Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1-ТАРАУ. ЗАҢДЫ ТҰЛҒА ҰҒЫМЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Заңды тұлға ұғымы және түрлері
1.2 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
2-ТАРАУ. КӘСІПКЕРЛІКПЕН АЙНАЛЫСАТЫН ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛТАЙШЫЛАРЫ ... ... ... ...
2.1 Кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлғаларды құру, қайта құру және тарату
2.2 Заңды тұлғаның құрылтай құжаттары және құрылтайшылар
2.3 Құрылтайшылардың өздері құрған заңды тұлғалардың мүлкіне
құқықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен тығыз байланысты. Бұл еңбек заңды тұлғалардың құқықтық жағдайын (жалпы ережелерін) кешенді зерттеудің нәтижесі болып табылады.
Экономикалық және әлеуметтік өзара байланыстардың жалпы жүйесінде әрқайсысы өз функцияларын орындайтын жеке және мемлекеттік меншіктің үйлесуі мен өзара әрекеттесуімен бәсекелестік бастауларға негізделген әлеуметтік нарықтық экономиканы қалыптастыруға мемлекетіміздің ұстанған бағыты тиісті инфрақұрылымды және соның ішінде нарықтық құқықтық қатынастардың аса маңызды қатысушылары - заңды тұлғалардың мәнін түсінуге өркениетті ыңғайларды құру міндетін алға тартады. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдаған Жолдауларында: "Біз қазіргі кәсіпорындардың қалпына келтірілуін және шағын және орта бизнестен жаңа кәсіпорындардың құрылуын тоқтатып тұратын құрылымдық кедергілерді жойып, соңғы жеті жылда қалыптасқан нарықтық экономикамызға серпін беретін шараларды қабылдауымыз қажет. Бүл шаралар өсіп-есейіп, әрі қарай өркендей беруіміз үшін біздің экономикамызға ауадай қажет" деп атап өтті. Президенттің осы сөздері мемлекеттің "жаңа әлемдік экономикалық парадигмаға сай болу үшін жеке меншік секторы мен ұлттық капиталдың белсенділігіне көмектесуге, ынталандыруға жоне толықтыруға" міндеті туралы бүған дейін айтқан ойын растады.
Заңды тұлғаның құрылымының өзін, оның ұғымын, белгілерін, осы феноменнің даму тарихын, сол сияқты ұйымның жекелеген нысандарының құқықтық жағдайын зерделеуге, шын мәнінде, әрі ғылыми-теориялық, сол сияқты оқу-қолданбалы, кешенді әрі арнаулы кең көлемді еңбектер арналған. Қазақстанда бұл мәселелерге Басин Ю.Г., Грешников И.П., Диденко А.Г., Жакенов В.А., Жанайдаров И.У., Маметова Р.А., Мукашева К.В., Покровский Б.В., Сүлейменов М.К., Ташмұхамбетова Ш.Ж., Худяков А.И. жэне басқа авторлар өз еңбектерін арнаған.
1-Тарау. Заңды тұлға ұғымы, түрлері және құқық қабілеттілігі.
1.1. Заңды тұлға ұғымы және түрлері
АК-тің 33 бабының 1 тармағының 1 бөліміне сәйкес меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік жэне мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер жэне жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады.
Мұндай анықтама тым дәстүрлі болып табылады. Салыстыра кетейік: заңды тұлғалар деп оқшау мүлкі бар, өз атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарға ие бола алатын және міндеттер атқара алатын, сотта, төрелік сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйымдар танылады (ҚазКСР АК-тің 23 бабы). Тағы бір нұсқаны көрелік: заңды тұлға деп меншігінде, толық шаруашылық иелігінде немесе жедел басқаруында оқшау мүлкі бар, өзінің міндеттемесі бойынша осы мүлкімен жауап беретін және сотта, төрелік сотта өз атынан сөз сөйлейтін ұйым танылады. Заңды тұлғалар мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттерге ие бола алады (АЗН-нің 11 бабы, 1 тармағы).
Сонымен, жаңа Кодексте ұсынылған анықтама іс жүзінде 1963 жылғы АК-тің, сол сияқты 1991 жылғы Негіздерінің идеясы мен рухын сақтап қалды. Бұрынғыдай біз заңды тұлғаның өз атынан құқықтар мен міңдеттерге ие болу мүмкіндігі туралы, оның іс жүргізушілік құқық субъектілігі туралы сөз етілгенін көреміз. Сондай-ақ, Негіздермен қатар, анықтамаға заңды тұлғаның өз міндеттемелері бойынша оқшау мүлкімен жауаптылығы туралы ереже де "ауысты".
Аталмыш анықтама уақыт сынынан өтіп, қоғамдық шындықты көрсетеді деген қорытынды еріксіз туып отыр.
Біздің пікірімізше, көрсетілген анықтама тек қана белгілерден (сыртқы белгілерден) тұратындықтан және заңды тұлғаның мағынасының өзін, мәнін ашпайтындықтан ең сәтті болып табылмайды.
Азаматтық құқық оқу пәні ретінде, әдетте, оқу әдебиетінде айтарлықтай толық баяндалған оның келесі белгілерін ашып көрсетеді:
ұйымдық бірлікті;
мүліктік оқшаулануды;
дербес мүліктік (сондай-ақ "азаматтық-құқықтық" деген сөз
қолданылады) жауапкершілік;
• азаматтық айналымда өз атынан сөйлеу1
Заңды тұлғаның белгілері туралы сөз етіп, біз шын мәнінде, заңды анықтамаға жүгінетініміз, оларды содан шығаратынымыз анық. Мұндай жағдай негізделген болып танылуы екіталай, өйткені анықтама белгілерді емес, пәннің мән-мазмұнын ашуға тиіс. Анықтама - бұл белгілі және жете ұғынып болған терминдердің (сөздердің) көмегімен белгісіз терминнің (сөздің) мағынасын анықтау. Сондықтан заңды тұлға ұғымын құрастыру жөнінде айта отырып, осы мәселені шешуге жаңа ыңғайларды жасау қажет болып көрінеді.
Бұған соңғы жылдары жарық көрген бірқатар еңбектер арналған. Мәселен, заңды тұлға және оның белгілері ұғымы мәселесі бойынша қатаң ұстанымды И.П. Грешников білдірді. Ол кеңестік кезеңнен кейінгі республикалардың Азаматтық кодекстерінде заңды тұлғаның құқықтарымен ұйымдастырудың сипаттамалары мен пәндік белгілерінің тек жай ғана атап көрсетілуі орын алған деп атап өтеді. Мұндай белгілеуді анықтама деп есептеуге болмайды, өйткені анықтаманы тұжырымдаған заңгерлер тұлға ұғымына емес (және де оған зейін салмайды), олар үшін қазіргі шындыққа
жүгінеді3.
Белгілі дәрежеде бұл мәселелер оқу әдебиетінде де көрініс табады. Мәселен, В.С. Мартемьянованың редакциясымен "Шаруашылық құқық" атты оқулығында заңды тұлға мәнін кәсіпкер тұлғасы арқылы түсіндіру мүмкіндігі қарастырылады. "Кәсіпорындар және кәсіпкерлік қызмет туралы" Заңынан кез келген кәсіпорынның, жеке, сол сияқты мемлекеттік және муниципалды кәсіпорынның мәнін бүгінде осы тұлға білдіреді деген қорытынды шығаруға болады4. Е.А. Сухановтың редакциясымен "Азаматтық құқық" атты оқулығында "мақсатты мүлік" теориясы пайдасына дәлелдер келтіріледі5. Және де бұл ойды Е.А. Суханов бұған дейін де ұсынған болатын. Мәселен, өзінің "Система юридических лиц" атты еңбегінде ол кәсіпорынды белгілі бір ұйымның синонимі ретінде түсіну дұрыс емес екенін атап өтіп, назарды ұйымдық белгілерден мүліктік белгілерге кешіруді ұсынады. "Заңды түлға - белгілі бір күйіндегі ұйымдасқан ұжым ғана емес, бірінші кезекте оның құрылтайшыларымен (қатысушыларымен) дербес коммерциялық қызмет үшін бөлінген "тұлғаландырылған мүлік" болып көрінеді", - деп жазады ол6. Мемлекеттік меншіктің оның "жалпы халықтық" сипатын бір мезетте белсенді жариялау кезіндегі үстемдігі заманында астында белгілі бір негізі болған "еңбек үжымы" теориясы қазіргі уақытта өзін толығымен жоққа шығарды7. Сонымен қоса, Е.А. Суханов әділ жазып кеткендей, дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде бір тұлғаның, яғни бір қатысушыдан тұратын заңды тұлғалар компаниялардың таралуы заңды тұлғаның мәнін басқаша түсіндіретін өзге де теорияларға зейін салып қарауға мәжбүр етеді. Соңғы дәлелмен де, әсіресе біздің де ұлттық заңнамамызда бұған дейін және қазіргі уақытта да "бір тұлғаның компаниясы" көзделетін жәйтті есепке алсақ, келіспеске болмас.
Ю.Г. Басин заңды тұлға ең алдымен мүліктік азаматтық-құқықтық қатынастар үшін тәжірибелік мәнге ие екенін көрсетіп, сөйтіп тағы бір рет оның мүліктік оқшаулану секілді белгісінің ерекше маңыздылығын атап өтеді. "Заңды тұлғаның құрылтайшылары өзінің кәсіпкерлік қаупін өзі үшін жол беруге боларлық деп есептейтін қаржы көлемімен шектеу мүмкіндігіне ие"8.
"Мүліктік оқшаулану - заңды тұлғаның негізгі белгісі, одан оның дербес мүліктік жауапкершілігі келіп шығады" - Р.А. Маметованың пікірі осындай9 . Осыған ұқсас көзқарасты К.В. Мукашева білдіреді10.
Әрі келтірілген пікірлердің үзілді-кесілді екендігімен, біздің пікірімізше, әрқашан келісуге болмайды, дегенмен, заңды тұлға ұғымын құрастыру кезінде, бірінші кезекте, мүмкін, нақ мүліктік мәселелерге негізделу қажет екендігін атап кеткен жөн11. Алайда оны тек қана оқшау мүлік жиынтығы ретінде түсіну, сөзсіз, қажетті дәрежеде осы феноменнің мәнін бейнелей алмайды. Өйткені мүліктің оқшаулануы екі немесе бірнеше қатысушылар бірлескен қызмет туралы шарт негізінде шартқа қатысушы ортақ мүліктегі үлесін өзге де қатысушылардың келісімінсіз иелік етуге құқылы еместігіне қарамастан жаңа заңды тұлғаны құрусыз нақтылы мақсатқа жету үшін өздерінің мүлкін біріктірген кезде қарапайым серіктестікті құруда да орын алады. Сөйтіп, бұл мәселеде өзге де аспектілерді ескерген жөн.
Бұған дейін айтылғандай, азаматтық құқық заңды тұлғаның белгілерінің бірі ретінде ұйымдық бірлікті бөліп көрсетеді. Заңды тұлғаның мәнін ашудағы оның рөлі аса зор деп есептейміз. Осыған орай, біздің пікірімізше заңды тұлға өзінің ұйымдық жағынан пісіп - жетілуімен ерекшеленеді.
Бұл белгінің екі жақты мағынасы бар. Бір жағынан (сыртқы жағынан пісіп - жетілуі) - бұл заңды тұлғаның заңмен көзделген ұйымдық - құқықтық нысандарының бірінде құрылуы мен қызмет жасауы. Мәселен, АК-тің 34 бабы коммерциялық заңды тұлғалар тек мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам және өндірістік кооператив түрінде құрылуы мүмкін екендігін белгілейді. Коммерциялық емес заңды тұлғалар мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтынушылық кооператив, қоғамдық қор, діни бірлестік және заңнамалық актілермен көзделген өзге нысанында құрылады. Бұл дәлелді өзге ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған заңды тұлғаларды АК-пен көзделген ұйымдық - құқықтық нысандарға өзгертуді міндет еткен ҚР Жоғарғы Кеңесінің "Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексін күшіне енгізу туралы (Жалпы бөлім)" Қаулысының 4 тармағы айғақтайды.
Екінші жағынан (ішкі жағынан пісіп - жетілуі) - бұл, шын мәнінде, заңды тұлғаның өзінің міндеттері мен функцияларын орындауға қабілетті тұтастық ретінде айқын ішкі құрылымымен ерекшеленуінен, өзінің басқару органдарына ие болуынан және т.б. тұратын ұйымдық бірлік болып табылады. Егер заңды тұлғаның сыртқы пісіп-жетілуі заңнамамен белгіленсе, ішкісі - заңнамамен және құрылтай құжаттарымен белгіленеді.
Заңды тұлға ұғымы мен белгілерімен байланысты тағы бір жайтқа назар аударайық. Заңды тұлға оның мемлекеттік тіркелуге дейін құрылған деп есептеле алмайды. Құрылтай шартына қол қою және (немесе) жарғыны бекіту - бұл әлі заңды тұлғаны кұру емес, тек құрылтайшылардың ниеті ғана.
Ал мемлекеттік тіркелу фактісі - бұл оның "тууы" фактісі. Қаншалықты әдеттен тыс болғанымен, бірақ мемлекеттік билік органының актісі (Президент Жарлығы, Үкімет Қаулысы) негізінде заңды тұлғаның пайда болуы кезінде ол осы актінің күшіне енуі сәтінен емес, бұл ұйымның белгіленген тәртіптегі мемлекеттік тіркелу сәтінен құрылған болып есептеледі.
Осыған орай АК-тің 42 бабының 1 тармағының тұжырымы қарсылық туғызады: заңды тұлға әділет органдарында тіркелуге тиіс. Біздің пікірімізше, "тиіс" деген сөз міндеттің болуын ұйғарады. Іс жүзінде, тіркелу бойынша міндет әзірге құрылмаған "заңды тұлғаға" (немесе "заңды тұлғаға" қатысты) жүктеледі. АК-тің 42 бабының 1 және 3 тармақтарын бір тармаққа біріктіріп, келесі редакциясында баяндаған дұрыс: заңды тұлға оның мемлекеттік тіркелу сәтінен бастап құрылған деп есептеледі. Мемлекеттік тіркелу тәртібі заңнамамен айқындалады.
Сонымен, дәл мемлекеттік тіркелу фактісі және тек сол ғана заңды тұлғаның пайда болуы турасында сөз етуте негіз береді . Бұл ыңғай, біздің пікірімізше, занды тұлғалар және олармен айтарлықтай ұқсас азаматтық құқықтың өзге де феномендерімен, мысалы заңды тұлғаны ұйымдастырусыз толық серіктестік пен қарапайым серіктестік арасында, бір тұлғаның компаниясы және жеке кәсіпкер арасында анық шекара өткізуге мүмкіндік береді. 1994 жылғы Азаматтық кодекс алғаш рет ҚР заңнамасында заңды тұлғаларды екі топқа бөлді: коммерциялык және коммерциялық емес.
34 бапқа сәйкес өзінің қызметінің негізгі мақсаты ретінде кіріс табуды көздейтін ұйымдар (коммерциялық ұйымдар) жатқызылады. Коммерциялық емес ұйымдар мұндай мақсат ретінде кіріс табуға ие емес және алынған таза кірісті қатысушылар арасында үлестірмейді. Коммерциялық ұйымдар тізбесі
жабық болып табылады: олар тек мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам және өндірістік кооператив нысанында құрыла алмайды. Коммерциялық емес ұйымдар нысандары да АК-те аталған, бірақ олардың тізбесі ашық: олар заңнамалық актілермен көзделген өзге де нысандарда құрыла алады.
Ғылыми әдебиетте заңды тұлғаларды көрсетілген топтарға бөлуде өзгеше тұрғыдан қарауға талпыныстар жасалуда. Мәселен, И.П. Грешников коммерциялық және азаматтық ұйымдар арасындағы негізгі айырмашылық ұйымдық - құқықтық нысанынан емес және қызметінің көлемі мен сипатында емес, оның құрылтайшыларының ниеттерінен тұрады деп есептейді13.
Іс жүзінде бұл жіктелімге жаңа позиция тұрғысынан қараудағы өзінің талпынысы туралы мәлімдей отырып, автор оны негіздеп, заң шығарушыға белгілі ыңғайларды пайдаланады - кіріс табу және оны қайта үлестіру: шаруашылық серіктестіктер нысанындағы азаматтық бірлестіктерді құру үшін шынайы еркіндік беріп, ұйымдық - құқықтық нысанды ғана емес, негізінен қызмет түрі мен бағытын негізге ала отырып, салықтар бойынша жеңілдіктер беру қажет14.
Осы ретте автормен келісе отырып, біз сонда да азаматтық құқық проблемасын салық заңнамасы проблемасымен араластырудың негізі жоқ деп есептейміз. Азаматтық кұқық салық жеңілдіктері мәселелерін шеше алмайды, өйткені олар кұқықтың осы саласы пәнінен тыс тұрады. Сонымен қатар, автордың кейбір тұжырымдарының қисыны толық жүйелі емес болып көрінеді.
Мәселен, заңды тұлғаға оның қызметінің түрі мен бағытын негізге алып, салық жеңілдіктерін беруді ұсына отырып, ол егер, бірлестіктер, мекемелер, қорлар, ассоциациялар қандай да бір нысанда өздерінің мүшелері арасында пайда тауып, оны үлестірсе, онда олар коммерциялық құрылым болып танылуы керек деп атап өтеді. Және керісінше, егер серіктестіктер, өндірістік кооперативтер, мемлекеттік кәсіпорындар пайда табумен байланысты емес қызметті жүзеге асырса және тапқан кірісті қатысушылар мен құрылтайшылар арасында үлестірмейтін болса, онда мұндай ұйымдарды коммерциялық емес (азаматтық) ұйымдарға жатқызған жөн15.
Бұл тезис, біздің пікірімізше, бұған дейінгі пікірдің қисынына толық сәйкес келмейді. Мәселен, автор аталмыш ереже (ұйымдарды түрлерге бөлу -С.К.) ең алдымен қазіргі салық салу жүйесімен байланысты екендігін атап өтеді16. Алайда егер салықтар бойынша жеңілдіктер заңды тұлғаның кызметінің түрі мен бағытын есепке алуымен берілуге тиіс болса, онда заңды тұлғаларды қандай да бір түрге жатқызудың қажеті қандай?
Өзінің зерттеуінің нәтижесінде автор тым ортақ проблемаға негізінде заңды тұлғаларды коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлудің дәлелділігіне келуге тиіс еді деп көрінеді.
Өкінішке орай, қазақстандық ғалымдар заңды тұлғаларға арналған өз еңбектерінде, әдетте, мұндай бөлудің қажеттілігіне тым болмағанда қысқаша негіздеме келтірмей, оның маңыздылығына көрсетумен ғана шектеледі. Ал бұл мәселе шынында да өте қызықты болып табылады.
Біздің пікірімізше, ұйымдарды түрлерге бөлудің заңдық маңызы келесілермен негізделе алады:
1) АК-ке коммерциялық ұйымдар нысандарының ерекше тізбесін, ал коммерциялык, емес ұйымдарда - өзге де заңнамалық актілерге енгізудің туындаған тәжірибелік қажеттілігімен;
1) қайсыбір ұйымдар үшін әртүрлі салық режимін орнату қажеттілігімен;
3) заңды тұлғаның оның қатысушылары арасында таза кірісін үлестіру мүмкіндігі туралы мәселені айқын және бір мағыналы шешу қажеттілігімен.
Ю.Г. Басин "анықтап айырудың ең сенімді өлшемі пайданы қатысушылар арасында үлестіру мүмкіндігі болып табылады" деп атап өтеді. Оның пікірінше, егер заңды тұлға заңға немесе құрылтай құжаттарына орай қатысушылар арасында пайданы үлестіруге (дивиденттер төлеуге) құқылы болса, оңда ол дивиденттердің кезекті төлемдерінің төленетініне қарамастан коммерциялық ұйым болып танылуы тиіс. Егер де заңды тұлға заңнама немесе құрылтай құжаттарына орай дивиденттерді төлеуге құқылы болмаса, онда ол коммерциялық емес ұйым болып танылуы тиіс. Және оның бүкіл пайдасы, егер ондай пайда болса, жарғылық мақсаттарға жетуге бағытталуы тиіс.
Көрсетілген дәлелдер таласты болмауға тиіс деп ойлаймыз. Ең алдымен "заңға немесе құрылтай құжаттарына орай құқылы" деген айналымға назар аударған жөн. Одан Ю.Г. Басиннің ұйымның құрылтай құжаттарында қатысушылар арасыңда таза кірісті үлестіру мүмкіндігі туралы шарт болған негізде ғана оны коммерциялық деп тану мүмкіндігіне жол беретіні көрінеді. Алайда мүндай ыңғайда мекемені, егер оның құрылтай құжаттары таза кірісті қатысушылар арасында үлестіру мүмкіндігіне жол бергенде коммерциялық заңды тұлға деп тануға толық негіз бар. Іс жүзінде олай емес. Егер мекеменің құрылтай құжаттарында көрсетілген ескертпе орын алса, бұл оны коммерциялық ұйымға айналдырмайды, бірақ мұндай мекеменің мемлекеттік тіркеуге қабыл алмауға негіз болып табылады. Егер де қандай да бір себептермен осы секілді заңды тұлға тіркеуден өтіп қойған болса, бүл факт АК-тің 158 бабының 1 тармағына құрылтай құжаттарының немесе АК-тің 161 бабына сәйкес олардың тиісті бөлімдеріндегі құрылтай құжаттарын жарамсыз деп тану негіз болып табылады. Басқаша айтқанда, заңды тұлғаның құрылтай құжаттары заңнамалық актілерінің нормаларына қарағанда қатысушылар арасында таза кірісті үлестіру мүмкіндігі туралы мәселеге өзге ыңғайлардан тұра алмайды. Коммерциялық заңды тұлғалар шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив және мемлекеттік кәсіпорын нысанында құрыла алатыны белгілі. Егер алғашқы үш нысандарға қатысты таза кірісті үлестіру мүмкіндігі туралы мәселе туындамаса, мемлекеттік кәсіпорынның таза кірісін пайдалану егжей -тегжейін тиянақты қарастырылуға тиіс. Біздің пікірімізше, кірісті үлестіру мәселесінде екі жағдай түйінді болып табылады:
1) осы кірістердің меншік иесінің ауысу фактісі;
1) таза кірісті үлестіру туралы шешім қабылдау тәсілі.
Бірінші жағдайға орай мемлекеттік кәсіпорын өзіне тиесілі мүлікке
меншік құқығына ие емес екендігін атап кетейік. Құрылтайшылар табыс еткен (жалпы ереже бойынша) мүліктің, осы заңды тұлғалардың қызметінен алынған кірістің, сондай-ақ өзге де заңды тәсілмен басқа да мүліктің меншік иесі болып табылатын шаруашылық серіктестіктен, акционерлік қоғамнан және өндірістік кооперативтен оның айқын айырмашылығы осында. Сондықтан қатысушылар (акционерлер, мүшелер) арасында таза кірісті үлестіру осы кірістердің меншік иесінің өзгеруі болып табылады. Және осы тұрғыдан мысалы, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің алған таза кіріс бөлігінің оның бірден бір қатысушысы болып табылатын тұлғаға бағыт алуы да - үлестіру.
Заң тұрғысынан мемлекеттік кәсіпорындар кірісінің "тағдыры" мүлдем өзгеше. Бұл жерде тиісті бюджетке төленуі тиіс таза кірістің үлесі өзінің меншік иесін өзгертпейді. Бүл жағдайда әңгіме негізінен үлестіру туралы емес, осы үлесті кәсіпорыннан алып, тиісті бюджетке тапсыру туралы болуы
мүмкін. Осыны растау мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың 41 бабының 2 тармағында орын алған: қазыналы кәсіпорынның сметадан тыс алған кірістері тиісті бюджетке төленуге тиіс.
Екінші жағдайдың да маңызы зор. Шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам және өндірістік кооператив алған таза кіріс бөлігін үлестіру және үлестіру тәртібі туралы шешім қатысушылардың (акционерлердің, мүшелердің) жалпы жиналысымен, яғни осы заңды тұлғаның органымен қабылданады. Басқаша айтқанда, АК-тің 37 бабының 1 тармағына сәйкес бұл заңды тұлғаның шешімі болып табылады. Ал шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорын кірісінің үлесі өкілетті органның ҚР Қаржы министрлігімен (сол секілді жергілікті органмен) келісіліп жыл сайын белгіленген таза кірісті үлестіру нормативінде тіркеледі жэне тиісті бюджеттің кірісіне аударылады (Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың 27 бабының 2 тармағы). Қазыналы кәсіпорынның үлесін үлестіру тәртібі өкілетті органмен анықталады (Сол жарлықтың 38 бабының 3 тармағы).
Сонымен, шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам мен өндірістік кооператив - кірісті үлестіру туралы мәселені шешудегі белсенді тұлғалар. Ал мемлекеттік кәсіпорындар енжар болып келеді. Ол жалғыз өзі үшін қабылдаған шешімді орындайды. Сондықтан мұндай коммерциялық заңды тұлғалар унитарлы кәсіпорындар ретінде алынған пайданы қатысушылар арасында
үлестірмейтінін атап өткен В.В. Долинскаяның сөзінде жөн бар 17 .
Заң шығарушының да осы мәселеге деген ыңғайы қызықты көрінеді. Мәселен, АК-тің 34 бабының 1 тармағында коммерциялық емес заңды тұлғаларға қатысты екі белгі көрсетіледі: өзінің қызметінен кіріс табу мақсатының жоқтығы және алынған таза кірісті қатысушылар арасында үлестірмеу, ал коммерцялық заңды тұлғаларға қатысты бір ғана - кіріс табу
мақсаты.
Басқаша айтқанда, таза кірісті қатысушылар арасында үлестіруді, сол секілді оның үлестіру мүмкіндігін заң шығарушы коммерциялық заңды тұлғаның сөзсіз белгісі ретінде қарастырылмайды.
Нәтижесінде осы екі белгінің ешбірі абсолютті емес болып шығады. Мәселен, бір жағынан, коммерциялық заңды тұлғалар өзінің қызметінің негізгі мақсаты ретінде кіріс табуға ие емес, екінші жағынан –кәсіпкерлік қызметпен шұғылдана алады, өйткені бұл олардың жарғылық мақсаттарына сәйкес келеді. Яғни, кіріс табу - заңды тұлғалардың екеуінің де түрлеріне тән белгі.
Бір жағынан, коммерциялық емес ұйымдар алынған таза кірісті қатысушылар арасында үлестірмейді, ал екінші жағынан - мемлекеттік кәсіпорын да өзінің таза кірісін үлестірмейді. Сондықтан осы белгі де тек бір ғана заңды тұлғаға ғана тән емес.
Оның үстіне, біздің пікірімізше, таза кірісті үлестіру немесе үлестірмеу қайсыбір заңды тұлға түрінің белгісі болып табыла ма деген мәселенің қойылуының негізі жоқ, өйткені оның құрылтайшыларына тиісті салық жеңілдіктері бар коммерциялық емес ұйымдар түрінде коммерциялық қызметті жүзеге асырып, осы қызметтен алынған кірісті тұтынуға мүмкіндік береді.
Аталмыш тұжырымды ақылы жеке меншік мекеме мысалында көрелік. Ресми түрде, осы заңды тұлға мекеме нысанында тіркелуі үшін ол екі көрсетілген белгілерге ие болуы, яғни өзінің қызметінен кіріс табу мақсатының болмауы және алынған таза кірісті қатысушылар арасында үлестіру мүмкіндіктеріне ие болмауы қажет. Жоғарыда көрсеткеніміздей, бірінші белгінің ерекшелігі бар - коммерциялық емес ұйым үшін кәсіпкерлік қызметке, егер бұл оның жарғылық мақсаттарына сәйкес келсе жол беріледі. Сондықтан мұндай мекеме өзінің қызметінен кіріс алып, кейін
оны, мысалы, көрсетілетін қызмет сапасын жақсартуға бағыттауға құқылы.
Екінші белгімен күрделірек, бірақ мұнда да шешімнің жолы бар. Таза кіріс - бұл шығындарды шегеру мен бюджетпен және бюджеттен тыс қорлармен есептесуден кейін заңды тұлғаның қарауында қалатын кіріс екені белгілі. Жарғылық қызметті жүзеге асырумен байланысты шығындар неғүрлым көп болса, оның көлемі соғұрлым төмен екені түсінікті. Қазіргі заңнама бойынша еңбек ақы төлемі қандай да бір шектеулерсіз шығындар құрамына кіреді. Сондықтан, еңбек ақы төлемін ұлғайта отырып, заңды тұлғаның кіріс көлемін іс жүзінде күрт төмендетуге болады. Әрине, бұл нұсқа құрылтайшылар үшін прогрессивті кіріс салығын төлеумен қауіпті, бірақ қарастырып отырған жағдайда біз үшін маңызды ол емес. Басқасы маңызды. Өзінің еңбек ақысын ұлғайту жөнінде шешім қабылдай отырып, құрылтайшылар бір мезгілде осы мекеменің таза кірісті пайдалану проблемасын шешеді: оны үлестіру қажеттілігі жойылады - ол жоқ болады, өйткені ол тіпті салық заңнамасы түрғысынан "кіріске" айналып, тұтынуға бағытталған.
Осы орайда В.А. Рахмилович қызметтің негізгі мақсатын негізгі мақсаттан айыру айтарлықтай қиын болады, өйткені бұл жерде айналма жолдар мен сырт бейненің өзгеруі болуы мүмкін (бір мақсат әдейі басқасын жасыруы мүмкін), өлшем аса екі ұшты болып шығады деп әділ атап көрсетеді. Сөйтіп, заңды тұлғаларды азаматтық құқық субъектілері ретінде коммерциялық және коммерциялық емес деп анықтап бөлуді жүйелі жүргізу қолдан келмейді, Осыған ұқсас анықтап бөлу негізінен салық заңнамасының пәні болып табылады деп ойлау керек 18 .
Қарастырылып отырған заңды тұлғаларды бөлу жөнінде сөз ете отырып, Ю.Г. Басин ресейлік заңнамадан гөрі, қазақстандық заңнама мұндай анықтап бөлуді жүйелі жүргізеді. Шынында да, мысалы РФ АК- тің 116 бабы
коммерциялық емес ұйымдарға жататын тұтынушылық кооператив мүшелері арасында үлестіру мүмкіндігін белгілейді.
Бұл проблемаға В.А. Рахмилович назар аударады: заңды тұлғаларды Азаматтық кодексте белгіленген белгілер бойынша коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлу Кодекстің өзінде тыңғылықты емес, жүйелі жүргізілмейді және тым шартты болып келеді. Тәжірибе жүзінде бірқатар жағдайларда шаруашылық серіктестіктер, атап айтқанда акционерлік қоғамдар нысанында пайда табу негізгі, басты мақсат болып табылмайтын және бар болған ол пайданы өздерінің қатысушылары (акционерлері) арасында бөліске салмайтын ұйымдар құрылып, қызмет жасайды19.
Сонымен бірге АК-тің 34 бабының 3 тармағы, акционерлік қоғамдар туралы Заңның 3 бабының 5 тармағы, коммерциялық емес ұйымдар туралы Заңның 6, 16 баптары акционерлік қоғамдардың ұйымдық - құқықтық нысанындағы коммерциялық ұйымдардың құрылуына жол береді. 1997 ж. 5 наурыздағы ҚР-ның "Құнды қағаздар туралы" Заңының 37 бабының 1 тармағына сәйкес қор биржасы акционерлік қоғам нысанында құрылатын коммерциялық емес ұйым болып табылады. Сондықтан біздің ортақ ережеден шығу заңнамамызға таныс екендігін мойындаған жөн.
Өткізілген талдау көрсетілген белгілер әрдайым бірге орын алмайтындығын көрсетеді. "Ортақтық жоқ жерде, жалпы ғылыми ғымдар толығымен жойылып, тек жекелер болуы мүмкін". Бірақ ғылымдағы салыстырмалылық, шарттылық - бір нәрсе, ал заңда мүлдем басқа нәрсе. Сондықтан, біздің түсінігімізше, жалпы заңды тұлғаларды олардың заңнамалық тұрғыда коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлу идеясын сынай бағалаудың мәні бар секілді.
1.2. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігіне жалпы ыңғайлар ҚР АК-тің 35 бабында бекітілген.
Азаматтық құқық қабілеттілігі — азаматтық құқықтағы дәстүрлі ұғым. Ол бойынша тұлғаның азаматтық құқықтарға ие болып, міндеттер орындау қабілеттілігі деп түсіндіріледі. Бірақ жеке тұлғаларға қарағанда, ұйымдар жөнінде айтқанда заң қандай да бір "іс әрекетке қабілеттілікті" сөз етпейді. Бұл "іс әрекетке қабілетті", яғни өздерінің іс әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болып, жүзеге асыруға, өздері үшін азаматтық міндеттер тудырып, оларды мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап орындауға қабілетті болып заңды тұлғалардың өздерінің мәнісімен туындаған. Сондықтан АК-тің 35 бабы тұрғысынан "құқық қабілеттілігіне" кеңейтілген түрде түсінік берілуге тиіс, ейткені оның мазмұнына іс-әрекетке қабілеттіліктің барлық элементтері де кіреді20.
Әдебиетте ұйымның кұқық қабілеттілігін олардың құқықтык субъектілігі деп атайды. Ұйымның кұқық қабілеттілігінің тоқтатылуы онын жойылуының аяқталуы сәтімен, яғни ол туралы заңды тұлғалардың мемлекеттік регистріне жазбаның енгізілу сәтімен байланысты.
Заңды тұлғалардың жалпы (әмбебап) және жарым-жартылай (арнаулы, мақсатты) құқық қабілеттілігін бөліп көрсетуге болады. Мұндай бөлудің мағынасы келесіде: әмбебап кұқық қабілеттілігіне ие болып, ұйым кез келген, заңнамалық актілермен тыйым салынбаған қызмет түрлерімен айналысуға құқылы. Мұндай құқыққа (демек, әмбебап кұқық қабілеттілігіне де) мемлекеттік кәсіпорындардан басқа барлық коммерциялық ұйымдар ие.
Осыған байланысты Е.А. Сухановтың пайымдаулары біршама қарама-қайшылы болып көрінеді. Мәселен, бір жағынан, ол заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі шектеулі (мақсатты) болып ұйғарылады деп жазса, екінші жағынан жаңа АК азаматтық заңнаманың жалпы қазіргі даму тенденцияларына негізделіп, дерлік барлық коммерциялық ұйымдар артынан жалпы құқық қабілеттілігін бекітті деп атап өтеді 21
Р.А. Маметованың келесі сөздері де күтпеген болып көрінеді: "Ортақ құқық субъектілігі бар азаматтарға қарағанда заңды тұлғалар арнайы құқық субъектілігіне ие", "сондықтан кез келген заңды тұлғалардың құқық, қабілеттілігі арнаулы сипатқа ие болады". Алайда, әрі қарай ол коммерциялық емес ұйымдардың кұқық субъектілігі жөнінде жеке ой жүгіртіп, "олардың кұқық қабілеттілігін арнаулы деп бір мағыналы сипаттаған жөн" деп атап өтеді22.
Р.А. Маметованың соңғы қорытындысы алғашқы екеуімен белігілі бір қайшылыққа келетіні анық. Автор барлық ұйымдарда арнаулы құқық қабілеттілігінің болуын екі мәрте атап өткенімен де, бұл ойға соңына дейін беріліп, артынан өзінің пікірлерінің дұрыстығына күмән калдырды!
АК-тің 35 бабының 1 тармағы жекелеген қызмет түрлерімен шұғылдануға шектеу мүмкіндігіне заңнама актілерімен, сол сияқты құрылтай құжаттарымен жол беретініне назар аударған жөн. Соңғысы заңды тұлғаның қатысушыларының өзі оны жоғарғы органмен тиісті шешім қабылдау арқылы (сонымен бІрге кұру кезінде, сол сияқты қызмет барысында - құрылтай кұжаттарына өзгертулер енгізумен) әмбебап кұқык қабілеттілігін арнау етіп өзгертуі мүмкін. К.В. Мукашева атап өткендей "мұндай шектеулер не аталмыш заңды тұлға үшін рұқсат етілетін қызметі түрлерінің жеткілікті тізімін белгілеу жолымен, не оның қандай да бір түрлерін жүзеге асыруға тыйым салуды белгілеу жолымен белгіленуі мүмкін".
АК-тің 35 бабы 1 тармағының 1 бөліміне мәндес коммерциялық емес ұйымдар, мемлекеттік кәсіпорындар арнаулы құқық субъектілігіне ие, яғни тек олардың жарғыларымен (ережелерімен) тура көзделген қызмет түрлерін ғана жүзеге асыруға құқығы бар. Сонымен бірге, Кодекс осы заңды тұлғалардың құрылтай құжаттарында олардың қызметінің пәні мен мақсаттарын көрсетуді талап етеді (41 б. 3 т. 1 б.).
Сонымен бірге, жекелеген заңнамалық актілермен жекелеген қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін арнайы құрылған (құрылады) коммерциялық, сол сияқты коммерциялық емес заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігін шектеу белгіленуі мүмкін. Әңгіме банктер, сақтандыру ұйымдары, биржалар, күзет ұйымдары және т.б. секілді заңды тұлғалар жөнінде болып отыр. Мысалы, 2000 жылғы 18 желтоқсандағы ҚР-ның "Сақтандыру қызметі туралы" Заңының 11 бабының 3 тармағына сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына осы баптың 1 және 2 тармақтарымен қарастырылмаған кәсіпкерлік қызмет ретінде мәмілелерді жүзеге асыруға және операциялар жүргізуге тыйым салынады.
Және ең соңында, кейбір қызмет түрлері лицензиялануға жататыны белгілі. Заңды тұлғалар оларды тек тиісті лицензия болғанда ғана жүзеге асыруға құқылы. Лицензияланатын қызмет түрлерінің тізбесі лицензиялау туралы заңнамамен белгіленеді және айтарлықтай көлемді болып табылады (қар.: 1995 жылғы 17 сәуірдегі ҚР-ның "Лицензиялау туралы" Заңы (кейінгі өзг. мен тол.).
Кодекс 35 баптың 2 тармағында ұйымның лицензияланатын қызмет саласындағы құқық қабілеттілігі мұндай лицензияны алғаннан кейін пайда болып, оның алынуы, жарамдық мерзімі өткен немесе белгіленген тәртіпте жарамсыз деп танылған сәтте тоқтатылады.
1963 жылғы Кодекске сәйкес заңды тұлға оның қызметінің белгіленген мақсаттарына сәйкес азаматтық кұқық қабілеттілігіне ие болған фактіге назар аудару қажет деп есептейміз. Бұл ұйымдардың жарғыда (ережеде) белгіленген өздерінің қызмет мақсаттарына жауап беретін кұқықтар мен міндеттерге ие бола алатынын білдірді. Заңды тұлғалардың арнаулы кұқық қабілеттілігі принципінің бұзылуымен жасаған мәмілелер ҚазКСР АК-тің 48 бабы бойынша жарамсыз болып танылды.
Қазақстандық азаматтық құқық жөніндегі әдебиетте коммерциялық заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігінің кеңеюін көбінесе 1994 жылғы АК-тің қабылдануымен байланыстырады24. Бірақ бұл теріс кетушілік болар. 1992 жылғы 4 шілдедегі ҚР-ның "Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы" Заңының өзі ұйымның құқық қабілеттілігі тұрғысынан жаңа ережені бекітті: жеке кәсіпкер шаруашылық қызметтің кез келген түрлерін, егер олар Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерімен тыйым салынбаса, олардың кұрылтай немесе тіркеу кұжаттарымен көзделген бе, жоқ па, соған қарамастан жүзеге асыра алады (аталған Заңның 13 б. 1 т.).
Оның үстіне, нақ АК-тің (Жалпы бөлім) қабыддануымен коммерциялық ұйымдардың кұқық қабілеттілігін анықтаумен заңдық проблемалар пайда болды, өйткені жарияланған ресми баспасөзде АК-тің мәтінінде қателіктер жіберілген. Бұл жерде әңгіме Кодекстің 41 бабы 3 тармағының 2 бөлімі туралы болып отыр. Осы норманың толық мәтінін жарияланған түрінде келтірейік шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативтің кұрылтай құжаттарында олардың қызметінің пәні мен мақсаты көзделуге тиіс. Бұл бізге өз уақытында оның (норманың) іс жүзінде заңды тұлғаның арнаулы құқық субъектілігіне оралуы жөніңде сөз етеді деп айтуға негіз берді.
Бірақ шын мәніне келгенде, жоғарыда айтылғандай, Кодекстің
мәтінін теру (жариялау) кезінде жіберілген қарапайым қателік туралы сөз болған еді. Кейінірек сенімді дерек көзі хабарлағандай, Қазақстан Республикасы Президенті қол қойған Жоғарғы Кеңес қабылдаған мәтінінде "тиіс" деген сөз жоқ, бірақ "алады" ("көзделе алады") деген сөз бар.
Соған қарамастан, тек 1998 жылғы 2 наурыздағы Заңымен бұл норма өзгертілген болатын және қазір ол нақ Кодексті жасаушылар жоспарлаған түрінде көрініс берген.
1998 жылғы 16 желтоқсандағы Заңымен бапқа 3 тармақ енгізілген, оған сәйкес коммерциялық емес ұйым болып табылатын және тек мемлекеттік бюджет (мемлекеттік мекеме) есебінен қаржыландыратын заңды тұлғаның құқық субъектілігі осы Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актілерімен анықталады.
Бұл жаңалық қызық оқиғаны тудырды. Іс жүзіңде, көрсетілген норма (Кодекстің 34 бабының 31 тармақтары секілді) анықтама болып табылады мемлекеттік мекеме деп тек мемлекетгік бюджет есебінен қаржыландыратын коммерциялық емес заңды тұлға танылады. Сонымен бірге, ақылы қызмет көрсету құқығы берілген мемлекеттік органдар тізбесі бар. Әңгіме Ауыл шаруашылық министрлігінің Өсімдіктерді қорғау жэне карантин департаменті мен Ауыл шаруашылық министрлігінің аумақтық басқармалары, Әділет министрлігінінің тіркеу комитеті мен осы министрліктің аумақтық органдары, Жер ресурстарын басқару жөніңдегі Агенттігі, Әділет министрлігінің аумақтық органдары (мемлекеттік нотариалдық кеңселер) жөнінде болып отыр. Осы құқық ҚР Өлттық Банкіне берілген.
Сондықтан, Кодекстің 35 бабының 3 тармағының құрастыруы ең сыни тұрғыдан бағалауды қажет етеді деп ойлаймыз.
Мемлекеттік мекемелердің құқық қабілеттілігімен байланысты тағы да бір ерекшелік - олардың мәміле жасау тәртібіне ерекше талаптар. 1998 жылғы 25 желтоқсандағы № 1336 ҚР Үкіметінің "Мемлекеттік мекемелердің кредиторлык берешектің өсімін алдын алу жөніндегі шаралар туралы" Қаулысына сэйкес 1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап соңғылары бюджет ақшасы есебінен жасалатын барлық азаматтық-құқықтық мәмілелер қазынашылықтың аумақтық органдарында тіркеуден өтеді және олардың тиісті тіркеуден өткеннен кейін ғана жасалған болып есептеледі. 1999 жылғы 5 маусымдағы № 703 Үкіметтің Қаулысымен мұндай мәмілелерді тіркеудің тиісті Ережелері бекітілді.
Қазақстандық ғылыми әдебиетте осы орайда әртүрлі тұжырымдар
айтылды. Мәселен, А.Т. Жүсіпов АК-тің 44 бабының 1 тармағына енгізілген
өзгертулер мен толықтыруларды, сондай-ақ ҚР Үкіметінің аталған Қаулысын
талдай отырып, бұл актілер "мемлекеттік мекеменің заңды тұлға ретіндегі
құкық қабілеттілігін елеулі шектейді" деп атап өтеді. Бұл азаматтық құқық
субъектісі ретіндегі мемлекеттік мекеменің оның құрылтайшысы - мемлекеттен
жеткіліксіз жекеленуінен көрініс беріп, азаматтық айналымда дербес әрекет
жасауға іс жүзінде мүмкіндік бермейді, өйткені тауар-ақша айналымында
қатысу. Мәмілелерді олардың тіркелуінен кейін жарамсыз деп танитын
мемлекеттің қатаң бақылауында жүреді, ең соңында мәміленің қазынашылық
органдарында тіркелмегені жағдайынд а азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің алынып тасталуынан көрініс береді". Өзінің талдауының нәтижесінде автор "азаматтық-құқықтық қатынастардағы мемлекеттік мекемелердің құқық субъектілігін анықтау қажеттілігі жөнінде" қорытындыға келеді. Мемлекеттік мекемелердің артынан белгіленген құқықтардың кеңінен шектелгендігі, қатаң жэне дерлік тегіс қамтитын бақылауы кезінде мемлекеттік мекемелерді дербес құқық субъектілігімен үлестірмеген дұрыс болар, ал азаматтық-құқыктық қатынастарды ол өкілетті мемлекеттік орган беретін сенім хат негізінде жүзеге асыратын еді. Бұл азаматтық құқықтың өзге
субъектілерінің мемлекеттік мекеменің шын мәніндегі құқық субъектілігі турасында теріс бағытқа кетпеуге мүмкіндік берер еді".
"Мемлекеттік тіркеу мемлекеттік органдар мен олардың мекемелерінің құқық қабілеттілігін елеулі шектейтіндігін" атап көрсеткен И.С. Михалкин тілектес пікір айтуда. Осыған орай мемлекеттік мекемелердің қатысуымен азаматтық-құқықтық келісім-шарттарды мемлекеттік тіркеу онсыз да оңай емес, көп жағдайда, мемлекеттің экономикалық айналымның қатысушыларымен қарым-қатынастарын қиындататынын атап кетуге болады".
Ал осы мәселе жөнінде А.Г. Диденконың пікірі мынадай: "ҚР Конституциясы заңда мемлекеттік мекемелердің ақшасын пайдаланудағы шектеулерді анықтауға, сол секілді мемлекеттік мекемелер жасасқан мәмілелердің тіркелуін қарастыруға мүмкіндік береді. Бұл ҚР АК-тің 204 бабының мазмұнынан келіп шығады. Оған сәйкес меншік иесі мекеменің заңдық тағдырын және оның қызметінің мазмұнын анықтайды, яғни меншік иесі өзінің мекемелері жасасатын мәмілелер көлемін шектей алады, жасалатын мәмілелер үстінен бақылау орната алады". "Мемлекеттік мекемелердің жауапкершілігін бекітілген смета көлемімен шектеу мүмкіндігі мәселесіне келгенде, - деп әрі қарай атап өтеді А.Г. Диденко, -бұл шектеу мемлекеттік және жеке меншікті тең қорғау жөніндегі ҚР Конституциясының 6 бабының ережесіне қайшы келеді деп есептейміз біз. ҚР АК-тің 9 бабының 4 тармағы заңнамалық актілермен шығындарды толық өтеудің жалпы принципінен ерекшеліктерді белгілеуді мүмкін деп тапқанымен, осы тәрізді ерекшелік меншіктің мемлекеттік әрі жеке нысандарының субъектілеріне жатқызылуы тиіс".
1999 жылғы 4 қарашадағы ҚР-ның "Қазақстан Республикасының қазыналық кәсіпорындардың қызметі мәселелері бойынша кейбір заңнамалық актілерге өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңының қабылдануына орай қазыналық кәсіпорындардың кұқық субъектілігіне қатысты осыған ұқсас жағдай қалыптасқан. Мәселен, 44 баптың бірінші тармағы келесі мазмұндағы сегізінші бөліммен толықтырылған: "Қазыналық кәсіпорындардың мемлекеттік тапсырысты орындау шеңберінде қазыналық кәсіпорындар мен мемлекетгік мекемелер жасасатын азаматтық-құқықтық мәмілелер Қазақстан Республикасы Үкіметі айқындайтын тәртіпте тіркелуге тиіс".
Мұндай тіркеудің тәртібі 2000 жылғы 11 мамырдағы №702 Кеңес
Үкіметінің "Мемлекеттік тапсырысты орындау шеңберінде қазыналық
кәсіпорындар жасайтын азаматтық-құқықтық мәмлелерді тіркеу
Ережелерін бекіту туралы Қаулысымен белгіленген. Мемлекеттік
тапсырысты орындаумен байланысты қазыналық кәсіпорындар
жасайтын азаматтық-кұқықтык мәмілелер олардың ҚР Қаржы министірлігінің Қазыналық комитетінің аумақтық органында тіркеуден өткеннен кейін жасалған больп саналатыны солармен анықталған.
Сонымен қатар, ҚР-ның әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы Кодексінің 204 бабына сәйкес азаматтық-құқықтық мәмлелерді заңнамамен белгіленген тіркеусіз және (немесе) жедел басқару (қазыналық кәсіпорын) құқығындағы мемлекеттік мекеменің немесе мемлекеттік кәсіпорынның мідеттемелері бойынша ҚР Үкіметінің немесе тиісті жергілікті атқару органының жауапкершілігіне әкелген өкілетті органмен бекітілген сметалар сомасынан тыс мемлекеттік бюджет есебінен қаржы міндеттемелерін қабылдау бойынша жедел басқару (қазыналық кәсіпорын) құқығындағы мемлекеттік мекеменің немесе мемлекеттік кәсіпорынның лауазымды адамдарының заңсыз эрекеттері 20-дан 50-ге дейінгі айлық есептік көрсеткіш айыппұлына әкеледі. Әкімшілік жаза қолданғаннан кейін бір жыл ішінде қайтадан жасалған әрекеттер 50-ден 100-ге дейінгі айлық есептік көрсеткіш айыппұлына әкеп соғады.
2-ТАРАУ. КӘСІПКЕРЛІКПЕН АЙНАЛЫСАТЫН ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛТАЙШЫЛАРЫ.
2.1. Кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлғаларды кұру, қайта
құру жэне тарату.
Азаматтық кодекске заңды тұлғаларды құру жөнінде жалпы ережелер енгізген, сол арқылы оның түрлерінің жекелеген нормалары нақтыланады. Кодексте заңды тұлғаның құрылтайшысы хақында арнайы бап енгізілген. Азаматтық кодекстің 40-бабына сәйкес заңды тұлғаны бір немесе бірнеше құрылтайшы құруы мүмкін. Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару кұқығымен иеленетін заңды тұлғалар меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген органның келісімен басқа заңды тұлғалардың құрылтайшылары бола алады.
Азаматтық кодекс құрылтай құжаттарының түрін және міндетті реквизиттері мен басқа да оған қойылатын талаптарды айқындайды.
Азаматтық кодекстің 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметін жарғысы не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады. Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғаның басқа құрылтай құжаттары болуы мүмкін.
Бір адаммен құрылған коммерциялық ұйым тек жарғы негізінде ғана жұмыс істей алады. Азаматтық кодекстің 41-бабының 3-тармағына сэйкес шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативтің кұрылтай құжаттарында олардың қызметінің мәні мен мақсаттары белгіленуге тиіс.
Құрылтай құжаттарының қатарына құрылтай шарты енгізген жағдайда Азаматтық кодекстің 41-бабындағы талаптар ескерілуі керек, сонымен бірге онда көрсетілген ережелермен шектеліп қалмайтындығы ескерілген.
Заңды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар аталған баптың 5-тармағында қамтылған. Жарғы міндетті шартының тізбесінде бірқатар шарттар қамтылған, атап айтқанда, ол жұмыс тәртібі туралы, әкімшілік пен еңбек ұжымы арасындағы қарама-қайшылық туындаған жағдайда:
Егер құрылтайшының ішкі қатынастарына қатысты болса, құрылтайшы шарты
Егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның үшінші тұлғалармен қатынастарында маңызы болса, жарғының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1-ТАРАУ. ЗАҢДЫ ТҰЛҒА ҰҒЫМЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Заңды тұлға ұғымы және түрлері
1.2 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
2-ТАРАУ. КӘСІПКЕРЛІКПЕН АЙНАЛЫСАТЫН ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛТАЙШЫЛАРЫ ... ... ... ...
2.1 Кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлғаларды құру, қайта құру және тарату
2.2 Заңды тұлғаның құрылтай құжаттары және құрылтайшылар
2.3 Құрылтайшылардың өздері құрған заңды тұлғалардың мүлкіне
құқықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен тығыз байланысты. Бұл еңбек заңды тұлғалардың құқықтық жағдайын (жалпы ережелерін) кешенді зерттеудің нәтижесі болып табылады.
Экономикалық және әлеуметтік өзара байланыстардың жалпы жүйесінде әрқайсысы өз функцияларын орындайтын жеке және мемлекеттік меншіктің үйлесуі мен өзара әрекеттесуімен бәсекелестік бастауларға негізделген әлеуметтік нарықтық экономиканы қалыптастыруға мемлекетіміздің ұстанған бағыты тиісті инфрақұрылымды және соның ішінде нарықтық құқықтық қатынастардың аса маңызды қатысушылары - заңды тұлғалардың мәнін түсінуге өркениетті ыңғайларды құру міндетін алға тартады. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдаған Жолдауларында: "Біз қазіргі кәсіпорындардың қалпына келтірілуін және шағын және орта бизнестен жаңа кәсіпорындардың құрылуын тоқтатып тұратын құрылымдық кедергілерді жойып, соңғы жеті жылда қалыптасқан нарықтық экономикамызға серпін беретін шараларды қабылдауымыз қажет. Бүл шаралар өсіп-есейіп, әрі қарай өркендей беруіміз үшін біздің экономикамызға ауадай қажет" деп атап өтті. Президенттің осы сөздері мемлекеттің "жаңа әлемдік экономикалық парадигмаға сай болу үшін жеке меншік секторы мен ұлттық капиталдың белсенділігіне көмектесуге, ынталандыруға жоне толықтыруға" міндеті туралы бүған дейін айтқан ойын растады.
Заңды тұлғаның құрылымының өзін, оның ұғымын, белгілерін, осы феноменнің даму тарихын, сол сияқты ұйымның жекелеген нысандарының құқықтық жағдайын зерделеуге, шын мәнінде, әрі ғылыми-теориялық, сол сияқты оқу-қолданбалы, кешенді әрі арнаулы кең көлемді еңбектер арналған. Қазақстанда бұл мәселелерге Басин Ю.Г., Грешников И.П., Диденко А.Г., Жакенов В.А., Жанайдаров И.У., Маметова Р.А., Мукашева К.В., Покровский Б.В., Сүлейменов М.К., Ташмұхамбетова Ш.Ж., Худяков А.И. жэне басқа авторлар өз еңбектерін арнаған.
1-Тарау. Заңды тұлға ұғымы, түрлері және құқық қабілеттілігі.
1.1. Заңды тұлға ұғымы және түрлері
АК-тің 33 бабының 1 тармағының 1 бөліміне сәйкес меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік жэне мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер жэне жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады.
Мұндай анықтама тым дәстүрлі болып табылады. Салыстыра кетейік: заңды тұлғалар деп оқшау мүлкі бар, өз атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарға ие бола алатын және міндеттер атқара алатын, сотта, төрелік сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйымдар танылады (ҚазКСР АК-тің 23 бабы). Тағы бір нұсқаны көрелік: заңды тұлға деп меншігінде, толық шаруашылық иелігінде немесе жедел басқаруында оқшау мүлкі бар, өзінің міндеттемесі бойынша осы мүлкімен жауап беретін және сотта, төрелік сотта өз атынан сөз сөйлейтін ұйым танылады. Заңды тұлғалар мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттерге ие бола алады (АЗН-нің 11 бабы, 1 тармағы).
Сонымен, жаңа Кодексте ұсынылған анықтама іс жүзінде 1963 жылғы АК-тің, сол сияқты 1991 жылғы Негіздерінің идеясы мен рухын сақтап қалды. Бұрынғыдай біз заңды тұлғаның өз атынан құқықтар мен міңдеттерге ие болу мүмкіндігі туралы, оның іс жүргізушілік құқық субъектілігі туралы сөз етілгенін көреміз. Сондай-ақ, Негіздермен қатар, анықтамаға заңды тұлғаның өз міндеттемелері бойынша оқшау мүлкімен жауаптылығы туралы ереже де "ауысты".
Аталмыш анықтама уақыт сынынан өтіп, қоғамдық шындықты көрсетеді деген қорытынды еріксіз туып отыр.
Біздің пікірімізше, көрсетілген анықтама тек қана белгілерден (сыртқы белгілерден) тұратындықтан және заңды тұлғаның мағынасының өзін, мәнін ашпайтындықтан ең сәтті болып табылмайды.
Азаматтық құқық оқу пәні ретінде, әдетте, оқу әдебиетінде айтарлықтай толық баяндалған оның келесі белгілерін ашып көрсетеді:
ұйымдық бірлікті;
мүліктік оқшаулануды;
дербес мүліктік (сондай-ақ "азаматтық-құқықтық" деген сөз
қолданылады) жауапкершілік;
• азаматтық айналымда өз атынан сөйлеу1
Заңды тұлғаның белгілері туралы сөз етіп, біз шын мәнінде, заңды анықтамаға жүгінетініміз, оларды содан шығаратынымыз анық. Мұндай жағдай негізделген болып танылуы екіталай, өйткені анықтама белгілерді емес, пәннің мән-мазмұнын ашуға тиіс. Анықтама - бұл белгілі және жете ұғынып болған терминдердің (сөздердің) көмегімен белгісіз терминнің (сөздің) мағынасын анықтау. Сондықтан заңды тұлға ұғымын құрастыру жөнінде айта отырып, осы мәселені шешуге жаңа ыңғайларды жасау қажет болып көрінеді.
Бұған соңғы жылдары жарық көрген бірқатар еңбектер арналған. Мәселен, заңды тұлға және оның белгілері ұғымы мәселесі бойынша қатаң ұстанымды И.П. Грешников білдірді. Ол кеңестік кезеңнен кейінгі республикалардың Азаматтық кодекстерінде заңды тұлғаның құқықтарымен ұйымдастырудың сипаттамалары мен пәндік белгілерінің тек жай ғана атап көрсетілуі орын алған деп атап өтеді. Мұндай белгілеуді анықтама деп есептеуге болмайды, өйткені анықтаманы тұжырымдаған заңгерлер тұлға ұғымына емес (және де оған зейін салмайды), олар үшін қазіргі шындыққа
жүгінеді3.
Белгілі дәрежеде бұл мәселелер оқу әдебиетінде де көрініс табады. Мәселен, В.С. Мартемьянованың редакциясымен "Шаруашылық құқық" атты оқулығында заңды тұлға мәнін кәсіпкер тұлғасы арқылы түсіндіру мүмкіндігі қарастырылады. "Кәсіпорындар және кәсіпкерлік қызмет туралы" Заңынан кез келген кәсіпорынның, жеке, сол сияқты мемлекеттік және муниципалды кәсіпорынның мәнін бүгінде осы тұлға білдіреді деген қорытынды шығаруға болады4. Е.А. Сухановтың редакциясымен "Азаматтық құқық" атты оқулығында "мақсатты мүлік" теориясы пайдасына дәлелдер келтіріледі5. Және де бұл ойды Е.А. Суханов бұған дейін де ұсынған болатын. Мәселен, өзінің "Система юридических лиц" атты еңбегінде ол кәсіпорынды белгілі бір ұйымның синонимі ретінде түсіну дұрыс емес екенін атап өтіп, назарды ұйымдық белгілерден мүліктік белгілерге кешіруді ұсынады. "Заңды түлға - белгілі бір күйіндегі ұйымдасқан ұжым ғана емес, бірінші кезекте оның құрылтайшыларымен (қатысушыларымен) дербес коммерциялық қызмет үшін бөлінген "тұлғаландырылған мүлік" болып көрінеді", - деп жазады ол6. Мемлекеттік меншіктің оның "жалпы халықтық" сипатын бір мезетте белсенді жариялау кезіндегі үстемдігі заманында астында белгілі бір негізі болған "еңбек үжымы" теориясы қазіргі уақытта өзін толығымен жоққа шығарды7. Сонымен қоса, Е.А. Суханов әділ жазып кеткендей, дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде бір тұлғаның, яғни бір қатысушыдан тұратын заңды тұлғалар компаниялардың таралуы заңды тұлғаның мәнін басқаша түсіндіретін өзге де теорияларға зейін салып қарауға мәжбүр етеді. Соңғы дәлелмен де, әсіресе біздің де ұлттық заңнамамызда бұған дейін және қазіргі уақытта да "бір тұлғаның компаниясы" көзделетін жәйтті есепке алсақ, келіспеске болмас.
Ю.Г. Басин заңды тұлға ең алдымен мүліктік азаматтық-құқықтық қатынастар үшін тәжірибелік мәнге ие екенін көрсетіп, сөйтіп тағы бір рет оның мүліктік оқшаулану секілді белгісінің ерекше маңыздылығын атап өтеді. "Заңды тұлғаның құрылтайшылары өзінің кәсіпкерлік қаупін өзі үшін жол беруге боларлық деп есептейтін қаржы көлемімен шектеу мүмкіндігіне ие"8.
"Мүліктік оқшаулану - заңды тұлғаның негізгі белгісі, одан оның дербес мүліктік жауапкершілігі келіп шығады" - Р.А. Маметованың пікірі осындай9 . Осыған ұқсас көзқарасты К.В. Мукашева білдіреді10.
Әрі келтірілген пікірлердің үзілді-кесілді екендігімен, біздің пікірімізше, әрқашан келісуге болмайды, дегенмен, заңды тұлға ұғымын құрастыру кезінде, бірінші кезекте, мүмкін, нақ мүліктік мәселелерге негізделу қажет екендігін атап кеткен жөн11. Алайда оны тек қана оқшау мүлік жиынтығы ретінде түсіну, сөзсіз, қажетті дәрежеде осы феноменнің мәнін бейнелей алмайды. Өйткені мүліктің оқшаулануы екі немесе бірнеше қатысушылар бірлескен қызмет туралы шарт негізінде шартқа қатысушы ортақ мүліктегі үлесін өзге де қатысушылардың келісімінсіз иелік етуге құқылы еместігіне қарамастан жаңа заңды тұлғаны құрусыз нақтылы мақсатқа жету үшін өздерінің мүлкін біріктірген кезде қарапайым серіктестікті құруда да орын алады. Сөйтіп, бұл мәселеде өзге де аспектілерді ескерген жөн.
Бұған дейін айтылғандай, азаматтық құқық заңды тұлғаның белгілерінің бірі ретінде ұйымдық бірлікті бөліп көрсетеді. Заңды тұлғаның мәнін ашудағы оның рөлі аса зор деп есептейміз. Осыған орай, біздің пікірімізше заңды тұлға өзінің ұйымдық жағынан пісіп - жетілуімен ерекшеленеді.
Бұл белгінің екі жақты мағынасы бар. Бір жағынан (сыртқы жағынан пісіп - жетілуі) - бұл заңды тұлғаның заңмен көзделген ұйымдық - құқықтық нысандарының бірінде құрылуы мен қызмет жасауы. Мәселен, АК-тің 34 бабы коммерциялық заңды тұлғалар тек мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам және өндірістік кооператив түрінде құрылуы мүмкін екендігін белгілейді. Коммерциялық емес заңды тұлғалар мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтынушылық кооператив, қоғамдық қор, діни бірлестік және заңнамалық актілермен көзделген өзге нысанында құрылады. Бұл дәлелді өзге ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған заңды тұлғаларды АК-пен көзделген ұйымдық - құқықтық нысандарға өзгертуді міндет еткен ҚР Жоғарғы Кеңесінің "Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексін күшіне енгізу туралы (Жалпы бөлім)" Қаулысының 4 тармағы айғақтайды.
Екінші жағынан (ішкі жағынан пісіп - жетілуі) - бұл, шын мәнінде, заңды тұлғаның өзінің міндеттері мен функцияларын орындауға қабілетті тұтастық ретінде айқын ішкі құрылымымен ерекшеленуінен, өзінің басқару органдарына ие болуынан және т.б. тұратын ұйымдық бірлік болып табылады. Егер заңды тұлғаның сыртқы пісіп-жетілуі заңнамамен белгіленсе, ішкісі - заңнамамен және құрылтай құжаттарымен белгіленеді.
Заңды тұлға ұғымы мен белгілерімен байланысты тағы бір жайтқа назар аударайық. Заңды тұлға оның мемлекеттік тіркелуге дейін құрылған деп есептеле алмайды. Құрылтай шартына қол қою және (немесе) жарғыны бекіту - бұл әлі заңды тұлғаны кұру емес, тек құрылтайшылардың ниеті ғана.
Ал мемлекеттік тіркелу фактісі - бұл оның "тууы" фактісі. Қаншалықты әдеттен тыс болғанымен, бірақ мемлекеттік билік органының актісі (Президент Жарлығы, Үкімет Қаулысы) негізінде заңды тұлғаның пайда болуы кезінде ол осы актінің күшіне енуі сәтінен емес, бұл ұйымның белгіленген тәртіптегі мемлекеттік тіркелу сәтінен құрылған болып есептеледі.
Осыған орай АК-тің 42 бабының 1 тармағының тұжырымы қарсылық туғызады: заңды тұлға әділет органдарында тіркелуге тиіс. Біздің пікірімізше, "тиіс" деген сөз міндеттің болуын ұйғарады. Іс жүзінде, тіркелу бойынша міндет әзірге құрылмаған "заңды тұлғаға" (немесе "заңды тұлғаға" қатысты) жүктеледі. АК-тің 42 бабының 1 және 3 тармақтарын бір тармаққа біріктіріп, келесі редакциясында баяндаған дұрыс: заңды тұлға оның мемлекеттік тіркелу сәтінен бастап құрылған деп есептеледі. Мемлекеттік тіркелу тәртібі заңнамамен айқындалады.
Сонымен, дәл мемлекеттік тіркелу фактісі және тек сол ғана заңды тұлғаның пайда болуы турасында сөз етуте негіз береді . Бұл ыңғай, біздің пікірімізше, занды тұлғалар және олармен айтарлықтай ұқсас азаматтық құқықтың өзге де феномендерімен, мысалы заңды тұлғаны ұйымдастырусыз толық серіктестік пен қарапайым серіктестік арасында, бір тұлғаның компаниясы және жеке кәсіпкер арасында анық шекара өткізуге мүмкіндік береді. 1994 жылғы Азаматтық кодекс алғаш рет ҚР заңнамасында заңды тұлғаларды екі топқа бөлді: коммерциялык және коммерциялық емес.
34 бапқа сәйкес өзінің қызметінің негізгі мақсаты ретінде кіріс табуды көздейтін ұйымдар (коммерциялық ұйымдар) жатқызылады. Коммерциялық емес ұйымдар мұндай мақсат ретінде кіріс табуға ие емес және алынған таза кірісті қатысушылар арасында үлестірмейді. Коммерциялық ұйымдар тізбесі
жабық болып табылады: олар тек мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам және өндірістік кооператив нысанында құрыла алмайды. Коммерциялық емес ұйымдар нысандары да АК-те аталған, бірақ олардың тізбесі ашық: олар заңнамалық актілермен көзделген өзге де нысандарда құрыла алады.
Ғылыми әдебиетте заңды тұлғаларды көрсетілген топтарға бөлуде өзгеше тұрғыдан қарауға талпыныстар жасалуда. Мәселен, И.П. Грешников коммерциялық және азаматтық ұйымдар арасындағы негізгі айырмашылық ұйымдық - құқықтық нысанынан емес және қызметінің көлемі мен сипатында емес, оның құрылтайшыларының ниеттерінен тұрады деп есептейді13.
Іс жүзінде бұл жіктелімге жаңа позиция тұрғысынан қараудағы өзінің талпынысы туралы мәлімдей отырып, автор оны негіздеп, заң шығарушыға белгілі ыңғайларды пайдаланады - кіріс табу және оны қайта үлестіру: шаруашылық серіктестіктер нысанындағы азаматтық бірлестіктерді құру үшін шынайы еркіндік беріп, ұйымдық - құқықтық нысанды ғана емес, негізінен қызмет түрі мен бағытын негізге ала отырып, салықтар бойынша жеңілдіктер беру қажет14.
Осы ретте автормен келісе отырып, біз сонда да азаматтық құқық проблемасын салық заңнамасы проблемасымен араластырудың негізі жоқ деп есептейміз. Азаматтық кұқық салық жеңілдіктері мәселелерін шеше алмайды, өйткені олар кұқықтың осы саласы пәнінен тыс тұрады. Сонымен қатар, автордың кейбір тұжырымдарының қисыны толық жүйелі емес болып көрінеді.
Мәселен, заңды тұлғаға оның қызметінің түрі мен бағытын негізге алып, салық жеңілдіктерін беруді ұсына отырып, ол егер, бірлестіктер, мекемелер, қорлар, ассоциациялар қандай да бір нысанда өздерінің мүшелері арасында пайда тауып, оны үлестірсе, онда олар коммерциялық құрылым болып танылуы керек деп атап өтеді. Және керісінше, егер серіктестіктер, өндірістік кооперативтер, мемлекеттік кәсіпорындар пайда табумен байланысты емес қызметті жүзеге асырса және тапқан кірісті қатысушылар мен құрылтайшылар арасында үлестірмейтін болса, онда мұндай ұйымдарды коммерциялық емес (азаматтық) ұйымдарға жатқызған жөн15.
Бұл тезис, біздің пікірімізше, бұған дейінгі пікірдің қисынына толық сәйкес келмейді. Мәселен, автор аталмыш ереже (ұйымдарды түрлерге бөлу -С.К.) ең алдымен қазіргі салық салу жүйесімен байланысты екендігін атап өтеді16. Алайда егер салықтар бойынша жеңілдіктер заңды тұлғаның кызметінің түрі мен бағытын есепке алуымен берілуге тиіс болса, онда заңды тұлғаларды қандай да бір түрге жатқызудың қажеті қандай?
Өзінің зерттеуінің нәтижесінде автор тым ортақ проблемаға негізінде заңды тұлғаларды коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлудің дәлелділігіне келуге тиіс еді деп көрінеді.
Өкінішке орай, қазақстандық ғалымдар заңды тұлғаларға арналған өз еңбектерінде, әдетте, мұндай бөлудің қажеттілігіне тым болмағанда қысқаша негіздеме келтірмей, оның маңыздылығына көрсетумен ғана шектеледі. Ал бұл мәселе шынында да өте қызықты болып табылады.
Біздің пікірімізше, ұйымдарды түрлерге бөлудің заңдық маңызы келесілермен негізделе алады:
1) АК-ке коммерциялық ұйымдар нысандарының ерекше тізбесін, ал коммерциялык, емес ұйымдарда - өзге де заңнамалық актілерге енгізудің туындаған тәжірибелік қажеттілігімен;
1) қайсыбір ұйымдар үшін әртүрлі салық режимін орнату қажеттілігімен;
3) заңды тұлғаның оның қатысушылары арасында таза кірісін үлестіру мүмкіндігі туралы мәселені айқын және бір мағыналы шешу қажеттілігімен.
Ю.Г. Басин "анықтап айырудың ең сенімді өлшемі пайданы қатысушылар арасында үлестіру мүмкіндігі болып табылады" деп атап өтеді. Оның пікірінше, егер заңды тұлға заңға немесе құрылтай құжаттарына орай қатысушылар арасында пайданы үлестіруге (дивиденттер төлеуге) құқылы болса, оңда ол дивиденттердің кезекті төлемдерінің төленетініне қарамастан коммерциялық ұйым болып танылуы тиіс. Егер де заңды тұлға заңнама немесе құрылтай құжаттарына орай дивиденттерді төлеуге құқылы болмаса, онда ол коммерциялық емес ұйым болып танылуы тиіс. Және оның бүкіл пайдасы, егер ондай пайда болса, жарғылық мақсаттарға жетуге бағытталуы тиіс.
Көрсетілген дәлелдер таласты болмауға тиіс деп ойлаймыз. Ең алдымен "заңға немесе құрылтай құжаттарына орай құқылы" деген айналымға назар аударған жөн. Одан Ю.Г. Басиннің ұйымның құрылтай құжаттарында қатысушылар арасыңда таза кірісті үлестіру мүмкіндігі туралы шарт болған негізде ғана оны коммерциялық деп тану мүмкіндігіне жол беретіні көрінеді. Алайда мүндай ыңғайда мекемені, егер оның құрылтай құжаттары таза кірісті қатысушылар арасында үлестіру мүмкіндігіне жол бергенде коммерциялық заңды тұлға деп тануға толық негіз бар. Іс жүзінде олай емес. Егер мекеменің құрылтай құжаттарында көрсетілген ескертпе орын алса, бұл оны коммерциялық ұйымға айналдырмайды, бірақ мұндай мекеменің мемлекеттік тіркеуге қабыл алмауға негіз болып табылады. Егер де қандай да бір себептермен осы секілді заңды тұлға тіркеуден өтіп қойған болса, бүл факт АК-тің 158 бабының 1 тармағына құрылтай құжаттарының немесе АК-тің 161 бабына сәйкес олардың тиісті бөлімдеріндегі құрылтай құжаттарын жарамсыз деп тану негіз болып табылады. Басқаша айтқанда, заңды тұлғаның құрылтай құжаттары заңнамалық актілерінің нормаларына қарағанда қатысушылар арасында таза кірісті үлестіру мүмкіндігі туралы мәселеге өзге ыңғайлардан тұра алмайды. Коммерциялық заңды тұлғалар шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив және мемлекеттік кәсіпорын нысанында құрыла алатыны белгілі. Егер алғашқы үш нысандарға қатысты таза кірісті үлестіру мүмкіндігі туралы мәселе туындамаса, мемлекеттік кәсіпорынның таза кірісін пайдалану егжей -тегжейін тиянақты қарастырылуға тиіс. Біздің пікірімізше, кірісті үлестіру мәселесінде екі жағдай түйінді болып табылады:
1) осы кірістердің меншік иесінің ауысу фактісі;
1) таза кірісті үлестіру туралы шешім қабылдау тәсілі.
Бірінші жағдайға орай мемлекеттік кәсіпорын өзіне тиесілі мүлікке
меншік құқығына ие емес екендігін атап кетейік. Құрылтайшылар табыс еткен (жалпы ереже бойынша) мүліктің, осы заңды тұлғалардың қызметінен алынған кірістің, сондай-ақ өзге де заңды тәсілмен басқа да мүліктің меншік иесі болып табылатын шаруашылық серіктестіктен, акционерлік қоғамнан және өндірістік кооперативтен оның айқын айырмашылығы осында. Сондықтан қатысушылар (акционерлер, мүшелер) арасында таза кірісті үлестіру осы кірістердің меншік иесінің өзгеруі болып табылады. Және осы тұрғыдан мысалы, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің алған таза кіріс бөлігінің оның бірден бір қатысушысы болып табылатын тұлғаға бағыт алуы да - үлестіру.
Заң тұрғысынан мемлекеттік кәсіпорындар кірісінің "тағдыры" мүлдем өзгеше. Бұл жерде тиісті бюджетке төленуі тиіс таза кірістің үлесі өзінің меншік иесін өзгертпейді. Бүл жағдайда әңгіме негізінен үлестіру туралы емес, осы үлесті кәсіпорыннан алып, тиісті бюджетке тапсыру туралы болуы
мүмкін. Осыны растау мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың 41 бабының 2 тармағында орын алған: қазыналы кәсіпорынның сметадан тыс алған кірістері тиісті бюджетке төленуге тиіс.
Екінші жағдайдың да маңызы зор. Шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам және өндірістік кооператив алған таза кіріс бөлігін үлестіру және үлестіру тәртібі туралы шешім қатысушылардың (акционерлердің, мүшелердің) жалпы жиналысымен, яғни осы заңды тұлғаның органымен қабылданады. Басқаша айтқанда, АК-тің 37 бабының 1 тармағына сәйкес бұл заңды тұлғаның шешімі болып табылады. Ал шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорын кірісінің үлесі өкілетті органның ҚР Қаржы министрлігімен (сол секілді жергілікті органмен) келісіліп жыл сайын белгіленген таза кірісті үлестіру нормативінде тіркеледі жэне тиісті бюджеттің кірісіне аударылады (Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың 27 бабының 2 тармағы). Қазыналы кәсіпорынның үлесін үлестіру тәртібі өкілетті органмен анықталады (Сол жарлықтың 38 бабының 3 тармағы).
Сонымен, шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам мен өндірістік кооператив - кірісті үлестіру туралы мәселені шешудегі белсенді тұлғалар. Ал мемлекеттік кәсіпорындар енжар болып келеді. Ол жалғыз өзі үшін қабылдаған шешімді орындайды. Сондықтан мұндай коммерциялық заңды тұлғалар унитарлы кәсіпорындар ретінде алынған пайданы қатысушылар арасында
үлестірмейтінін атап өткен В.В. Долинскаяның сөзінде жөн бар 17 .
Заң шығарушының да осы мәселеге деген ыңғайы қызықты көрінеді. Мәселен, АК-тің 34 бабының 1 тармағында коммерциялық емес заңды тұлғаларға қатысты екі белгі көрсетіледі: өзінің қызметінен кіріс табу мақсатының жоқтығы және алынған таза кірісті қатысушылар арасында үлестірмеу, ал коммерцялық заңды тұлғаларға қатысты бір ғана - кіріс табу
мақсаты.
Басқаша айтқанда, таза кірісті қатысушылар арасында үлестіруді, сол секілді оның үлестіру мүмкіндігін заң шығарушы коммерциялық заңды тұлғаның сөзсіз белгісі ретінде қарастырылмайды.
Нәтижесінде осы екі белгінің ешбірі абсолютті емес болып шығады. Мәселен, бір жағынан, коммерциялық заңды тұлғалар өзінің қызметінің негізгі мақсаты ретінде кіріс табуға ие емес, екінші жағынан –кәсіпкерлік қызметпен шұғылдана алады, өйткені бұл олардың жарғылық мақсаттарына сәйкес келеді. Яғни, кіріс табу - заңды тұлғалардың екеуінің де түрлеріне тән белгі.
Бір жағынан, коммерциялық емес ұйымдар алынған таза кірісті қатысушылар арасында үлестірмейді, ал екінші жағынан - мемлекеттік кәсіпорын да өзінің таза кірісін үлестірмейді. Сондықтан осы белгі де тек бір ғана заңды тұлғаға ғана тән емес.
Оның үстіне, біздің пікірімізше, таза кірісті үлестіру немесе үлестірмеу қайсыбір заңды тұлға түрінің белгісі болып табыла ма деген мәселенің қойылуының негізі жоқ, өйткені оның құрылтайшыларына тиісті салық жеңілдіктері бар коммерциялық емес ұйымдар түрінде коммерциялық қызметті жүзеге асырып, осы қызметтен алынған кірісті тұтынуға мүмкіндік береді.
Аталмыш тұжырымды ақылы жеке меншік мекеме мысалында көрелік. Ресми түрде, осы заңды тұлға мекеме нысанында тіркелуі үшін ол екі көрсетілген белгілерге ие болуы, яғни өзінің қызметінен кіріс табу мақсатының болмауы және алынған таза кірісті қатысушылар арасында үлестіру мүмкіндіктеріне ие болмауы қажет. Жоғарыда көрсеткеніміздей, бірінші белгінің ерекшелігі бар - коммерциялық емес ұйым үшін кәсіпкерлік қызметке, егер бұл оның жарғылық мақсаттарына сәйкес келсе жол беріледі. Сондықтан мұндай мекеме өзінің қызметінен кіріс алып, кейін
оны, мысалы, көрсетілетін қызмет сапасын жақсартуға бағыттауға құқылы.
Екінші белгімен күрделірек, бірақ мұнда да шешімнің жолы бар. Таза кіріс - бұл шығындарды шегеру мен бюджетпен және бюджеттен тыс қорлармен есептесуден кейін заңды тұлғаның қарауында қалатын кіріс екені белгілі. Жарғылық қызметті жүзеге асырумен байланысты шығындар неғүрлым көп болса, оның көлемі соғұрлым төмен екені түсінікті. Қазіргі заңнама бойынша еңбек ақы төлемі қандай да бір шектеулерсіз шығындар құрамына кіреді. Сондықтан, еңбек ақы төлемін ұлғайта отырып, заңды тұлғаның кіріс көлемін іс жүзінде күрт төмендетуге болады. Әрине, бұл нұсқа құрылтайшылар үшін прогрессивті кіріс салығын төлеумен қауіпті, бірақ қарастырып отырған жағдайда біз үшін маңызды ол емес. Басқасы маңызды. Өзінің еңбек ақысын ұлғайту жөнінде шешім қабылдай отырып, құрылтайшылар бір мезгілде осы мекеменің таза кірісті пайдалану проблемасын шешеді: оны үлестіру қажеттілігі жойылады - ол жоқ болады, өйткені ол тіпті салық заңнамасы түрғысынан "кіріске" айналып, тұтынуға бағытталған.
Осы орайда В.А. Рахмилович қызметтің негізгі мақсатын негізгі мақсаттан айыру айтарлықтай қиын болады, өйткені бұл жерде айналма жолдар мен сырт бейненің өзгеруі болуы мүмкін (бір мақсат әдейі басқасын жасыруы мүмкін), өлшем аса екі ұшты болып шығады деп әділ атап көрсетеді. Сөйтіп, заңды тұлғаларды азаматтық құқық субъектілері ретінде коммерциялық және коммерциялық емес деп анықтап бөлуді жүйелі жүргізу қолдан келмейді, Осыған ұқсас анықтап бөлу негізінен салық заңнамасының пәні болып табылады деп ойлау керек 18 .
Қарастырылып отырған заңды тұлғаларды бөлу жөнінде сөз ете отырып, Ю.Г. Басин ресейлік заңнамадан гөрі, қазақстандық заңнама мұндай анықтап бөлуді жүйелі жүргізеді. Шынында да, мысалы РФ АК- тің 116 бабы
коммерциялық емес ұйымдарға жататын тұтынушылық кооператив мүшелері арасында үлестіру мүмкіндігін белгілейді.
Бұл проблемаға В.А. Рахмилович назар аударады: заңды тұлғаларды Азаматтық кодексте белгіленген белгілер бойынша коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлу Кодекстің өзінде тыңғылықты емес, жүйелі жүргізілмейді және тым шартты болып келеді. Тәжірибе жүзінде бірқатар жағдайларда шаруашылық серіктестіктер, атап айтқанда акционерлік қоғамдар нысанында пайда табу негізгі, басты мақсат болып табылмайтын және бар болған ол пайданы өздерінің қатысушылары (акционерлері) арасында бөліске салмайтын ұйымдар құрылып, қызмет жасайды19.
Сонымен бірге АК-тің 34 бабының 3 тармағы, акционерлік қоғамдар туралы Заңның 3 бабының 5 тармағы, коммерциялық емес ұйымдар туралы Заңның 6, 16 баптары акционерлік қоғамдардың ұйымдық - құқықтық нысанындағы коммерциялық ұйымдардың құрылуына жол береді. 1997 ж. 5 наурыздағы ҚР-ның "Құнды қағаздар туралы" Заңының 37 бабының 1 тармағына сәйкес қор биржасы акционерлік қоғам нысанында құрылатын коммерциялық емес ұйым болып табылады. Сондықтан біздің ортақ ережеден шығу заңнамамызға таныс екендігін мойындаған жөн.
Өткізілген талдау көрсетілген белгілер әрдайым бірге орын алмайтындығын көрсетеді. "Ортақтық жоқ жерде, жалпы ғылыми ғымдар толығымен жойылып, тек жекелер болуы мүмкін". Бірақ ғылымдағы салыстырмалылық, шарттылық - бір нәрсе, ал заңда мүлдем басқа нәрсе. Сондықтан, біздің түсінігімізше, жалпы заңды тұлғаларды олардың заңнамалық тұрғыда коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлу идеясын сынай бағалаудың мәні бар секілді.
1.2. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігіне жалпы ыңғайлар ҚР АК-тің 35 бабында бекітілген.
Азаматтық құқық қабілеттілігі — азаматтық құқықтағы дәстүрлі ұғым. Ол бойынша тұлғаның азаматтық құқықтарға ие болып, міндеттер орындау қабілеттілігі деп түсіндіріледі. Бірақ жеке тұлғаларға қарағанда, ұйымдар жөнінде айтқанда заң қандай да бір "іс әрекетке қабілеттілікті" сөз етпейді. Бұл "іс әрекетке қабілетті", яғни өздерінің іс әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болып, жүзеге асыруға, өздері үшін азаматтық міндеттер тудырып, оларды мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап орындауға қабілетті болып заңды тұлғалардың өздерінің мәнісімен туындаған. Сондықтан АК-тің 35 бабы тұрғысынан "құқық қабілеттілігіне" кеңейтілген түрде түсінік берілуге тиіс, ейткені оның мазмұнына іс-әрекетке қабілеттіліктің барлық элементтері де кіреді20.
Әдебиетте ұйымның кұқық қабілеттілігін олардың құқықтык субъектілігі деп атайды. Ұйымның кұқық қабілеттілігінің тоқтатылуы онын жойылуының аяқталуы сәтімен, яғни ол туралы заңды тұлғалардың мемлекеттік регистріне жазбаның енгізілу сәтімен байланысты.
Заңды тұлғалардың жалпы (әмбебап) және жарым-жартылай (арнаулы, мақсатты) құқық қабілеттілігін бөліп көрсетуге болады. Мұндай бөлудің мағынасы келесіде: әмбебап кұқық қабілеттілігіне ие болып, ұйым кез келген, заңнамалық актілермен тыйым салынбаған қызмет түрлерімен айналысуға құқылы. Мұндай құқыққа (демек, әмбебап кұқық қабілеттілігіне де) мемлекеттік кәсіпорындардан басқа барлық коммерциялық ұйымдар ие.
Осыған байланысты Е.А. Сухановтың пайымдаулары біршама қарама-қайшылы болып көрінеді. Мәселен, бір жағынан, ол заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі шектеулі (мақсатты) болып ұйғарылады деп жазса, екінші жағынан жаңа АК азаматтық заңнаманың жалпы қазіргі даму тенденцияларына негізделіп, дерлік барлық коммерциялық ұйымдар артынан жалпы құқық қабілеттілігін бекітті деп атап өтеді 21
Р.А. Маметованың келесі сөздері де күтпеген болып көрінеді: "Ортақ құқық субъектілігі бар азаматтарға қарағанда заңды тұлғалар арнайы құқық субъектілігіне ие", "сондықтан кез келген заңды тұлғалардың құқық, қабілеттілігі арнаулы сипатқа ие болады". Алайда, әрі қарай ол коммерциялық емес ұйымдардың кұқық субъектілігі жөнінде жеке ой жүгіртіп, "олардың кұқық қабілеттілігін арнаулы деп бір мағыналы сипаттаған жөн" деп атап өтеді22.
Р.А. Маметованың соңғы қорытындысы алғашқы екеуімен белігілі бір қайшылыққа келетіні анық. Автор барлық ұйымдарда арнаулы құқық қабілеттілігінің болуын екі мәрте атап өткенімен де, бұл ойға соңына дейін беріліп, артынан өзінің пікірлерінің дұрыстығына күмән калдырды!
АК-тің 35 бабының 1 тармағы жекелеген қызмет түрлерімен шұғылдануға шектеу мүмкіндігіне заңнама актілерімен, сол сияқты құрылтай құжаттарымен жол беретініне назар аударған жөн. Соңғысы заңды тұлғаның қатысушыларының өзі оны жоғарғы органмен тиісті шешім қабылдау арқылы (сонымен бІрге кұру кезінде, сол сияқты қызмет барысында - құрылтай кұжаттарына өзгертулер енгізумен) әмбебап кұқык қабілеттілігін арнау етіп өзгертуі мүмкін. К.В. Мукашева атап өткендей "мұндай шектеулер не аталмыш заңды тұлға үшін рұқсат етілетін қызметі түрлерінің жеткілікті тізімін белгілеу жолымен, не оның қандай да бір түрлерін жүзеге асыруға тыйым салуды белгілеу жолымен белгіленуі мүмкін".
АК-тің 35 бабы 1 тармағының 1 бөліміне мәндес коммерциялық емес ұйымдар, мемлекеттік кәсіпорындар арнаулы құқық субъектілігіне ие, яғни тек олардың жарғыларымен (ережелерімен) тура көзделген қызмет түрлерін ғана жүзеге асыруға құқығы бар. Сонымен бірге, Кодекс осы заңды тұлғалардың құрылтай құжаттарында олардың қызметінің пәні мен мақсаттарын көрсетуді талап етеді (41 б. 3 т. 1 б.).
Сонымен бірге, жекелеген заңнамалық актілермен жекелеген қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін арнайы құрылған (құрылады) коммерциялық, сол сияқты коммерциялық емес заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігін шектеу белгіленуі мүмкін. Әңгіме банктер, сақтандыру ұйымдары, биржалар, күзет ұйымдары және т.б. секілді заңды тұлғалар жөнінде болып отыр. Мысалы, 2000 жылғы 18 желтоқсандағы ҚР-ның "Сақтандыру қызметі туралы" Заңының 11 бабының 3 тармағына сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына осы баптың 1 және 2 тармақтарымен қарастырылмаған кәсіпкерлік қызмет ретінде мәмілелерді жүзеге асыруға және операциялар жүргізуге тыйым салынады.
Және ең соңында, кейбір қызмет түрлері лицензиялануға жататыны белгілі. Заңды тұлғалар оларды тек тиісті лицензия болғанда ғана жүзеге асыруға құқылы. Лицензияланатын қызмет түрлерінің тізбесі лицензиялау туралы заңнамамен белгіленеді және айтарлықтай көлемді болып табылады (қар.: 1995 жылғы 17 сәуірдегі ҚР-ның "Лицензиялау туралы" Заңы (кейінгі өзг. мен тол.).
Кодекс 35 баптың 2 тармағында ұйымның лицензияланатын қызмет саласындағы құқық қабілеттілігі мұндай лицензияны алғаннан кейін пайда болып, оның алынуы, жарамдық мерзімі өткен немесе белгіленген тәртіпте жарамсыз деп танылған сәтте тоқтатылады.
1963 жылғы Кодекске сәйкес заңды тұлға оның қызметінің белгіленген мақсаттарына сәйкес азаматтық кұқық қабілеттілігіне ие болған фактіге назар аудару қажет деп есептейміз. Бұл ұйымдардың жарғыда (ережеде) белгіленген өздерінің қызмет мақсаттарына жауап беретін кұқықтар мен міндеттерге ие бола алатынын білдірді. Заңды тұлғалардың арнаулы кұқық қабілеттілігі принципінің бұзылуымен жасаған мәмілелер ҚазКСР АК-тің 48 бабы бойынша жарамсыз болып танылды.
Қазақстандық азаматтық құқық жөніндегі әдебиетте коммерциялық заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігінің кеңеюін көбінесе 1994 жылғы АК-тің қабылдануымен байланыстырады24. Бірақ бұл теріс кетушілік болар. 1992 жылғы 4 шілдедегі ҚР-ның "Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы" Заңының өзі ұйымның құқық қабілеттілігі тұрғысынан жаңа ережені бекітті: жеке кәсіпкер шаруашылық қызметтің кез келген түрлерін, егер олар Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерімен тыйым салынбаса, олардың кұрылтай немесе тіркеу кұжаттарымен көзделген бе, жоқ па, соған қарамастан жүзеге асыра алады (аталған Заңның 13 б. 1 т.).
Оның үстіне, нақ АК-тің (Жалпы бөлім) қабыддануымен коммерциялық ұйымдардың кұқық қабілеттілігін анықтаумен заңдық проблемалар пайда болды, өйткені жарияланған ресми баспасөзде АК-тің мәтінінде қателіктер жіберілген. Бұл жерде әңгіме Кодекстің 41 бабы 3 тармағының 2 бөлімі туралы болып отыр. Осы норманың толық мәтінін жарияланған түрінде келтірейік шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативтің кұрылтай құжаттарында олардың қызметінің пәні мен мақсаты көзделуге тиіс. Бұл бізге өз уақытында оның (норманың) іс жүзінде заңды тұлғаның арнаулы құқық субъектілігіне оралуы жөніңде сөз етеді деп айтуға негіз берді.
Бірақ шын мәніне келгенде, жоғарыда айтылғандай, Кодекстің
мәтінін теру (жариялау) кезінде жіберілген қарапайым қателік туралы сөз болған еді. Кейінірек сенімді дерек көзі хабарлағандай, Қазақстан Республикасы Президенті қол қойған Жоғарғы Кеңес қабылдаған мәтінінде "тиіс" деген сөз жоқ, бірақ "алады" ("көзделе алады") деген сөз бар.
Соған қарамастан, тек 1998 жылғы 2 наурыздағы Заңымен бұл норма өзгертілген болатын және қазір ол нақ Кодексті жасаушылар жоспарлаған түрінде көрініс берген.
1998 жылғы 16 желтоқсандағы Заңымен бапқа 3 тармақ енгізілген, оған сәйкес коммерциялық емес ұйым болып табылатын және тек мемлекеттік бюджет (мемлекеттік мекеме) есебінен қаржыландыратын заңды тұлғаның құқық субъектілігі осы Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актілерімен анықталады.
Бұл жаңалық қызық оқиғаны тудырды. Іс жүзіңде, көрсетілген норма (Кодекстің 34 бабының 31 тармақтары секілді) анықтама болып табылады мемлекеттік мекеме деп тек мемлекетгік бюджет есебінен қаржыландыратын коммерциялық емес заңды тұлға танылады. Сонымен бірге, ақылы қызмет көрсету құқығы берілген мемлекеттік органдар тізбесі бар. Әңгіме Ауыл шаруашылық министрлігінің Өсімдіктерді қорғау жэне карантин департаменті мен Ауыл шаруашылық министрлігінің аумақтық басқармалары, Әділет министрлігінінің тіркеу комитеті мен осы министрліктің аумақтық органдары, Жер ресурстарын басқару жөніңдегі Агенттігі, Әділет министрлігінің аумақтық органдары (мемлекеттік нотариалдық кеңселер) жөнінде болып отыр. Осы құқық ҚР Өлттық Банкіне берілген.
Сондықтан, Кодекстің 35 бабының 3 тармағының құрастыруы ең сыни тұрғыдан бағалауды қажет етеді деп ойлаймыз.
Мемлекеттік мекемелердің құқық қабілеттілігімен байланысты тағы да бір ерекшелік - олардың мәміле жасау тәртібіне ерекше талаптар. 1998 жылғы 25 желтоқсандағы № 1336 ҚР Үкіметінің "Мемлекеттік мекемелердің кредиторлык берешектің өсімін алдын алу жөніндегі шаралар туралы" Қаулысына сэйкес 1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап соңғылары бюджет ақшасы есебінен жасалатын барлық азаматтық-құқықтық мәмілелер қазынашылықтың аумақтық органдарында тіркеуден өтеді және олардың тиісті тіркеуден өткеннен кейін ғана жасалған болып есептеледі. 1999 жылғы 5 маусымдағы № 703 Үкіметтің Қаулысымен мұндай мәмілелерді тіркеудің тиісті Ережелері бекітілді.
Қазақстандық ғылыми әдебиетте осы орайда әртүрлі тұжырымдар
айтылды. Мәселен, А.Т. Жүсіпов АК-тің 44 бабының 1 тармағына енгізілген
өзгертулер мен толықтыруларды, сондай-ақ ҚР Үкіметінің аталған Қаулысын
талдай отырып, бұл актілер "мемлекеттік мекеменің заңды тұлға ретіндегі
құкық қабілеттілігін елеулі шектейді" деп атап өтеді. Бұл азаматтық құқық
субъектісі ретіндегі мемлекеттік мекеменің оның құрылтайшысы - мемлекеттен
жеткіліксіз жекеленуінен көрініс беріп, азаматтық айналымда дербес әрекет
жасауға іс жүзінде мүмкіндік бермейді, өйткені тауар-ақша айналымында
қатысу. Мәмілелерді олардың тіркелуінен кейін жарамсыз деп танитын
мемлекеттің қатаң бақылауында жүреді, ең соңында мәміленің қазынашылық
органдарында тіркелмегені жағдайынд а азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің алынып тасталуынан көрініс береді". Өзінің талдауының нәтижесінде автор "азаматтық-құқықтық қатынастардағы мемлекеттік мекемелердің құқық субъектілігін анықтау қажеттілігі жөнінде" қорытындыға келеді. Мемлекеттік мекемелердің артынан белгіленген құқықтардың кеңінен шектелгендігі, қатаң жэне дерлік тегіс қамтитын бақылауы кезінде мемлекеттік мекемелерді дербес құқық субъектілігімен үлестірмеген дұрыс болар, ал азаматтық-құқыктық қатынастарды ол өкілетті мемлекеттік орган беретін сенім хат негізінде жүзеге асыратын еді. Бұл азаматтық құқықтың өзге
субъектілерінің мемлекеттік мекеменің шын мәніндегі құқық субъектілігі турасында теріс бағытқа кетпеуге мүмкіндік берер еді".
"Мемлекеттік тіркеу мемлекеттік органдар мен олардың мекемелерінің құқық қабілеттілігін елеулі шектейтіндігін" атап көрсеткен И.С. Михалкин тілектес пікір айтуда. Осыған орай мемлекеттік мекемелердің қатысуымен азаматтық-құқықтық келісім-шарттарды мемлекеттік тіркеу онсыз да оңай емес, көп жағдайда, мемлекеттің экономикалық айналымның қатысушыларымен қарым-қатынастарын қиындататынын атап кетуге болады".
Ал осы мәселе жөнінде А.Г. Диденконың пікірі мынадай: "ҚР Конституциясы заңда мемлекеттік мекемелердің ақшасын пайдаланудағы шектеулерді анықтауға, сол секілді мемлекеттік мекемелер жасасқан мәмілелердің тіркелуін қарастыруға мүмкіндік береді. Бұл ҚР АК-тің 204 бабының мазмұнынан келіп шығады. Оған сәйкес меншік иесі мекеменің заңдық тағдырын және оның қызметінің мазмұнын анықтайды, яғни меншік иесі өзінің мекемелері жасасатын мәмілелер көлемін шектей алады, жасалатын мәмілелер үстінен бақылау орната алады". "Мемлекеттік мекемелердің жауапкершілігін бекітілген смета көлемімен шектеу мүмкіндігі мәселесіне келгенде, - деп әрі қарай атап өтеді А.Г. Диденко, -бұл шектеу мемлекеттік және жеке меншікті тең қорғау жөніндегі ҚР Конституциясының 6 бабының ережесіне қайшы келеді деп есептейміз біз. ҚР АК-тің 9 бабының 4 тармағы заңнамалық актілермен шығындарды толық өтеудің жалпы принципінен ерекшеліктерді белгілеуді мүмкін деп тапқанымен, осы тәрізді ерекшелік меншіктің мемлекеттік әрі жеке нысандарының субъектілеріне жатқызылуы тиіс".
1999 жылғы 4 қарашадағы ҚР-ның "Қазақстан Республикасының қазыналық кәсіпорындардың қызметі мәселелері бойынша кейбір заңнамалық актілерге өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңының қабылдануына орай қазыналық кәсіпорындардың кұқық субъектілігіне қатысты осыған ұқсас жағдай қалыптасқан. Мәселен, 44 баптың бірінші тармағы келесі мазмұндағы сегізінші бөліммен толықтырылған: "Қазыналық кәсіпорындардың мемлекеттік тапсырысты орындау шеңберінде қазыналық кәсіпорындар мен мемлекетгік мекемелер жасасатын азаматтық-құқықтық мәмілелер Қазақстан Республикасы Үкіметі айқындайтын тәртіпте тіркелуге тиіс".
Мұндай тіркеудің тәртібі 2000 жылғы 11 мамырдағы №702 Кеңес
Үкіметінің "Мемлекеттік тапсырысты орындау шеңберінде қазыналық
кәсіпорындар жасайтын азаматтық-құқықтық мәмлелерді тіркеу
Ережелерін бекіту туралы Қаулысымен белгіленген. Мемлекеттік
тапсырысты орындаумен байланысты қазыналық кәсіпорындар
жасайтын азаматтық-кұқықтык мәмілелер олардың ҚР Қаржы министірлігінің Қазыналық комитетінің аумақтық органында тіркеуден өткеннен кейін жасалған больп саналатыны солармен анықталған.
Сонымен қатар, ҚР-ның әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы Кодексінің 204 бабына сәйкес азаматтық-құқықтық мәмлелерді заңнамамен белгіленген тіркеусіз және (немесе) жедел басқару (қазыналық кәсіпорын) құқығындағы мемлекеттік мекеменің немесе мемлекеттік кәсіпорынның мідеттемелері бойынша ҚР Үкіметінің немесе тиісті жергілікті атқару органының жауапкершілігіне әкелген өкілетті органмен бекітілген сметалар сомасынан тыс мемлекеттік бюджет есебінен қаржы міндеттемелерін қабылдау бойынша жедел басқару (қазыналық кәсіпорын) құқығындағы мемлекеттік мекеменің немесе мемлекеттік кәсіпорынның лауазымды адамдарының заңсыз эрекеттері 20-дан 50-ге дейінгі айлық есептік көрсеткіш айыппұлына әкеледі. Әкімшілік жаза қолданғаннан кейін бір жыл ішінде қайтадан жасалған әрекеттер 50-ден 100-ге дейінгі айлық есептік көрсеткіш айыппұлына әкеп соғады.
2-ТАРАУ. КӘСІПКЕРЛІКПЕН АЙНАЛЫСАТЫН ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛТАЙШЫЛАРЫ.
2.1. Кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлғаларды кұру, қайта
құру жэне тарату.
Азаматтық кодекске заңды тұлғаларды құру жөнінде жалпы ережелер енгізген, сол арқылы оның түрлерінің жекелеген нормалары нақтыланады. Кодексте заңды тұлғаның құрылтайшысы хақында арнайы бап енгізілген. Азаматтық кодекстің 40-бабына сәйкес заңды тұлғаны бір немесе бірнеше құрылтайшы құруы мүмкін. Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару кұқығымен иеленетін заңды тұлғалар меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген органның келісімен басқа заңды тұлғалардың құрылтайшылары бола алады.
Азаматтық кодекс құрылтай құжаттарының түрін және міндетті реквизиттері мен басқа да оған қойылатын талаптарды айқындайды.
Азаматтық кодекстің 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметін жарғысы не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады. Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғаның басқа құрылтай құжаттары болуы мүмкін.
Бір адаммен құрылған коммерциялық ұйым тек жарғы негізінде ғана жұмыс істей алады. Азаматтық кодекстің 41-бабының 3-тармағына сэйкес шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативтің кұрылтай құжаттарында олардың қызметінің мәні мен мақсаттары белгіленуге тиіс.
Құрылтай құжаттарының қатарына құрылтай шарты енгізген жағдайда Азаматтық кодекстің 41-бабындағы талаптар ескерілуі керек, сонымен бірге онда көрсетілген ережелермен шектеліп қалмайтындығы ескерілген.
Заңды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар аталған баптың 5-тармағында қамтылған. Жарғы міндетті шартының тізбесінде бірқатар шарттар қамтылған, атап айтқанда, ол жұмыс тәртібі туралы, әкімшілік пен еңбек ұжымы арасындағы қарама-қайшылық туындаған жағдайда:
Егер құрылтайшының ішкі қатынастарына қатысты болса, құрылтайшы шарты
Егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның үшінші тұлғалармен қатынастарында маңызы болса, жарғының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz