Марқакөл қорығының флорасы мен фаунасын қорғау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .333333333333333333333 33333333333333333333333333
3333333333333333333333333333333333 33333333333333333333333333
333333
1 Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары ... ... ... ... ...
марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының физико-географияЛЫҚ
2 СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ...
2.1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық
орналасуы не определена.
2.2 Геологиясы мен
рельефі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.3 Гидроклиматтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.4 Топырағы және
өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
2.5 Фаунасы және жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.6 Қорықтың
орнитофаунасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
3 МАРҚАКӨЛ ҚОРЫҒЫНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Марқакөл қорығының флорасы мен фаунасын
қорғау. Табиғи ландшафттарды сақтау және қорғау проблемаларын қарастыру.
Мақсаты: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының қазіргі жағдайына талдау
жасап, табиғат қорғау ісіндегі рөлін анықтау.
Жұмыстың міндеттері. Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының рельефі,
климат жағдайларына, фаунасы мен флорасына сипаттама бере отырып даму
болашағын зерттеу.
Зерттеу объектісі. Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы.
Зерттеу әдістері. Зерттеу пәні: Қоршаған ортаның сапасын басқару
Мәліметтер көзі. мерзімдік басылымдар, оқулықтар, ғылыми әдебиеттер,
Марқакөл ұлттық табиғи қорығының мерзімдік есептері, ғылыми конференция
материалдары.
Жұмысты жазу барысында қолданылған әдістер:сипаттама беру, салыстырмалылық
, экологиялық мәліметтерді талдау.
Ғылыми жаңалығы. Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайы мен
ондағы табиғат қорғау мақсатында жүргізіліп отырған шараларға жинақталған
мәліметтер негізінде салыстырмалы талдау жасау және қорықтың сол аймақтың
табиғаты мен экологиясына тигізіп отырған пайдасын анықтау.
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: Марқакөл мемлекеттік табиғи
қорығының қазіргі жағдайы туралы жинақталған теориялық, статистикалық
салыстырмалы материалдарды студенттер мен оқушыларға теориялық және
тәжірибелік мәлімет көзі ретінде пайдалануға ұсыну.
Диплом жұмысының деректемелік базасы ретінде арнайы әдебиеттер,
энциклопедиялық сөздіктер, мерзімді баспасөз материалдары пайдаланылды.
Диплом жұмысын келешекте Қазақстанның физикалық географиясын оқытуда,
мектептерде өлкетану үйірмелерінің жетекшілеріне қосымша мәлімет беретін
деректі материал ретінде пайдалануға болады.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1 Қазақстанның ерекше қорғалатын территориялары
Халық санының өсуіне байланысты барлық негізгі табиғи
бірлестіктердің бөліктерін бастапқы түрінде сақтап қалудың маңызы артып
отыр. Тек адам қолымен өзгертілмеген бірлестіктер болғанда ғана адамның
жасаған өзгерістерінің нәтижелері туралы қорытынды жасап, оларды
болдыпмауға мүмкіндік туады.
Кез келген мемлекет ерекше қорғалатын табиғи территорияларды құрып, дамыту
стратегиясының негізгі екі міндеттің орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
1) оның территориясындағы барлық негізгі географиялық аймақтар мен
өңірлердің табиғи эталондарының барынша толық көрсетілуі;
2) жүйелі топтастырылған деңгейдегі биологиялық ресурстарды, топырақты
енгізе отырып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін және микроорганизмдерді
сақтау.
Мұны арттыру үшін ең дұрыс шара қорықтар мен ұлттық парктерді ұйымдастыру
болып табылады.
Табиғатты қорғаудың маңызды формаларының бірі-ерекше қорғауға алынған
территориялар. Осындай территориялардың түрлері көп: қорықтар,
қорғалымдар, табиғат ескерткіштері, ұлттық және табиғат саябақтары,
ботаникалық бақтар, биосфералық резерваттар.
Қорықтар-табиғатты қарғаудың бір түрі. Қазіргі кезде қорықтық
территориялар Жер шарының шамамен 1,6-2,0%-ын құрайды.
Кең байтақ қазақ жерінде алуан түрлі табиғат жағдайларын - таулы тундрадан
бастап құрғақ субтропикті климатты өңірлерді кездестіруге болады. Ішкі
құрлықтық орналасуы жағдайы негізгі физикалық-георграфиялық процесстерді
кездегі ландшафттар ерекшеліктерін ажыратады. Сан алуан табиғи жағдайлар
шаруашылықтың әр қилы түрлерін айқындайды. Жер бетінде және жер қойнауында
өте бай табиғи ресурстар шоғырланған, сонымен қатар Қазақстан өсімдік және
жабайы фаунаға өте бай мемлекет.
Қандай табиғат байлықтары, мейлі, ол өсімдіктер әлемі немесе түз
тағыларының өкілі болсын, оларды өздері бейімделген тіршілік ортасынан
ажыратпай қорғау және мейілінше қорын молайту ісі бүгінде күн тәртібінде
тұрған көкейкесті мәселелердің бірі. Өйткені қазіргі өркендеген өнеркәсіп
ауыл шаруашылығы мен көліктің қарқынды көбеюі оларға өзінің кері ықпалын
тигізуде. Мұндай жағдайда адами-техникалық прогресс пен табиғат қорғау
ісін ғылыми негізде ұштастырып, қайткенде де тығырықтан алып шығар жолды
ойластырған жөн. Яғни табиғатта болатын түрлі экологиялық процесстерге игі
ықпал етіп, қоршаған ортаны көркейтумен қатар небір қайталанбас көркі бар
табиғи ландшафттарды қамқорлыққа алу шаралары ұйымдастырылады.
Қазақстан жері жасыл өсімдік әлемімен жабайы жануарлар дүниесіне бай өлке.
Олардың ішінде біздің елімізге тән жануарлар мен өсімдіктердің көп
түрлерімен қатар сонау мұз дәуірінен бізге жеткен ежелгі түрлер және
толып жатқан себептерге байланысты азайып кеткен түрлер де аз емес.
Қайткен күнде де, олардың жойылып кетпеуіне жағдай жасап, қадағалауымыз
керек. Бұл мәселелердің дұрыс шешілуінің көптеген жолдары бар. Солардың
ішінде ең тиімдісі қорықтар мен табиғи саябақтарды, мен табиғат
ескерткіштерін ұйымдастырып, ботаникалық бақтар мен жануарлар саябағын
ашу.
Жануарларды сақтап қолудың ең басты жолы- адам баласының саналы
жауапкершілігі, экологиялық білім мен мәдеиеті. Әрбір азамат өзінің туған
өлкесімен оның байланыстылығының иесі ретінде сезіне отырып табиғат қорғау
ережелерін қатаң сақтаған жағдайда болашақ ұрпақ алдындағы борышын ақтаған
болар еді.
Табиғатты қорғаудың ең жоғарғы формасы – қорықтар ұйымдастыру. Бүкіл
дүниежүзлік тәжірибелерге сүйенсек жер шарының жекелеген елдерінде қорық
ұйымдастыру Х1Х ғасырдың бас кездерінен басталғаны белгілі.
Сурет 1.Қазақстанның ерекше қорғалатын территорияларының картасы
Қазіргі өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, транспорттың қарқындыы дамуы
оларға өзінің ықпалын тигізуде. Қолайсыз экологиялық жағдай табиғи
жүйелердің бұзылуына әкеп соқтыруда. Осыған байланысты адамның
антропогендік іс-әрекетінің нәтижесінде бұзылған табиғи территориялардың
маңызы артып келеді.
Атмосфераның экологиялық тепе-теңдігін, адам денсаулығын, табиғаттың
ұсталмаған бөліктерін саналы түрде сақтап,оларға кері әсер етпеу үшін,
ғылыми - техникалық прогресс пен табиғат қорғау ісін ғылыми негізде етене
ұштастыра білуі қажет.
Қазақстан жерінде Д.И.Менделеев кестесіндегі химиялық элементтердің бәрі
дерлік кездеседі. Біздің республикамыз табиғи ресурстарға аса бай өлке.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің 5777 түрі, аңның 150 түрі, құстың 480 түрі,
бауырмен жорғалаушылардың 150, қос мекенділердің 12 түрі тіршілік етеді.
Бұл бай өлкені шын мәнінде табиғи байлықтың қайнар көзі деп ғалымдар
бекерден-бекер айтпаған болар. Бірақ, бұл інжу-маржандар қанша мол
болғанымен, ол сарқылмайтын дүние емес екені кейінгі кезде өзінен-өзі
белгілі болды.Сондықтан да оны пайдаланумен бірге, ұқыпты түрде қорғап,
байлығын молайта беруге барлық мүмкіндіктерді жасау керек. Осы бағыттағы
шаралардың бірі – жер жанаты деп орынды аталып кеткен небір тамаша
аймақтарды, өлкелерді, өңірлерді қорыққа айналдыру керек екенін өмір
көрсетіп отыр.(22)
Қазақстан аймағы мен Орта Азия Республикаларында қорық құру жұмыстары
Октябрь революциясынан кейін ғана дами бастады. 1919 жылы шілдеде
Орынборда Қырғыз басқару аймағы бойынша эволюциялық комитет құрылған, ал
1920 жылы 26 тамызда Қазақ Автоном Социалды Республикасын, 1936 жылы Қазақ
Советтік Социалистік Республикасын қайта құру туралы КСРО қаулысы
қабылданды.Ол жас Республика Орта Азия табиғатын қорғауда алғашқы қадамдар
жасады. (7)
Бұл салада Қазақстан Республикасы соңғы жылдар ішінде қыруар ғылыми –
зерттеу жұмыстарын жүргізіп, келді. 1962 жылы Қазақ ССР Жоғары Советінің
биосфераны қорғау заңы шықты. Мұнда табиғи ортаны қорғаудың бірнеше нақты
шаралары көрсетілген. Олар – қорықтар, парктер, заказниктер мен табиғат
ескерткіштерін сақтау. Сонымен бірге 1972 жылы Қазақ ССР мемлекеттік
қорықтарының ережесі жарық көрді. Міне, бұл көрсетілген құжаттарда
қорықтар мен табиғат ескерткіштерін ұйымдастырудың мақсаты мен міндеттері
және биосфераны қорғау тәртібі айқын көрсетілген. Қазақстан
Республикасындағы қорықтардың жұмысын жақсартуға үлкен көңіл бөлінген.
Оған бұрынғы Қазақ ССР Министерлер Советінің соңғы жылдары қабылданған
бірнеше арнаулы қаулылары дәлел бола алады. 1969 жылы 9 шілдеде Наурызым
мемлекеттік қорығының орманын қалпына келтіру мен қорғау шаралары туралы,
1972 жылы 2 тамызда Қазақ ССР мемлекеттік қорықтарының қызметін жақсарту
шаралары туралы, 1976 жылғы 12 шілде де Қазақ ССР – інде қорықтар
жұмыстарын жақсарту туралы қаулылар жарыққа шықты. Бұл шаралардың
өлкеміздегі қорықтардың ғылыми ұйымдастырушылық жұмыстарын жақсартуда зор
маңызы болғанын айтпай кетуге болмайды. Қазақстан Республикасының
қорықтарында қол жеткен табыстары мен орын алып отырған кемшіліктер мен
оларды жоюдың нақты жолдары да айқын көрсетілген. (23)
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының жерінде 10 қорық, 8 ұлттық бақ
құрылған: Баянауыл, Алтынемел, Іле Алатау, Қарқалы, Көкшетау т.б. және
көлемі 4288 мың гектарға жететін 50- дей аңшылық заказниктер, көлемі 3644
мың гектердай 6 зоологиялық және ботаникалық объектілер, қорғалатын
заказниктер және 3 табиғат ескерткіштері бар. Оған Павлодардағы көне
заманнан бері бойындағы шырыны жойылып кетпей өсіп – өніп келе жатқан
ағаштары бар Гусиный перелет, Шыршалы Іле Алатауы т.б. кіреді. Қорғауға
алынған учаскелерде, әсіресе, қорықтарда бұрын осы аймақты мекендеген,
бірақ соңғы жылдары саны азайып кеткен жабайы хайуанаттар мен сирек
кездесетін өсімдік түрлері есепке алынған. Мұндай түрлердің, мәселен,
Шығыс Қазақстанның тек осы аймаққа тән өсімдіктерінің далалық аймақтарда
1600 түрі мен сирек кездесетін эндемик өсімдіктері тіркелген.
Бетпақдаладағы өсімдіктің 1800 түрінің 7-і Республикамыздың басқа
жерлерінде кездеспейді. Сондай-ақ, Оңтүстік Алтайда өсімдіктердің 1740
түрі кездессе, оның 18-і, Жоңғар Алатауында 2021 түрі өссе, оның 58 –і,
Қаратауда 500 түрі өссе, оның 100 –і сол аймақтарға ғана тән сирек
кездесетін түрлер. Адамның үнемі қамқорлығы мен аялы алақаны болмаса,
мұндай бағалы түрлердің биосферадан жойылып кетуі мүмкін екендігін естен
шығармаған жөн.
Сондай –ақ, қорықтар өзінің табиғи сұлу көрінісі мен онда өсетін ағаш
түрлерінің ескерткіштерімен құнды. Ақсу – Жабағалы қорығы сияқты кейбір
қорықтар ЮНЕСКО-ның жанындағы биосфераны қорғаудың халықаралық одағының
құрамына енген. Олардың тек саны азайып кеткен, мүлде жойылып кету қаупі
төнген хайуанатар дүниесі мен аса бағалы өсімдіктер әлемі ғана қамқорлыққа
алынып қоймай, сонымен бірге Қазақстан Республикасының ежелден бері әйгілі
болған таңғажайып көрікті орындардың бұрынғы атақ – даңқын арттыра беру
мақсатында зор көлемдегі ғылыми – зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Республиканың жер құнарын, орман мен тоғайларының әсем келбетін бұзбай,
өзен – көл тұнығын шайқамай, хайуанаттар мен өсімдіктер дүниесінің қымбат
қазынасындай қастерлеп, қамқорлыққа алатын бірнеше мемлекеттік қорық
ұйымдастыру – бүгінгі күннің талабы. (8)
Мемлекеттiк табиғи қорық — табиғатты қорғау және ғылыми мекеме мәртебесi
бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ, оның қызметiнiң мақсаты өзiнiң
аумағындағы табиғи процестер мен құбылыстардың табиғи барысын, өсiмдiктер
мен жануарлар дүниесi объектiлерiн, өсiмдiктер мен жануарлардың жекелеген
түрлерi мен қауымдастықтарын, әдеттегi және бiрегей экологиялық жүйелердi
сақтау мен зерделеу және оларды қалпына келтiру болып табылады.
Қазақстанда қазіргі уақытта 10 қорық ұйымдастырылған.
Кесте 1. Қорықтардың саны
Қазақстанның Қызыл кітабы
Өткен ғасырдың 60 –шы жылдарында адамзат алдында өсімдіктер әлемін
қорғауға тікелей кірісу туралы мәселе туындады. Дүние жүзі көлемі және
жекелеген мемлекеттер ішінде жануарлар мен өсімдіктерді қорғау туралы
комиссиялар құрылып, сирек кездесетін және құрып бара жатқан түрлер тізімі
жазылды.Қызыл кітап –бұл қауіп –қатер дабылы. Түрдің бұл кітапқа
енгізілуі,оған ерекше көңіл бөлу керек екендігін білдіреді, көбіне арнайы
қорғау шаралары қажет, әйтпесе түрдің мүлдем жоғалып кетуі мүмкін. Мүк,
қына, саңырауқұлақтарды қосқанда, құрамында 300 түрден аса өсімдігі бар
кітап, 1981 жылы академик Б.А.Быковтың жетекшілігімен жарық көрді.
Академик И.О.Байтулин жетекшілігімен ботаниктердің дайындаған өсімдіктер
Қызыл Кітабының екінші басылымы жуық арада жарыққа шығып та қалады. Оған
өсімдіктердің 400 түрі енгізілген.
Қызыл кітапқа енгізілген өсімдік ерекше қорғауға алынады. Оларды жинауға
тыйым салынған (тек ерекше жағдайда арнайы рұқсатпен ғана). Қызыл кітапқа
енгізілген өсімдіктерді заңсыз жинаса немесе зақымдаса, әрбір дансына 360
теңге айып төлейді (2001 жылы 12 қыркүйектегі Н 1186 Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Қаулысы).
Сирек кездесетін өсімдік түрлері Қазақстанның 10 қорығы мен 8 ұлттық
парктерінде, сонымен қатар көптеген арнайы қорықшаларында, ал мәдени
жағдайда –ботаника бақтарында қорғалады. Дегенмен, егер республикамыздың
әрбір азаматы оларды қорғаудың маңызын саналы түрде жете ұғынбаса, біздің
керемет тірі асылдарымызды ешқандай айып пен тыйым салу құтқармайды.
Оқушылардың, студенттердің, әрбір азаматтың міндеті -өз өлкесінің сирек
кездесетін өсімдіктерін біліп, оларды қорғауға жағдай жасау керек. Шын
ықыласпен берілген әуесқойлар өз қаласы немесе ауылы маңында өсетін
қызықты өсімдік түрлерінің жағдайын үнемі бақылап, көптеген пайдалы
жұмыстар жүргізсе болар еді. Белгіленген жерлерде фенологиялық бақылаулар
жасап, қарқынды гүлдеуі мен жеміс салуын және санын есептау жұмыстарын
жүргізуге болады.
Биологиялық алуантүрлілік және оны сақтау
Техносфераның биосфераға жасайтын қысымының ең маңызды көрінісі –табиғи
экожүйелердің кедейленуі, яғни биоалуантүрліліктің кемуі болып табылады.
Биоалуантүрлілік тек маңызды шаруашылық ресурсы ғана емес, ол биосфераның
тіршілік етуінің шарты болып табылады.
Рио-де-Жанейрода өткен (1992 ж.) БҰҰ конференциясында қабылданған үш
арнайы Мәлімдемелер мен Конвенциялардың екеуі биологиялық ресурстар мен
биологиялық алуантүрлілікті сақтаусыз тұрақты даму мүмкін емес екенін
көрсетті.
Қазір адамның азық-түлігі ретінде қолдануға болатын бірнеше мың
түрлер белгілі. Бірақ іс жүзінде өсімдіктер мен жануарлардың 200-250
–ден аспайтын түрлері пайдаланады. Ауылшаруашылық өнімдерінің басым
көпшілігін 12-15 өсімдік береді.
Жабайы түрлер –табиғи экожүйелерден алынатын бағалы өнім көзі
және әсіресе, ауылшаруашылық жануарлар мен өсімдіктерінің жаңа
қолтұқымдары мен іріктемелерін шығаруда маңызы зор.
1960 –1970 жылдардағы “Жасыл революция”, жоғары өнімді және
ауруларға төзімді дәнді дақылдардың жаңа іріктемелерін жасауда жабайы
түрлерді, мысалы Түркиядан әкелінген бидай шығарумен байланысты. Тек Азия
елдерінің өзінде ғана “Жасыл революция” нәтижесінде бидай өндіру 2
миллиард доллорға, күріш –1,5 миллиард АҚШ долларына артқан.
Жабайы түрлер –дәрі –дәрмектердің маңызды көзі. Қазіргі кезде
осы мақсатта шамамен 5 мың өсімдіктердің түрлері қолданылады. Олардың
жалпы бағасы 40 миллиард доллар. Шипалы қасиеттері бар өсімдіктердің
көптеген түрлері әлі медицинада қолданылмай келеді.
Биоалуантүрлілік - адамзатты шексіз ұзақ уақыт энергетикалық,
техникалық және басқа ресурстармен қамтамасыз етудің жалғыз көзі.
Биоалуантүрлілік экожүйелердегі байланыстардың толық болуының
шарты және негізгі факторы бола отырып, оның ең маңызды қасиеті
–тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Неғұрлым экожүйенің деңгейі жоғары
болса, соғұрлым оны құрайтын элементтердің көпшілігі олардың алуан
түрлілігін қамтамасыз етеді. Элементарлық (іс жүзінде бөлінбейтін)
экожүйелердің көптүрлілігі ең алдымен олардың түрлік құрамымен
анықталады, ал ірі экожүйелер үшін алуан түрліліктің артуында оларға
кіретін кіші деңгейдегі экожүйелердің маңызы артады.
Мысалы, ғаламдық экожүйе ретінде биосфераның алуантүрлілігі,
олай болса оның тұрақтылығы және т.б. қасиеттері түрлердің, популяциялар
мен экожүйелердің санына ғана емес, тіршілік ету орталарына, рельеф
формаларына, климаттың типіне, табиғат белдеулеріне, геохимиялық аймақтар,
ландшафттар және басқа да құрылымдық бірліктердің ерекшеліктеріне де
байланысты.
Қарапайым жүйелердің тіршілігін сақтау үшін көп энергия жұмсау
қажет. Мысалы, қышқылдық жаңбырлардың әсерінен тіршілігі жойылған су
қоймасы сырттан табиғи күйге келтіретін энергия жұмсалмаса қалдықтардың
қоймасына айналады.
Биосфераның геологиялық тарихының барысында онда тіршілік
ететін ағзалардың түрлерінің саны тұрақты болмаған. Әрбір түр белгілі бір
уақыт қана өмір сүреді. Шамамен 10 –30 млн. жыл. Түрлердің ішінде өмірі
өте қысқа (бірнеше мың) және ұзақ өмір сүретін түрлер –“тірі қазбалар” да
бар. Мысалы, мүктер өзгермеген қалпында шамамен 500 млн. жыл (силур
дәірінен бері), жалаңаш тұқымды ағаш –гинкго дәуірінен бері 150 млн. жыл
тіршілік етіп келеді. Жануарлардың ішінен тірі туатын балық латимерияны
атауға болады. Ол 60 млн. жыл бұрын жойылып кеткен деп есептеліп келді.
Бірақ 19380жылы Комор аралдарының маңынан табылған.
Жалпы алғанда жердің геологиялық тарихында бір түрлер жойылып,
басқалар олардың орнын басып отырған. Биосфераның жасы ұлғайған сайын
түрлердің саны да артып отырады.
Адамның геологиялық күшке айналуынан бастап жеке түлердің жойылу
жылдамдығы эволюциялық табиғи құбылыспен салыстыруға келмейтін
жылдамдықпен жүре бастады. Бұл процесс бір бағытта жүрді, сондықтан
түрлердің жойылуы оған қарма –қарсы басқа жаңа түрлермен
компенсацияланбайды.
Егер ертеректе бір түр орташа алғанда 2000 жылда жойылып
отырса, 300 жылда әр 10 жыл сайын жойылып отыр. 1600 жылдан бастап
омыртқалы жануарлардың 173 түрі (109 құстар және 64 сүтқоректілер) және
өсімдіктердің 20 түрі жойылып кетті.
П. Ревелль мен Ч. Ревелльдің (1994) болжамы бойынша алдағы 20
жылда миллионға жуық түрлер жойылып кетуі мүмкін, олардың көпшілігі
тропиктік ормандарды мекендеушілер.
Түрлердің санының күрт төмендеуі мен түрлердің жойылу себептері
алуан түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі немесе бұзылуымен
байланысты. Омыртқалы жауарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің
жойылуына 60% жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс
пайдалану (30 –35%), содан кейінгі орында азық қорының кемуі (4%),
зиянкестерді жою (3%) және кездейсоқ жемтік болуы (2%) тұр.
Шектен тыс пайдалану қандай да бір кәсіптік маңызы бар жануарлар
үшін қауіпті. 1983 жылы тек қана тіс сүйектері үшін ғана 80 мың (барлық
санының 8%) африка пілдері жойылды. Түрлердің жойылуындағы маңызды
себептердің бірі олардың интродукцияланған, яғни сырттан әкелінген
түрлерімен бәсекелестікке қабілетсіз болуы. Мұндай құбылыстарға шектелген
территорияларда, аралдарда тіршілік ететін түрлер өте сезімтал болып
келеді.
Түрлердің алуантүрлігінің кемуінің әсіресе екі салдары ерекше
назар аударуды қажет етеді.
Біріншіден, бір түрдің жойылуы, әдетте онымен қоректік немесе басқа
да байланыстармен тығыз байланысты, бірнеше түрдің тіршілік әрекетін
бұзуға әкеліп соқтырады.
Екіншіден, қандай да бір түрді толық жоюдың қажеті жоқ. Олардың
саны белгілі бір шамадан төмендеп кетсе, олар қайта қалыпына келе алмайды.
Ірі омыртқалы жануарлар үшін шекті деңгей 500-100 дара, ұсақ омыртқалылар
үшін шамамен 10 мың дара, омыртқасыздар үшін шамамен 50 мың дара,
өсімдіктер үшін бірнеше мың дара. Адам қызметінің нәтижесінде ағзалардың
жойылуына кейбір мысалдар келтірейік.
1988 жылы Солтүстік теңізінде түлендердің жойылуы байқалды.
Болжамандар бойынша, мұның себебін табиғаттағы тепе-теңдіктің бұзылыунан
іздеу керек: теңіз суларының биогенді элеметтермен байытылуы алтын
балдырлардың күрт артып кетуіне әкеледі. Осының нәтижесінде судағы
оттегінің мөлшері кеміп кеткен (өлген балдырлардың ыдырауының
нәтижесінде). Ал мұның өзі түлендердің өліміне әкеліп соқтырған.
Көптеген жануарлар автомобиль жолдарында өледі. Автомобилист 10 мың км
жүріп өткенде 1,5 млн-ға жуық бунақденелілердің дараларын жояды. Транспорт
дөңгелегінің астында жылына 6 млн. бақалар, 120 мың қояндар, 100 мың
кірпілер өледі.
Ішкі су қоймаларының артуы нәтижесінде көптеген жануарларға
жойылу қаупі төніп отыр. Ертеде бай балық шаруашылығымен ерекшеленетін
Арал теңізі іс жүзінде бағалығынан айырылды. Азов және Каспий теңіздерінде
балық өндіру 10-12 есе кеміп кеткен. әсіресе, бекіре тәрізділердің саны
шектен тыс аулау мен браконьерлік себебінен күрт төмендеген. Сонымен
қатар, судың улануы, оттегінің кемуі, қышқылдық жаңбырлардың әсеріне
бекіре тәрізді балықтардың аурулары 1980 жылдардан бері кең етек алып
отыр. Адамның барлық ірі ауқымды іс- әрекеті биологиялық алуантүрліліктің
кемуіне әкеледі. Осының нәтижесінде бүкіл табиғи белдеулердің де жойылу
фактылері белгілі. Адам рельефті, өзен арналарын өзгертеді, батпақтарды
құрғатады, белгілі бір өзіне қажетті ағаш түрлерінен тұратын бағалы
ормандарды ғана өсіреді.
Түрлердің толық жойылуының нәтижелері өте ауыр. Жекеленген
экожүйлердің түрлік алуантүрлілігінің кемуі басқа экожүйелерден әкелу
арқылы қалпына келтіруге мүмкіндік болса, ал толық жойылған түр жүйе
ретінде биосфера үшін қайтымсыз.
Экологиялық мәселелерді және биологиялық алуантүрлілікті
сақтаудың бір жолы - Қызыл кітап. Табиғат ресурстары мен табиғатты
қорғаудың Халықаралық одаға (МСОП) бүкіл планетаның Қызыл кітабын
құрастырған.
Қызыл кітапқа сирек жойылу қаупі төніп отырған ағзаларға
енгізілген. Қызыл кітап - қауіптің жаршысы. Қызыл кітапқа енген түрдің
шамемен саның кему себебі,таралу территориясы (ареал) қоғау үшін
орындалатын іс-шаралар және т.б. мәліметтер көрсетіледі. Қызыл кітапқа
енген балық түрлерді бірнеше категорияларға бөледі: жойылу қаупі төніп
тұрған түрлер (арнайы қатал қорғау шаралары қажет), кеміп келе жатқан
(тіршілік сақтау үшін саны жеткелікті, бірақ жылдам кеміп келе жатқан),
сирек (жойылу қаупі оқ, бірақ саны аз немесе шектелген территорияларға
ғана кездеседі), анықталмаған (қамқорлыққа алуға негіз бар, бірақ олар
туралы мәліметтер аз).
Қазақстанның Қызыл кітабы өркениеттің дамуы Жердің табиғат
байлықтарының кемуін шекті дәріжеге дейін кемітеді. 1948 жылы Халықаралық
табиғат қорғау және табиғат ресурстарының Одағының (ХТҚО) құрылуына
әкелді. Бұл Одақтың мәліметтері бойынша 1600 жылдан 1973 жыл аралығында
Жер бетінен сүтқоректілердің 63 түрі және құстардың 94 түрі жойылып
кеткен. ХТҚО-ның ұсынысымен Қызыл кітап ұйымдастырылды. Қызыл кітапқа
енгізілген түр территориясында мекендейтін әрбір мемлекет адамзат алдында
оны сақтап қалуға жауапты.
Қызыл кітаптың бірінші томы 1963 жылы шығарылды. 1972 жылы
оның бес томы жарық көреді. Қызыл кітапқа сүтқоректілердің 236 түрі,
құстардың 278, қосмекенділердің 36 және бауырымен жорғалаушылардың 119
түрі, балықтар мен жоғары сатыдағы өсімдіктердің тізімдері кірді.
1972 жылдан бастап жаңа категория - қалпына келтірілген түрлер
енгізілді. Мұндай мәліметтер жасыл бетте басылды. 70-жылдардан бастап
ұлттық Қызыл кітаптар шығарала бастады.
Қазақ ССР-нің Қызыл кітабының бірінші томы 1978 жылы жарық
көрді. Оған республика территориясында мекендейтің сирек және жойылып бара
жатқан жануарлар кірді. 1981 жылы өсімдіктер туралы екінші томы жарық
көрді. Бірінші томға сүтқоректілердің 24 түрі мен 7 түрі тармағы, 43
құстардың, бауырымен жорғалаушылардың 8 түрі, қос мекенділердің 1 түрі
және балықтардың 4 түрі енгізіліп, толық сипатталған. 1984 жылдың соңына
қарай омыртқалы жануарлардың тағы 13 түрі қосылды. Республикамыздың Қызыл
кітабына жыртқыш жануарлардың 15 түрі енген (қызыл қасқыр, европа құндызы,
қар барсы, гепард, түркістан сілеусіні,қарақал,бархан мысығы және т.б.).
Құстардың қызғылт және бұйра бірқазан, ақ және қара дегелек,
фламинго, шиқалдақ- аққу, дуадақ,қырандарды атауға болады. Мензбір суыры
тек Батыс Тань-Шаньнің эндемигі болып табылады. Ол тек Оңтүстік Қазақстан
облысының Төлеби ауданында ғана кездеседі.
Қазақстанның Қызыл кітабына бауырымен жорғалаушылардың кесірткелердің үш
түрі және жыландардың 5 түрі енгізілген. Бұлардың ішіндегі ең ірі және ең
сирек кездесетіні- сұр варан. Оның ұзындығы бір жарым метрге жетеді.
Республикада тек Сырдарияның сотүстік жағалауында ғана кездеседі.
Қазақстанда мекендейтін қосмекенділердің 11 түрінің біреуі-
жетісу тритоны Қызыл кітапқа енгізілген.
Сырдария Қаратауын іс жүзінде реликттер мұражайы десе де
болады. Мұнда Қызыл кітапқа енген 40 түр өседі. Мысалы, үшқұлақты
астрагал, Батыс Тань-Шаньнің сирек эндемиктерінің 50 түрі Қызыл кітапқа
кірген: Грейг қызғылдағы, Кауфман қызғылдағы, Талас қайыны, жабайы жүзім,
зеравшан аршасы және т.б.
Қазіргі кезде Қызылқұм мен Сырдария жағалауларында өсетін
дерменеге жойылу қаупі төніп тұр. Көптеген жылдар бойы бұл өсімдік дәрілік
шикізат ретінде пайдаланылып келді.
Сирек өсімдіктердің барлығы атап шығу мүмкін емес.
Қазақстандағы жойылу қаупі төніп тұрған түрлердің басым көпшілігі
ареалының шағын болуымен сипатталады.
Сирек және жойылып бара жатқан жануарларды сақтап қалу үшін оларды
қорықтарда, кіші қорықтарда қорғауға алынады. Егер жануар немесе
өсімдіктің саны популяцияның минималды мөлшерінен төмен болса (мысалы,
гепард, берқара терегі), онда оларды сақтап қалу үшін қолдан көбейтіп,
өсіреді. Бұл жұмыстарды Қазақстан Республикасының Ғылым Академиясының
ботаникалық бағы, хайуанаттар бағы жүргізеді.
Тек мемлекеттің қолдауымен, ғылымдар мен көпшілік халықтың бірлескен
қызметі нәтижесінде ғана флора мен фаунаны қалпына келтіруге болады.
Халықаралық бірлестік адамзаттың тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін
биосфераның биологиялық алуантүрлілігін сақтауға бағытталған іс- әрекетін
бір арнаға бағыттауы керек.
Кесте № 2
Қазақстандағы қорықтар
Атауы Құрылған Көлемі, га Орналасқан жерi
жылы
Ақсу-Жабағылы 1926 131 934 Оңтүстік Қазақстан
мемлекеттiк табиғи облысы және Жамбыл
қорығы облысы
Алматы мемлекеттiк 1931 71 700 Алматы облысы
табиғи қорығы
Наурызым мемлекеттiк 1931 191 381 Қостанай облысы
табиғи қорығы
Барсакелмес 1939 160 826 Қызылорда облысы
мемлекеттiк табиғи
қорығы
Қорғалжын мемлекеттiк1968 543 171 Ақмола облысы және
табиғи қорығы Қарағанды облысы
Марқакөл мемлекеттiк 1976 102 979 Шығыс Қазақстан
табиғи қорығы облысы
Үстірт мемлекеттiк 1984 223 342 Маңғыстау облысы
табиғи қорығы
Батыс Алтай 1992 86 122 Шығыс Қазақстан
мемлекеттiк табиғи облысы
қорығы
Алакөл мемлекеттiк 1998 65 217,9 Алматы облысы және
табиғи қорығы Шығыс Қазақстан
облысы
Қаратау мемлекеттiк 2004 34 300 Оңтүстік Қазақстан
табиғи қорығы облысы
1 2 МАРҚАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
2 2.1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық орналасуы
Орналасқан жері: Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданы
Координаттары: 49°16′00″ солтүстік ендік және 86°37′00″ шығыс бойлық
Көлемі: 75048 га
Құрылған жылы: 1976 жылдың тамыздың айының 4
Қорықтың құрылымы Әкімшілік, ғылым және қорғау бөлімі
Уәкілетті орган: Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы 1976 жылдың 4 тамызында Шығыс
Қазақстан облысының Күршім ауданы территориясында бірегей Марқакөл көлі
мен оны қоршаған ландшафтты қорғау мақсатында құрылды. Қорықтың қазіргі
көлемі 75048 га, оның едауір бөлігін 46045 га Марқакөл көлі суы алып
жатса 3,7 мың га, орман 21,0 мың га жерді жайылым алып жатыр.
Құрғақ жері екі бөлікке: оңтүстік шығыс жағалауы мен Азутау жотасының
солтүстік баурайы. Топалевка өзен аңғары мен Күршім жотасының су айрығы
бөлінген. Қорық көлемі 2221 га қорғалатын (буферлік) зонамен қоршалған.
Рекреациялық шараларын іске асыру үшін көл айдынының шығыс бөлігінен
көлемі 1500 га аймақ спорттық және әуесқой балық аулауға бөлінген.
Қорықтың орталық бөлігінің географиялық координаты - 49°16′00″ солтүстік
ендік және 86°37′00″ шығыс бойлық.
Қорық жері Оңтүстік Алтай тауында орналасқан, ол Оңтүстік Сібірдің таулы-
тайгалы ландшафтысының оңтүстік-батыс шеті болып табылады.Физикалық-
географиялық аудандастыруға сәйкес Алтай таулы облысының Оңтүстік Алтай
провинциясына жатады.
Қорықты ұйымдастырудағы негізгі мақсат-бұл маңайдағы сирек кездесетін
бағалы аңдармен құстарды және көктемде балық уылдырық шашатын өзендер
араларын қорғап, сонымен бірге жанға сая болатын орманын, ақ шабағы
шоршыған айдын көлімен өткел бермейтін асау өзендерінің сұлу, әсем
табиғатын сол бұрынғы табиғи қалыпта сақтау.
Қорық үш бөлікке бөлінген: 1. Оңтүстік- таулы- орманды алқап- 6250 га, ол
көлдің оңтүстік жағалауы мен Азу тауының солтүстік беткейін алып жатыр;
2.Көл жағалауы - 609 га, Тополевка мен Жирен Байтал өзенінің сағаларындағы
солтүстік жағалаудың азғантай жерін қамтиды; 3. Солтүстік таулы- орманды
алқап- 20050 га, Тополевка, Таутекелі, Тихушка, Сорвенок өзендерінің
жоғарғы жағында Күршім жотасында орналасқан.
Сурет 2. Марқакөл қорығы
Сурет 3. Қорық орталығы көлдің шығыс жазығында Урунхай ауылында
орналасқан.
Бұдан басқа Урунхайка өзенінің сағасындағы орталық усадьбаның 8 га жерін
алып жатыр. Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының айналасы ені 2 км
болатын үзік сызықты қорғау аумағымен қоршалған.
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы Шығыс Қазақстан облысында, Оңтүстік
Алтайдың шығысында Марқакөл қазаншұңқырында орналасқан. Ол солтүстігінде
Күршім, оңтүстігінде Азу тау жоталарының арасында орналасқан Алтайға тән
тектоникалық ойпатты алып жатыр. Көл 1449,3 метрлік абсолюттік биіктікте
жатыр. Ең биік нүктесі 3304,5 метр (Ақсу- Бас тауы).
Орталық усадьбаның орналасқан жері, мекенжайы, байланыс
телефоны:
пошта мекенжайы: 493560, Қазақстан, Шығыс Қазақстан облысы, Урунхайка
ауылы, Марқакөл мемлекеттік табиғи паркі; телефон:8-243-44-3-46
(директор); 8-243-44-3-19 (бухгалтерия)ғылым бөлімінің бастығы Утяшева
Татьяна Рафаэлевна - үй. тел. 8-243-44-3-41.
Сурет 4. Марқакөл қорығының картасы
2.2 Геологиясы мен рельефі
Қазақстанның солтүстік шығысында 100 деген км-ге созылған Алтай тау жүйесі
жатыр.Мұнда әдемі ландшафт Бұқтырма жазығы ерекше, өте үлкен территорияны
алып жатқандықтан, көпке дейін Бұқтырма өлкесі деп аталып келді. Бұл аймақ
1600 км шаршы алып жатыр. Оның негізгі су тамыры Бұқтырма өзені, басын
Табын-Богдо жотасының мұздығынан алады. Оның негізі бір саласы Ақ Берел
өзені. Бұқтырма өзені Алтай жоталарын шығыстан батысқа қарай 400 км
тілімдей ағады. Мұнда ландшафттар биіктен төмен қарай бірте-бірте өзгеріп
отырады. Оның тау бастарында жалаңаш құздар мен шындар, мәңгі қар. Одан
кейін ылғалды альпі шалғындары.Бұдан кейін қылқан жапырақты ормандар, оның
жоғарғы шекарасында самырсын, төменгі жағында қарағай, осы екеуінің
аралығында шырша, май қарағай тараған. Жоғарғы - Бұқтырма аудандарында
табиғаттың сұлу жерлері — Марқакөл көлі және Марқакөл қорығы, сонымен
қатар әйгілі Рахманов бұлағы орналасқан.
Қорық Оңтүстік Сібір тауларының құрамына кіретін Оңтүстік Алтай
тауларының, оның ішінде Cолтүстігінде Қазақстан Алтайының Күршім жотасы
мен оңтүстігінде теңіз деңгейінен 1447 м биіктіктегі Азутау жотасы
аралығындағы аса әсем Марқакөл шегінде орналасқан. Таулармен және Орта
Азияның шөлді және жартылай шөлді аймақтарымен, Қазақ даласымен және
орманды даламен шекаралас орналасқан Марқакөл көлі үнемі олардың әсерін
сезінеді және олардың әрқайсысының өзіне тән табиғаты қорықтың табиғатында
да өз көрінісін тапқан. Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы Оңтүстік
Алтайдың табиғат кешенін, сондай- ақ бірегей альпі өзені Марқакөл көлін
табиғи қалпында сақтау мақсатында құрылған.
Марқакөл көлінің пайда болуы альпілік тектоникалық циклдің ширек ғасырлық
кезеңіндегі мұз дәуірімен байланыстырылады. Ол дәуірде жоғары көтерілулер
мен жарылулардың нәтижесінде қазіргі жоталар мен тауаралық ойпаттардың
өзіндік жүйелері пайда болды. Олар кейіннен мұз қатулардың әсеріне
ұшырады. Мұның іздерін Күршім жотасының су айырықтарынан анық байқауға
болады. Марқакөл көлінің қазаншұңқырына орташа таудың бөлшектенген, сүйір
шыңды, тік беткейлі тау бедері тән. Тау беткейлері терең өзен алаптарымен
кесіп өтілген. Күршім тау жоталарына таңқаларлық тау жұрнақтарынан
құралған жартасты шыңдар мен тау айдарлары тән. Көптеген таулардың ұшар
бастары ірі сусыма тас сынықтарымен жабылған, олар тастан құралған
өзендермен - курумниктермен тау беткейінен төмен қарай түседі. Жотаның
солтүстік- шығыс бөлігі ірі үзік-үзік шатқалдармен, каньондармен бөлінген.
Ал бұлардың ортасында төменде таңғажайып әдемі көкпеңбек альпі көлі
жатыр.Азу тау мен Сорвенковский жоталары үшін су айырықтарының бастары
тегістелген, күмбез тәрізді жоталы тау бедері тән. Жоталардың теңіз
деңгейінен биіктігі 2000-3000 м. Ең биік жер Ақсу- Бас тауы 3304,5 м.
Су айырықтар кей жерлерде бөлек-бөлек жартастары бар, кейде
маңайы шашылған қойтастар мен плиталарға толы тегістелген жер жазық
сипатты болып келеді. Көлдің жағалауы батыста, солтүстікте және солтүстік-
шығыста ені 1-2 км көл айдынын құраса, ал оңтүстігі мен оңтүстік-
шығысында Азу тау жотасы көлге кіруге жанасатындықтан анағұрлым жіңішке
болып келеді.Тау жоталарынан көлге келіп түсетін салалардан пайда болған
мүйіске ұқсас жерлер осы өлкеге тән көрініс. Жаға жолағы онша
тілімденбеген, ирек, тек кей жерлерде ішке еніп тұрған мүйістер мен шағын
шығанақтар бар. Көл жағалары көбіне лай, батпақты, ұсақ жұмыр тасты,тасты-
тау жынысты үлкен домалақ тасты және құмды жерлер кезектесіп
отырады.Марқакөл көлінің жағалауы аз тілімделген, ирек сызықты, кей
жерлерінде аздап шығып тұрған мүйістері мен кішкентай бұғаздары бар.
Жағалауы көбіне лайлы, батбақты, сонымен қатар малта тасты, қойтас тасты
және құмды. Жағасында қалың талдар, шоқ қайыңдар, шыршалар өседі, кей
жерлері батпақ және жанаса жайласқан шалғынды кеңістік болып келеді.
Марқакөл көлінің түсі өзінің әртүрлілігімен және әдемілігімен таң
қалдырады: ашық күндері көл көк немесе көгілдір, ауа- райының өзгеруіне
байланысты қара сұр немесе күміс реңдес түске енеді. Көл шарайнасы күні
бойы әлденеше рет өзгереді. Көлдің суы ультратұщы, өте жұмсақ, аздаған
қышқыл, кальций тобының гидрокарбонат класына жатады. Қыста көл қатады.
Мұз құрсауы қазан айының екінші онкүндігінде пайда болады, мұз қататын
орташа уақыт- 20 қараша. Қалжыр өзенінің бастауы қыста қатпайды, ал қыс
жылы болғанда Марқакөл көліне құятын кейбір тау өзендерінің арнасы қатпай
қалады. Мұздың қалыңдығы 60-120 см-ге жетеді. Көл мұздан мамыр айының
бірінші онкүндігінде ашыла бастайды, ал толығымен мамыр айының аяғында
ашылады.Ормандарда балқарағай басым, тек солтүстік баурайларында қалың
самырсынды балқарағайлы екпе ағаштар кездеседі. Қарақат, таңқурай,үшқат
және тобылғының биіктігі екі метр қалың өскен тоғайларынан тұратын, өтуі
қиын биік шөптер орман үшін тән жағдай.Жотаның су айрықтарын субальпі мен
альпі шалғындары, мүкті-қыналы,бұталы және тасты тундра алып жатыр. Тау
шыңдары - әдеттегі тақыр тастар үшін тау жынысты үлкен домалақ тастар.
Олар жиі үлкен көлемді жерді алып жатады. Күршім жотасының солтүстік-шығыс
бөлігінде қарлы шың құздар бар. Олар үлкен тік жарлы сайларда
тілімденген және олардың түп жағында тоған тәрізді алып көлдері бар.
Сорвенский және Азутау шыңдары тегістеу келеді, күмбез тәрізді.
2.3 Гидроклиматтық жағдайы
Климаты
Ауа райы қатаң континенталды, қысында қары көп, әрі қатаң, ал жазы
қоңыржай ылғалды. Марқакөл- Қазақстан мен Алтайдың ең салқын жері:
тәуліктік орташа температура 0 градустан жоғары 162 күнге, 0 градустан
төмен 203 күнге созылады. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы – 60-70 тәулік. Жазда
температура 29 градусқа дейін көтерілсе, қыста - 40-44 градусқа, кейде– 53
градусқа дейін төмендейді.Желтоқсан, ақпанда бірнеше апта бойы температура
-35-40 градустан түспей тұрып алады. Жылына 321 мм-ден 731 мм жауын-шашын
жауады.Қазан басында алғашқы қар түседі. Қар жамылғысы әдетте қарашаның
бірінші жартысында, ал кейбір жылдары 1984 қазанның екінші, үшінші
онкүндігінде тұрақталады. Қар 160-170 күн жатады.Қар жамылғысының орташа
тереңдігі 87 см, қардың ең қалың түсетіні наурыздың бірінші, екінші
онкүндігінде байқалады, яғни осы кезде қар көп түседі.Кей жылдары 1984-
1985 қар 150-200 см-ге дейін түседі.Әсіресе 1996,1997,1998, 2000,
2001жылдары қар көп түскен. Марқакөл елді мекендеріндегі үйлердің шатырына
дейін қар көміп қалды.Қар әдетте көл жағалауларында мамырдың бірінші
онкүндігінде, ал тау суайрықтарында мамырдың соңы мен маусымның басында
ериді. Мамырдың екінші жартысында 1983-1984 және тамыздың үшінші
онкүндігінде 1978,1979 қар жауып, қатты суықтар жиі болған.
Жел көбіне оңтүстік шығыстан соғады. Бір жылда соғатын қатты
жылдар мен дауылдардың саны 6- дан 12- ге дейін. Ең қатты жел- жергілікті
шүмек желі. Ол кейде көктемде және жазда Марқакөл көлінің бетінде
толқындарының биіктігі 1-2 метр болатын дауыл тудырады. Келесі бір жел-
жергілікті жерде тихушка деп аталады. Ол оңтүстіктен соғады, көл бетіне
қобалжу тудырады, жергілікті ырым бойынша- бұл ауа- райының өзгеретінін
білдіреді. Анда- санда темірбек және маральник атты қатты дауылды желдер
соғады. Кешкі және түнгі уақытта солтүстік урынхай желі жыл бойы
солтүстікке қарай үнемі соғып тұрады.
Марқакөл қорығында төрт табиғи аймақта алты табиғи белдеу: нивальды
қарлы аймақта биік таулы нивальды белдеу, альпі тундралы, шалғынды
аймақта альпі-тундралы және субальпі белдеулері, таулы-орманды аймақта
таулы-тайгалы белдеу,таулы-орманды далалы аймақта таулы орманды-далалы
және таулы шалғынды-далалы белдеу орналасқан.
Гидрологиясы
Оңтүстік Алтайдың інжу-маржаны аталған Марқакөл көлі теңіз
деңгейінен 1449 м биіктікте жатыр. Көлдің ауданы (455 км2), ұзындығы – 38
км, ені – 19 км, қазаншұңқырда орналасқандықтан тереңдігі – 27 м-ге дейін
жетеді. Көлдің табиғаты көрікті жағалауын самырсын, шыршы т.б. орман
ағаштары қоршап жатыр. 1976 жылы флорасы мен фаунасын қорғау үшін Марқакөл
қорығы ұйымдастырылды.
Марқакөл – Алтайдың ең ірі су қоймасы, Көл 1500 метрлік абсолюттік
биіктікте, әдемі тауаралық шұңқырда орналасқан. Көл сопақша созылған
пішінді және солтүстік – шығыстан оңтүстік – батысқа қарай созылып жатыр.
Су жинайтын бассейнінің көлемі 1180 км2 құрайды. Оның ұзындығы 38
шақырым, енінің ең кең жері 19 шақырым, жаға сызығының ұзындығы 106
шақырым, тереңдігі 24-27 м (орташа 14,3м). Көлдің шарасында 6,5 кубометр
су жиналған. Көл шұқыры қоршаған жоталардан: Күршім солтүстік пен
батыстан, Азутау – оңтүстік пен шығыстан, Сорвеновский – солтүстік
шығыстан пайда болған. Алтай өңірінің халқы Марқакөлді бүкіл аймақтағы
сұлулықтың патшасы дейді. Көлдің суының мөлдірлігі сонша 6-7 км терендікке
дейін түбі анық көрінеді, солтүстігінде теңіз деңгейінен 3000 км биікте
орналасқан Күршім жотасы, оңтүстігінде Азутау жотасы, биіктігі 2385 м.
Жоталардың теңіз деңгейінен биіктігі 2000 – 3000 м. Ең биік жері Ақсу- Бас
(3308 м).
Көлдің пайда болуы альпі тектоникалық айналымының төрттік дәуіріндегі
мұздық кезеңнің бірімен байланысты. Сол кездегі көтерулер мен төмен
түсулер нәтижесінде қазіргі жоталар мен тауаралық шұңқырлардың қатпарлы
жүйелері қалыптасқан, олар кейін мұздыққа айналған. Осы мұздықтар ізі
Күршім жотасы ұшында жақсы байқалады.
Сурет 5. Марқакөл көлі
Марқакөлдің батыс, солтүстік және солтүстік – шығыс жағалауларының ені 1-2
шақырым көл маңы шалғынды жазықтық болып табылады.
Оңтүстік және оңтүстік – шығыс жағалау жолағы салыстырмалы жіңішке,
өйткені Азутау жотасы көлге дерлік тығыз тіреліп орналасқан. Жота
баурайынан төмен түскен сілемдер көл ішіне кіріп, мүйістер түзуі тән. Жаға
жолағы онша тілімденбеген, ирек, тек кей жерлерде ішке еніп тұрған
мүйістермен шағын шығанақтар бар. Көл жағалары көбіне лай, батпақты, ұсақ
жұмыр тасты, тасты - тау жынысты үлкен домалақ тасты және құмды жерлер
кездесіп отырады. Жағаны бойлай батпақты қайыңдық және шалғынды жерлер,
тамырлы батпақтар, шалғынды және шалғынды бұталы кеңістіктер созылып
жатыр. Қорғалатын аймақ шекарасында, Марқакөл жағасында төрт үлкен елді
мекен сақталған. Олар – Урунхайка, Матабай, Төменгі Еловка және жоғарғы
Еловка. Мұнда жергілікті халық тұрады және қорық кордоны орналасқан. Тау
шыңдары - әдеттегі тақыр тастар үішн тау жынысты үлкен домалақ тастар.
Олар жиі үлкен көлемді жерді алып жатады. Күршім жотасының солтүстік –
шығыс бөлегінде қарлы шың құздар бар. Олар үлкен тік жарлы сайларға
тілімденген және олардың түп жағында тоған тәрізді альпі көлдері бар.
Сорвенский және Азутау шыңдары тегістеу келген, күмбез тәрізді.
Көлді қоршап тұрған жоталардың тайгалы баурайлары салыстырмалы тік жарлы,
түбінен тасқынды өзендер мен жылғалар ағып өтетін аңғарлар мен шексіз
ормандардың бөлінуі оларға тән.
Көлге 95 ағын сулар келіп құяды, ал Қара Ертістің негізгі саласы болып
саналатын жалғыз Қалжыр өзені (ұзындығы 128 км) ағып шығады. Көлге құятын
өзендердің ішіндегі ірілері- Тополевка- 23 км, Төменгі Еловка- 9,5 км,
Матабай- 7,5 км, Жирен- Байтал- 7,5 км және басқа да анағұрлым жіңішке
арналы (2-3 метр) және онша терең емес (1-3 метр) және қарқынды жылдам
ағысы бар кішкентай өзендер құяды. Әдетте бұл тау өзендерінің жоғарғы
ағысында сарқырамалар болады. Марқакөл көлі қыста қатады.6 қарашадан 4
желтоқсан арасында, орташа 20 қарашада мұз қатады.Қалжыр өзенінің қайнар
көзі ғана қатпайды, онда көк ала үйрек, айдарлы сүңгуірлер
қыстайды.Кейбір өзендер арналарында Тополевка, Урунхайка шағын жылымдар
болады.Көлдері мұз жарылуы орташа 9 мамырда, ал мұздан толық босауы 27
мамырда жүреді.
Марқакөл көлі жағасын бойлай батпақты қайыңдық және шыршалық
өлкелер,томарлы батпақтар,шалғынды және шалғынды бұталы кеңістіктер
созылып жатыр. Қорғалатын аймақ шекарасында, Марқакөл жағасында төрт
үлкен елді мекен сақталған. Олар – Урунхайка, Матабай, Төменгі Еловка және
Жоғарғы Еловка.Мұнда жергілікті халық тұрады және қорық кордоны
орналасқан.Көлді қоршап тұрған жоталардың тайгалы баурайлары салыстырмалы
тік жарлы, түбінен тасқында өзендер мен жылғалар ағып өтетін аңғарлар мен
шексіз ормандардың бөліну оларға тән.
Рахманов бұлағы - Оңтүстік Алтайдың бірден бір сұлу бөлігі. Бұл бұлақтың
ашылуы аяқ астынан болған. Бұдан 200 жыл бұрын аңшы Рахманов тауда бір
маралды аяғынан атып алады. Сол күні жаралы маралмен бірге тау ішінде аңшы
қонып қалады. Таңертең тұрса, жараланған маралы жоқ, жан-жағына қарап,
жақын жерде бұлақтың ағып жатқанын көреді. Рахманов бұлаққа келіп, сол
жерде жаралы маралдың аяғы бұлақ суына салынып, жазылып, маралдың қашып
кеткенін байқайды. Рахманов өзіне ыстық бұлаққа тәжірбие жасауды жөн
көріп, көп жылдан бері ревматизммен ауырған аяғын 3 күн бұлақ суына салып,
аяғының жазылғанын сезеді. Содан бері қарай бүкіл осы маңда тұратын
халықтар емдік қасиеті бар бұлақты "Рахманов бұлағы" деп атап кеткен.
Қазір мұнда көптеген ауруларды емдейтін "Рахманов бұлағы" курорты жұмыс
істейді. Ол Алтайдың қақ жүрегінде, теңіз деңгейінен 1760 м биіктікте,
сұлу екі көлдің аралығында орналасқан. Алтайдың ең биік нүктесі - Ақтау
(4506 м), мұнда Алтай қарағайы, күнмен шағылысқан сарқырамалар, таудың
таза ауасы, қылқан жапырақты ағаштардың және альпі шалғынының түрлі
шөптерінің тамаша иістері ерекше. Мұнда көптеген сүйек аурулары, тері
аурулары, бұлшық ет аурулары, жұлын, радикулит, нерв жүйелері аурулары
әртүрлі ыңғайлы ванналарда емделеді.Рахманов бұлағы қазіргі химиялық
классификация бойынша азотты - кремнилі минералды топқа жатқызылды, ол
өзінің суының құрамы жөнінен "Белокуриха" және "Цхалтубо"
санаторийілерімен ұқсас, бірақ олардан емдеу күші жөнінен біраз
ерекшеліктері бар. Радон суларын ішу арқылы асқазан - ішек аурулары,
асқазан жараларын емдеуге болады. Климаты арқылы кептеген ауруларды:
жоғарғы тыныс алу жолдарын, астма, қан аздықты емдеуге болады. Санаторий
емдеу корпустарында, асхана және коттедждерде барлық жағдайлар жасалған.
Екі қабатта екі, төрт адамдық нөмірлер бар, мұнда көбіне жанұясымен
демалуға келгендер демалады. Демалыс үйінің "қонақ үйі" бар. Демалушыларды
демалыс үйінің асханасы үш уақыт тамақпен қамтамасыз етеді. Мұнда
демалушылар әсіресе ұлттық тамақты қалайды. Демалушыларға санаторийде
қайықты аттарды жалға береді, спорт алаңы бар. Қыста шаңғыларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .333333333333333333333 33333333333333333333333333
3333333333333333333333333333333333 33333333333333333333333333
333333
1 Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары ... ... ... ... ...
марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының физико-географияЛЫҚ
2 СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ...
2.1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық
орналасуы не определена.
2.2 Геологиясы мен
рельефі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.3 Гидроклиматтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2.4 Топырағы және
өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
2.5 Фаунасы және жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.6 Қорықтың
орнитофаунасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
3 МАРҚАКӨЛ ҚОРЫҒЫНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Марқакөл қорығының флорасы мен фаунасын
қорғау. Табиғи ландшафттарды сақтау және қорғау проблемаларын қарастыру.
Мақсаты: Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының қазіргі жағдайына талдау
жасап, табиғат қорғау ісіндегі рөлін анықтау.
Жұмыстың міндеттері. Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының рельефі,
климат жағдайларына, фаунасы мен флорасына сипаттама бере отырып даму
болашағын зерттеу.
Зерттеу объектісі. Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы.
Зерттеу әдістері. Зерттеу пәні: Қоршаған ортаның сапасын басқару
Мәліметтер көзі. мерзімдік басылымдар, оқулықтар, ғылыми әдебиеттер,
Марқакөл ұлттық табиғи қорығының мерзімдік есептері, ғылыми конференция
материалдары.
Жұмысты жазу барысында қолданылған әдістер:сипаттама беру, салыстырмалылық
, экологиялық мәліметтерді талдау.
Ғылыми жаңалығы. Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жалпы жағдайы мен
ондағы табиғат қорғау мақсатында жүргізіліп отырған шараларға жинақталған
мәліметтер негізінде салыстырмалы талдау жасау және қорықтың сол аймақтың
табиғаты мен экологиясына тигізіп отырған пайдасын анықтау.
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: Марқакөл мемлекеттік табиғи
қорығының қазіргі жағдайы туралы жинақталған теориялық, статистикалық
салыстырмалы материалдарды студенттер мен оқушыларға теориялық және
тәжірибелік мәлімет көзі ретінде пайдалануға ұсыну.
Диплом жұмысының деректемелік базасы ретінде арнайы әдебиеттер,
энциклопедиялық сөздіктер, мерзімді баспасөз материалдары пайдаланылды.
Диплом жұмысын келешекте Қазақстанның физикалық географиясын оқытуда,
мектептерде өлкетану үйірмелерінің жетекшілеріне қосымша мәлімет беретін
деректі материал ретінде пайдалануға болады.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1 Қазақстанның ерекше қорғалатын территориялары
Халық санының өсуіне байланысты барлық негізгі табиғи
бірлестіктердің бөліктерін бастапқы түрінде сақтап қалудың маңызы артып
отыр. Тек адам қолымен өзгертілмеген бірлестіктер болғанда ғана адамның
жасаған өзгерістерінің нәтижелері туралы қорытынды жасап, оларды
болдыпмауға мүмкіндік туады.
Кез келген мемлекет ерекше қорғалатын табиғи территорияларды құрып, дамыту
стратегиясының негізгі екі міндеттің орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
1) оның территориясындағы барлық негізгі географиялық аймақтар мен
өңірлердің табиғи эталондарының барынша толық көрсетілуі;
2) жүйелі топтастырылған деңгейдегі биологиялық ресурстарды, топырақты
енгізе отырып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін және микроорганизмдерді
сақтау.
Мұны арттыру үшін ең дұрыс шара қорықтар мен ұлттық парктерді ұйымдастыру
болып табылады.
Табиғатты қорғаудың маңызды формаларының бірі-ерекше қорғауға алынған
территориялар. Осындай территориялардың түрлері көп: қорықтар,
қорғалымдар, табиғат ескерткіштері, ұлттық және табиғат саябақтары,
ботаникалық бақтар, биосфералық резерваттар.
Қорықтар-табиғатты қарғаудың бір түрі. Қазіргі кезде қорықтық
территориялар Жер шарының шамамен 1,6-2,0%-ын құрайды.
Кең байтақ қазақ жерінде алуан түрлі табиғат жағдайларын - таулы тундрадан
бастап құрғақ субтропикті климатты өңірлерді кездестіруге болады. Ішкі
құрлықтық орналасуы жағдайы негізгі физикалық-георграфиялық процесстерді
кездегі ландшафттар ерекшеліктерін ажыратады. Сан алуан табиғи жағдайлар
шаруашылықтың әр қилы түрлерін айқындайды. Жер бетінде және жер қойнауында
өте бай табиғи ресурстар шоғырланған, сонымен қатар Қазақстан өсімдік және
жабайы фаунаға өте бай мемлекет.
Қандай табиғат байлықтары, мейлі, ол өсімдіктер әлемі немесе түз
тағыларының өкілі болсын, оларды өздері бейімделген тіршілік ортасынан
ажыратпай қорғау және мейілінше қорын молайту ісі бүгінде күн тәртібінде
тұрған көкейкесті мәселелердің бірі. Өйткені қазіргі өркендеген өнеркәсіп
ауыл шаруашылығы мен көліктің қарқынды көбеюі оларға өзінің кері ықпалын
тигізуде. Мұндай жағдайда адами-техникалық прогресс пен табиғат қорғау
ісін ғылыми негізде ұштастырып, қайткенде де тығырықтан алып шығар жолды
ойластырған жөн. Яғни табиғатта болатын түрлі экологиялық процесстерге игі
ықпал етіп, қоршаған ортаны көркейтумен қатар небір қайталанбас көркі бар
табиғи ландшафттарды қамқорлыққа алу шаралары ұйымдастырылады.
Қазақстан жері жасыл өсімдік әлемімен жабайы жануарлар дүниесіне бай өлке.
Олардың ішінде біздің елімізге тән жануарлар мен өсімдіктердің көп
түрлерімен қатар сонау мұз дәуірінен бізге жеткен ежелгі түрлер және
толып жатқан себептерге байланысты азайып кеткен түрлер де аз емес.
Қайткен күнде де, олардың жойылып кетпеуіне жағдай жасап, қадағалауымыз
керек. Бұл мәселелердің дұрыс шешілуінің көптеген жолдары бар. Солардың
ішінде ең тиімдісі қорықтар мен табиғи саябақтарды, мен табиғат
ескерткіштерін ұйымдастырып, ботаникалық бақтар мен жануарлар саябағын
ашу.
Жануарларды сақтап қолудың ең басты жолы- адам баласының саналы
жауапкершілігі, экологиялық білім мен мәдеиеті. Әрбір азамат өзінің туған
өлкесімен оның байланыстылығының иесі ретінде сезіне отырып табиғат қорғау
ережелерін қатаң сақтаған жағдайда болашақ ұрпақ алдындағы борышын ақтаған
болар еді.
Табиғатты қорғаудың ең жоғарғы формасы – қорықтар ұйымдастыру. Бүкіл
дүниежүзлік тәжірибелерге сүйенсек жер шарының жекелеген елдерінде қорық
ұйымдастыру Х1Х ғасырдың бас кездерінен басталғаны белгілі.
Сурет 1.Қазақстанның ерекше қорғалатын территорияларының картасы
Қазіргі өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, транспорттың қарқындыы дамуы
оларға өзінің ықпалын тигізуде. Қолайсыз экологиялық жағдай табиғи
жүйелердің бұзылуына әкеп соқтыруда. Осыған байланысты адамның
антропогендік іс-әрекетінің нәтижесінде бұзылған табиғи территориялардың
маңызы артып келеді.
Атмосфераның экологиялық тепе-теңдігін, адам денсаулығын, табиғаттың
ұсталмаған бөліктерін саналы түрде сақтап,оларға кері әсер етпеу үшін,
ғылыми - техникалық прогресс пен табиғат қорғау ісін ғылыми негізде етене
ұштастыра білуі қажет.
Қазақстан жерінде Д.И.Менделеев кестесіндегі химиялық элементтердің бәрі
дерлік кездеседі. Біздің республикамыз табиғи ресурстарға аса бай өлке.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің 5777 түрі, аңның 150 түрі, құстың 480 түрі,
бауырмен жорғалаушылардың 150, қос мекенділердің 12 түрі тіршілік етеді.
Бұл бай өлкені шын мәнінде табиғи байлықтың қайнар көзі деп ғалымдар
бекерден-бекер айтпаған болар. Бірақ, бұл інжу-маржандар қанша мол
болғанымен, ол сарқылмайтын дүние емес екені кейінгі кезде өзінен-өзі
белгілі болды.Сондықтан да оны пайдаланумен бірге, ұқыпты түрде қорғап,
байлығын молайта беруге барлық мүмкіндіктерді жасау керек. Осы бағыттағы
шаралардың бірі – жер жанаты деп орынды аталып кеткен небір тамаша
аймақтарды, өлкелерді, өңірлерді қорыққа айналдыру керек екенін өмір
көрсетіп отыр.(22)
Қазақстан аймағы мен Орта Азия Республикаларында қорық құру жұмыстары
Октябрь революциясынан кейін ғана дами бастады. 1919 жылы шілдеде
Орынборда Қырғыз басқару аймағы бойынша эволюциялық комитет құрылған, ал
1920 жылы 26 тамызда Қазақ Автоном Социалды Республикасын, 1936 жылы Қазақ
Советтік Социалистік Республикасын қайта құру туралы КСРО қаулысы
қабылданды.Ол жас Республика Орта Азия табиғатын қорғауда алғашқы қадамдар
жасады. (7)
Бұл салада Қазақстан Республикасы соңғы жылдар ішінде қыруар ғылыми –
зерттеу жұмыстарын жүргізіп, келді. 1962 жылы Қазақ ССР Жоғары Советінің
биосфераны қорғау заңы шықты. Мұнда табиғи ортаны қорғаудың бірнеше нақты
шаралары көрсетілген. Олар – қорықтар, парктер, заказниктер мен табиғат
ескерткіштерін сақтау. Сонымен бірге 1972 жылы Қазақ ССР мемлекеттік
қорықтарының ережесі жарық көрді. Міне, бұл көрсетілген құжаттарда
қорықтар мен табиғат ескерткіштерін ұйымдастырудың мақсаты мен міндеттері
және биосфераны қорғау тәртібі айқын көрсетілген. Қазақстан
Республикасындағы қорықтардың жұмысын жақсартуға үлкен көңіл бөлінген.
Оған бұрынғы Қазақ ССР Министерлер Советінің соңғы жылдары қабылданған
бірнеше арнаулы қаулылары дәлел бола алады. 1969 жылы 9 шілдеде Наурызым
мемлекеттік қорығының орманын қалпына келтіру мен қорғау шаралары туралы,
1972 жылы 2 тамызда Қазақ ССР мемлекеттік қорықтарының қызметін жақсарту
шаралары туралы, 1976 жылғы 12 шілде де Қазақ ССР – інде қорықтар
жұмыстарын жақсарту туралы қаулылар жарыққа шықты. Бұл шаралардың
өлкеміздегі қорықтардың ғылыми ұйымдастырушылық жұмыстарын жақсартуда зор
маңызы болғанын айтпай кетуге болмайды. Қазақстан Республикасының
қорықтарында қол жеткен табыстары мен орын алып отырған кемшіліктер мен
оларды жоюдың нақты жолдары да айқын көрсетілген. (23)
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының жерінде 10 қорық, 8 ұлттық бақ
құрылған: Баянауыл, Алтынемел, Іле Алатау, Қарқалы, Көкшетау т.б. және
көлемі 4288 мың гектарға жететін 50- дей аңшылық заказниктер, көлемі 3644
мың гектердай 6 зоологиялық және ботаникалық объектілер, қорғалатын
заказниктер және 3 табиғат ескерткіштері бар. Оған Павлодардағы көне
заманнан бері бойындағы шырыны жойылып кетпей өсіп – өніп келе жатқан
ағаштары бар Гусиный перелет, Шыршалы Іле Алатауы т.б. кіреді. Қорғауға
алынған учаскелерде, әсіресе, қорықтарда бұрын осы аймақты мекендеген,
бірақ соңғы жылдары саны азайып кеткен жабайы хайуанаттар мен сирек
кездесетін өсімдік түрлері есепке алынған. Мұндай түрлердің, мәселен,
Шығыс Қазақстанның тек осы аймаққа тән өсімдіктерінің далалық аймақтарда
1600 түрі мен сирек кездесетін эндемик өсімдіктері тіркелген.
Бетпақдаладағы өсімдіктің 1800 түрінің 7-і Республикамыздың басқа
жерлерінде кездеспейді. Сондай-ақ, Оңтүстік Алтайда өсімдіктердің 1740
түрі кездессе, оның 18-і, Жоңғар Алатауында 2021 түрі өссе, оның 58 –і,
Қаратауда 500 түрі өссе, оның 100 –і сол аймақтарға ғана тән сирек
кездесетін түрлер. Адамның үнемі қамқорлығы мен аялы алақаны болмаса,
мұндай бағалы түрлердің биосферадан жойылып кетуі мүмкін екендігін естен
шығармаған жөн.
Сондай –ақ, қорықтар өзінің табиғи сұлу көрінісі мен онда өсетін ағаш
түрлерінің ескерткіштерімен құнды. Ақсу – Жабағалы қорығы сияқты кейбір
қорықтар ЮНЕСКО-ның жанындағы биосфераны қорғаудың халықаралық одағының
құрамына енген. Олардың тек саны азайып кеткен, мүлде жойылып кету қаупі
төнген хайуанатар дүниесі мен аса бағалы өсімдіктер әлемі ғана қамқорлыққа
алынып қоймай, сонымен бірге Қазақстан Республикасының ежелден бері әйгілі
болған таңғажайып көрікті орындардың бұрынғы атақ – даңқын арттыра беру
мақсатында зор көлемдегі ғылыми – зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Республиканың жер құнарын, орман мен тоғайларының әсем келбетін бұзбай,
өзен – көл тұнығын шайқамай, хайуанаттар мен өсімдіктер дүниесінің қымбат
қазынасындай қастерлеп, қамқорлыққа алатын бірнеше мемлекеттік қорық
ұйымдастыру – бүгінгі күннің талабы. (8)
Мемлекеттiк табиғи қорық — табиғатты қорғау және ғылыми мекеме мәртебесi
бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ, оның қызметiнiң мақсаты өзiнiң
аумағындағы табиғи процестер мен құбылыстардың табиғи барысын, өсiмдiктер
мен жануарлар дүниесi объектiлерiн, өсiмдiктер мен жануарлардың жекелеген
түрлерi мен қауымдастықтарын, әдеттегi және бiрегей экологиялық жүйелердi
сақтау мен зерделеу және оларды қалпына келтiру болып табылады.
Қазақстанда қазіргі уақытта 10 қорық ұйымдастырылған.
Кесте 1. Қорықтардың саны
Қазақстанның Қызыл кітабы
Өткен ғасырдың 60 –шы жылдарында адамзат алдында өсімдіктер әлемін
қорғауға тікелей кірісу туралы мәселе туындады. Дүние жүзі көлемі және
жекелеген мемлекеттер ішінде жануарлар мен өсімдіктерді қорғау туралы
комиссиялар құрылып, сирек кездесетін және құрып бара жатқан түрлер тізімі
жазылды.Қызыл кітап –бұл қауіп –қатер дабылы. Түрдің бұл кітапқа
енгізілуі,оған ерекше көңіл бөлу керек екендігін білдіреді, көбіне арнайы
қорғау шаралары қажет, әйтпесе түрдің мүлдем жоғалып кетуі мүмкін. Мүк,
қына, саңырауқұлақтарды қосқанда, құрамында 300 түрден аса өсімдігі бар
кітап, 1981 жылы академик Б.А.Быковтың жетекшілігімен жарық көрді.
Академик И.О.Байтулин жетекшілігімен ботаниктердің дайындаған өсімдіктер
Қызыл Кітабының екінші басылымы жуық арада жарыққа шығып та қалады. Оған
өсімдіктердің 400 түрі енгізілген.
Қызыл кітапқа енгізілген өсімдік ерекше қорғауға алынады. Оларды жинауға
тыйым салынған (тек ерекше жағдайда арнайы рұқсатпен ғана). Қызыл кітапқа
енгізілген өсімдіктерді заңсыз жинаса немесе зақымдаса, әрбір дансына 360
теңге айып төлейді (2001 жылы 12 қыркүйектегі Н 1186 Қазақстан
Республикасы Үкіметінің Қаулысы).
Сирек кездесетін өсімдік түрлері Қазақстанның 10 қорығы мен 8 ұлттық
парктерінде, сонымен қатар көптеген арнайы қорықшаларында, ал мәдени
жағдайда –ботаника бақтарында қорғалады. Дегенмен, егер республикамыздың
әрбір азаматы оларды қорғаудың маңызын саналы түрде жете ұғынбаса, біздің
керемет тірі асылдарымызды ешқандай айып пен тыйым салу құтқармайды.
Оқушылардың, студенттердің, әрбір азаматтың міндеті -өз өлкесінің сирек
кездесетін өсімдіктерін біліп, оларды қорғауға жағдай жасау керек. Шын
ықыласпен берілген әуесқойлар өз қаласы немесе ауылы маңында өсетін
қызықты өсімдік түрлерінің жағдайын үнемі бақылап, көптеген пайдалы
жұмыстар жүргізсе болар еді. Белгіленген жерлерде фенологиялық бақылаулар
жасап, қарқынды гүлдеуі мен жеміс салуын және санын есептау жұмыстарын
жүргізуге болады.
Биологиялық алуантүрлілік және оны сақтау
Техносфераның биосфераға жасайтын қысымының ең маңызды көрінісі –табиғи
экожүйелердің кедейленуі, яғни биоалуантүрліліктің кемуі болып табылады.
Биоалуантүрлілік тек маңызды шаруашылық ресурсы ғана емес, ол биосфераның
тіршілік етуінің шарты болып табылады.
Рио-де-Жанейрода өткен (1992 ж.) БҰҰ конференциясында қабылданған үш
арнайы Мәлімдемелер мен Конвенциялардың екеуі биологиялық ресурстар мен
биологиялық алуантүрлілікті сақтаусыз тұрақты даму мүмкін емес екенін
көрсетті.
Қазір адамның азық-түлігі ретінде қолдануға болатын бірнеше мың
түрлер белгілі. Бірақ іс жүзінде өсімдіктер мен жануарлардың 200-250
–ден аспайтын түрлері пайдаланады. Ауылшаруашылық өнімдерінің басым
көпшілігін 12-15 өсімдік береді.
Жабайы түрлер –табиғи экожүйелерден алынатын бағалы өнім көзі
және әсіресе, ауылшаруашылық жануарлар мен өсімдіктерінің жаңа
қолтұқымдары мен іріктемелерін шығаруда маңызы зор.
1960 –1970 жылдардағы “Жасыл революция”, жоғары өнімді және
ауруларға төзімді дәнді дақылдардың жаңа іріктемелерін жасауда жабайы
түрлерді, мысалы Түркиядан әкелінген бидай шығарумен байланысты. Тек Азия
елдерінің өзінде ғана “Жасыл революция” нәтижесінде бидай өндіру 2
миллиард доллорға, күріш –1,5 миллиард АҚШ долларына артқан.
Жабайы түрлер –дәрі –дәрмектердің маңызды көзі. Қазіргі кезде
осы мақсатта шамамен 5 мың өсімдіктердің түрлері қолданылады. Олардың
жалпы бағасы 40 миллиард доллар. Шипалы қасиеттері бар өсімдіктердің
көптеген түрлері әлі медицинада қолданылмай келеді.
Биоалуантүрлілік - адамзатты шексіз ұзақ уақыт энергетикалық,
техникалық және басқа ресурстармен қамтамасыз етудің жалғыз көзі.
Биоалуантүрлілік экожүйелердегі байланыстардың толық болуының
шарты және негізгі факторы бола отырып, оның ең маңызды қасиеті
–тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Неғұрлым экожүйенің деңгейі жоғары
болса, соғұрлым оны құрайтын элементтердің көпшілігі олардың алуан
түрлілігін қамтамасыз етеді. Элементарлық (іс жүзінде бөлінбейтін)
экожүйелердің көптүрлілігі ең алдымен олардың түрлік құрамымен
анықталады, ал ірі экожүйелер үшін алуан түрліліктің артуында оларға
кіретін кіші деңгейдегі экожүйелердің маңызы артады.
Мысалы, ғаламдық экожүйе ретінде биосфераның алуантүрлілігі,
олай болса оның тұрақтылығы және т.б. қасиеттері түрлердің, популяциялар
мен экожүйелердің санына ғана емес, тіршілік ету орталарына, рельеф
формаларына, климаттың типіне, табиғат белдеулеріне, геохимиялық аймақтар,
ландшафттар және басқа да құрылымдық бірліктердің ерекшеліктеріне де
байланысты.
Қарапайым жүйелердің тіршілігін сақтау үшін көп энергия жұмсау
қажет. Мысалы, қышқылдық жаңбырлардың әсерінен тіршілігі жойылған су
қоймасы сырттан табиғи күйге келтіретін энергия жұмсалмаса қалдықтардың
қоймасына айналады.
Биосфераның геологиялық тарихының барысында онда тіршілік
ететін ағзалардың түрлерінің саны тұрақты болмаған. Әрбір түр белгілі бір
уақыт қана өмір сүреді. Шамамен 10 –30 млн. жыл. Түрлердің ішінде өмірі
өте қысқа (бірнеше мың) және ұзақ өмір сүретін түрлер –“тірі қазбалар” да
бар. Мысалы, мүктер өзгермеген қалпында шамамен 500 млн. жыл (силур
дәірінен бері), жалаңаш тұқымды ағаш –гинкго дәуірінен бері 150 млн. жыл
тіршілік етіп келеді. Жануарлардың ішінен тірі туатын балық латимерияны
атауға болады. Ол 60 млн. жыл бұрын жойылып кеткен деп есептеліп келді.
Бірақ 19380жылы Комор аралдарының маңынан табылған.
Жалпы алғанда жердің геологиялық тарихында бір түрлер жойылып,
басқалар олардың орнын басып отырған. Биосфераның жасы ұлғайған сайын
түрлердің саны да артып отырады.
Адамның геологиялық күшке айналуынан бастап жеке түлердің жойылу
жылдамдығы эволюциялық табиғи құбылыспен салыстыруға келмейтін
жылдамдықпен жүре бастады. Бұл процесс бір бағытта жүрді, сондықтан
түрлердің жойылуы оған қарма –қарсы басқа жаңа түрлермен
компенсацияланбайды.
Егер ертеректе бір түр орташа алғанда 2000 жылда жойылып
отырса, 300 жылда әр 10 жыл сайын жойылып отыр. 1600 жылдан бастап
омыртқалы жануарлардың 173 түрі (109 құстар және 64 сүтқоректілер) және
өсімдіктердің 20 түрі жойылып кетті.
П. Ревелль мен Ч. Ревелльдің (1994) болжамы бойынша алдағы 20
жылда миллионға жуық түрлер жойылып кетуі мүмкін, олардың көпшілігі
тропиктік ормандарды мекендеушілер.
Түрлердің санының күрт төмендеуі мен түрлердің жойылу себептері
алуан түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі немесе бұзылуымен
байланысты. Омыртқалы жауарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің
жойылуына 60% жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс
пайдалану (30 –35%), содан кейінгі орында азық қорының кемуі (4%),
зиянкестерді жою (3%) және кездейсоқ жемтік болуы (2%) тұр.
Шектен тыс пайдалану қандай да бір кәсіптік маңызы бар жануарлар
үшін қауіпті. 1983 жылы тек қана тіс сүйектері үшін ғана 80 мың (барлық
санының 8%) африка пілдері жойылды. Түрлердің жойылуындағы маңызды
себептердің бірі олардың интродукцияланған, яғни сырттан әкелінген
түрлерімен бәсекелестікке қабілетсіз болуы. Мұндай құбылыстарға шектелген
территорияларда, аралдарда тіршілік ететін түрлер өте сезімтал болып
келеді.
Түрлердің алуантүрлігінің кемуінің әсіресе екі салдары ерекше
назар аударуды қажет етеді.
Біріншіден, бір түрдің жойылуы, әдетте онымен қоректік немесе басқа
да байланыстармен тығыз байланысты, бірнеше түрдің тіршілік әрекетін
бұзуға әкеліп соқтырады.
Екіншіден, қандай да бір түрді толық жоюдың қажеті жоқ. Олардың
саны белгілі бір шамадан төмендеп кетсе, олар қайта қалыпына келе алмайды.
Ірі омыртқалы жануарлар үшін шекті деңгей 500-100 дара, ұсақ омыртқалылар
үшін шамамен 10 мың дара, омыртқасыздар үшін шамамен 50 мың дара,
өсімдіктер үшін бірнеше мың дара. Адам қызметінің нәтижесінде ағзалардың
жойылуына кейбір мысалдар келтірейік.
1988 жылы Солтүстік теңізінде түлендердің жойылуы байқалды.
Болжамандар бойынша, мұның себебін табиғаттағы тепе-теңдіктің бұзылыунан
іздеу керек: теңіз суларының биогенді элеметтермен байытылуы алтын
балдырлардың күрт артып кетуіне әкеледі. Осының нәтижесінде судағы
оттегінің мөлшері кеміп кеткен (өлген балдырлардың ыдырауының
нәтижесінде). Ал мұның өзі түлендердің өліміне әкеліп соқтырған.
Көптеген жануарлар автомобиль жолдарында өледі. Автомобилист 10 мың км
жүріп өткенде 1,5 млн-ға жуық бунақденелілердің дараларын жояды. Транспорт
дөңгелегінің астында жылына 6 млн. бақалар, 120 мың қояндар, 100 мың
кірпілер өледі.
Ішкі су қоймаларының артуы нәтижесінде көптеген жануарларға
жойылу қаупі төніп отыр. Ертеде бай балық шаруашылығымен ерекшеленетін
Арал теңізі іс жүзінде бағалығынан айырылды. Азов және Каспий теңіздерінде
балық өндіру 10-12 есе кеміп кеткен. әсіресе, бекіре тәрізділердің саны
шектен тыс аулау мен браконьерлік себебінен күрт төмендеген. Сонымен
қатар, судың улануы, оттегінің кемуі, қышқылдық жаңбырлардың әсеріне
бекіре тәрізді балықтардың аурулары 1980 жылдардан бері кең етек алып
отыр. Адамның барлық ірі ауқымды іс- әрекеті биологиялық алуантүрліліктің
кемуіне әкеледі. Осының нәтижесінде бүкіл табиғи белдеулердің де жойылу
фактылері белгілі. Адам рельефті, өзен арналарын өзгертеді, батпақтарды
құрғатады, белгілі бір өзіне қажетті ағаш түрлерінен тұратын бағалы
ормандарды ғана өсіреді.
Түрлердің толық жойылуының нәтижелері өте ауыр. Жекеленген
экожүйлердің түрлік алуантүрлілігінің кемуі басқа экожүйелерден әкелу
арқылы қалпына келтіруге мүмкіндік болса, ал толық жойылған түр жүйе
ретінде биосфера үшін қайтымсыз.
Экологиялық мәселелерді және биологиялық алуантүрлілікті
сақтаудың бір жолы - Қызыл кітап. Табиғат ресурстары мен табиғатты
қорғаудың Халықаралық одаға (МСОП) бүкіл планетаның Қызыл кітабын
құрастырған.
Қызыл кітапқа сирек жойылу қаупі төніп отырған ағзаларға
енгізілген. Қызыл кітап - қауіптің жаршысы. Қызыл кітапқа енген түрдің
шамемен саның кему себебі,таралу территориясы (ареал) қоғау үшін
орындалатын іс-шаралар және т.б. мәліметтер көрсетіледі. Қызыл кітапқа
енген балық түрлерді бірнеше категорияларға бөледі: жойылу қаупі төніп
тұрған түрлер (арнайы қатал қорғау шаралары қажет), кеміп келе жатқан
(тіршілік сақтау үшін саны жеткелікті, бірақ жылдам кеміп келе жатқан),
сирек (жойылу қаупі оқ, бірақ саны аз немесе шектелген территорияларға
ғана кездеседі), анықталмаған (қамқорлыққа алуға негіз бар, бірақ олар
туралы мәліметтер аз).
Қазақстанның Қызыл кітабы өркениеттің дамуы Жердің табиғат
байлықтарының кемуін шекті дәріжеге дейін кемітеді. 1948 жылы Халықаралық
табиғат қорғау және табиғат ресурстарының Одағының (ХТҚО) құрылуына
әкелді. Бұл Одақтың мәліметтері бойынша 1600 жылдан 1973 жыл аралығында
Жер бетінен сүтқоректілердің 63 түрі және құстардың 94 түрі жойылып
кеткен. ХТҚО-ның ұсынысымен Қызыл кітап ұйымдастырылды. Қызыл кітапқа
енгізілген түр территориясында мекендейтін әрбір мемлекет адамзат алдында
оны сақтап қалуға жауапты.
Қызыл кітаптың бірінші томы 1963 жылы шығарылды. 1972 жылы
оның бес томы жарық көреді. Қызыл кітапқа сүтқоректілердің 236 түрі,
құстардың 278, қосмекенділердің 36 және бауырымен жорғалаушылардың 119
түрі, балықтар мен жоғары сатыдағы өсімдіктердің тізімдері кірді.
1972 жылдан бастап жаңа категория - қалпына келтірілген түрлер
енгізілді. Мұндай мәліметтер жасыл бетте басылды. 70-жылдардан бастап
ұлттық Қызыл кітаптар шығарала бастады.
Қазақ ССР-нің Қызыл кітабының бірінші томы 1978 жылы жарық
көрді. Оған республика территориясында мекендейтің сирек және жойылып бара
жатқан жануарлар кірді. 1981 жылы өсімдіктер туралы екінші томы жарық
көрді. Бірінші томға сүтқоректілердің 24 түрі мен 7 түрі тармағы, 43
құстардың, бауырымен жорғалаушылардың 8 түрі, қос мекенділердің 1 түрі
және балықтардың 4 түрі енгізіліп, толық сипатталған. 1984 жылдың соңына
қарай омыртқалы жануарлардың тағы 13 түрі қосылды. Республикамыздың Қызыл
кітабына жыртқыш жануарлардың 15 түрі енген (қызыл қасқыр, европа құндызы,
қар барсы, гепард, түркістан сілеусіні,қарақал,бархан мысығы және т.б.).
Құстардың қызғылт және бұйра бірқазан, ақ және қара дегелек,
фламинго, шиқалдақ- аққу, дуадақ,қырандарды атауға болады. Мензбір суыры
тек Батыс Тань-Шаньнің эндемигі болып табылады. Ол тек Оңтүстік Қазақстан
облысының Төлеби ауданында ғана кездеседі.
Қазақстанның Қызыл кітабына бауырымен жорғалаушылардың кесірткелердің үш
түрі және жыландардың 5 түрі енгізілген. Бұлардың ішіндегі ең ірі және ең
сирек кездесетіні- сұр варан. Оның ұзындығы бір жарым метрге жетеді.
Республикада тек Сырдарияның сотүстік жағалауында ғана кездеседі.
Қазақстанда мекендейтін қосмекенділердің 11 түрінің біреуі-
жетісу тритоны Қызыл кітапқа енгізілген.
Сырдария Қаратауын іс жүзінде реликттер мұражайы десе де
болады. Мұнда Қызыл кітапқа енген 40 түр өседі. Мысалы, үшқұлақты
астрагал, Батыс Тань-Шаньнің сирек эндемиктерінің 50 түрі Қызыл кітапқа
кірген: Грейг қызғылдағы, Кауфман қызғылдағы, Талас қайыны, жабайы жүзім,
зеравшан аршасы және т.б.
Қазіргі кезде Қызылқұм мен Сырдария жағалауларында өсетін
дерменеге жойылу қаупі төніп тұр. Көптеген жылдар бойы бұл өсімдік дәрілік
шикізат ретінде пайдаланылып келді.
Сирек өсімдіктердің барлығы атап шығу мүмкін емес.
Қазақстандағы жойылу қаупі төніп тұрған түрлердің басым көпшілігі
ареалының шағын болуымен сипатталады.
Сирек және жойылып бара жатқан жануарларды сақтап қалу үшін оларды
қорықтарда, кіші қорықтарда қорғауға алынады. Егер жануар немесе
өсімдіктің саны популяцияның минималды мөлшерінен төмен болса (мысалы,
гепард, берқара терегі), онда оларды сақтап қалу үшін қолдан көбейтіп,
өсіреді. Бұл жұмыстарды Қазақстан Республикасының Ғылым Академиясының
ботаникалық бағы, хайуанаттар бағы жүргізеді.
Тек мемлекеттің қолдауымен, ғылымдар мен көпшілік халықтың бірлескен
қызметі нәтижесінде ғана флора мен фаунаны қалпына келтіруге болады.
Халықаралық бірлестік адамзаттың тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін
биосфераның биологиялық алуантүрлілігін сақтауға бағытталған іс- әрекетін
бір арнаға бағыттауы керек.
Кесте № 2
Қазақстандағы қорықтар
Атауы Құрылған Көлемі, га Орналасқан жерi
жылы
Ақсу-Жабағылы 1926 131 934 Оңтүстік Қазақстан
мемлекеттiк табиғи облысы және Жамбыл
қорығы облысы
Алматы мемлекеттiк 1931 71 700 Алматы облысы
табиғи қорығы
Наурызым мемлекеттiк 1931 191 381 Қостанай облысы
табиғи қорығы
Барсакелмес 1939 160 826 Қызылорда облысы
мемлекеттiк табиғи
қорығы
Қорғалжын мемлекеттiк1968 543 171 Ақмола облысы және
табиғи қорығы Қарағанды облысы
Марқакөл мемлекеттiк 1976 102 979 Шығыс Қазақстан
табиғи қорығы облысы
Үстірт мемлекеттiк 1984 223 342 Маңғыстау облысы
табиғи қорығы
Батыс Алтай 1992 86 122 Шығыс Қазақстан
мемлекеттiк табиғи облысы
қорығы
Алакөл мемлекеттiк 1998 65 217,9 Алматы облысы және
табиғи қорығы Шығыс Қазақстан
облысы
Қаратау мемлекеттiк 2004 34 300 Оңтүстік Қазақстан
табиғи қорығы облысы
1 2 МАРҚАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ ҚОРЫҒЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
2 2.1 Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының географиялық орналасуы
Орналасқан жері: Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданы
Координаттары: 49°16′00″ солтүстік ендік және 86°37′00″ шығыс бойлық
Көлемі: 75048 га
Құрылған жылы: 1976 жылдың тамыздың айының 4
Қорықтың құрылымы Әкімшілік, ғылым және қорғау бөлімі
Уәкілетті орган: Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы 1976 жылдың 4 тамызында Шығыс
Қазақстан облысының Күршім ауданы территориясында бірегей Марқакөл көлі
мен оны қоршаған ландшафтты қорғау мақсатында құрылды. Қорықтың қазіргі
көлемі 75048 га, оның едауір бөлігін 46045 га Марқакөл көлі суы алып
жатса 3,7 мың га, орман 21,0 мың га жерді жайылым алып жатыр.
Құрғақ жері екі бөлікке: оңтүстік шығыс жағалауы мен Азутау жотасының
солтүстік баурайы. Топалевка өзен аңғары мен Күршім жотасының су айрығы
бөлінген. Қорық көлемі 2221 га қорғалатын (буферлік) зонамен қоршалған.
Рекреациялық шараларын іске асыру үшін көл айдынының шығыс бөлігінен
көлемі 1500 га аймақ спорттық және әуесқой балық аулауға бөлінген.
Қорықтың орталық бөлігінің географиялық координаты - 49°16′00″ солтүстік
ендік және 86°37′00″ шығыс бойлық.
Қорық жері Оңтүстік Алтай тауында орналасқан, ол Оңтүстік Сібірдің таулы-
тайгалы ландшафтысының оңтүстік-батыс шеті болып табылады.Физикалық-
географиялық аудандастыруға сәйкес Алтай таулы облысының Оңтүстік Алтай
провинциясына жатады.
Қорықты ұйымдастырудағы негізгі мақсат-бұл маңайдағы сирек кездесетін
бағалы аңдармен құстарды және көктемде балық уылдырық шашатын өзендер
араларын қорғап, сонымен бірге жанға сая болатын орманын, ақ шабағы
шоршыған айдын көлімен өткел бермейтін асау өзендерінің сұлу, әсем
табиғатын сол бұрынғы табиғи қалыпта сақтау.
Қорық үш бөлікке бөлінген: 1. Оңтүстік- таулы- орманды алқап- 6250 га, ол
көлдің оңтүстік жағалауы мен Азу тауының солтүстік беткейін алып жатыр;
2.Көл жағалауы - 609 га, Тополевка мен Жирен Байтал өзенінің сағаларындағы
солтүстік жағалаудың азғантай жерін қамтиды; 3. Солтүстік таулы- орманды
алқап- 20050 га, Тополевка, Таутекелі, Тихушка, Сорвенок өзендерінің
жоғарғы жағында Күршім жотасында орналасқан.
Сурет 2. Марқакөл қорығы
Сурет 3. Қорық орталығы көлдің шығыс жазығында Урунхай ауылында
орналасқан.
Бұдан басқа Урунхайка өзенінің сағасындағы орталық усадьбаның 8 га жерін
алып жатыр. Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының айналасы ені 2 км
болатын үзік сызықты қорғау аумағымен қоршалған.
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы Шығыс Қазақстан облысында, Оңтүстік
Алтайдың шығысында Марқакөл қазаншұңқырында орналасқан. Ол солтүстігінде
Күршім, оңтүстігінде Азу тау жоталарының арасында орналасқан Алтайға тән
тектоникалық ойпатты алып жатыр. Көл 1449,3 метрлік абсолюттік биіктікте
жатыр. Ең биік нүктесі 3304,5 метр (Ақсу- Бас тауы).
Орталық усадьбаның орналасқан жері, мекенжайы, байланыс
телефоны:
пошта мекенжайы: 493560, Қазақстан, Шығыс Қазақстан облысы, Урунхайка
ауылы, Марқакөл мемлекеттік табиғи паркі; телефон:8-243-44-3-46
(директор); 8-243-44-3-19 (бухгалтерия)ғылым бөлімінің бастығы Утяшева
Татьяна Рафаэлевна - үй. тел. 8-243-44-3-41.
Сурет 4. Марқакөл қорығының картасы
2.2 Геологиясы мен рельефі
Қазақстанның солтүстік шығысында 100 деген км-ге созылған Алтай тау жүйесі
жатыр.Мұнда әдемі ландшафт Бұқтырма жазығы ерекше, өте үлкен территорияны
алып жатқандықтан, көпке дейін Бұқтырма өлкесі деп аталып келді. Бұл аймақ
1600 км шаршы алып жатыр. Оның негізгі су тамыры Бұқтырма өзені, басын
Табын-Богдо жотасының мұздығынан алады. Оның негізі бір саласы Ақ Берел
өзені. Бұқтырма өзені Алтай жоталарын шығыстан батысқа қарай 400 км
тілімдей ағады. Мұнда ландшафттар биіктен төмен қарай бірте-бірте өзгеріп
отырады. Оның тау бастарында жалаңаш құздар мен шындар, мәңгі қар. Одан
кейін ылғалды альпі шалғындары.Бұдан кейін қылқан жапырақты ормандар, оның
жоғарғы шекарасында самырсын, төменгі жағында қарағай, осы екеуінің
аралығында шырша, май қарағай тараған. Жоғарғы - Бұқтырма аудандарында
табиғаттың сұлу жерлері — Марқакөл көлі және Марқакөл қорығы, сонымен
қатар әйгілі Рахманов бұлағы орналасқан.
Қорық Оңтүстік Сібір тауларының құрамына кіретін Оңтүстік Алтай
тауларының, оның ішінде Cолтүстігінде Қазақстан Алтайының Күршім жотасы
мен оңтүстігінде теңіз деңгейінен 1447 м биіктіктегі Азутау жотасы
аралығындағы аса әсем Марқакөл шегінде орналасқан. Таулармен және Орта
Азияның шөлді және жартылай шөлді аймақтарымен, Қазақ даласымен және
орманды даламен шекаралас орналасқан Марқакөл көлі үнемі олардың әсерін
сезінеді және олардың әрқайсысының өзіне тән табиғаты қорықтың табиғатында
да өз көрінісін тапқан. Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы Оңтүстік
Алтайдың табиғат кешенін, сондай- ақ бірегей альпі өзені Марқакөл көлін
табиғи қалпында сақтау мақсатында құрылған.
Марқакөл көлінің пайда болуы альпілік тектоникалық циклдің ширек ғасырлық
кезеңіндегі мұз дәуірімен байланыстырылады. Ол дәуірде жоғары көтерілулер
мен жарылулардың нәтижесінде қазіргі жоталар мен тауаралық ойпаттардың
өзіндік жүйелері пайда болды. Олар кейіннен мұз қатулардың әсеріне
ұшырады. Мұның іздерін Күршім жотасының су айырықтарынан анық байқауға
болады. Марқакөл көлінің қазаншұңқырына орташа таудың бөлшектенген, сүйір
шыңды, тік беткейлі тау бедері тән. Тау беткейлері терең өзен алаптарымен
кесіп өтілген. Күршім тау жоталарына таңқаларлық тау жұрнақтарынан
құралған жартасты шыңдар мен тау айдарлары тән. Көптеген таулардың ұшар
бастары ірі сусыма тас сынықтарымен жабылған, олар тастан құралған
өзендермен - курумниктермен тау беткейінен төмен қарай түседі. Жотаның
солтүстік- шығыс бөлігі ірі үзік-үзік шатқалдармен, каньондармен бөлінген.
Ал бұлардың ортасында төменде таңғажайып әдемі көкпеңбек альпі көлі
жатыр.Азу тау мен Сорвенковский жоталары үшін су айырықтарының бастары
тегістелген, күмбез тәрізді жоталы тау бедері тән. Жоталардың теңіз
деңгейінен биіктігі 2000-3000 м. Ең биік жер Ақсу- Бас тауы 3304,5 м.
Су айырықтар кей жерлерде бөлек-бөлек жартастары бар, кейде
маңайы шашылған қойтастар мен плиталарға толы тегістелген жер жазық
сипатты болып келеді. Көлдің жағалауы батыста, солтүстікте және солтүстік-
шығыста ені 1-2 км көл айдынын құраса, ал оңтүстігі мен оңтүстік-
шығысында Азу тау жотасы көлге кіруге жанасатындықтан анағұрлым жіңішке
болып келеді.Тау жоталарынан көлге келіп түсетін салалардан пайда болған
мүйіске ұқсас жерлер осы өлкеге тән көрініс. Жаға жолағы онша
тілімденбеген, ирек, тек кей жерлерде ішке еніп тұрған мүйістер мен шағын
шығанақтар бар. Көл жағалары көбіне лай, батпақты, ұсақ жұмыр тасты,тасты-
тау жынысты үлкен домалақ тасты және құмды жерлер кезектесіп
отырады.Марқакөл көлінің жағалауы аз тілімделген, ирек сызықты, кей
жерлерінде аздап шығып тұрған мүйістері мен кішкентай бұғаздары бар.
Жағалауы көбіне лайлы, батбақты, сонымен қатар малта тасты, қойтас тасты
және құмды. Жағасында қалың талдар, шоқ қайыңдар, шыршалар өседі, кей
жерлері батпақ және жанаса жайласқан шалғынды кеңістік болып келеді.
Марқакөл көлінің түсі өзінің әртүрлілігімен және әдемілігімен таң
қалдырады: ашық күндері көл көк немесе көгілдір, ауа- райының өзгеруіне
байланысты қара сұр немесе күміс реңдес түске енеді. Көл шарайнасы күні
бойы әлденеше рет өзгереді. Көлдің суы ультратұщы, өте жұмсақ, аздаған
қышқыл, кальций тобының гидрокарбонат класына жатады. Қыста көл қатады.
Мұз құрсауы қазан айының екінші онкүндігінде пайда болады, мұз қататын
орташа уақыт- 20 қараша. Қалжыр өзенінің бастауы қыста қатпайды, ал қыс
жылы болғанда Марқакөл көліне құятын кейбір тау өзендерінің арнасы қатпай
қалады. Мұздың қалыңдығы 60-120 см-ге жетеді. Көл мұздан мамыр айының
бірінші онкүндігінде ашыла бастайды, ал толығымен мамыр айының аяғында
ашылады.Ормандарда балқарағай басым, тек солтүстік баурайларында қалың
самырсынды балқарағайлы екпе ағаштар кездеседі. Қарақат, таңқурай,үшқат
және тобылғының биіктігі екі метр қалың өскен тоғайларынан тұратын, өтуі
қиын биік шөптер орман үшін тән жағдай.Жотаның су айрықтарын субальпі мен
альпі шалғындары, мүкті-қыналы,бұталы және тасты тундра алып жатыр. Тау
шыңдары - әдеттегі тақыр тастар үшін тау жынысты үлкен домалақ тастар.
Олар жиі үлкен көлемді жерді алып жатады. Күршім жотасының солтүстік-шығыс
бөлігінде қарлы шың құздар бар. Олар үлкен тік жарлы сайларда
тілімденген және олардың түп жағында тоған тәрізді алып көлдері бар.
Сорвенский және Азутау шыңдары тегістеу келеді, күмбез тәрізді.
2.3 Гидроклиматтық жағдайы
Климаты
Ауа райы қатаң континенталды, қысында қары көп, әрі қатаң, ал жазы
қоңыржай ылғалды. Марқакөл- Қазақстан мен Алтайдың ең салқын жері:
тәуліктік орташа температура 0 градустан жоғары 162 күнге, 0 градустан
төмен 203 күнге созылады. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы – 60-70 тәулік. Жазда
температура 29 градусқа дейін көтерілсе, қыста - 40-44 градусқа, кейде– 53
градусқа дейін төмендейді.Желтоқсан, ақпанда бірнеше апта бойы температура
-35-40 градустан түспей тұрып алады. Жылына 321 мм-ден 731 мм жауын-шашын
жауады.Қазан басында алғашқы қар түседі. Қар жамылғысы әдетте қарашаның
бірінші жартысында, ал кейбір жылдары 1984 қазанның екінші, үшінші
онкүндігінде тұрақталады. Қар 160-170 күн жатады.Қар жамылғысының орташа
тереңдігі 87 см, қардың ең қалың түсетіні наурыздың бірінші, екінші
онкүндігінде байқалады, яғни осы кезде қар көп түседі.Кей жылдары 1984-
1985 қар 150-200 см-ге дейін түседі.Әсіресе 1996,1997,1998, 2000,
2001жылдары қар көп түскен. Марқакөл елді мекендеріндегі үйлердің шатырына
дейін қар көміп қалды.Қар әдетте көл жағалауларында мамырдың бірінші
онкүндігінде, ал тау суайрықтарында мамырдың соңы мен маусымның басында
ериді. Мамырдың екінші жартысында 1983-1984 және тамыздың үшінші
онкүндігінде 1978,1979 қар жауып, қатты суықтар жиі болған.
Жел көбіне оңтүстік шығыстан соғады. Бір жылда соғатын қатты
жылдар мен дауылдардың саны 6- дан 12- ге дейін. Ең қатты жел- жергілікті
шүмек желі. Ол кейде көктемде және жазда Марқакөл көлінің бетінде
толқындарының биіктігі 1-2 метр болатын дауыл тудырады. Келесі бір жел-
жергілікті жерде тихушка деп аталады. Ол оңтүстіктен соғады, көл бетіне
қобалжу тудырады, жергілікті ырым бойынша- бұл ауа- райының өзгеретінін
білдіреді. Анда- санда темірбек және маральник атты қатты дауылды желдер
соғады. Кешкі және түнгі уақытта солтүстік урынхай желі жыл бойы
солтүстікке қарай үнемі соғып тұрады.
Марқакөл қорығында төрт табиғи аймақта алты табиғи белдеу: нивальды
қарлы аймақта биік таулы нивальды белдеу, альпі тундралы, шалғынды
аймақта альпі-тундралы және субальпі белдеулері, таулы-орманды аймақта
таулы-тайгалы белдеу,таулы-орманды далалы аймақта таулы орманды-далалы
және таулы шалғынды-далалы белдеу орналасқан.
Гидрологиясы
Оңтүстік Алтайдың інжу-маржаны аталған Марқакөл көлі теңіз
деңгейінен 1449 м биіктікте жатыр. Көлдің ауданы (455 км2), ұзындығы – 38
км, ені – 19 км, қазаншұңқырда орналасқандықтан тереңдігі – 27 м-ге дейін
жетеді. Көлдің табиғаты көрікті жағалауын самырсын, шыршы т.б. орман
ағаштары қоршап жатыр. 1976 жылы флорасы мен фаунасын қорғау үшін Марқакөл
қорығы ұйымдастырылды.
Марқакөл – Алтайдың ең ірі су қоймасы, Көл 1500 метрлік абсолюттік
биіктікте, әдемі тауаралық шұңқырда орналасқан. Көл сопақша созылған
пішінді және солтүстік – шығыстан оңтүстік – батысқа қарай созылып жатыр.
Су жинайтын бассейнінің көлемі 1180 км2 құрайды. Оның ұзындығы 38
шақырым, енінің ең кең жері 19 шақырым, жаға сызығының ұзындығы 106
шақырым, тереңдігі 24-27 м (орташа 14,3м). Көлдің шарасында 6,5 кубометр
су жиналған. Көл шұқыры қоршаған жоталардан: Күршім солтүстік пен
батыстан, Азутау – оңтүстік пен шығыстан, Сорвеновский – солтүстік
шығыстан пайда болған. Алтай өңірінің халқы Марқакөлді бүкіл аймақтағы
сұлулықтың патшасы дейді. Көлдің суының мөлдірлігі сонша 6-7 км терендікке
дейін түбі анық көрінеді, солтүстігінде теңіз деңгейінен 3000 км биікте
орналасқан Күршім жотасы, оңтүстігінде Азутау жотасы, биіктігі 2385 м.
Жоталардың теңіз деңгейінен биіктігі 2000 – 3000 м. Ең биік жері Ақсу- Бас
(3308 м).
Көлдің пайда болуы альпі тектоникалық айналымының төрттік дәуіріндегі
мұздық кезеңнің бірімен байланысты. Сол кездегі көтерулер мен төмен
түсулер нәтижесінде қазіргі жоталар мен тауаралық шұңқырлардың қатпарлы
жүйелері қалыптасқан, олар кейін мұздыққа айналған. Осы мұздықтар ізі
Күршім жотасы ұшында жақсы байқалады.
Сурет 5. Марқакөл көлі
Марқакөлдің батыс, солтүстік және солтүстік – шығыс жағалауларының ені 1-2
шақырым көл маңы шалғынды жазықтық болып табылады.
Оңтүстік және оңтүстік – шығыс жағалау жолағы салыстырмалы жіңішке,
өйткені Азутау жотасы көлге дерлік тығыз тіреліп орналасқан. Жота
баурайынан төмен түскен сілемдер көл ішіне кіріп, мүйістер түзуі тән. Жаға
жолағы онша тілімденбеген, ирек, тек кей жерлерде ішке еніп тұрған
мүйістермен шағын шығанақтар бар. Көл жағалары көбіне лай, батпақты, ұсақ
жұмыр тасты, тасты - тау жынысты үлкен домалақ тасты және құмды жерлер
кездесіп отырады. Жағаны бойлай батпақты қайыңдық және шалғынды жерлер,
тамырлы батпақтар, шалғынды және шалғынды бұталы кеңістіктер созылып
жатыр. Қорғалатын аймақ шекарасында, Марқакөл жағасында төрт үлкен елді
мекен сақталған. Олар – Урунхайка, Матабай, Төменгі Еловка және жоғарғы
Еловка. Мұнда жергілікті халық тұрады және қорық кордоны орналасқан. Тау
шыңдары - әдеттегі тақыр тастар үішн тау жынысты үлкен домалақ тастар.
Олар жиі үлкен көлемді жерді алып жатады. Күршім жотасының солтүстік –
шығыс бөлегінде қарлы шың құздар бар. Олар үлкен тік жарлы сайларға
тілімденген және олардың түп жағында тоған тәрізді альпі көлдері бар.
Сорвенский және Азутау шыңдары тегістеу келген, күмбез тәрізді.
Көлді қоршап тұрған жоталардың тайгалы баурайлары салыстырмалы тік жарлы,
түбінен тасқынды өзендер мен жылғалар ағып өтетін аңғарлар мен шексіз
ормандардың бөлінуі оларға тән.
Көлге 95 ағын сулар келіп құяды, ал Қара Ертістің негізгі саласы болып
саналатын жалғыз Қалжыр өзені (ұзындығы 128 км) ағып шығады. Көлге құятын
өзендердің ішіндегі ірілері- Тополевка- 23 км, Төменгі Еловка- 9,5 км,
Матабай- 7,5 км, Жирен- Байтал- 7,5 км және басқа да анағұрлым жіңішке
арналы (2-3 метр) және онша терең емес (1-3 метр) және қарқынды жылдам
ағысы бар кішкентай өзендер құяды. Әдетте бұл тау өзендерінің жоғарғы
ағысында сарқырамалар болады. Марқакөл көлі қыста қатады.6 қарашадан 4
желтоқсан арасында, орташа 20 қарашада мұз қатады.Қалжыр өзенінің қайнар
көзі ғана қатпайды, онда көк ала үйрек, айдарлы сүңгуірлер
қыстайды.Кейбір өзендер арналарында Тополевка, Урунхайка шағын жылымдар
болады.Көлдері мұз жарылуы орташа 9 мамырда, ал мұздан толық босауы 27
мамырда жүреді.
Марқакөл көлі жағасын бойлай батпақты қайыңдық және шыршалық
өлкелер,томарлы батпақтар,шалғынды және шалғынды бұталы кеңістіктер
созылып жатыр. Қорғалатын аймақ шекарасында, Марқакөл жағасында төрт
үлкен елді мекен сақталған. Олар – Урунхайка, Матабай, Төменгі Еловка және
Жоғарғы Еловка.Мұнда жергілікті халық тұрады және қорық кордоны
орналасқан.Көлді қоршап тұрған жоталардың тайгалы баурайлары салыстырмалы
тік жарлы, түбінен тасқында өзендер мен жылғалар ағып өтетін аңғарлар мен
шексіз ормандардың бөліну оларға тән.
Рахманов бұлағы - Оңтүстік Алтайдың бірден бір сұлу бөлігі. Бұл бұлақтың
ашылуы аяқ астынан болған. Бұдан 200 жыл бұрын аңшы Рахманов тауда бір
маралды аяғынан атып алады. Сол күні жаралы маралмен бірге тау ішінде аңшы
қонып қалады. Таңертең тұрса, жараланған маралы жоқ, жан-жағына қарап,
жақын жерде бұлақтың ағып жатқанын көреді. Рахманов бұлаққа келіп, сол
жерде жаралы маралдың аяғы бұлақ суына салынып, жазылып, маралдың қашып
кеткенін байқайды. Рахманов өзіне ыстық бұлаққа тәжірбие жасауды жөн
көріп, көп жылдан бері ревматизммен ауырған аяғын 3 күн бұлақ суына салып,
аяғының жазылғанын сезеді. Содан бері қарай бүкіл осы маңда тұратын
халықтар емдік қасиеті бар бұлақты "Рахманов бұлағы" деп атап кеткен.
Қазір мұнда көптеген ауруларды емдейтін "Рахманов бұлағы" курорты жұмыс
істейді. Ол Алтайдың қақ жүрегінде, теңіз деңгейінен 1760 м биіктікте,
сұлу екі көлдің аралығында орналасқан. Алтайдың ең биік нүктесі - Ақтау
(4506 м), мұнда Алтай қарағайы, күнмен шағылысқан сарқырамалар, таудың
таза ауасы, қылқан жапырақты ағаштардың және альпі шалғынының түрлі
шөптерінің тамаша иістері ерекше. Мұнда көптеген сүйек аурулары, тері
аурулары, бұлшық ет аурулары, жұлын, радикулит, нерв жүйелері аурулары
әртүрлі ыңғайлы ванналарда емделеді.Рахманов бұлағы қазіргі химиялық
классификация бойынша азотты - кремнилі минералды топқа жатқызылды, ол
өзінің суының құрамы жөнінен "Белокуриха" және "Цхалтубо"
санаторийілерімен ұқсас, бірақ олардан емдеу күші жөнінен біраз
ерекшеліктері бар. Радон суларын ішу арқылы асқазан - ішек аурулары,
асқазан жараларын емдеуге болады. Климаты арқылы кептеген ауруларды:
жоғарғы тыныс алу жолдарын, астма, қан аздықты емдеуге болады. Санаторий
емдеу корпустарында, асхана және коттедждерде барлық жағдайлар жасалған.
Екі қабатта екі, төрт адамдық нөмірлер бар, мұнда көбіне жанұясымен
демалуға келгендер демалады. Демалыс үйінің "қонақ үйі" бар. Демалушыларды
демалыс үйінің асханасы үш уақыт тамақпен қамтамасыз етеді. Мұнда
демалушылар әсіресе ұлттық тамақты қалайды. Демалушыларға санаторийде
қайықты аттарды жалға береді, спорт алаңы бар. Қыста шаңғыларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz