Күкірттің оксидтері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі

Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Жаратылыстану-педагогикалық факультеті

Химия және биотехнология кафедрасы

Жалпы химия пәні бойынша

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Тұздар

Орындаған: 050113-Биология мамандығының

1 курс студенті Күнібаева Ж .

Тексерген: Химия және
биотехнология

кафедрасының оқытушысы Жакипова Н.Б.

мерзімі______________

бағасы__5___,
балл_____92

%-дық құрамы _____

Көкшетау - 2009

Мазмұны

I Кіріспе

Менделеевтің периодтық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 3

II Негізгі бөлім

2.1
Оттегі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..4

2.1.1 Алыну
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .6

2.1.2
Қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 7

2.2
Күкірт ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..11

2.2.1 Алыну
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...13

2.2.2
Қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 14

2.2.3 Күкірттің
оксидтері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...16

2.3 Селен және оның
қосылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1

2.4
Хром ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..24

2.4.1 Хромның
қосылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...26

2.5 Молибден және оның
қосылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32

2.6 Теллур және оның
қосылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35

2.7
Вольфрам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..37

2.8
Полоний ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...40

III
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .41

IV Д.И.Менделеевтін химиялық элементтерінің VI топтың

элементтеріне арналған тест
тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42

V Пайданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 49

І Кіріспе
Менделеевтің периодтық жүйесі.
Периодтық жүйе 100-ден аса элементтердің,олардың миллионнан аса
қосылыстарының ,оң милллионнан аса қасиеттерін арасындағы ұқсастық пен
айырмашылықтарды көрсетіп тұратын ерекше матеметикалық категория ,ал
осындай ой жетпейтін өзара байланыстылықты математикалық теңдеулермен
көрсету мүмкін болмас еді.
Периодтық жүйе әрбір элементті жеке қараумен бірге барлық элементердің
арасындағы терең ішкі байланысты көрсетеді.
Периодтық жүйедеі элементтің реттік нөмірі оны ядросындағы оң
зарядтардың және оны айналып жүретін электрондардың санын көрсетеді.
Элементтердің қасиеттерінің периодтық өзгеруіне сәйкес периодтық
жүйеде горизонталь бағытта орналасқан 7 период бар.
Перод деп сілтілік металдан басталып инертті газбен аяқталатын
элементтердің тобын айтады. Ұзын перодты жүйеде әрбір период бір қатарға
орналасқан,ал қысқа периодты жүйеде 1,2,3 периодтар бір қатардан 4,5,6
периодтардың әрқайсысы екі қатардан тұрады, ал 7 период әлі аяқталмаған.
Лантаноидтар мен актиноидтар деп аталатын әрқайсысы 14 элементтер қатары
кестеде тыс оның төменгі жағына орналасқан.
Периодтың нөмірі осы периодта орналасқан элементтер атомдарының
қалыпты электрондары орналасатын қабаттардың санын көрсетеді.
Қысқа пішінді периодтық жүйесі вертикаль бағыты орналасқан сегіз топтан
тұрады.Әрбір топ негізгі және қосымша топша элементтерінің оттекті
қосылыстарындағы ең жоғарғы валенттілігі сол топтың нөміріне сәйкес.
Периодтық жүйенің ұзын пішінді кестесінде негізгі топшалар мен қосымша
топшалар бір-бірінен бөлініп әрқайсысы жеке топтар түрінде орналасады.
Қысқа пішінді кестеде бір топқа жататын негізгі және қосымша топша
элементтерінің ұқсастығын көрсету үшін олардың нөмірлері бірдей,ал
индекстері әр түрлі болады.
Қысқа периодты жүйе 7 периодтар,ал бұлар 10 қатардан тұрады.Алғашқы үш
периодтың әрқайсысы бір қатардан тұрады және оларды кіші периодтар деп
атайды. Бірінші период 2 элементтен, ал 2 және 3 периодтың әрқайсысы 8
элементтен тұрады. Кіші периодтарда элементтердің қасиеттері заңды түрде
сілтілік металдың инертті газдарға дейін өзгереді.
4, 5, 6, 7 периодтар үлкен периодтар деп аталады және әрқайсысы 2
қатардаң тұрады. 7 период әлі аяқталмаған. 4 және 5 периодтың әрқайсысы
18 элементтен тұрады, 6 период кестенің төменгі жағына орналасқан
лантаноидты қоса есептегенде 32 элементтен, ал 7 период кестеден тыс
орналасқан актиноидиарды қосқанда әзірше нилльсбориймен аяқталатын 19
элементтен тұрады.

2.1 Оттегі

Оттекті Бирмингемдегі (Англия) пастор, түрлі газдардың қасиеттерін
зерттеген ғалым Джозеф Пристли (1733 – 1804 ж.) 1774 ж. бөліп шығарып, оның
басты қасиеттерін зерттеген. Ол уақыттың ғалымдары ауадан басқа, ауа
тәрізді – газ заттары бар деген түсінікке дағдыланбаған кез еді.

Пристли сынап тотығын, дөңес линзадан өткізілген күн сәулесімен
қыздырып, одан бөлініп шыққан оттектің түрлі қасиеттерін зерттейді, оның
адам организміне пайдалы екендігін келешекте медицинада қолдануға
мүмкіндігін айта келіп, әзірше оттектің ол пайдасын өзімен бірге байқаған
оның екі тышқаны екендігін жазады.

Оттек ашылуының Пристлиден бұрынғы, әрі соңғы да тарихы бар.

пролОттек жайындағы алғашқы хабар VIII ғасырда Қытайдан (Мао - Хоа) шыққан,
оны йин деп атап, ауаның маңызды құрам бөлігі деп санапты.

Европа елдерінде, ауа әр түрлі екі газдан тұрады деген пікірді ең алғаш
айтқан адам Италияның ғалымы әрі суретшісі Леонардо да Винчи.

XVII ғасырда Лефевр, Жан Pea, Роберт Гук әрқайсысы әр уақытта әр түрлі
металдарды қыздырған да, себебін айта алмағанмен, салмағының артатындығын
байқаған.

1669 жылы Джон Майова (1645 - 1679 ж.) салиқалы тәжірибелер жасау
нәтижесінде ауаның құрамында жануды қуаттайтын бір газ бар екендігін
анықтап, оған селитро – оттық ауа деп ат қояды. Осы газ селитраның, азот
қышқылының құрамында барлығын, темірді қыздырғанда оның салмағы
артатындығын, күкіртті ылғал ауада жақса қышқыл түзілетіндігін дәлелдеген.
Ауадағы оттекті азот тотығымен реакцияластырып, ауаның салмақ құрамын
табуға жақындаған. Жану, тыныс, ашу процестеріне оттектің керектігін
тапқан.

1731 жылы Гельс, селитраны қыздырып оттекті айырып шығарып, оны жинап
алған, бірақ оның ауа құрамына кіретіндігін дәлелдей алмаған.

1756 жылы М. В. Ломоносов ауаның құрамы күрделі екендігін анықтап, оның бір
бөлігі, металдарды қыздырғанда оларды тотыққа айналдыратындығын көрсеткен.

1771 – 1772 жылы Швециядағы бір аптеканың лаборанты Карл Шееле
селитраны, сынап тотығын, сурикты т. б.— барлығы жеті түрлі затты айырғанда
оттық ауа бөлініп шығатындығын, оның ауа құрамында барлығын, ауадағы
оттық ауаның металдармен, фосформен, сутекпен т. б. заттармен қосылыса
алатындығын анықтаған, бірақ осы жұмыстарын 1777 жылы ғана көп кешігіп
барып жариялаған.

Лавуазье сынап тотығын қыздырып айырудың атақты 12 күндік тәжірибесін
(1777 жылы) жасайды. Сөйтіп ауа негізінде азот пен оттектен тұратындығын
анықтаған.Лавуазьенің осы тәжірибесінен кейін оттек жеке элемент болып
саналады. Шынында, Пристли болсын, Шееле болсын, олардан бұрынғыларды
санамағанның өзінде де, бұлар флогистиктер, қолына ұстаған жаңа газды жаңа
тұрғыдан қарай алмаған, оны флогистонсыздандырылған газ деп қараған.

Оттек түссіз газ, жер шарының айналасында ерекше рөлі бар, өйткені жер
қыртысы салмағының жартысы (47,2%) оттектің үлесіне тиеді. Оттек химиялық
активтігі жағынан фтордан кейінгі екінші элемент, сондықтан ол басқа
элементтердің басым көпшілігімен қосылыс түзеді, оның қосылыстарының саны,
көміртек қосылыстарынан кейін екінші орын алады, барлық, химиялық
қосылыстардың ішінде ең көп тарағаны су жер бетінің 73,5% -ін қаптады, тау
жыныстарының, өсімдіктердің және жануарлардын құрамында болып, сол судың
88,88% -і оттек, адам организмінің 65% -і оттек. Берцелиус айтқандай, оттек
қазық болды, барлық химия соның манында айналды. Осымен катар оттек
табиғатта еш элементпен қосылыспаған жеке күйінде де ауаның құрамында
(23,1%) кездеседі.

1877 жылы оттекті сұйылтуға болатындығы анықталды (Кальетэ мен Пиктэ).
1883 жылы Польша химиктері Вроблевский мен Ольшевский сұйық оттекті көп
мөлшерде алған, Дьюар оны және сұйық ауаны өндірістік

көлемде алудың жолын тапқан. Оттекті – 183° С дейін салқындатса ол көгілдір
түсті сұйыққа айналады.

2.1.1 Алыну тәсілдері.

Оттекті техникада сұйық ауадан алады. Ауа – 140° және 3,7* кПа
қысымда, түссіз мөлдір, сұйыққа айналады. Ауаны сұйылтуға арналған әр түрлі
көп машиналар бар. Солардың барлығы қатты кысқан ауаны босатқанда, ол
кейіннен температураның төмендейтіндік принципін қолданады. Әрбір
атмосфераға температура 0,25° төмендейді. Мысалы,

20* кПа - да қысылған ауа 101,3 кПа - ға дейін босатылғанда
температурасы 50° төмендейді (әуелгісі + 10° болса, енді - 40° болады).
Осылайша суытылған ауаны тағы қысып босатса, одан әрі суып ақырында
сұйылады.

Сыртқы ирек түтіктің бойымен жоғары көтерілген ауа, ішкісінің бойымен
төмен аққан ауаны салқындатқышқа береді. Осылайша ауа әрбір оралған сайын
салқындай-салкындай өзінін сұйылу температурасына жетеді, сөйтіп бір кезде
камераға сұйық ауа жиылады, оны шүмек аркылы құйып алады. Сұйылған ауаның
орнына сырттан шүмек арқыла ауа енгізіледі.

Сұйық ауаны арнаулы ыдыстарда сақтайды, ол ыдыстар шыныдан не металдан
жасалған қос қабырғалы болады; қабырғалар арасындағы ауаны сорып алады.

Сұйық ауа 54% сұйық оттек ( - 183°) 44% сұйық азот ( — 196°)
және 2% сұйық аргоннан тұрады, бұларды бөлшектеп айдау арқылы бірінен –
бірі ажыратады.

Кейбір электроэнергиясы арзан жерлерде суды электролиздегенде сутекпен
катар оттекті де алады.

Лабораторияда алу әдістері:

1. Бертолле тұзын (марганец диоксидінің қатынасында) қыздырып
айыру:

2КС1 = 2КС1 + 3

2. Калий пермаганатын қыздырып айыру:

2КМ =

Лабораторияларда оттек және сол сияқты суда нашар еритін, онымен

реакцияласпайтын газдар – газометр дейтін арнаулы ыдыста сакталады.

2.1.2 Қасиеттері

Оттек түссіз, иіссіз газ, сұйылуы —182,97°, қатуы — 218,8° 1 л салмағы
1,4289 г, судағы ерігіштігі 0°—100:4,9, 20°—100:3,1 көлем. Атом күйіндегі
оттектен басқа екі аллотропиялык түрі бар – кәдімгі оттек пен озон.
Оттектің үш изотопы бар — , ,, бұлардын, қоспадағы атомдар
санының қатынасы 3150:1:5. Бұл айтылған жаратылыста кездесетіндерден басқа,
жасанды екі изотопы бар - және .

Оттектің молекуласындағы екі атомы екі байланыспен косылысқан ,
молекулалары сияқты диамагнитты деп саналып келді. (0 = 0) Шынында ол
парамагнитті екен, олай болу себебі молекуласында екі жалқы электрон бар (
О – O).

Менделеев кестесіндегі орнына сәйкес, оттек өте актив элемент, өйткені
бейметалдардын, электрон тартқыштығы, кестеде неғұрлым жоғары және он,
жағында орналасса, соғұрлым күшті болады. Оттек он, жақтағы жоғарғы бұрышта
орналасқан.

Оттектің атомы химиялық реакцияларда өзіне екі электрон қосып алады,
теріс зарядты ионға айналып, реакцияласады. Оттек актив болғандықтан
90-ға жақын элементпен тікелей қосылады. Ол галогендер
мен асыл металдардан (Au, Pt жэне т. б.) басқа элементтердің
барлығымен тікелей әрекеттеседі.

Бейметалдардың ішінен оттекпен өте оңай әрекеттесетіндер — күкірт,
фосфор және көміртек.

S + = S

4Р + 5 =

С+=С

Көптеген металдар ауада немесе таза оттек атмосферасында жанып оксид
түзеді.

2Mg + = 2MgO

4Аl + 3 = 2А

ЗҒе + 2 = Ғе

Mg оттекте жанғанда өте көп мөлшерде жарық бөлініп шығады.

Сілтілік металдар ауада жанғанда, пероксидтер түзіледі. Мысалы, натрий
пероксидінің Na түзілуі:

2Na + =

Элементтердің оттегімен қосылу реакциялары тотығу реакцияларына жатады.
Тотығу реакциялары экзотермиялык болады. Мұндай энергия көп мөлшерде жылу
және жарык түрінде бөлініп шығатын болса, ондай тотығуды жану деп атайды.
Баяу өтетін тотығу процестерін, тотығатын затына қарай кейде таттану
(металдарда), бықсу, шіру (органикалык заттарда) деп те атайды.

Тірі организмдердегі тыныс алу процестері де тотығуға жатады. Тыныс алу
кезінде тірі организмнің органикалық заттарындағы көміртек пен сутек,
ауадағы оттекпен қосылып тотығады. Осымен қатар өсімдіктер денесінде

коректену — күн сәулесінің әсерімен көмір кышқыл газ бен судан өзіне
керекті заттарды синтездеу және судың құрамындағы оттекті, атмосфераға газ
күйінде қайырып шығару процесі жүреді. Өсімдіктер қоректену процесінде
бөліп шығаратын оттектің мөлшері тірі организмдер тыныс алу процесінде
сіңіретін оттектен 20 еседей артық.

Оттекті қолдану. Оттекті ауадан сұйық түрде алатын болғаннан бері оны
алысқа тасу арзандап, қолданатын жері көбейді. Оттектің өте бір көп
қолданатын жері металдарды автоген жолымен пісіріп – біріктіру, кесу, тесу,
мұны су астында да қолдануға болады.

Жаңғыш кеуек заттардың (ағаш ұнтағы, күйе, сабан, шөп т. б.) сұйық
оттекпен қоспасы қопарылғыш келеді. Оларды оксиликвит деп атап, тау тесу,
кен ою, жер қазу жұмыстарында кең қолданылады. Оттек өте биікке

көтерілгенде, су астына түскенде, медицинада, иіс тигенде қолданылады.
Химиялық өнеркәсіпте толып жатқан процестерде тотықтырғыш ретінде (мысалы,
күкірт, азот қышқылдарының өндірісі) қолданады. Металлургияда өте жоғары
температуралар алу үшін, металл корыту процесін тездету үшін пешке үрлейтін
ауаға оттекті араластырады (30% дейін).

Озон. Электр машинаның не индукция катушкасының жанында тұрғанда
шығатын иіс көпшілікке таныс. Ол ауадағы оттекке электр зарядтарының
әсерінен түзілген озонның иісі.

Озон (гректің иісті деген сөзінен) 1840 жылы ашылды. Газ күйінде
көгілдірлеу түсті, сұйық озон – қара көк, қатты озон – қара түсті. Озон
соққаннан, сіліккеннен копарылады, суда оттектен жақсырақ ериді (100:49).

Озонның молекулалык массасы 48, демек оның молекуласы оттектің үш
атомынан тұрады. Озонның молекуласы тең кабырғалы үшбұрыш сияқты екен, әр
қабырғасы 0,126 нм, табаны 0,226 нм. Ол молекулада екі ковалентті байланыс
бар, ұзындығы 0,126 нм арасындағы бұрыш 127°.

Озон алу үшін оттекке электрдің баяу разрядтарымен әсер етеді. Озон
алуға арналған аспапты озонатор деп атайды. Озонатордан шыққан оттекте
бірнеше процент озон болады.

3 АН° = 284 кДжмоль

Химиялық жағынан озон түрақсыз қосылыс, айрылуы екі сатыда өтеді, соның
біріншісінде оттек атомын бөліп шығаратын болуы керек:

1) 2 = 2+ 2O

2) 20 =

2 = 3

Озонның химиялық активтігі оттекке қарағанда әлдекайда жоғары. Кәдімгі
жағдайда оттек әсерінен тотықпайтын заттар озон әсерінен оңай тотығады.
Мысалы, күміс, сынап және т. б. активтігі нашар металдардыц озон әсерінен
тотығуы мүмкін:

Ag + = O +

Ag - Ag+

+ 2е +

Келтірілген теңдеуден тотығу – тотықсыздану реакциялары

кезінде озон молекуласының екі электронды қосып алып ионына және

оттек молекуласына айналатынын көреміз.

Сондықтан түрлі заттарда тотықтырғанда, озон үшінші оттек атомын ғана
тотықтырғанда, озон үшінші оттек атомымен ғана тотықтырып, оттек

молекуласы реакциядан бос шығады. Мысалы, калий иодиді ерітіндісіндегі
иодты тотықтыру:

2Kl +

Ауа.Жер шарын қоршаған атмосфераны құрайтын газдардың қоспасы. Ауаны
құрайтын тұрақты газдарға азот оттегі, инертті газдар, айнымалы газдарға су
буы, көміртегі (ІV) оксиді, кездейсоқ қоспаларға күкірт (ІV) оксиді,
аммияк, хлор, метан сияқты кез келген газдар жатады.

Ауадағы азоттың, оттегінің, инертті газдардың мөлшері әр уақытта
тұрақты болады. Көміртегі оксиді әр түрлі отындар жанғанда заттар
шірігенде, тыныс алу кезінде бөлініп ауаға қосылады. Су буы сулар
буланғанда түзіледі.

Кездейсоқ қоспалардан күкірт (ІІ) оксиді өнеркәсіпте күкірт бар
заттарды мысалы сульфидтерді өртегенде, аммияк белокты заттар шірігінде
т.с.с. түзіледі.

Қалыпты жағдайда І л. ауаның массасы 1,29 г. Бұдан, ауаның орташа
молекулалық массасы 22,4 л:1,29-29.

40 атм қысымда – 140° С – дан төмен ауа мөлдір сұйық күйге айналады.
Сұйық ауа – 192° С қайнайды, бұл кезде алдымен қайнау температурасы– 183° С
оттегі қалады. Осындай қайнау температураларының әр түрлілігін пайдаланып
сұйық ауадан азотты, аргонды, оттегін бөліп алады.

Сонымен ауа химия өнеркәсібінің шикізаттарының бірі.

Ауадағы оттегі жану, шіру, ашу тыныс алу процестерін қамтамасыз етеді.

2.2 Күкірт

Күкіртті адам өте ерте заманнан біледі. Өйткені күкірт табиғатта бос
күйінде кездеседі, әрі өзінің ашаң сары түсімен әрі отқа түссе күйіп, еткір
иіс беретіндігімен адамның назарын өзіне аударған.

Күкірт алхимиктердің теориялық түсініктерінде үлкен қызмет атқарған.
Араб алхимигі Джәбір-ибн-Хайанның (Гебер) айтуынша барлық металл күкірт пен
сынаптан тұрады. Ол екеуінің өз ара қатыстық мөлшерін өзгертсе, түрлі
металл шығады – мыс, алтын дегеніміз таза сынап, оған азғана мөлшерде өте
таза күкірт араласқан деп есептейтін болған.

Күкірттің өзі — алхимиктерше, жаратылыстағы негізгі бастаманың бірі,
ол жанғыштықтың бастауы деп есептелді.

Орта ғасырда өмір сүрген тұңғыш металлург Агрикола алхимиктер пікірінен
алыстай алмағанымен, күкіртке дұрыс сипаттама беріп, оны сульфидтерден
қалай алуға болатындығын (1550 ж.) жазып кеткен. Қүкірт затқа бөлінбейтін
жай зат екендігін 1770 ж. Лавуазье жазған.

Күкірт – әжептеуір тараған элементтің бірі, жер қыртысы салмағының
0,03% күкірт. Италияның Сицилия аралындағы бай күкірт қоры жер жүзіндегі
монополия болып есептеледі. Сицилияның патшасы 1838 ж. күкіртті Францияның
бір фирмасына беріп, ол фирма күкірттің тоннасының бағасын 46 сомнан (алтын
ақшамен) 109 сомға дейін көтерген.

1865 ж. Американың Луизиана штатында 100 - 200 м тереңдіктен мол күкірт
кені табылған. 1890 ж. Герман Фраштың ұсы-нысы бойынша күкірт өндірудің
жаңа әдісі дүниеге келді. Ол үшін күкірт жер астында қатты қыздырылған су
буымен балқиды екен де сонан соң сығылған ауамен ығыстырылып жер бетіне
шығарылатын болған. Бұдан ,кейін күкірт өндірісінде Италиядан Америка басым
болып кеткен.

Күкірттің тұрмыста өте үлкен мәні бар, ол белок, шаш, тырнак, тұяқ және
кейбір гормондардың, витаминдердің, т. б. организмде мәні бар заттардың
құрамына кіреді.

Қазіргі техника мен өнеркәсіптің күкіртсіз істейтіндері бірен – саран
болар. Ол ауыл шаруашылығының зиянкестеріне қарсы күресте, сіріңке жасауда,
медицинада қолданылады. Каучукты резинаға айналдыру үшін де күкірт керек.

Күкірттен оның толып жатқан туындыларын: күкіртті көміртек, сульфатты
целлюлоза, фармацевтикалық препараттар, күкірт қышқылын, оның тұздарын
алады.

Қазақстанда күкіртті металдар көп, солардан металл өндіргенде шығатын
күкіртті газ, күкірт қышқылын және күкірттің басқа да қосылыстарын алуға
қолданылады.

Жер қыртысындағы күкірттің жалпы мөлшері біраз (0,03%), әрі жиі
кездеседі. Жаратылыстағы күкірт бос күйінде және косылыс түрінде болады.

Бос күйіндегі күкірт біздің елде Еділ бойында, Өзбекстанда (Шорсу),
Түркменстанда (Қаракұм, Гаурдак), Қырғызстанда (Чанғыр таш). Кавказда
кездеседі; одан басқа АҚШ (Техас штаты, Луизиана), Италияда (Сицилия),
Жапонияда болады. Бос күйіндегі күкірт жер бетінде кейде 200 - 400 м
тереңдікте жатады.

Күкірттің косылыстары: а) сульфидтер – темір колчеданы , мыс
колчеданы , қорғасын жалтыры PbS, мыс жалтыры CS, мырыш алдамышы
ZnS; сульфаттар – гипс

CaS ауыр шпат Ba,S тенардит ,

мирабилит • 10О; т. б. осылармен қатар күкірт жануарлардың,
өсімдіктердің, организмінде болады.

2.2.1 Алыну жолдары.

Алдымен жаратылыста бос күйінде кездесетін күкіртті алу әдістерімен
танысалық.

1.Термиялық әдіс – бұл ертеден келе жатқан әдіс: күкіртті жағып, соның
қызуымен қасындағы күкірт кесектерін балкытады, коспа, 9 км. – топырак
калып қояды. Бұл шыккан күкіртті кесек күкірт дейді, таза болмайды. Оны
арнаулы пештерде айдап тазалайды.

2.Физика – термиялық әдіс. Біздің Отанымызда колданылатын әдіс. Мұнда
алдын ала байытылған кенді автоклав ішінде аса қыздырылған су буымен
кыздырады.

Бұл екі әдіс те жер бетіндегі күкіртті алуға арналған.

3. Жер қойнауында балқыту (Фраштың әдісі). АҚШ-та күкірт жер қойнауында
200 - 400 м тереңдікте кездесетіндіктен бұл әдіс сонда қолданылады.Бір –
біріне кигізілген үш кұбыр күкірт бар жерге енгізіледі. Сырткы және
ортадағы кұбырлардың арасымен, 170° дейін қыздырған су буын қысып айдайды,
ең ішкі кұбырмен қысылған ыстық ауа жіберіледі; сонда балқыған күкірт және
ортадағы құбырлардың арасымен жоғары, жер бетіне көтерілуге мәжбүр болады.
Оны калыптарға күяды, мұндай күкіртті жіліншік (черенковая) күкірт дейді.

Қосылыстар кұрамындағы күкіртті алу әдістері.

4.Термиялык айдау. Бұл әдіс Орал заводтарында қолданылады. Шахта пешін
600°-ка дейін кыздырып ішіне темір колчеданын салады; онда өтетін реакция
FeS2 = FeS + S нәтижесінде газдармен бірге ұшып шыккан күкіртті салкындатып
барып, ажыратып алады.

5.Күкірт диоксидін тотыксыздандыру. Түсті металлургияда сульфидтердегі
металды (мыс, мырыш, қорғасын т.б.) алғанда ондағы күкірт, күкірт диоксиді
түрінде, қалдық ретінде далаға зая жіберіліп келді. Міне, осы
күкірт диоксидін енді кызған көмірдің үстімен өткізіп тотыксыздандырып,
ішіндегі күкіртті алатын болды:

Реакцияны кажетті бағытта тездету үшін катализатор (боксит, т.б.)
араластырылады.

Күкірт өте маңызды зат, оны ауыл шаруашылык зиянкестерін қыруға,
бояу,шырпы, қопарылғыш заттар өндірісінде, пиротехникада, каучук
вулканизациясында, медицинада, кағаз өндірісінде қолданады. Кей елдерде
күкірт қышкылын өндіру үшін де жұмсайды.

2.2.2 Қасиеттері.

Күкірттің физикалық қасиеттері көбіне оның аллотропиясымен байланысты.
Аллотропияның екі түрі де – полиморфизм және полимерия – күкіртте бар.

Күкірттің полиморфизмі.Күкірт бірнеше түрлі (20 шакты) кристалды
пішіндер түзеді. Сонын, лаборатория жағдайында жиі кездесетін бір екі
түрімен танысайық.

Күкірт сары түсті, қатты крситалдық зат, тығыздығы 2,07; =
112,8°C; суда ерімейді, күкірт көміртекте, бензолда жақсы ериді. Осы
ерітіндідегі еріткішті буға айналдырса, еріген күкірт мөлдір, сары түсті,
ромбалык. жүйеге жататын октаэдр пішінді кристалдар түзеді. Мұны ромбалык
күкірт дейді. Сатудағы күкірт осыған жатады, бірақ кристалдары ұсак, сынық
болуы мүмкін.

Енді сол күкіртті балқытып, оны баяу салкындатып, шала қата бастаған
кезде төгіп тастасак, ыдысымыздың ішкі кабырғасына жабысып қаткан, толып
жатқан кошқыл сары түсті ине тәрізді кристалдар көреміз. Бұлар моноклиндік
жүйе пішіндегі кристалдар. Моноклиндік күкірттің меншікті салмағы 1,96
= 119,3°С. Бірақ күкірттің аллотропиялык бұл түрі 96°С жоғары жағдайда
ғана тұракты, одан төмен температурада ұзак шыдамай, біртіндеп ромбалық
күкіртке ауа бастайды. Бұл екі модификацияның бірінің – біріне ауу
температурасы 96°.

Күкірттің полимериясы. Полимерия молекуланьщ кұрамындағы атомдар санының
өзгеруі. Кәдімгі күкіртті баяу кыздырып, бақыласа біраз қызық

кұбылыстар көрінеді. Әуелі 112,8°-та балкып, сары түсті су сияқты
сылдыраған сұйықка айналады, одан әрі 160° шамасында түсі қошкыл тартып
күнгірттене бастайды, ал 250° манында койылып төнкергенде ыдыстан
төгілмейтін болады. Қыздыра берсек, 300°-тан аскан кезде сұйылып, бірак
түсі қоңыр қалпында қалады, 444,6°-та қайнайды. Салкындатқанда жанағы
кұбылыстар кері қайталайды.

Балқып кайнауға жақындаған күкірттің жіңішке етіп сорғалатып салқын
суға құйса, бұл резина тәрізді жұмсак, жіп тәрізді болып созылатын массаға
айналады. Күкірттің бұл модификациясын Пластикалық күкірт дейді.
Пластикалық күкірт те біраз уакыт өткен соң ромбалық күкіртке ауады.

Пластикалық күкіртті алу үшін кайнауға жакындаған күкіртті, демек
ішінде бен аралас күкіртті, суға кұйып жіберіп, қайтадан
болып полимерленуіне уақыт бермей катырады. Пластикалық күкіртті
бен қоспасы деп есептейді.

Күкірттің химиялық қасиеттері оның Менделеев кестесіндегі орнымен
аныкталады. Күкірттің алты валенттік электрондары () бар, бірақ осы VI
топтың бас элементі оттектен айырмашылығы мүның 3d орбиталі де валентті
бола алады.

Күкірттің, коваленттігінін максимумы – алты, ал тұракты күйі -
гибридті күйі. Электр терістігінін. мәні тек галогендер, оттек және азоттан
ғана кем. Күкірт металдармен және электртерістігі өзінікінен төмен
бейметалдармен әрекеттескенде тотыктырғыш:

ал электртерістігі өзінікінен жоғары бейметалдармен әрекеттескенде
тотыксыздандырғыш болады:

Сонымен қатар күкірт өзіндік тотығу – тотыксыздану реакциясына түсіп,
диспропорцияланады. Мысалы, күкірттің кайнап жатқан сілті әсерінен
диспропорциялануы:

Күкірттің, тотығу дәрежесі —2,0, +2, +4, +6 тен. Күкірт VIII А топтағы
(инертті газдар) элементтерден басқа элементтердің барлығымен қосылысады.

Күкірт галогендермен оңай реакцияласады. Аздап кыздырғанда сутекпен
және металдардың көпшілігімен әрекеттеседі. Бұл реакциялардың барлығы
экзотермиялык. Күкірт бейметалдардын біразымен әрекеттеседі, бірақ ол
реакциялар онша шабыт жүрмейді.

Тұз қышқылы күкіртке әсер етпейді, ал күкірт қышқылы 300 градустан
жоғары температурада тотыктырып, күкірт диоксидіне айналдырады.

2.2.3 Күкірттің оксидтері.

Күкірт (II) оксиді SO. Қыздырылған ұнтақ күміс арқылы тионил хлоридын
өткізгенде күкірт (II) оксиді түзіледі

2 Ag + SOC = SO + 2 AgCl

Жоғары температурада (300°С-тан жоғары) күкірт (II) оксиді ыдырап
күкірт пен күкірт (IV) оксидіне айналады:

2 SO = О + S

Күкірт оксиді қалыпты температурада түссіз газ,— 120°С сұйық күйге
айналады.

Қалыпты температурада оттегімен әрекеттеспейді, бірақ электр разряды
әсер еткенде тотығады:

2 SO + = 2 S

Күкірт (II) оксиді сульфоксил қышқылына () сәйкес келетін
оксид болғандықтан, оның сілтімен әрекеттесуінен ерітіндіде мөлдір
сульфоксилаттар түзіледі:

SO + 2 NaOH = S + (натрий сульфоксилаты)

Қазіргі кезде күкірт (II) оксидін алу үшін қымбат күмістің орнына
төменгі зарядты металдардың хлоридтерін пайдаланады, мысалы:

Соңғы кезде күкірт (II) оксидін күкіртті оттегі арқылы баяу тотықтыру
немесе күкірт пен күкірт оксиді қоспасына баяу электр разрядын жіберу
арқылы алады:

2 S + = 2 SO

S + S = 2 SO

Күкірт (IV) оксиді S Күкірт (IV) оксиді өнеркәсіпте ауыр
металдардың сульфидтерін өртеген кезде және сап күкіртті жаққанда түзіледі:

2 ZnS + 3 = 2 ZnO + 2 S

S + = S

Лабораторияда күкірт (IV) оксидін алу үшін сульфиттерге сұйытылған
қышқылмен әсер етеді немесе концентрлі күкірт қышқылын тотықсыздандырады:

S + S = + S+ S

S + 2S = 3 S + 2

Cu +2S = Cu S + S + 2

Күкірт (IV) оксидi, түссіз, өткір, тұншықтырғыш иісті, суда жақсы
еритін (I көлем суда 40 көлем ериді) газ күйдегі қышқылдық оксид.

Химиялық қасиеті жағынан күкірт (IV) оксиді әрі тотыксыздандырғыш, әрі
тотықтырғыш болады, өйткені ол күшті тотықсыздандырғыштар арқылы
тотықсызданады, ал күшті тотықтырғыштармен әрекеттесіп тотығады,

2CO + S =2C + S°

S + + S = C + + O

Күкірт (IV) оксиді өзшің тотығу-тотықсыздану қасиеттеріне сәйкес
диспропорцияланады:

S + 3 S + 8 NaOH = + 3 S+ 4O

Күкірт (IV) оксиді күкірт қышқылын өндіруге, жібекті, қағазды, сабынды
ағарту кезінде органикалык бояулардың түсін жою үшін, суытқыштарды,
жертелені, қамбаларды дезинфекциялау үшін қолданылады.

Күкірт (IV) оксиді суда еріп және онымен әрекеттесіп әлсіз, тұраксыз
екі негізді күкіртті қышқыл түзеді:

S + O

Күкіртті қышкыл екі негізді болгандықтан екі сатыда иондарға ыдырайды:

I саты

II саты

Тотығу – тотыксыздану қасиеттері жагынан күкіртті кышқыл күкірт (IV)
оксидіне ұқсас, өйткені бұл да күшті тотықсыздандырғыштармен тотықтырғыш,
ол күшті тотықтырғыштармен тотықсыздандырғыш ретінде әрекеттеседі, мысалы:

Күкіртті кышкыл екі негізді болғандықтан екі қатар тұздар түзеді, оның
орта тұздарын сульфиттер, ал кышкыл тұздарын гидросульфиттер деп атайды.

Сульфиттер (мысалы Na2S03) мен гидросульфиттердің (мысалы NaHSOj)
тотығу – тотықсыздану қасиеттері күкірт (IV) оксиді мен күкіртті қышқылға
ұқсас. Мысалы, сульфиттер ауада тотығып сульфатқа, ал сутегі арқылы
тотықсызданып сульфидке айналатынын мына реакциялардан көреміз:

Сульфиттер әлсіз қышқылдың тұздары болғандықтан гидролизденеді:

+

Натрийдің сульфиті мен гидросульфиті тотықсыздандырғыш ретінде,
кальцийдің гидросульфиті өндірісте целлюлоза өндіруге қолданылады.

Күкірт триоксиді өнеркәсіпте үлкен маңызы бар оксид. Алынуының химиялық
жағы мынадай:

Н°= - 96,2 кДжмоль

реакция 420° кызу және катализатор (Pt немесе ) қатысында жаксы
жүреді. Күкірт қышкылын контакт әдісімен алу осы реакцияға сүйенеді.

Күкірт триоксидінің кұрылымы әр түрлі болғандықтан оның бірнеше түрі
(модификация) болады. Күкірт триоксиді әуелі ақ түтін түрінде түзіледі
(), ол конденсацияланып, = 44,8°С сұйықтыққа айналады, ол сұйық
сақиналы молекулалардан тұрады. Сұйықтықты салқындатқанда мұз тәрізді
= 16,8°С түссіз массаға айналады. Бұл v - модификациясы,
құрылымы . Күкірт триоксидініқ ү - модификациясы 25 градустан жоғары
температурада тұрақты болады, одан төменгі температурада не жай сақтағанның
өзінде де біртіндеп екінші түріне ауады. Мұның кристалдары ақ түсті,
жібектің талшығындай, құрылымы ирек полимер — , 50°-та балқымастан
ұшып газға айналады. Екі түрі де гигроскопиялы. — түрі реакциялатқыш.

Күкірт триоксиді сумен қосылып бірнеше кристаллогидрат түзеді.

Күкірт триоксидінің кристаллогидраттары.

Формуласы Аты
Дикүртті қышқылы
Күкірт
Моногидрат
Дигидрат
тетрагидрат

Күкірт триоксидінін гидратациясы экзотермиялық процесс

Күкірт триоксиді судан басқа заттармен де қосыла реакцияласады:

а) магний сульфаты

ә) пероксомонокүкірт қышқылы (Каро қышқылы)

б) пероксодикүкірт қышқылы (Маршал қышқылы)

в) пероксотетракүкірт қышқылы

г) дикүкірт гептаоксиді

д) дикүкірт триоксиді

е) хлорсульфон қышқылы

2.3 Селен және оның қосылыстары.

Селенді 1817 ж. И. Я. Берцелиус пен Ган ашқан. Одан бұрын да ол ашылуға
мүмкін элемент еді, бірақ өзі әрі күкіртке, әрі теллурға өте ұқсас
болғандықтан ол көп уақыт жасырынбақ ойнап жүрді.

Селен грекше селене — ай, теллус — жер; селен теллурдың серігі
болғандықтан, оған Берцеллиус жердің серігінің атын қойыпты.

Селен жаратылыста көп емес, небәрі 6 • % қана. Көбінесе күкіртпен
бірге, онымен бір келкі қосылыстар құрамында кездеседі.

Селен – қатты, сұр түсті, металл сияқты жылтыраған зат. Екі түрлі
модификациясы (түрленуші) бар.

Селеннің бір қызық қасиеті жарықтың күшіне қарай оның электр
өткізгіштігі өзгереді. Сол себепті ол электротехникада пайдаланылады одан
автоматтандырылған сигнал беретін түрлі фотоэлементтер жасайды. Шыныға
0,25% селен араластырса, ол қызыл түсті болады, ал 0,6% қосса қара түске
айналады.

Одан басқа, селен таттанбайтын болат, мыс құймаларын жасау үшін
металлургияда қолданылады, каучукті резинаға айналдыру процесінде
катализатор ретінде де ұсталады т. с. с. Осының барлығына жүздеген тонна
селен керек, оны күкірт қышқылы өндірісінің қалдықтарынан алады. Совет
Одағында селен 1928 жылдан бастап өндірілетін болды. Селеннің өзі де,
қосылыстары да күшті у.

Россияда селенді әуелі селений деп (1822 ж.) атады, ал 1835 жылдан
кейін селен деп кеткен.

Селен жаратылыста әжептәуір көп болғанымен, қор болып жиналмай, аз
мөлшерде сульфидтерімен PbS, Cu2S, Ag,S т. б. қоспа түрінде кездеседі.
Сондықтан оны бытыраңкы элемент дейді. Селен PbSe, Ag2Se, Cu2Se түрінде
болады.Темір колчеданын өртегенде шыққан күкірт диоксидін шаңнан
тазалағанда, бұл қосылыстар сол шаң камераларында жиналады. Селенді
негізінде сол шаңнан алады; сонымен қатар қорғасын, мырыш кендерін

металға айналдырғандағы қалдықтардан және мысты электролиз аркылы алғандағы
электролиттің түбінде қалатын шламнан да алады.

Селен алу үшін жоғарыда айтылған өндіріс шаңдарын (не басқа қалдықты)
азот қышқылымен не бертолле тұзымен әрекеттеп ішіндегі селеннің қосылысын
селен қышқылына H2Se04 дейін тотыктырады. Селең қышқылы тұз қышқылы
катысында селенді қышқылға H2Se03 тотықсызданады. Селенді қышқылдың
ерітіндісін декантациялап құйып алып, суалтып, күкірт диоксидін жіберіп
элементтік селенге дейін тотықсыздандырады.

Селен күкіртке де, теллурға да ұқсайды. Селеннің де аллотропиялык
түрлері бар: кристалдык селен сұр түсті, металдық жалтырлығы бар, тығыздығы
4,8 морт омырылғыш зат. Мұның ерекше бір қасиеті жарық түссе
элeктpөткiзгiштiгi өте өсіп кетеді, сондықтан оны түрлі оптикалык.
құралдарда (фотометр), сигнал беруші аспаптарда, телевизорда т. б.
қолданады. Аморфты селен қызыл – қоңыр түсті ұнтак, тығыздығы 4,3.

Химиялық қасиеті жағынан күкіртке ұқсас, бірак селеннің электрон
тартқыштығы кем, жалпы алғанда активтігі нашар.

Селенсутек H2Se алынуы күкіртсутек сияқты; жаман иісті түссіз газ,
оттекпен тотығады ерітіндісінің қышқылдық қасиеті бар. Тұздағы селенидтер,
сульфидтер сияқты.

Селенді ауада немесе ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.