізеді. Мысалы, бір кезде литосферадан бөлініп атмосфераға көтерілген
көмір қышқылы, кейіннен бетіндегі карбонаттардың құрамынан табылған. Су
тамшылары, , ауаның температурасы, атмосферадағы оттегі және тағы басқа
элементтер - тау жыныстарын бұзатын негізгі факторлар. Жер бетіндегі барлық
үгілу қүбылыстары атмосфераның әрекетінің нәтижесі. Атмосфера Жер бетін
космостан түсетін метеориттерден қорғайды, дәлірек айтсақ, олар
атмосферанын тығыз қабатынан өткенде жанып кетеді. Атмосфераның өзі
организмдердің тіршілігіне кауіпті күннің ультракүлгін сәулелерін
өткізбейді. Атмосферада жануарлардың және адамның тыныс алуына қажетті
оттегі мен өсімдікке қажетті көмір қышқыл газ синтезделеді.Өсімдіктердің,
жануардың, адамзат баласының экожүйе үшін атмосфераның құрамына кіретін үш
газдың: оттегі, көмір қышкыл газ және азоттың маңызы өте зор. Бұл газдар
негізгі биохимиялық циклдарға қатысады. Оттегі - біздің жер деп аталатын
планетамызда тіршілік ететін барлық тірі организмдердің тіршілігі үшін
тыныс алуға қажетті манызды элемент. Бос күйінде оттегінің ен көп мөлшерде
кездесетін жері атмосфера: өсімдік фотосинтез процесі нәтижесінде жыл сайын
120 млрд т оттегін бөліп шығарады. Оттегі жануарлардың, өсімдіктің және
микроорганизмдердің атмосферада, суда, топырақта тыныс алуы үшін, тотығу
реакциясына қатысады. Атмосферада фотосинтез процесінін нәтижесінде пайда
болған отгегі ультракүлгін сәуленің әсерінен озонға айналады. Озонның
жиналуына қарай атмосфераның жоғарғы кабатында озон қабаты пайда болады.
Озон кабаты жер бетіндегі тіршілікті, оларға зиянды радиациялық сәулелерден
қорғайды. Отгегінің негізгі қоры карбонаттарда, органикалық заттардың
құрамында және темір тотығында, сонымен катар, оттегінің бір бөлігі суда
еріген күйде кездеседі. Кейінгі кезде адамдардың іс-әрекетінін нәтижесінде
атмосферада отгегінің корының азаю қаупі бар. Әсіресе, озон қабатының
жұқаруы өте үлкен қауіп туғызады.Биосферадағы оттегінің айналымы өте
күрделі, себебі, оттегімен көптеген органикалык және бейорганикалык заттар
реакцияға түседі, сутегі оттегімен реакцияға түсіп, су түзіледі. Көмір
қышқыл газ - кеміртегі - жер бетіндегі тіршілік формалары мен органикалық
заттардың алуан түрлілігі, биохимиялық процестердің касиеттері мен
ерекшеліктерін анықтайтын химиялық элемент. Көміртегінің айналымы
фотосинтез процесінің нәтижесінде жүзеге асады. Күн сәулесінің энергиясын
пайдалана отырып, өсімдік көміртегін сіңіріп, зат алмасу процесі
нәтижесінде көптеген заттарға айналдырады. Өзінің тіршілік әрекеті
нәтижесінде синтезделген органикалық затты тыныс алуға жұмсайды да,
фотосинтез процесі нәтижесінде сіңірілген көмір қышкыл газ атмосфераға
бөлінеді. Жануарлар мен өсімдіктер өлген соң, олар көптеген саңырауқұлақтар
мен микроорганизмдердің қорегі болады. Топырақта тіршілік ететін бұл
организмдер өз тіршілік әрекетінде көмір кышқыл газ бөледі. Тамыр жүйесі
тыныс алу арқылы топырақта көмір қышқыл газдың мөлшерін көбейтеді. Кей
кезде топырақта органикалық зат толық ыдырамай, қара шірік пайда болады.
Мұхит пен атмосфера бір-бірімен көмір қышқыл газбен алмасады. Адамзат
баласының іс-әрекеті де көміртегінің айналмауына өзгеріс енгізеді.
Ландшафтар езгерсе, өсімдіктің түрлері өзгереді, биоценоздар мен олардың
қоректік тізбегі өзгеріп, топырактың құнарлылығы төмендейді. Осының бәрі
жер бетіндегі көміртегі айналымына әсер етеді. Адам отты пайдалана
бастағалы ол ағаш өсімдіктер синтездеген органикалық затты пайдалана
бастады. Ағашты жағу процесінде цикл қысқарып, көміртегінің айналым қарқыны
күшейе түсті де, соның нәтижесінде орман жойылып, топырақ эрозиясы болып,
өсімдік азайып, фотосинтез процесінде сіңірілетін көмір қышқыл газ азайды.
Көміртегінің айналымына адам әсері, әсіресе, жанғыш жер койнауындағы
заттарды жағьга, атмосфераға фотосинтездеуші организмдердің миллион жыл
бұрынғы жиналған көміртегін қайтаруы болды. Соның нәтижесінде атмосферада
көмір қышқыл газдың мөлшері 13 % өсті. Соңғы кездерде атмосферадағы көмір
қышқыл газдың мөлшерінің көбеюі жөнінде айтылып жүр. .[6] Атмосферадағы
көмір кышқыл газдың екі есе көбеюі Жердегі ауаның температурасын 3-4°С-қа
көтереді деген жорамал бар. Ауанын температурасының өсуі дүние жүзілік
мұхиттың суының температурасының көтерілуіне әкеледі. Мұздар еріп, мұхит
деңгейі 50-60 м көтеріледі деп жорамалдануда.Азот — өте кажетті биогенді
элемент. Себебі, ол белок, нуклеин кышқылдарының құрамына кіреді.
Атмосфераның 79% азоттан тұрғанына қарамастан, бүл өте зәру элементтердің
қатарына жатады. Азоттың газ түріндегі түрінің химиялык жағынан активтігі
аз, сол себеп-тен есімдік оны бірден пайдалана алмайды. .[3] Өсімдік азотты
топырақтан аммоний немесе нитрат ионы түрінде бекітілген азот түрінде
қабылдайды. Экологиялық жүйеге азоттың қоры күн күркіреп, найзағай
ойнағанда электр зарядынын нәтижесінде пайда болған азоттың тотығы түрінде
түседі. Азоттың биологиялық жолмен қарапайым қосылыстарға айналуы
өсімдіктердің тамырындағы тамыр бактериясы арқылы өтеді. Кейбір бактериялар
мен көк жасыл балдырлардың да азотты жинау қабілеті бар. Сонымен катар,
кейбір шырғанак, қандағаш сиякты өсімдіктердің тамырлары да азотты жинайды.
Биосфераға азот айналымында тірі организмнің рөлі зор. Азот атмосферада
көміртегі айналымы мен тығыз байланысты. Азот айналымы көміртегі айналымына
қарағанда күрделірек болуына карамастан тез жүреді. Азоттың басқа құрамдас
бөліктері биохимиялык айналымға қатыспайды, бірак атмосфераны
ластаушылардын көп болуының себебінен бүл айналымдарды бұзуға себепші
болады. Қазақстанда орман қора 21,8 млн. га жерді алып жатыр. Яғни,
республикамыздың барлық жерінің 3,35 %-ын құрайды. Біздің еліміздегі
ормандар жүйесі негізінен Солтүстік және Шығыс аймақтарда шоғырланған.
Ормандардың бірнеше типтері бар. Олар – сексеуіл, қарағай, шырша, самырсын,
қайың ормандары, тоғайлар мен бұталар. Орман қоры жер шары бойынша жылдан-
жылға азая түсуде. Құрлықтың 62 млн. км² жерін өсімдіктер мен орман алып
жатыр. Республикамызда ормандар аз және олардың жағдайы мәз емес. Оның
негізгі себептері – адам факторы, өрт, ауа райының өзгеруі мен айнала
қоршаған ортаның ластануы. Орманды қорғау біздің міндетіміз. Орманның адам
мен жалпы биосфера үшін маңызы зор. Орман топырақтағы ылғалды сақтай
отырып, су балансын тұрақтандырады. Ылғалды жер өсімдік жамылғысы мен жан-
жануарлардың көбейе түсуіне ықпал етеді. Орманды алқаптардағы жер асты
сулары өзен мен көлдерді қоректендіреді. Орман аң мен құстың мекені, дәрі-
дәрмектік өсімдіктер мен жеміс-жидектердің панасы әрі қолайлы тіршілік
ортасы болып табылады. Ормандардың егістік алқаптарын қорғауда да рөлі зор.
Орманды жерде топырақ, су және жел эрозиясы болмайды. Ал ормансыз жердің
топырағы кеуіп, шөлге айналады. Ағаштарды қар тоқтату үшін де отырғызады.
Орманның ауаны тазартатын да қасиеті бар. Мысалы 1 га орман бір күнде 220-
280 кг көмірқышқыл газын сіңіріп, 180-200 кг оттек бөліп шығарады. Яғни
ауаның құрамын толықтырып отырады. Орман сонымен бірге денсаулық сақтау
ортасы. Сондықтан курорт пен сауықтыру кешендері, т.б. демалыс орындарының
тек қана орманды жерде салынуы тектен-тек емес.Гидросфераның биосфераға
әсері күшті. Биосферада болатын судың айналымы үлкен немесе геологиялық
айналым деп аталады. Үлкен айналымда да негізгі энергия көзі күн сәулелері.
Үлкен айналымға да тірі организмдер белсенді түрде қатысады. Биологиялық
айналым кезінде биосферада, негізінен, химиялық жұмыстар атқарылса, ал
геологиялық айналымда механикалық жұмыстар орындалады. Судың айналымы
климаттық факторларға ықпалын тигізіп, биосферадағы зат пен энергия
алмасуының тұрақтылығын және біртұтастығын қамтамасыз етеді.Қазіргі кезде
Дүниежүзілік мұхиттан мұнай өндіру ісі ерекше колға алынған. Мұнай өндіру
және мұнай өнімдерін тасымалдау кезінде Дүниежүзілік мұхитқа жылына 6—10
млн т мұнай өнімдері төгіледі. Төгілген мұнай судың беткі қабатын тұтасымен
жауып, ондағы тіршілікке орасан зор зиянын тигізеді. Қазіргі кезде Атлант
мұхитының ластанғандығы ерекше көзге түседі. Сондықтан Дүниежүзілік мұхитты
қорғау — бүкіл адамзаттың басты міндеті. Өсімдіктердің өмірі қоршаған
ортамен, әсіресе топырақпен және климатпен тығыз байланыста болады. Жасыл
өсімдіктер ауадан көмірқышқыл газын, күннен — энергияны, ал топырақтан — су
мен минералдық тұздарды алады. Көмір қьшқыл газының ауадағы мөлшері 0,03%-
тен аспайды, ал өсімдікке қажетті тұздар мен судың мөлшері топырақтың
құрамында өте аз және шашыраңқы түрде болады. Осылардың барлығы өсімдіктің
сору мүмкіңдігінің үлкен (жоғары) болғанғындығын қажет етеді. Эволюцияның
барысында өсімдік өзінің вегетативтік денесін сыртқы ортамен қарым-
қатынаста болатындай аса үлкен көлемге дейін (жапырақтарын ауамен,
тамырларын топырақпен), жоғары деңгейде жетілген жануарлардан бірнеше есе
артық ұлғайтқан. Өсімдіктің тіршілік ортасының өзгеруіне тез және ерекше
нөзіктікпен жауап беруінің өзі осыған байланысты болады. Сонымен бірге
өсімдіктердің өзі тіршілік жағдайының барысыңда, өздерін қоршаған ортаны
өзгертеді. Орманның жыл өткен сайын биікке көтеріліп, аса қалың жасыл
шымылдьгқ (полог) түзетіні белгілі. Бұл бұталар мен шөптесін өсімдіктер
жабыны үшін, орман ішінің жағдайын өзгертеді.
2.2 Биосфераның және ондағы тіршіліктің пайда болуы туралы
көзқарастар
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz