Қанат жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің топырақ жағдайы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ҚУАТБЕК МАДИНА ҚАРАУЫЛҚЫЗЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
ОҚО СОЗАҚ АУДАНЫ ҚАНАТ ЖЕКЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ЖАҢБЫРЛАТЫП СУҒАРУ
5В081000 - Жерлерді мелиорациялау, баптау және қорғау мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: ОҚО Созақ ауданы Қанат жеке шаруашылығындағы
ауылшаруашылық дақылдарын жаңбырлатып суғару
Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі материалдар_____________
Қосымшалар_____________
Орындаған ____ Қуатбек М. Қ. ________
(аты-жөні)
20___ ж. ______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ______ E.C Capкынoв._____уар
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ________________ ________ Ә.Т.Қoзыкeeвa _______
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_____________________ _______________ _______ Ж.C.Мұcтaфaeв_______
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________ _______Қ.Қ.Ануар беков______
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
КІРІСПЕ
2012 жылдың 14 желтоқсанындағы Қазақстан-2050 Елбасының стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты жолдауында жаһандық азық-түлік қауіпсіздігі мен судың тым тапшылығына ерекше көңіл бөлінген. Жаһандық азық-түлік қауіпсіздігіне байланысты біздің президентіміз Н.Ә.Назарбаев біздің зор мүмкіндіктеріміздің бар және қазірдің өзінде астық дақылдарын аса ірі экспорттаушылар қатарына ендік, бізде аса ірі экологиялық таза аумақтар бар және экологиялық таза тағам өнімдерін шығара аламыз - деп атап көрсеткен еді[1].
Біздің елімізде қазір ауылшаруашылығында пайдалатын жерлерінің көлемі, шамамен, 215850,9 мың га, ал оның ішінде егістік жер 23230,4 мың га, пішендік 4816,0 мың га, жайылым 182358,1 мың га алып жатыр. Егер біз 2010 жылғы суғармалы жерлер көлемін 1991 жылмен салыстыратын болсақ, онда олардың көлемі 298 мың гектарға дейін азайып кеткенін және 575 мың гектар суғармалы жер ауыл шаруашылығы айналымынан шығып кеткенін көреміз, сонымен қатар бұрын қолданып келген 20 мың гектар суғармалы жер жекеменшік үй, жол өндіріс орындарын салуға және басқа да мақсаттарға берілген және де осы жылдар аралығында бос жатқан жерлердің көлемі 8 есеге ұлғайып, 423 мың гектарға жетті. Суғару тәртібін, агротехникалық шараларды дұрыс пайдаланбаудың нәтижесінде көптеген суғармалы жерлер тұзданып, олардың құнарлылығы мен өнімділігі төмендеуде.
Қазақстанның суғармалы егіншіліктің көпшілік пайызы шөлді және шөлейт аймақтарында орналасқан. Сондықтан су қорын үнемдейтін технологиялар мен ауылшаруашылық дақылдарын суғарудың заманауи техникалық құрылғыларын қолдану арқылы суғармалы егіншілікті тиімді пайдалану үшін мен өзімнің дипломдық жұмысымда ОҚО Созақ ауданы Қанат жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарын жаңбырлатып суғару мәселесін қарастырдым.
1 ҚАНАТ ЖЕКЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТАБИҒИ КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Географиялық орны
Қанат жеке шаруашылығы Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданында орналасқан. Созақ ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының солтүстігінде орналасқан (сурет 1).
Сурет 1.1 Оңтүстік Қазақстан облысының картасы
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданы қаңтар айыңда мекендеген 6 болыс ел мен Жылыбұлақ болысы негізінде құрылған және аудан жерінің көпшілік бөлігін тасты-құмды шөлді жазықтықтар (Бетпақдала, Мойынқұм) алып жатыр. Қанат жеке шаруашылығы орналасқан ауданын оңтүстік және оңтүстік-батысын ала Қаратау жотасы, солтүстік-батысында - Ащыкөл ойысы, Тамғалы соры, орталық бөлігінде - Тамғалынұра қонысы, шығысында - Сүмбешетарал қонысы мен сор жерлер орналасқан және бұл ауданының аумақтық жер көлемі 4 млн 104 мың 940 га, немесе 41 мың 41 шаршы шақырым алып жатыр (сурет 2)[2].
Сурет 1.2Қанат жеке шаруашылығы орналасқан
Созақ ауданының картасы
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан ауданында өсімдіктер мен жануарлар алуан түрлі, табиғат аймақтары ендік бағытында созылып жатыр және ауданының ең биік жері Бессаз тауы 2176 м болып табылады.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан аудан 12 ауыл әкімшілігіне бөлінген: Таукен поселкасы, Жартытөбе, Шолаққорған, Сызған, Созақ, Қарақұр, Қаратау ауылдары: Шу өзені бойындағы: Шу, Тасты, Жуантөбе ауылдары және Қыземшек поселкасы әкімшіліктері және аудан орталығына ең жақын темір жол станциясы Жаңатас қаласы, сонымен қатар жұмысшы поселкелер 2, поселкілік әкімшіліктер 2, ауылдық әкімшіліктер 10, ауылдық әкімшіліктер мен поселкілердегі елді мекендер 36 орналасқан.
1.2 Климаты
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан аумақтың климаты шұғыл континентті болып келеді, қысы суық, құрғақ, жазы ыстық, қауақшылықты. Бұл аумақтағы климаттың қалыптасуына Қаратау жотасы мен Мойынқұм негізгі фактор болып есептелінеді, өйткені Қаратау жотасы Оңтүстік Батыстан келетін субтропик ауа массаларын тосып қалады, соның нәтижесінде жауын- шашыннің түсуіне кедергі келтіреді.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан аумақта қыс айларында Сибирь антициклоны үстемдік жасауының арқасында көбірек шығыстан жел үріп ауа-райы суық болады, қаңтар айының орташа температураcы - -130С, кейде қыс айларында кейбір күндері температура төмендеп - 400С суықтықты көрсетеді, ал жаз айлары ыстық әрі қуаңшылықты болып келеді, шілде айының орташа температурасы + 250С, кейбір кездері температура + 400С ыстықтықты көрсетеді (сурет ) [].
Сурет 1.3 Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданы ауасының орташа айлық температурасы
Қанат жеке шаруашылығында қардың қалыңдығы 10-13 см болады, ол көп тұрмай, тез еріп кетеді.Жылдық жауын-шашын мөлшері 170 мм-н ас-пайды, негізінен жауын- шашыні көктемде - наурыз - сәуір айларында, күзде - қазан айының соңы - қараша айында жауады. Жауын-шашын жеткіліксіз болғандықтан, ауылшаруашылық дақылдардан тұрақты және мол өнім алу үшін суғару қажет болады.
Кесте 1
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданының климаттық көрсеткіштері
Метиобекет Н,м Айлар жыл
01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Ауаның орташа айлық температурасы (t,ºС)
Шолаққорған 481 -9,9 -5,8 2,4 10,9 17,6 22,6 26,1 22,8 15,8 7,6 -0,1 - 6,2 8,0
Созақ 317 -8,7 -4,3 3,0 13,0 18,8 2 4,1 26,2 24,8 18,1 9,7 1,9 -4,0 10, 2
Ауаның орташа айлық ылғалдылығы (α,%)
Шолаққорған 481 72,0 86,0 59,0 41,0 29,0 23,0 22,0 22,0 23,0 36,0 57,0 78,0 54,0
Созақ 317 74,0 68,0 56,0 39,0 28,0 22,0 20,0 20,0 23,0 34,0 57,0 69,0 48,0
Жауын-шашын(Ос,мм)
Шолаққорған 481 17.0 16.0 15.0 25.0 22.0 12.0 4.0 2.0 4.0 10.0 9.0 14. 0 150
Созақ 317 15.0 12.0 23.0 24.0 21.0 15.0 5.0 2.0 4.0 11.0 13.0 7.0 167
Ауа ылғалдылығының орташа айлық жетіспеушілігі (d,мб)
Шолаққорған 481 1.0 2.2 3.3 7.0 12. 9 20.7 25.3 21.8 13.5 7.0 2.4 1.4 9 .9
Созақ 317 1.0 2.2 3.3 7.0 12.9 20.7 25.3 21.8 13.5 7.0 2.4 1.4 9.9
Желдің жылдамдыңы (V,м ∕с)
Шолаққорған 481 3.8 4.1 3.8 3.6 3.4 2.4 2.1 2.4 2.5 2.6 2.8 3.4 3.1
Созақ 317 3.8 4.1 3.8 3.6 3.4 2.4 2 .1 2.4 2.5 2.6 2.8 3.4 3.1
Сурет 5 Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданы ауасының орташа айлық ылғалдылығы
Сурет 5 Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданының жауын-шашын мөлшері
1.3 Геологиялық және морфологиялық жағдайы
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облысы территориясының басым бөлігі Тұран плитасында орналасқан және оңтүстік-шығыста Өгем жотасы арқылы Өзбекістанмен шектеседі және батыста шекарасы Қызылқұм бойы Өзбекістанмен жалғасады және солтүстікте Бетпақдала арқылы Қарағанды облысымен шекаралас болады, ал шығыста Қаратау мен Мойынқұм бойынша Жамбыл облысымен шекара өтеді. Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың ортасын оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай Қаратау жотасы кесіп өтед және Өгем және Қаратау Батыс Тянь-Шань тауларының бөліктері.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыс шетіндегі Тұран ойпаты сазды Бетпақдала және құмды Мойынқұм мен Қызылқұм шөлдеріне және Сырдария бойы тау алды шөлейт жазыққа бөлінеді.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың Бетпақдала, борпылдақ қабат-қабат орналасқан мезозой және палеоген тау жыныстарынан құрылған жазықтық, оның орташа биіктігі 300 м және жазық үстінде басым теңіздік және континенттік палеогендік шөгінділер - құм, құмтас, саз, ұсақ жұмыр тас.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың Мойынқұм құмды шөлі Шу синеклизаның басым бөлігін алып жатыр және ол Тянь-Шань тауы алды көлбеу жазықтар мен ойпаттың жазықтарына өтпелі болып табылады және Мойынқұм шөлінің жер бедері негізінен эолды - төбелі және тізбекті құм жайылған [].
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың оңтүстік-батысын Қызылқұмның солтүстік-шығысы алып жатыр және онда эолды құм жер бедері көп және құмның астында ежелгі аллювиалдық қабат және ал Сырдария маңында аллювиалды-көлді қабат орналасқан және аллювиалды және аллювиалды-көлді шөгінділерді желмен електеу есебінен эолды құм пайда болған және олар басым бөлігінде өсімдіктермен бекітілген [].
1.4 Топырағы және геоморфологиялық жағдайы
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан ауданның топырақ жамылғысында карбонатты сұр, сортаңды бозғылт сұр топырақ басым және өзен аңғарларында шалғынды сұр топырақ қалыптасқан және бұл жерде өсімдік жамылғысына қияқ, қоңырбас және солтүстігінде бозжусан, ши аралас эфемероидті өсімдіктер өседі.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан жердің топырағы әр түрлі болып келген. Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы Қанат жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің топырақ жағдайы 2-суретте көрсетілген.
Сурет 2- Қанат жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің топырақ жағдайы
Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы Қанат жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің топырақ жағдайы туралы аңыз 3- ші суретте көрсетілген.
Топырақ-тың индексі және түсі Топырақтың аты Жер асты суының тұздылы-ғы, гл Жер асты суының орналасу деңгейі, м Топырақ қабаты-ның қалыңды-ғы, см Ауда-ны,
га
сазды сұр топырақ 1,0 3-8 100 200
карбонатты сұр
топырақ 1,0 3-8 100
50
сортаңды ақшыл сұр топырақ 1,0 3-8 100
Сурет 3 - Қанат жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің топырақ жағдайы туралы аңыз
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан суғармалы егістік жердің топырағының механикалық құрамының әртүрлігіне байланысты, олар екі мелиоративтік топқа бөлінген: бірінші топқа жалпы ауданы 200 га сазды сұр топырақ жатады және оның құрамындағы қарашірік салыстырмалы түрде қарағанда жоғары (2.5-1.2 %), бұл топырақ тұзданбаған - құрғақ топырақтың құрамындағы қалың қалдық 0.30 %-дан аспайды. Осы жерлер сапасы жағынан жоғары және орташа, ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге ыңғайлы, бірақ оганикалық және минералдық тыңайытқыштарды еңгізуді, аймақтық агротехникаларды және суғару тәртібін сақтауды талап етеді.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан екінші топқа жататын топырақтар суғармалы егістік жердің шағын ауданын (50 га) алып жатыр және ол жерде негізінен карбонатты сұр және сортаңды бозғылт сұр топырақтар орналасқан және бұл топырақтың құрамындағы салыстырмалы түрде қарашірік 2.53-1.23 % алып жатыр және топырақ аздап тұзданған - құрғақ топырақтың құрамындағы қалың қалдық 0.35-50% тең, сондықтан жоғарғы аталған шаралардан басқа, қосымша шаралар 1.5-2.0 мың м3га мөлшерде суғарумен қатар ретінде 1 га жерге 4-5 тонна гипс енгізуді талап етеді. Бұл топырақтың суды өткізу қабілеті төмен және олардың топқа бөліну жағдайы бойынша бір сағаттағы суды сіңіру жылдамдығы 0.041 және 0.061 мсағат және сүзілу коэффициенті 0.21 және 0.32 м тәулік.
1.5 Жануарлар дүниесі
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың кең-байтақ табиғат аймақтары түрлі жануарларға өте бай және онда жануарлардың 1400-ге жуық түрлері кездеседі, ал балықтардың 8 түрі, қосмекенділердің 3 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 9 түрі, құстардың 240-тан астам түрі, сүтқоректілердің 8 отрядына жататын 50-ден астам түрлері мекендейді[]
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың балықтар класы бойынша оңтүстік суларында, Шардара бөгенінде жайындар, сазан, майшабақ, табан балық, жылан балық, үкішабақ сияқты сирек түрлері кездеседі.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыста құстардың 240-тан астам түрі кездеседі және оның 14 түрі: қара дегелек, сақалтай, бүркіт, жыланжегіш, ителгі, лашын, ақ дегелек, кіші құтан, жамансары Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген және олар тау беткейлерін мекендейді.
1.6 Өсімдік жамылғысы
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың агроландшафт-тарының дамуына өсімдік жамылғысының маңызды әсері бар және өсімдік жамылғысы өте түрлі болып келеді және шамамен 1,5 мың түрі бар. Негізінен жазықтықтарда шөлді өсімдіктер басым болып келген. Бетпақдала үстіртінде бұйырғын мен жусан көп тараған. Шу өзенінің аңғарында жусаннан құрылған шалғынды-сор өсімдіктер дамыған, арасында жыңғыл, шеңгел, сексеуіл кездеседі, ал Қаратаудың солтүстік-шығыс беткейі тау етегінде пролювиалдық жазықтықта боялыш пен жусан басым болып келген. Қызылқұмда бұталы өсімдіктер көп кездеседі - сексеуіл, жусан, Коноллидің құмды қарағаны (құмды акация), жүзгін. Шөлдің қиыр оңтүстігінде жүсанды-эфемерлік өсімдік дала дала өсімдігіне ауысады. Сырдария аңғарында жусанды-солянкалы өсімдіктер басым. Ал, өзенге жақындаған сайын қамыстық және тоғай өсімдіктері көбейеді (жіде, қамыс, шенгел, тамарикс, тораңғыл, тал т.б.)
1.7 Ауылшаруашылығының қазіргі жағдайы
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданы территориясының басым бөлігі Бетпақдала мен Мойынқұмда, тек оңтүстік шеті ғана Солтүстік Қаратаудың солтүстік беткейін алып жатыр. Ауданның ауыл шаруашылық жер көлемі 516568 га, ауданның жалпы жер көлемінің 11,7 % құрайды (кесте 2).
Кесте 2
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданының ауыл шаруашылық жерлердің көлемі
№ Ауданның аты Территория-сының ауданы, га Облыс территория-сынан, % алыңғанда-ғы Ауыл шаруашылық жерлер, га Ауыл шаруашылық жерлердің жалпы жер көлеміндегі үлесі, %
1 Созақ 4104940 34,8 516568 11,7
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан ауданның Қаратау беткейінде орналасқан бөлігінде ежелгі Жібек жолының солтүстікке бағытталған тармағы өткен, сондықтан, ауданның оңтүстігінде орналасқан жерлер көптеген ғасырлар бойы адам тарапынан ауыл шаруашылық мақсатында игерілген және ауданда ауыл шаруашылық ландшафттардың жайылым кешендері дамыған. Қазіргі уақытта суғармалы егістік ландшафттары тек ғана кішігірім өзендер бойында орналасқан.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданы жалпы жер көлемі бойынша облыстың ең үлкен ауданы, оның басым бөлігі Мойынқұм және Бетпақдала шөлдерін алып жатыр және агроклиматтық ресурстары егін шарушалығын шектейді. Ауылшаруашылық егін кешендері Солтүстік Қаратаудың солтүстік беткейлерінде дамыған, негізінен суғармалы агроландшафттар болып талады (кесте 3).
Кесте 3
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданының егістік ландшафттарының көлемі
Аудан аты Егістік агроландшафттың ауданы, га Егістік агроланд-шафттардың ау-данның жалпы жер көлеміндегі үлесі, % Егістік агроланд-шафттардың аудан-ның ауыл шаруа-шлық жер көлемін-дегі үлесі, %
1 Созақ 6703 0,15 1,3
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан ауданы бойынша ауыл шаруашылығы саласындағы құрылымдар саны 704, оның ішінде жер актісін алған шаруа қожалықтары 698, өндірістік кооперативтер 3, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер 15.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан ауданы бойынша ауыл шаруашылығына пайдаланатын жер 3 млн 539 мың 323 га, оның ішінде нақтыланған егістік жер көлемі 10 мың 251 га, оның ішінде суармалы жер көлемі 4 мың 247 га, тұрақты суармалы жер көлемі 4247 га, үй іргелік жер көлемі 417 га, жайылымдық жер көлемі 3 млн 516 мың 566 га, бау 316 га, шабындық жер көлемі 11 мың 773 га, яғни ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 2647,9 млн тенге.
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЕГІСТІК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫН НЕГІЗДЕУ ЖӘНЕ ӨНІМДІЛІГІН БАҒДАРЛАУ
2.1 Ауылшаруашылық дақылдардың жылу ресурстарымен қамтамасыз етілуі
Қанат жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерлердің жылумен қамтамасыз етілуі ауылшаруашылық дақылдардың жылуды қажет ету шамасының климаттың жылу қорына сай келу дәрежесін сипаттайды. Суғармалы егістіктің жылумен қамтамасыз етілуі қоры және ауаның жылуының 10°C жоғары шамасының өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі көп жылдақ орташа ауа жылуының жиынтығымен анықталады, сонымен қатар ауылшаруашылық дақылды себуден толық пісіп жетілу кезеңінен арасындағы ауаның белсенді температурасының жиынтығымен бағаланады (кесте 5) [4].
Қанат жеке шаруашылығының жерге келіп түскен ФАР-ның өлшемі мына формаламен анықталады:
ΣQ = 13.93 + 0.0079 · Σt = 13.93 + 0.0079 ·4049= 45.92 ккалсм2
мұндағы: ΣQ - ФАР-дың мөлшері, ккалсм2; Σt - вегетация мерзіміндегі орташа күндік температуралардың жиынтығы, 0С;
Кесте 5
Қанат жеке шаруашылығының ауыспалы егістік құрамындағы көкөністі дақылдардың ауаның жылуына деген сұранысы
№ Дақылдар Өсімдіктің өсуіне қажетті ең төменгі ауа жылуы, оС Өсімдіктің өсіп-өнуіне қажеті биологиялық белсенді ауа жылу-ының жинтығы, оС Өсімдіктің өсіп-өнуі кезеңінің ұзақтығы, тәулік
1 Сәбіз 4-5 1900 130
2 Жоңышқа 3-4 1500 140
3 Бұршақ 4-5 2600 120
4 Картоп 6-8 2500 120
5 Қызанақ 10-11 2800 130
Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы Қанат жеке шаруашылығының егістік жеріндегі ауылшаруашылық дақылдарының өніп-өсу кезеңіндегі қажетті белсенді жылудың жиынтығы 5 кестеде және 6-шы сурете көрсетілген.
Кесте 4 - Қанат жеке шаруашылығының егістік жеріндегі +100С - тан және +50С жоғары орташа күндік температураның жиынтығы
Көрсеткіштер Наурыз Сәуір Мамыр Маусым Шілде
I II III I II III I II III I II II I I II III
t +5°С 3,4 6,0 8,7 11,2 13,1 15,0 16 ,6 18,3 20,1 21,7 23,2 24,7 25,9 26 ,4 26,7
Σt +5°С - 56 96 112 131 150 166 183 2 21 217 232 247 259 264 344
Σtө.қ. +5°С 56 152 264 395 545 711 894 1 115 1332 1564 1811 2070 2334 2628
t +10°С 11.2 13.1 15.0 16.6 18.3 20.1 21.7 23.2 24.7 25.9 26.4 26.7
Σt +10°С 112 131 150 166 183 221 2 17 232 247 259 264 294
Σtө.қ. +10°С 112 243 393 559 742 963 1 180 1412 1659 1918 2182 2476
4 кестенің жалғасы
Көрсеткіштер Тамыз Қыркүйек Қазан Қараша Вегетациялық мерзімі
I II III I II III I II III I II II I
t +5°С 26,0 24,8 23,3 21,1 18,6 16,1 13,8 11,3 8,8 6,6 5,0 3,3 11.03-1 4.11
Σt +5°С 260 248 256 211 186 161 138 1 13 97 66 22 - 4386
Σtө.қ. +5°С 2888 3136 3392 3603 3789 3950 4088 4201 4298 4364 4386 - 4386
t +10°С 26.0 24.8 23.3 21.1 18.6 16. 1 13.8 11.3 - - - - 1.04-20.10
Σt +10°С 260 248 256 211 186 161 138 113 - - - - 4049
Σtө.қ. +10°С 2736 2984 3240 3451 3637 379 8 3936 4049 - - - - 4049
Қанат жеке шаруашылығының ауылшаруашылық дақылдардың жылу ресурстарымен қамтамасыз етілуі 5 суретте көрсетілген.
Cурет 5 Қанат жеке шаруашылығының егістік жеріндегі ауылшаруашылық дақылдардың жылу ресурстарымен қамтамасыз етілуі
2.2 Ауыспалы егістіктің құрамын негіздеу
Қанат жеке шаруашылығының егістік жеріндегі ауылшаруашылық егістік жүйесінің құрылымын және құрамын ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшеліктеріне және суғармалы егістік жердің ауа-райының ерекшеліктеріне, жеке шаруашылықтардың өндірістік бағытына және халық шаруашылығында атқаратын жұмыстарына байланысты анықтайды. Сондықтан бұл шаруашылықтағы ауыспалы егістіктің құрылысы және құрамы, ондағы танаптардың санына сай, ауылшаруашылық дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты, ғылыми-зертеу институтарының және бекеттердің егістік жүйесін аудандастыруға арналған ұсыныстарына байланысты қабылданды.
Қанат жеке шаруашылығының Созақ ауданының ауа-райының жағдайын Созақ агрометеорологиялық бекеттің мәліметері бойынша қарастырдық, оның жалпы ауылшаруашылық дақылдарының өсіп-өну кезеңіндегі қорланатын ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасының жиынтығы 4049оС. Сондықтан Қанат жеке шаруашылығының аймағы өте құрғақ агроклиматтық аймаққа жатады және табиғи ылғалдану шамасы, яғни ылғалдану көрсеткіші 0.145 тең. Жалпы ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасы байқалатын кезеңінің ұзақтығы 180-200 тәулік. Көп жылғы мәлімектерге сүйенсек, ең соңғы ауа райының 10оС төменгі жылуы наурыз айының соңғы онкүндігінде байқалады.
Қанат жеке шаруашылығының ауа-райының энергетикалық қуаты оңтүстік аймақтарда өсірілетін ауылшаруашылық дақылдардың көпшілігіне жеткілікті екенін ескере отырып, жобада қарастырылап отырған суармалы егістік жерге көкөністік ауыспалы егістігін толық қарастыруға болады: жоңышқа, сәбіз, бұршақ, қызанақ, картоп (кесте 7 және 6 сурет).
Кесте 7
Қанат жеке шаруашылығындағы көкөністік ауыспалы егістігінің құрылымы
Рет саны Ауылшаруашылық
дақылдар Ауданы ,га
1 Сәбіз 6,0
2 Картоп 6,0
3 Бұршақ 4,8
4 Бұршақ 4,8
5 Жоңышқа 6,4
6 Жоңышқа 4,8
7 Қызанақ 4,8
8 Қызанақ 6,4
Барлығы 44,0
Сурет 6 - Қанат жеке шаруашылығының егістік жеріндегі ауыспалы егістіктегі көкөністердің орналасу сұлбасы
Ауыспалы егістің ротациялық кестесі дегеніміз, ауыл шаруашылық дақылдарын бос жатқан танаптардың уақыт және территория бойынша орналасу жоспарын ауыспалы егістің ротациялық кестесі деп аталады.
Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы Қанат жеке шаруашылығының жерлеріндегі көкөніс ауыспалы егістігіндегі дақылдардың алмасу желісі 7 суретте көрсетілген.
Сурет 7 - Қанат жеке шаруашылығының жерлеріндегі көкөніс ауыспалы егістігіндегі дақылдардың алмасу желісі
2.3 ФАР - дың мөлшері мен жағдайларына байланысты ауылшаруашылық дақылдардың потенциалдық өнімділігін анықтау
Қанат жеке шаруашылығының ФАР-дың мөлшері және оның сіңірілу қабілетін дақылдардың потенциалдық өнімділігін бағдарлайды және өнімді бағдарлау үшін потенциалды өнім өзгеріс жағдайында алынатын өніміне алынатын өнімге анықтама бере аламыз және олардың арасындағы сәйкессіздік себебін және бұл көрсеткіштердің арасындағы айырмашылықты азайту жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл ауылшаруашылық дақылдардың ФАР-ң пайдалану коэффициенті орта есеппен 0,3-0,5 % шамасында және 1%-тен аспайды.
Қанат жеке шаруашылығының ауыспалы егісі дақылдардың ФАР-ы бойынша потенциалдық өнімділігі келесі формуламен анықталады:
мұндағы, Убиол - дақылдардың вегетация мерзіміндегі абсолютті құрғақ биологиялық өнімділігі, тга; ΣQ - вегетация мерзіміндегі жерге келетін ФАР-дың мөлшері, ккалга; К - ФАР-дың пайдалану коэффициенті; q - 1кг абсолютті құрғақ биомассасының жаққанда бөлініп шығатын энергияның мөлшері, ккалга.
Қанат жеке шаруашылығының ауылшаруашылық дақылдардың абсолютті құрғақ биологиялық өнімділігінен белгілі бір стандарт ылғалдылықтағы негізгі өнімге өту келесі формуламен жүргізіледі:
мұндағы Ун.ө - дақылдардың негізгі өнімі, цга; βст - негізгі ылғалының стандарт ылғалдылығы, %; S - негізгі өнімнің қосалқы өнімге қатынасының қосындысы.
Қанат жеке шаруашылығында орналасқан көкөністік ауыспалы егісінің дақылдарының потенциалдық өнімділігін анықтау 8-ші кесте келтірілген.
Кесте 8
Қанат жеке шаруашылығындағы көкөністік ауыспалы егісінің дақылдарының потенциалдық өнімділігін анықтау
№ Дақылдар Σt,0C ΣQ, ккалга К, % q ккалга S Βст, % Уб, цга Ун.ө, цга
1 Сәбіз 1900 2.89·109 1.6 4000 1.4 75 115, 8 330,7
2 Бұршақ 1500 2.58∙109 1.6 4400 2,5 14 93,75 43,6
3 Картоп 2600 3.45·109 1.7 4300 2.0 75 136, 3 272,5
4 Қызанақ 2500 3.37·109 1.6 4500 1, 6 75 119,75 299,4
4 Жоңышқа 2800 3.60·109 1.6 4500 - 16 128,2 152,6
2.4 Дақылдардың табиғи ылғал қоры бойынша мүмкін болатын өнімділігін анықтау
Қанат жеке шаруашылығында көптеген табиғи жағдайына байланысты мүмкіншілік болатын өнімділігі белгілі бір климат жағдайында тәліми жерлерден алынатын ең жоғарғы өнім, сондықтан көпшілік жағдайда мүмкін болатын ылғалдылық ылғал қорымен шектеледі.
Қанат жеке шаруашылығында ылғал қорына байланысты мүмкін болатын ылғалдылық келесі формуламен анықталады:
мұндағы, W - өсімдіктерде пайдалы жалпы қоры, мм; Кв - судың пайдалану коэффициенті, мм · гац;
Қанат жеке шаруашылығында жалпы өсімдікте ылғал қоры мына формуламен анықталады:
W= ΔW + К · Р
мұндағы, W - қысқы мерзімдегі ылғал қоры; ΔW - суық мерзімінде топыраққа жиналған өсімдіктерге пайдалы ылғалдылық қоры; Р - вегетациялық мерзімдегі жауын-шашын мөлшері, мм; К - пайдалану коэффициенті.
Қанат жеке шаруашылығында суық мерзімдегі топыраққа жиналған өсімдіктерге пайдалы ылғалдылық қоры мына формуламен анықталады:
ΔW = 0,4 · Р0 = Wнв
Wнв = 10 · һ · J · Днв
мұндағы: Р0 - суық мерзімдегі жауын-шашын мөлшері; Wнв - шекті далалық ылғал сыйымдылыққа келетін ылғал қоры; J - топырақ тығыздығы; J = 1,25; Һ - өсімдіктердің тамырының таралу тереңдігі; Днв - шектік далалық ылғал сыйымдылыққа сәйкес келетін топырақтың ылғалдылығы; Днв - 30%
Қанат жеке шаруашылығында табиғи ылғал қоры бойынша көкөністік ауыспалы егісінің дақылдарының мүмкін болатын өнімділігін есептеу 9-шы кестеде келтірілген.
Кесте 9
Қанат жеке шаруашылығындағы табиғи ылғал қоры бойынша мүмкін болатын өнімділігін есептеу
№ Дақылдар ΔW, мм К·Р, мм W, мм Кв, мм гац Уб, цга Ун.ө, цга
1 Сәбіз 133,2 92 225,2 400 56,3 160,9
2 Бұршақ 148,68 61,04 209,72 450 46 ,6 21,7
3 Картоп 176,0 38,4 214,4 400 53,6 107,2
4 Қызанақ 142,8 72,8 215,6 450 47,9 119,8
4 Жоңышқа 129,2 100,0 229,2 400 57, 3 68,2
2.5 Дақылдардың жылу ресурстары бойынша мүмкін болатын өнімділікті анықтау
Қанат жеке шаруашылығында көптеген маңызды жағдайда өнімнің қалыптасуы қажетті бір белгілі факторлармен шектеледі, осындай факторлардың біреуіне жылу ресурстары жатады және жылу ресурстары ылғал, күн сәулесімен шектелетін өнімділікті есептеу биогидротермиялық потенция арқылы анықталады.
Қанат жеке шаруашылығындағы биогидротермиялық потенциал келесі формуламен анықталады:
мұндағы: Кр - биогидротермиялық потенция, балл; Тv - дақылдардың вегетация мерзімінің ұзақты, он күндік; ΣR - радиациялық балланс, ккалм2;
Қанат жеке шаруашылығындағы биогидротермиялық потенциядан дақылдардың өнімділігіне өту келесі формуламен есептеледі:
Убиол = 20 · Кр
Қанат жеке шаруашылығындағы дақылдардың жылу ресурстарына байланысты мүмкін болатын өнімділікті анықтау 10-шы кестеде келтірілген.
Кесте 10
Қанат жеке шаруашылығындағы дақылдардың жылу ресурстарына байланысты мүмкін болатын өнімділікті анықтау
№ Дақылдар W, мм Тv, он күндік ΣR, ккалсм2 КР Убиол, цга Ун.ө, цга
1 Сәбіз 225,2 17,3 3,03·109 3,57 71,4 204, 1
2 Бұршақ 209,72 12,2 2.71∙109 2,62 52,45 24,4
3 Картоп 214,4 13,3 3.62·109 2,19 43,76 87, 5
4 Қызанақ 215,6 16,3 3.54·109 2,76 55,15 137,9
4 Жоңышқа 229,2 18,3 3.78·109 3,08 61,65 73,4
2.6 Дақылдардың жобалық өнімділігін негіздеу
Қанат жеке шаруашылығында қазіргі кезеңде өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын тұрақты дамыту жоғары өнімділікті алуды қамтамасыз ететін, бүгінгі күнге сай технологияны игеруді талап етеді және соған байланысты өндірістік жағдайда бұл салаларды жетілдіру ғылым жетістіктерін, техниканы, тыңайтқышты, арам шөп және өсімдік зиянкестері мен аураларына қарсы тиімді әдістерді игеру және жүйелі қолдануға негізделген екпе дақылдарды өсірудің тиімді алғы технологиясы арқылы іске асады. Сондықтан, бұл технология ауыл шаруашылық дақылдарын өсірудің интенсивті технологиясы топырақ құнарлығының тұрақты өсуіне жоғарғы сапалы сорттар мен дақылдардың потенциалды мүмкіндіктері мен биология-лық ерекшеліктеріне, өнімді басқарудың биологиялық, агротехникалық және агрохимиялық жағдайларына байланысты.
Қанат жеке шаруашылығында ауылшаруашылық дақылдардың ФАР - дың мөлшері мен жағдайларына, табиғи ылғал қоры бойынша мүмкін болатын және жылу ресурстары бойынша мүмкін болатын өнімділіктерді салыстыра отырып, қабылдадық (кесте 11).
Кесте 11
Қанат жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарының өнімділіктерін жоспарлау
Дақылдар Өнімділіктер, цга Жоспарлан-ған өнім-ділік, цга
ФАР бойын-ша Ылғал қам-тамасызды-ғы бойынша Жылумен қамта-масыздығы бойынша
Сәбіз 330,7 160,9 204,1 330,0
Бұршақ 43,6 21,7 24,4 40,0
Картоп 272,5 107,2 87,5 270,0
Қызанақ 299,4 119,8 137,9 300,0
Жоңышқа 152,6 68,2 73,4 140,0
2.7 Тыңайтқыштар енгізу жүйесін жасау
Бағдарлаудың маңызды жағдайына және өнімнің берілген деңгейіне жету үшін тыңайтқыштардың оңтайлы мөлшерлерін негіздеу, топырақтың құнарлығын сақтау және одан ары арттыру кезінде өсімдіктердің қоректік заттарын қанағаттандыру және қоршаған ортаны қорғауды камтамасыз ету қажет.
Топырақтың барлық түрлерінде өсетін ауылшаруашылық дақылдардаға тыңайтқыштардың мөлшерлерін енгізуді негіздеу кезінде келесі көрсет-кіштерді енгізген кезде жақсы нәтиже береді: негізгі және қосалқы өнімнің химиялық құрамы (N P K құрамы), бірлік өніммен минерлдық қоректік зат-тардың шығарылуы, топырақты өсімдіктер үшін қажетті азотпен, фосформен, калиймен және микроэлементтерімен қамтамасыздығы, топырақтың түріне байланысты топырақтың және тыңайтқыштан N P K пайдалануы, ауа-райының жағдайлары және берілген өнімнің деңгейі.
Ауылшаруашылық дақылдардың бағдарланған өніммен қоректік заттардың шығарылуы келесі формула бойынша анықталады:
Ш = Өн·Сн+Өқ · Сқ, кгга
мұндағы Өн, Өқ - негізгі және қосалқы өнімнің өнімділігі, цга; Сн, Сқ - негізгі және қосалқы бірлік өнімдеріндегі қоректік заттардың құрамы, кгц;
Ауылшаруашылық дақылдардың бағдарланған өніммен қоректік заттардың шығарылуы кесте 12 берілген.
Ауылшаруашылық дақылдардың бағдарланған өнім алу үшін қолданылатын тыңайтқыштардың (NPK)мөлшерін анықтау үшін келесі формуланы пайдалануға болады:
Дт = Ш - Км · Кт , цга
Кт·Ст
Кесте 12
Қанат жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдардың бағдарланған өніммен бірге шығатын қоректік заттар
Рет
саны Дақыл Өн.д. Өн.д,
цга Өқ.д,
цга N P2O5 K2O
Өқ.д. Сн,
кгц Сқ, кгц Ш,
кгга Сн,
кгц Сқ, кгц Ш,
кгга Сн,
кгц Сқ, кгц Ш,
кгга
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1 Сәбіз 1:0,4 330,0 132,0 0,23 0,09 87,78 0,07 0,03 27,06 0.36 0.14 13 7,28
2 Бұршақ 1:1,5 40,0 60,0 2.1 0.7 126,0 0.05 0.3 20,0 1.1 0.5 74,0
3 Картоп
1:1 270,0 270,0 0.3 0.3 162,0 0.08 0.07 40,5 0.15 0.45 162,0
4 Қызанақ 1:0,6 300,0 180,0 0,16 0, 10 66,0 0,025 0,015 10,2 0.225 0.13 5 91,8
5 Жоңышқа
- 140,0 - 1.5 - 210,0 0.65 - 91,0 1.4 - 196,0
мұндағы Ө - бағдарланған өнім, цга; Ш - өніммен шығатын N P K, кгга; Т - топырақтағы N P K мөлшері, мг100 г; Км- топырақтағы N P K мөлшері, кгга; Кт, Ктың - топырақтан және тыңайтқыштан қоректік заттарды қолдану коэффициенттері, %; Ст - тыңайтқыштағы әсерлі заттардың мөлшері, %
Қанат жеке шаруашылығындағы дақылдардан бағдарланған өнім алу үшін қолданылатын тыңайтқыш-тардың мөлшерін анықтау 13-17 кестелерде көрсетілген.
Қанат жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдардың бағдарланған өнімін алу үшін топыраққа келесі мөлшерде минералдық тыңайтқыштарды енгізу қажет: сәбіз үшін = 1,34цга; бұршақ үшін = 3,31 цга, картоп үшін = 6,7 цга, P2O5 = 0,9 цга және жоңышқа үшін =1,57 цга, P2O5 =2,17 цга.
Кесте 13
Қанат жеке шаруашылығындағы сәбізден бағдарланған өнім алу үшін берілетін тыңайтқыштар мөлшері
Рс Көрсеткіштер
Қоректік заттар
N P2O5 K2O
1 2 3 4 5
1 Бағдарланған өніммен шығатын қоректік заттар, кг 87,78 27,06 137,28
Бір гектарға 25 тонна көң төгілді
2 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, % 0,5 0,25 0,6
3 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, кг 100 50 120
4 Бірінші жылы көңнен қоректік заттардың пайдаланылу коэффи-циенті, % 25 30 40
5 Көңнен қоректік заттар пайдаланы-лады, кг 25 15 48
6 Топырақта қоректік заттар (жыл-жымалы) бар, мгкг 7 4,0 56,0
7 Топырақтағы қоректік заттар мөлшері, кгга 210 120 1680
8 Қоректік заттардың пайдаланылу коэффициенті, % 20 9 15
9 Топырақтан қоректік заттар қолданылады, кгга 42 - 252
10 Қоректік заттар енгізу қажет, кгга 20,78 - -
11 Тыңайтқыштардан қоректік заттар-ды пайдаланылу коэффициенті, % 45 20 55
12 Тыңайтқыштар арқылы пайдаланы-лу коэффициентін ескере отырып, қоректік заттарды енгізу қажет, кгга 46,18 - -
13 Тыңайтқыштардың аты және олар-дағы қоректік заттардың мөлшері, Ст Аммиак селит-расы 0,345 Қос супер-фос-
фат, 0,43 Калий тұзы
0,40
14 Қажетті минералдық тыңайтқыш-тар мөлшері, Дт, цга 1,34 - -
Кесте 14
Қанат жеке шаруашылығындағы бұршақтан бағдарланған өнім алу үшін берілетін тыңайтқыштар мөлшері
Рс Көрсеткіштер
Қоректік заттар
N P2O5 K2O
1 2 3 4 5
1 Бағдарланған өніммен шығатын қоректік заттар, кг 126,0 20,0 74,0
Бір гектарға 25 тонна көң төгілді
2 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, % 0,5 0,25 0,6
3 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, кг 100 50 120
4 Бірінші жылы көңнен қоректік заттардың пайдаланылу коэффи-циенті, % 25 30 40
5 Көңнен қоректік заттар пайдаланы-лады, кг 25 15 48
6 Топырақта қоректік заттар (жыл-жымалы) бар, мгкг 7 4,0 56,0
7 Топырақтағы қоректік заттар мөлшері, кгга 210 120 1680
8 Қоректік заттардың пайдаланылу коэффициенті, % 10 40 15
9 Топырақтан қоректік заттар қолданылады, кгга 21,0 48 252
10 Қоректік заттар енгізу қажет, кгга 80 - --
11 Тыңайтқыштардан қоректік заттар-ды пайдаланылу коэффициенті, % 70 50 70
12 Тыңайтқыштар арқылы пайдаланы-лу коэффициентін ескере отырып, қоректік заттарды енгізу қажет, кгга 114,3 - -
13 Тыңайтқыштардың аты және олар-дағы қоректік заттардың мөлшері, Ст Аммиак селит-расы 0,345 Қос супер-фос-
фат, 0,43 Калий тұзы
0,40
14 Қажетті минералдық тыңайтқыш-тар мөлшері, Дт, цга 3,31 - -
Кесте 15
Қанат жеке шаруашылығындағы картоптан бағдарланған өнім алу үшін берілетін тыңайтқыштар мөлшері
Рс Көрсеткіштер
Қоректік заттар
N P2O5 K2O
1 2 3 4 5
1 Бағдарланған өніммен шығатын қоректік заттар, кг 162,0 40,5 162,0
Бір гектарға 25 тонна көң төгілді
2 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, % 0,5 0,25 0,6
3 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, кг 100 50 120
4 Бірінші жылы көңнен қоректік заттардың пайдаланылу коэффи-циенті, % 25 30 40
5 Көңнен қоректік заттар пайдаланы-лады, кгга 25 15 48
6 Топырақта қоректік заттар (жыл-жымалы) бар, мгкг 7 4,0 56,0
7 Топырақтағы қоректік заттар мөлшері, кгга 210 120 1680
8 Қоректік заттардың пайдаланылу коэффициенті, % 30 15 30
9 Топырақтан қоректік заттар қолданылады, кгга 63 18 504
10 Қоректік заттар енгізу қажет, кгга 74 7,5 -
11 Тыңайтқыштардан қоректік заттар-ды пайдаланылу коэффициенті, % 32 20 65
12 Тыңайтқыштар арқылы пайдаланы-лу коэффициентін ескере отырып, қоректік заттарды енгізу қажет, кгга 231,25 37,5 -
13 Тыңайтқыштардың аты және олар-дағы қоректік заттардың мөлшері, Ст Аммиак селит-расы 0,345 Қос супер-фос-
фат, 0,43 Калий тұзы
0,40
14 Қажетті минералдық тыңайтқыш-тар мөлшері, Дт, цга 6,7 0,9 -
Кесте 16
Қанат жеке шаруашылығындағы қызанақтан бағдарланған өнім алу үшін берілетін тыңайтқыштар мөлшері
Рс Көрсеткіштер
Қоректік заттар
N P2O5 K2O
1 2 3 4 5
1 Бағдарланған өніммен шығатын қоректік заттар, кг 66,0 10,2 91,8
Бір гектарға 25 тонна көң төгілді
2 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, % 0,5 0,25 0,6
3 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, кг 100 50 120
4 Бірінші жылы көңнен қоректік заттардың пайдаланылу коэффи-циенті, % 25 30 40
5 Көңнен қоректік заттар пайдаланы-лады, кгга 25 15 48
6 Топырақта қоректік заттар (жыл-жымалы) бар, мгкг 7 4,0 56,0
7 Топырақтағы қоректік заттар мөлшері, кгга 210 120 1680
8 Қоректік заттардың пайдаланылу коэффициенті, % 30 15 20
9 Топырақтан қоректік заттар қолданылады, кгга 63 18 329,4
10 Қоректік заттар енгізу қажет, кгга - - -
11 Тыңайтқыштардан қоректік заттар-ды пайдаланылу коэффициенті, % 65 20 65
12 Тыңайтқыштар арқылы пайдаланы-лу коэффициентін ескере отырып, қоректік заттарды енгізу қажет, кгга - - -
13 Тыңайтқыштардың аты және олар-дағы қоректік заттардың мөлшері, Ст Аммиак селит-расы 0,345 Қос супер-фос-
фат, 0,43 Калий тұзы
0,40
14 Қажетті минералдық тыңайтқыш-тар мөлшері, Дт, цга - - -
Кесте 17
Қанат жеке шаруашылығындағы жоңышқадан бағдарланған өнім алу үшін берілетін тыңайтқыштар мөлшері
Рс Көрсеткіштер
Қоректік заттар
N P2O5 K2O
1 2 3 4 5
1 Бағдарланған өніммен шығатын қоректік заттар, кг 210,0 91,0 196,0
Бір гектарға 25 тонна көң төгілді
2 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, % 0,5 0,25 0,6
3 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, кг 100 50 120
4 Бірінші жылы көңнен қоректік заттардың пайдаланылу коэффи-циенті, % 25 30 40
5 Көңнен қоректік заттар пайдаланы-лады, кгга 25 15 48
6 Топырақта қоректік заттар (жыл-жымалы) бар, мгкг 7 4,0 56,0
7 Топырақтағы қоректік заттар мөлшері, кгга 210 120 1680
8 Қоректік заттардың пайдаланылу коэффициенті, % 70 40 15
9 Топырақтан қоректік заттар қолданылады, кгга 147 48 252
10 Қоректік заттар енгізу қажет, кгга 38 28 -
11 Тыңайтқыштардан қоректік заттар-ды пайдаланылу коэффициенті, % 70 30 70
12 Тыңайтқыштар арқылы пайдаланы-лу коэффициентін ескере отырып, қоректік заттарды енгізу қажет, кгга 54,28 93,3 -
13 Тыңайтқыштардың аты және олар-дағы қоректік заттардың мөлшері, Ст Аммиак селит-расы 0,345 Қос супер-фос-
фат, 0,43 Калий тұзы
0,40
14 Қажетті минералдық тыңайтқыш-тар мөлшері, Дт, цга 1,57 2,17 -
3 СУҒАРМАЛЫ ЕГІСТІК ЖЕРГЕ ЖАҢБЫРЛАТҚЫШ ЖҮЙЕНІ ЖОБАЛАУ
3.1 Қанат жеке шаруашылығында жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрі (ШДБТ) құрылымдық ерекшелігі
Қанат жеке шаруашылығында қолданатын жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрі суғару егістіктің ауданында кезінде жылжып отыратын жаңбырлатқыш саптамалардан тұратын жаңбырлатқыш машина. Бұл жаңбырлатқыш машинаның суғару танаптарының ауданы, жаңбырлатқыш сатамаларға су беретін жұмсақ түтікшенің ұзындығына және жаңбырлатқыш саптамалардың сжаңбырлатып шашу радиусна байланысты.
Қанат жеке шаруашылығында қазіргі кезде ауылшаруашылық егістік жерлерді суғаруға барабанға оралатын жұмсақ полиэтилендік түтікшелерге орнатылған жаңбырлатқыш саптамалармен суғару тәсілі жиі қолданылады (сурет 18) [16].
Сурет 1- Қанат жеке шаруашылығында қолданылатын жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрінің (ШДБТ) түйіндері және қондырғылары (А -жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрінің кәсегі: 1-тарту немесе тасмалдау ілгегі; 2- треуіш көтергіш; 3-пневматикалық доңғалақ; 4- доңғалақтың өсі; 5-треуіш-бұрғыш алаң; В- жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрінің қозғағышы: 6-трубина; 7-қорғағыш; 8-беріліс қорабы; 9-жаңбырлатқыштың тіреуі және тіреуіші; 10- жаңбырлатқышты басқару жәшігі; 11- тежегіш; С-жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабаны (орағышы): 12-байланыс шарнирі; 13-тіреуш айыр; 14- полиэтилендік түтік; 15-барабанның тісі; 16-қайтпайтын тиек; D- полиэтилендік түтікті бағыттайтын және төсейтін механизм: 17-бағыттау айыры; 18-конустық беріліс қорабы; F - арбаны көтеретін механиз; G- жаңбырлатқыш қондырғыны бекіткіш
Қанат жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық егістік жерлерді суғаруға пайданылатын жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрі мынандай түйіндер және қондырғылардан тұрады [16]:
1. Қанат жеке шаруашылығында бір немесе екі өсті дөңгелекке тік орналастырған полиэтилендік түтік орашығыш барабан және ол 360о бұрыла алатындай тіру-бұрғыш кәсіге бекітілген, ал сонымен қатар полиэтилендік түтікті орау кезінде байланып қалмас үшін тежеу қондырғысымен жабдықталған.
2. Қанат жеке шаруашылығында суғаруға арналған полиэтилендік түтікті суғару алдында және суғару үрдісінде барабанға бірнеше қабатпен оралады. Суғару арналған полиэтилендік түтікшелердің диаметрі суғару ұзындығының бойында тұрақты 32, 50, 63, 75, 90, 100, 110, 125, 140 мм және олардың өндірісте жұмыс қысымы 1,2 МПа тең.
3. Қанат жеке шаруашылығында суғаруға арналған полиэтилендік түтікті барабанға орау үшін арнайы поршендік түрлі су двигателін пайдаланады.
4. Қанат жеке шаруашылығында трактордың қажетті жағдайда полиэтилендік түтікті барабанға жылдам орауға арналған қондырғымен жабдықталған.
5. Қанат жеке шаруашылығында суғару арналған полиэтилендік түтікті бағытауға және төсеуге арналған механизм, оларды бір тегіс орауды және таратуды қамтамасыз етеді.
6. Қанат жеке шаруашылығында жаңбырлатқыш саптамалар доңғалақтығ тіреуіштеріне орналасқан және шеңбермен бір өсте айналып суғаратын спатамалар пайданылады және олар саптамалардың жер бетінен орналасу биіктігі 2.3-2.5 метр және оны реттеуге болады.
7. Қанат жеке шаруашылығында суғару аяқталған автоматтық түрде жаңбырлатқыш саптамаларға суды беруді тоқтататын қондырғымен жабдықталған.
8. Қанат жеке шаруашылығында суғаруға арналған полиэтилендік түтікті суғару аяқталған соң немесе суғару кезеңінің соңында, сақтауға қояр алдында суды төгетін қондырғымен жабдықталған.
9. Қанат жеке шаруашылығында гидравликалық соқыдан сақтайтын, жаңбырлатқыштан судың шығар кезіне өзін-өзі реттейтін қалқан орнатылған.
10. Қанат жеке шаруашылығында суғару үрдісінің кезінде бір орынан екінші орынға тасмалдау барысында жаңбырлатқыш саптамаларды көтеретін треуіш доңғалаққа орналасқан.
11. Қанат жеке шаруашылығында суғару арналған полиэтилендік түтікті орадың жылдамдығын реттеп және күннің қауаты арқылы басқарылып отыратын техометрмен жабдықталған.
12. Қанат жеке шаруашылығында суғаруға арналған полиэтилендік түтікті суғару гидрантарына қосуға ыңғайлы болу үшін 5-10 метр кесінді тез жалғастыратын қондырғымен жабдықталған.
Қанат жеке шаруашылығында қазіргі кезде жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрін шығаратын алыс және жақын шет елдердегі түрлеріне жүйелік талдау жүргізу арқылы, оларды үш топқа бөледі: бірінші - кішкентай жаңбырлатқыш шығынмен, яғни 5 лс-қа дейін диаметрі 32-63 мм жұсақ түтік; екінші - орташа жаңбырлатқыш шығынмен, яғни 5 ден 25 лс-қа дейін диаметрі 63-100 мм жұсақ түтік; үшінші - жоғарғыжаңбырлатқыш шығынмен, яғни 25 лс-ден жоғары және диаметрі 100-160 мм жұсақ түтік;
Қанат жеке шаруашылығында қазіргі кездегі Рессей Федерациясының өндірістік зауаттары шықаратын жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрі барлық ауылшаруашылық дақылдарын суғаруға арналған және өзінің техникалық өлшемдік көрсеткіштерімен суғармалы егістік жерге бейімделген, өте ұтқыр және салыстырмалы түрде қарағанда үлкен еңшетікте үлкен өнімділікпен жұмыс атқара алады және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ҚУАТБЕК МАДИНА ҚАРАУЫЛҚЫЗЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
ОҚО СОЗАҚ АУДАНЫ ҚАНАТ ЖЕКЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ЖАҢБЫРЛАТЫП СУҒАРУ
5В081000 - Жерлерді мелиорациялау, баптау және қорғау мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: ОҚО Созақ ауданы Қанат жеке шаруашылығындағы
ауылшаруашылық дақылдарын жаңбырлатып суғару
Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі материалдар_____________
Қосымшалар_____________
Орындаған ____ Қуатбек М. Қ. ________
(аты-жөні)
20___ ж. ______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ______ E.C Capкынoв._____уар
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ________________ ________ Ә.Т.Қoзыкeeвa _______
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_____________________ _______________ _______ Ж.C.Мұcтaфaeв_______
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________ _______Қ.Қ.Ануар беков______
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
КІРІСПЕ
2012 жылдың 14 желтоқсанындағы Қазақстан-2050 Елбасының стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты жолдауында жаһандық азық-түлік қауіпсіздігі мен судың тым тапшылығына ерекше көңіл бөлінген. Жаһандық азық-түлік қауіпсіздігіне байланысты біздің президентіміз Н.Ә.Назарбаев біздің зор мүмкіндіктеріміздің бар және қазірдің өзінде астық дақылдарын аса ірі экспорттаушылар қатарына ендік, бізде аса ірі экологиялық таза аумақтар бар және экологиялық таза тағам өнімдерін шығара аламыз - деп атап көрсеткен еді[1].
Біздің елімізде қазір ауылшаруашылығында пайдалатын жерлерінің көлемі, шамамен, 215850,9 мың га, ал оның ішінде егістік жер 23230,4 мың га, пішендік 4816,0 мың га, жайылым 182358,1 мың га алып жатыр. Егер біз 2010 жылғы суғармалы жерлер көлемін 1991 жылмен салыстыратын болсақ, онда олардың көлемі 298 мың гектарға дейін азайып кеткенін және 575 мың гектар суғармалы жер ауыл шаруашылығы айналымынан шығып кеткенін көреміз, сонымен қатар бұрын қолданып келген 20 мың гектар суғармалы жер жекеменшік үй, жол өндіріс орындарын салуға және басқа да мақсаттарға берілген және де осы жылдар аралығында бос жатқан жерлердің көлемі 8 есеге ұлғайып, 423 мың гектарға жетті. Суғару тәртібін, агротехникалық шараларды дұрыс пайдаланбаудың нәтижесінде көптеген суғармалы жерлер тұзданып, олардың құнарлылығы мен өнімділігі төмендеуде.
Қазақстанның суғармалы егіншіліктің көпшілік пайызы шөлді және шөлейт аймақтарында орналасқан. Сондықтан су қорын үнемдейтін технологиялар мен ауылшаруашылық дақылдарын суғарудың заманауи техникалық құрылғыларын қолдану арқылы суғармалы егіншілікті тиімді пайдалану үшін мен өзімнің дипломдық жұмысымда ОҚО Созақ ауданы Қанат жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарын жаңбырлатып суғару мәселесін қарастырдым.
1 ҚАНАТ ЖЕКЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТАБИҒИ КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Географиялық орны
Қанат жеке шаруашылығы Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданында орналасқан. Созақ ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының солтүстігінде орналасқан (сурет 1).
Сурет 1.1 Оңтүстік Қазақстан облысының картасы
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданы қаңтар айыңда мекендеген 6 болыс ел мен Жылыбұлақ болысы негізінде құрылған және аудан жерінің көпшілік бөлігін тасты-құмды шөлді жазықтықтар (Бетпақдала, Мойынқұм) алып жатыр. Қанат жеке шаруашылығы орналасқан ауданын оңтүстік және оңтүстік-батысын ала Қаратау жотасы, солтүстік-батысында - Ащыкөл ойысы, Тамғалы соры, орталық бөлігінде - Тамғалынұра қонысы, шығысында - Сүмбешетарал қонысы мен сор жерлер орналасқан және бұл ауданының аумақтық жер көлемі 4 млн 104 мың 940 га, немесе 41 мың 41 шаршы шақырым алып жатыр (сурет 2)[2].
Сурет 1.2Қанат жеке шаруашылығы орналасқан
Созақ ауданының картасы
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан ауданында өсімдіктер мен жануарлар алуан түрлі, табиғат аймақтары ендік бағытында созылып жатыр және ауданының ең биік жері Бессаз тауы 2176 м болып табылады.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан аудан 12 ауыл әкімшілігіне бөлінген: Таукен поселкасы, Жартытөбе, Шолаққорған, Сызған, Созақ, Қарақұр, Қаратау ауылдары: Шу өзені бойындағы: Шу, Тасты, Жуантөбе ауылдары және Қыземшек поселкасы әкімшіліктері және аудан орталығына ең жақын темір жол станциясы Жаңатас қаласы, сонымен қатар жұмысшы поселкелер 2, поселкілік әкімшіліктер 2, ауылдық әкімшіліктер 10, ауылдық әкімшіліктер мен поселкілердегі елді мекендер 36 орналасқан.
1.2 Климаты
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан аумақтың климаты шұғыл континентті болып келеді, қысы суық, құрғақ, жазы ыстық, қауақшылықты. Бұл аумақтағы климаттың қалыптасуына Қаратау жотасы мен Мойынқұм негізгі фактор болып есептелінеді, өйткені Қаратау жотасы Оңтүстік Батыстан келетін субтропик ауа массаларын тосып қалады, соның нәтижесінде жауын- шашыннің түсуіне кедергі келтіреді.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан аумақта қыс айларында Сибирь антициклоны үстемдік жасауының арқасында көбірек шығыстан жел үріп ауа-райы суық болады, қаңтар айының орташа температураcы - -130С, кейде қыс айларында кейбір күндері температура төмендеп - 400С суықтықты көрсетеді, ал жаз айлары ыстық әрі қуаңшылықты болып келеді, шілде айының орташа температурасы + 250С, кейбір кездері температура + 400С ыстықтықты көрсетеді (сурет ) [].
Сурет 1.3 Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданы ауасының орташа айлық температурасы
Қанат жеке шаруашылығында қардың қалыңдығы 10-13 см болады, ол көп тұрмай, тез еріп кетеді.Жылдық жауын-шашын мөлшері 170 мм-н ас-пайды, негізінен жауын- шашыні көктемде - наурыз - сәуір айларында, күзде - қазан айының соңы - қараша айында жауады. Жауын-шашын жеткіліксіз болғандықтан, ауылшаруашылық дақылдардан тұрақты және мол өнім алу үшін суғару қажет болады.
Кесте 1
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданының климаттық көрсеткіштері
Метиобекет Н,м Айлар жыл
01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Ауаның орташа айлық температурасы (t,ºС)
Шолаққорған 481 -9,9 -5,8 2,4 10,9 17,6 22,6 26,1 22,8 15,8 7,6 -0,1 - 6,2 8,0
Созақ 317 -8,7 -4,3 3,0 13,0 18,8 2 4,1 26,2 24,8 18,1 9,7 1,9 -4,0 10, 2
Ауаның орташа айлық ылғалдылығы (α,%)
Шолаққорған 481 72,0 86,0 59,0 41,0 29,0 23,0 22,0 22,0 23,0 36,0 57,0 78,0 54,0
Созақ 317 74,0 68,0 56,0 39,0 28,0 22,0 20,0 20,0 23,0 34,0 57,0 69,0 48,0
Жауын-шашын(Ос,мм)
Шолаққорған 481 17.0 16.0 15.0 25.0 22.0 12.0 4.0 2.0 4.0 10.0 9.0 14. 0 150
Созақ 317 15.0 12.0 23.0 24.0 21.0 15.0 5.0 2.0 4.0 11.0 13.0 7.0 167
Ауа ылғалдылығының орташа айлық жетіспеушілігі (d,мб)
Шолаққорған 481 1.0 2.2 3.3 7.0 12. 9 20.7 25.3 21.8 13.5 7.0 2.4 1.4 9 .9
Созақ 317 1.0 2.2 3.3 7.0 12.9 20.7 25.3 21.8 13.5 7.0 2.4 1.4 9.9
Желдің жылдамдыңы (V,м ∕с)
Шолаққорған 481 3.8 4.1 3.8 3.6 3.4 2.4 2.1 2.4 2.5 2.6 2.8 3.4 3.1
Созақ 317 3.8 4.1 3.8 3.6 3.4 2.4 2 .1 2.4 2.5 2.6 2.8 3.4 3.1
Сурет 5 Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданы ауасының орташа айлық ылғалдылығы
Сурет 5 Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданының жауын-шашын мөлшері
1.3 Геологиялық және морфологиялық жағдайы
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облысы территориясының басым бөлігі Тұран плитасында орналасқан және оңтүстік-шығыста Өгем жотасы арқылы Өзбекістанмен шектеседі және батыста шекарасы Қызылқұм бойы Өзбекістанмен жалғасады және солтүстікте Бетпақдала арқылы Қарағанды облысымен шекаралас болады, ал шығыста Қаратау мен Мойынқұм бойынша Жамбыл облысымен шекара өтеді. Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың ортасын оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай Қаратау жотасы кесіп өтед және Өгем және Қаратау Батыс Тянь-Шань тауларының бөліктері.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыс шетіндегі Тұран ойпаты сазды Бетпақдала және құмды Мойынқұм мен Қызылқұм шөлдеріне және Сырдария бойы тау алды шөлейт жазыққа бөлінеді.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың Бетпақдала, борпылдақ қабат-қабат орналасқан мезозой және палеоген тау жыныстарынан құрылған жазықтық, оның орташа биіктігі 300 м және жазық үстінде басым теңіздік және континенттік палеогендік шөгінділер - құм, құмтас, саз, ұсақ жұмыр тас.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың Мойынқұм құмды шөлі Шу синеклизаның басым бөлігін алып жатыр және ол Тянь-Шань тауы алды көлбеу жазықтар мен ойпаттың жазықтарына өтпелі болып табылады және Мойынқұм шөлінің жер бедері негізінен эолды - төбелі және тізбекті құм жайылған [].
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың оңтүстік-батысын Қызылқұмның солтүстік-шығысы алып жатыр және онда эолды құм жер бедері көп және құмның астында ежелгі аллювиалдық қабат және ал Сырдария маңында аллювиалды-көлді қабат орналасқан және аллювиалды және аллювиалды-көлді шөгінділерді желмен електеу есебінен эолды құм пайда болған және олар басым бөлігінде өсімдіктермен бекітілген [].
1.4 Топырағы және геоморфологиялық жағдайы
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан ауданның топырақ жамылғысында карбонатты сұр, сортаңды бозғылт сұр топырақ басым және өзен аңғарларында шалғынды сұр топырақ қалыптасқан және бұл жерде өсімдік жамылғысына қияқ, қоңырбас және солтүстігінде бозжусан, ши аралас эфемероидті өсімдіктер өседі.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан жердің топырағы әр түрлі болып келген. Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы Қанат жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің топырақ жағдайы 2-суретте көрсетілген.
Сурет 2- Қанат жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің топырақ жағдайы
Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы Қанат жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің топырақ жағдайы туралы аңыз 3- ші суретте көрсетілген.
Топырақ-тың индексі және түсі Топырақтың аты Жер асты суының тұздылы-ғы, гл Жер асты суының орналасу деңгейі, м Топырақ қабаты-ның қалыңды-ғы, см Ауда-ны,
га
сазды сұр топырақ 1,0 3-8 100 200
карбонатты сұр
топырақ 1,0 3-8 100
50
сортаңды ақшыл сұр топырақ 1,0 3-8 100
Сурет 3 - Қанат жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің топырақ жағдайы туралы аңыз
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан суғармалы егістік жердің топырағының механикалық құрамының әртүрлігіне байланысты, олар екі мелиоративтік топқа бөлінген: бірінші топқа жалпы ауданы 200 га сазды сұр топырақ жатады және оның құрамындағы қарашірік салыстырмалы түрде қарағанда жоғары (2.5-1.2 %), бұл топырақ тұзданбаған - құрғақ топырақтың құрамындағы қалың қалдық 0.30 %-дан аспайды. Осы жерлер сапасы жағынан жоғары және орташа, ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге ыңғайлы, бірақ оганикалық және минералдық тыңайытқыштарды еңгізуді, аймақтық агротехникаларды және суғару тәртібін сақтауды талап етеді.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан екінші топқа жататын топырақтар суғармалы егістік жердің шағын ауданын (50 га) алып жатыр және ол жерде негізінен карбонатты сұр және сортаңды бозғылт сұр топырақтар орналасқан және бұл топырақтың құрамындағы салыстырмалы түрде қарашірік 2.53-1.23 % алып жатыр және топырақ аздап тұзданған - құрғақ топырақтың құрамындағы қалың қалдық 0.35-50% тең, сондықтан жоғарғы аталған шаралардан басқа, қосымша шаралар 1.5-2.0 мың м3га мөлшерде суғарумен қатар ретінде 1 га жерге 4-5 тонна гипс енгізуді талап етеді. Бұл топырақтың суды өткізу қабілеті төмен және олардың топқа бөліну жағдайы бойынша бір сағаттағы суды сіңіру жылдамдығы 0.041 және 0.061 мсағат және сүзілу коэффициенті 0.21 және 0.32 м тәулік.
1.5 Жануарлар дүниесі
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың кең-байтақ табиғат аймақтары түрлі жануарларға өте бай және онда жануарлардың 1400-ге жуық түрлері кездеседі, ал балықтардың 8 түрі, қосмекенділердің 3 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 9 түрі, құстардың 240-тан астам түрі, сүтқоректілердің 8 отрядына жататын 50-ден астам түрлері мекендейді[]
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың балықтар класы бойынша оңтүстік суларында, Шардара бөгенінде жайындар, сазан, майшабақ, табан балық, жылан балық, үкішабақ сияқты сирек түрлері кездеседі.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыста құстардың 240-тан астам түрі кездеседі және оның 14 түрі: қара дегелек, сақалтай, бүркіт, жыланжегіш, ителгі, лашын, ақ дегелек, кіші құтан, жамансары Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген және олар тау беткейлерін мекендейді.
1.6 Өсімдік жамылғысы
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан облыстың агроландшафт-тарының дамуына өсімдік жамылғысының маңызды әсері бар және өсімдік жамылғысы өте түрлі болып келеді және шамамен 1,5 мың түрі бар. Негізінен жазықтықтарда шөлді өсімдіктер басым болып келген. Бетпақдала үстіртінде бұйырғын мен жусан көп тараған. Шу өзенінің аңғарында жусаннан құрылған шалғынды-сор өсімдіктер дамыған, арасында жыңғыл, шеңгел, сексеуіл кездеседі, ал Қаратаудың солтүстік-шығыс беткейі тау етегінде пролювиалдық жазықтықта боялыш пен жусан басым болып келген. Қызылқұмда бұталы өсімдіктер көп кездеседі - сексеуіл, жусан, Коноллидің құмды қарағаны (құмды акация), жүзгін. Шөлдің қиыр оңтүстігінде жүсанды-эфемерлік өсімдік дала дала өсімдігіне ауысады. Сырдария аңғарында жусанды-солянкалы өсімдіктер басым. Ал, өзенге жақындаған сайын қамыстық және тоғай өсімдіктері көбейеді (жіде, қамыс, шенгел, тамарикс, тораңғыл, тал т.б.)
1.7 Ауылшаруашылығының қазіргі жағдайы
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданы территориясының басым бөлігі Бетпақдала мен Мойынқұмда, тек оңтүстік шеті ғана Солтүстік Қаратаудың солтүстік беткейін алып жатыр. Ауданның ауыл шаруашылық жер көлемі 516568 га, ауданның жалпы жер көлемінің 11,7 % құрайды (кесте 2).
Кесте 2
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданының ауыл шаруашылық жерлердің көлемі
№ Ауданның аты Территория-сының ауданы, га Облыс территория-сынан, % алыңғанда-ғы Ауыл шаруашылық жерлер, га Ауыл шаруашылық жерлердің жалпы жер көлеміндегі үлесі, %
1 Созақ 4104940 34,8 516568 11,7
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан ауданның Қаратау беткейінде орналасқан бөлігінде ежелгі Жібек жолының солтүстікке бағытталған тармағы өткен, сондықтан, ауданның оңтүстігінде орналасқан жерлер көптеген ғасырлар бойы адам тарапынан ауыл шаруашылық мақсатында игерілген және ауданда ауыл шаруашылық ландшафттардың жайылым кешендері дамыған. Қазіргі уақытта суғармалы егістік ландшафттары тек ғана кішігірім өзендер бойында орналасқан.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданы жалпы жер көлемі бойынша облыстың ең үлкен ауданы, оның басым бөлігі Мойынқұм және Бетпақдала шөлдерін алып жатыр және агроклиматтық ресурстары егін шарушалығын шектейді. Ауылшаруашылық егін кешендері Солтүстік Қаратаудың солтүстік беткейлерінде дамыған, негізінен суғармалы агроландшафттар болып талады (кесте 3).
Кесте 3
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан Созақ ауданының егістік ландшафттарының көлемі
Аудан аты Егістік агроландшафттың ауданы, га Егістік агроланд-шафттардың ау-данның жалпы жер көлеміндегі үлесі, % Егістік агроланд-шафттардың аудан-ның ауыл шаруа-шлық жер көлемін-дегі үлесі, %
1 Созақ 6703 0,15 1,3
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан ауданы бойынша ауыл шаруашылығы саласындағы құрылымдар саны 704, оның ішінде жер актісін алған шаруа қожалықтары 698, өндірістік кооперативтер 3, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер 15.
Қанат жеке шаруашылығы орналасқан ауданы бойынша ауыл шаруашылығына пайдаланатын жер 3 млн 539 мың 323 га, оның ішінде нақтыланған егістік жер көлемі 10 мың 251 га, оның ішінде суармалы жер көлемі 4 мың 247 га, тұрақты суармалы жер көлемі 4247 га, үй іргелік жер көлемі 417 га, жайылымдық жер көлемі 3 млн 516 мың 566 га, бау 316 га, шабындық жер көлемі 11 мың 773 га, яғни ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 2647,9 млн тенге.
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЕГІСТІК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫН НЕГІЗДЕУ ЖӘНЕ ӨНІМДІЛІГІН БАҒДАРЛАУ
2.1 Ауылшаруашылық дақылдардың жылу ресурстарымен қамтамасыз етілуі
Қанат жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерлердің жылумен қамтамасыз етілуі ауылшаруашылық дақылдардың жылуды қажет ету шамасының климаттың жылу қорына сай келу дәрежесін сипаттайды. Суғармалы егістіктің жылумен қамтамасыз етілуі қоры және ауаның жылуының 10°C жоғары шамасының өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі көп жылдақ орташа ауа жылуының жиынтығымен анықталады, сонымен қатар ауылшаруашылық дақылды себуден толық пісіп жетілу кезеңінен арасындағы ауаның белсенді температурасының жиынтығымен бағаланады (кесте 5) [4].
Қанат жеке шаруашылығының жерге келіп түскен ФАР-ның өлшемі мына формаламен анықталады:
ΣQ = 13.93 + 0.0079 · Σt = 13.93 + 0.0079 ·4049= 45.92 ккалсм2
мұндағы: ΣQ - ФАР-дың мөлшері, ккалсм2; Σt - вегетация мерзіміндегі орташа күндік температуралардың жиынтығы, 0С;
Кесте 5
Қанат жеке шаруашылығының ауыспалы егістік құрамындағы көкөністі дақылдардың ауаның жылуына деген сұранысы
№ Дақылдар Өсімдіктің өсуіне қажетті ең төменгі ауа жылуы, оС Өсімдіктің өсіп-өнуіне қажеті биологиялық белсенді ауа жылу-ының жинтығы, оС Өсімдіктің өсіп-өнуі кезеңінің ұзақтығы, тәулік
1 Сәбіз 4-5 1900 130
2 Жоңышқа 3-4 1500 140
3 Бұршақ 4-5 2600 120
4 Картоп 6-8 2500 120
5 Қызанақ 10-11 2800 130
Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы Қанат жеке шаруашылығының егістік жеріндегі ауылшаруашылық дақылдарының өніп-өсу кезеңіндегі қажетті белсенді жылудың жиынтығы 5 кестеде және 6-шы сурете көрсетілген.
Кесте 4 - Қанат жеке шаруашылығының егістік жеріндегі +100С - тан және +50С жоғары орташа күндік температураның жиынтығы
Көрсеткіштер Наурыз Сәуір Мамыр Маусым Шілде
I II III I II III I II III I II II I I II III
t +5°С 3,4 6,0 8,7 11,2 13,1 15,0 16 ,6 18,3 20,1 21,7 23,2 24,7 25,9 26 ,4 26,7
Σt +5°С - 56 96 112 131 150 166 183 2 21 217 232 247 259 264 344
Σtө.қ. +5°С 56 152 264 395 545 711 894 1 115 1332 1564 1811 2070 2334 2628
t +10°С 11.2 13.1 15.0 16.6 18.3 20.1 21.7 23.2 24.7 25.9 26.4 26.7
Σt +10°С 112 131 150 166 183 221 2 17 232 247 259 264 294
Σtө.қ. +10°С 112 243 393 559 742 963 1 180 1412 1659 1918 2182 2476
4 кестенің жалғасы
Көрсеткіштер Тамыз Қыркүйек Қазан Қараша Вегетациялық мерзімі
I II III I II III I II III I II II I
t +5°С 26,0 24,8 23,3 21,1 18,6 16,1 13,8 11,3 8,8 6,6 5,0 3,3 11.03-1 4.11
Σt +5°С 260 248 256 211 186 161 138 1 13 97 66 22 - 4386
Σtө.қ. +5°С 2888 3136 3392 3603 3789 3950 4088 4201 4298 4364 4386 - 4386
t +10°С 26.0 24.8 23.3 21.1 18.6 16. 1 13.8 11.3 - - - - 1.04-20.10
Σt +10°С 260 248 256 211 186 161 138 113 - - - - 4049
Σtө.қ. +10°С 2736 2984 3240 3451 3637 379 8 3936 4049 - - - - 4049
Қанат жеке шаруашылығының ауылшаруашылық дақылдардың жылу ресурстарымен қамтамасыз етілуі 5 суретте көрсетілген.
Cурет 5 Қанат жеке шаруашылығының егістік жеріндегі ауылшаруашылық дақылдардың жылу ресурстарымен қамтамасыз етілуі
2.2 Ауыспалы егістіктің құрамын негіздеу
Қанат жеке шаруашылығының егістік жеріндегі ауылшаруашылық егістік жүйесінің құрылымын және құрамын ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшеліктеріне және суғармалы егістік жердің ауа-райының ерекшеліктеріне, жеке шаруашылықтардың өндірістік бағытына және халық шаруашылығында атқаратын жұмыстарына байланысты анықтайды. Сондықтан бұл шаруашылықтағы ауыспалы егістіктің құрылысы және құрамы, ондағы танаптардың санына сай, ауылшаруашылық дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты, ғылыми-зертеу институтарының және бекеттердің егістік жүйесін аудандастыруға арналған ұсыныстарына байланысты қабылданды.
Қанат жеке шаруашылығының Созақ ауданының ауа-райының жағдайын Созақ агрометеорологиялық бекеттің мәліметері бойынша қарастырдық, оның жалпы ауылшаруашылық дақылдарының өсіп-өну кезеңіндегі қорланатын ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасының жиынтығы 4049оС. Сондықтан Қанат жеке шаруашылығының аймағы өте құрғақ агроклиматтық аймаққа жатады және табиғи ылғалдану шамасы, яғни ылғалдану көрсеткіші 0.145 тең. Жалпы ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасы байқалатын кезеңінің ұзақтығы 180-200 тәулік. Көп жылғы мәлімектерге сүйенсек, ең соңғы ауа райының 10оС төменгі жылуы наурыз айының соңғы онкүндігінде байқалады.
Қанат жеке шаруашылығының ауа-райының энергетикалық қуаты оңтүстік аймақтарда өсірілетін ауылшаруашылық дақылдардың көпшілігіне жеткілікті екенін ескере отырып, жобада қарастырылап отырған суармалы егістік жерге көкөністік ауыспалы егістігін толық қарастыруға болады: жоңышқа, сәбіз, бұршақ, қызанақ, картоп (кесте 7 және 6 сурет).
Кесте 7
Қанат жеке шаруашылығындағы көкөністік ауыспалы егістігінің құрылымы
Рет саны Ауылшаруашылық
дақылдар Ауданы ,га
1 Сәбіз 6,0
2 Картоп 6,0
3 Бұршақ 4,8
4 Бұршақ 4,8
5 Жоңышқа 6,4
6 Жоңышқа 4,8
7 Қызанақ 4,8
8 Қызанақ 6,4
Барлығы 44,0
Сурет 6 - Қанат жеке шаруашылығының егістік жеріндегі ауыспалы егістіктегі көкөністердің орналасу сұлбасы
Ауыспалы егістің ротациялық кестесі дегеніміз, ауыл шаруашылық дақылдарын бос жатқан танаптардың уақыт және территория бойынша орналасу жоспарын ауыспалы егістің ротациялық кестесі деп аталады.
Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы Қанат жеке шаруашылығының жерлеріндегі көкөніс ауыспалы егістігіндегі дақылдардың алмасу желісі 7 суретте көрсетілген.
Сурет 7 - Қанат жеке шаруашылығының жерлеріндегі көкөніс ауыспалы егістігіндегі дақылдардың алмасу желісі
2.3 ФАР - дың мөлшері мен жағдайларына байланысты ауылшаруашылық дақылдардың потенциалдық өнімділігін анықтау
Қанат жеке шаруашылығының ФАР-дың мөлшері және оның сіңірілу қабілетін дақылдардың потенциалдық өнімділігін бағдарлайды және өнімді бағдарлау үшін потенциалды өнім өзгеріс жағдайында алынатын өніміне алынатын өнімге анықтама бере аламыз және олардың арасындағы сәйкессіздік себебін және бұл көрсеткіштердің арасындағы айырмашылықты азайту жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл ауылшаруашылық дақылдардың ФАР-ң пайдалану коэффициенті орта есеппен 0,3-0,5 % шамасында және 1%-тен аспайды.
Қанат жеке шаруашылығының ауыспалы егісі дақылдардың ФАР-ы бойынша потенциалдық өнімділігі келесі формуламен анықталады:
мұндағы, Убиол - дақылдардың вегетация мерзіміндегі абсолютті құрғақ биологиялық өнімділігі, тга; ΣQ - вегетация мерзіміндегі жерге келетін ФАР-дың мөлшері, ккалга; К - ФАР-дың пайдалану коэффициенті; q - 1кг абсолютті құрғақ биомассасының жаққанда бөлініп шығатын энергияның мөлшері, ккалга.
Қанат жеке шаруашылығының ауылшаруашылық дақылдардың абсолютті құрғақ биологиялық өнімділігінен белгілі бір стандарт ылғалдылықтағы негізгі өнімге өту келесі формуламен жүргізіледі:
мұндағы Ун.ө - дақылдардың негізгі өнімі, цга; βст - негізгі ылғалының стандарт ылғалдылығы, %; S - негізгі өнімнің қосалқы өнімге қатынасының қосындысы.
Қанат жеке шаруашылығында орналасқан көкөністік ауыспалы егісінің дақылдарының потенциалдық өнімділігін анықтау 8-ші кесте келтірілген.
Кесте 8
Қанат жеке шаруашылығындағы көкөністік ауыспалы егісінің дақылдарының потенциалдық өнімділігін анықтау
№ Дақылдар Σt,0C ΣQ, ккалга К, % q ккалга S Βст, % Уб, цга Ун.ө, цга
1 Сәбіз 1900 2.89·109 1.6 4000 1.4 75 115, 8 330,7
2 Бұршақ 1500 2.58∙109 1.6 4400 2,5 14 93,75 43,6
3 Картоп 2600 3.45·109 1.7 4300 2.0 75 136, 3 272,5
4 Қызанақ 2500 3.37·109 1.6 4500 1, 6 75 119,75 299,4
4 Жоңышқа 2800 3.60·109 1.6 4500 - 16 128,2 152,6
2.4 Дақылдардың табиғи ылғал қоры бойынша мүмкін болатын өнімділігін анықтау
Қанат жеке шаруашылығында көптеген табиғи жағдайына байланысты мүмкіншілік болатын өнімділігі белгілі бір климат жағдайында тәліми жерлерден алынатын ең жоғарғы өнім, сондықтан көпшілік жағдайда мүмкін болатын ылғалдылық ылғал қорымен шектеледі.
Қанат жеке шаруашылығында ылғал қорына байланысты мүмкін болатын ылғалдылық келесі формуламен анықталады:
мұндағы, W - өсімдіктерде пайдалы жалпы қоры, мм; Кв - судың пайдалану коэффициенті, мм · гац;
Қанат жеке шаруашылығында жалпы өсімдікте ылғал қоры мына формуламен анықталады:
W= ΔW + К · Р
мұндағы, W - қысқы мерзімдегі ылғал қоры; ΔW - суық мерзімінде топыраққа жиналған өсімдіктерге пайдалы ылғалдылық қоры; Р - вегетациялық мерзімдегі жауын-шашын мөлшері, мм; К - пайдалану коэффициенті.
Қанат жеке шаруашылығында суық мерзімдегі топыраққа жиналған өсімдіктерге пайдалы ылғалдылық қоры мына формуламен анықталады:
ΔW = 0,4 · Р0 = Wнв
Wнв = 10 · һ · J · Днв
мұндағы: Р0 - суық мерзімдегі жауын-шашын мөлшері; Wнв - шекті далалық ылғал сыйымдылыққа келетін ылғал қоры; J - топырақ тығыздығы; J = 1,25; Һ - өсімдіктердің тамырының таралу тереңдігі; Днв - шектік далалық ылғал сыйымдылыққа сәйкес келетін топырақтың ылғалдылығы; Днв - 30%
Қанат жеке шаруашылығында табиғи ылғал қоры бойынша көкөністік ауыспалы егісінің дақылдарының мүмкін болатын өнімділігін есептеу 9-шы кестеде келтірілген.
Кесте 9
Қанат жеке шаруашылығындағы табиғи ылғал қоры бойынша мүмкін болатын өнімділігін есептеу
№ Дақылдар ΔW, мм К·Р, мм W, мм Кв, мм гац Уб, цга Ун.ө, цга
1 Сәбіз 133,2 92 225,2 400 56,3 160,9
2 Бұршақ 148,68 61,04 209,72 450 46 ,6 21,7
3 Картоп 176,0 38,4 214,4 400 53,6 107,2
4 Қызанақ 142,8 72,8 215,6 450 47,9 119,8
4 Жоңышқа 129,2 100,0 229,2 400 57, 3 68,2
2.5 Дақылдардың жылу ресурстары бойынша мүмкін болатын өнімділікті анықтау
Қанат жеке шаруашылығында көптеген маңызды жағдайда өнімнің қалыптасуы қажетті бір белгілі факторлармен шектеледі, осындай факторлардың біреуіне жылу ресурстары жатады және жылу ресурстары ылғал, күн сәулесімен шектелетін өнімділікті есептеу биогидротермиялық потенция арқылы анықталады.
Қанат жеке шаруашылығындағы биогидротермиялық потенциал келесі формуламен анықталады:
мұндағы: Кр - биогидротермиялық потенция, балл; Тv - дақылдардың вегетация мерзімінің ұзақты, он күндік; ΣR - радиациялық балланс, ккалм2;
Қанат жеке шаруашылығындағы биогидротермиялық потенциядан дақылдардың өнімділігіне өту келесі формуламен есептеледі:
Убиол = 20 · Кр
Қанат жеке шаруашылығындағы дақылдардың жылу ресурстарына байланысты мүмкін болатын өнімділікті анықтау 10-шы кестеде келтірілген.
Кесте 10
Қанат жеке шаруашылығындағы дақылдардың жылу ресурстарына байланысты мүмкін болатын өнімділікті анықтау
№ Дақылдар W, мм Тv, он күндік ΣR, ккалсм2 КР Убиол, цга Ун.ө, цга
1 Сәбіз 225,2 17,3 3,03·109 3,57 71,4 204, 1
2 Бұршақ 209,72 12,2 2.71∙109 2,62 52,45 24,4
3 Картоп 214,4 13,3 3.62·109 2,19 43,76 87, 5
4 Қызанақ 215,6 16,3 3.54·109 2,76 55,15 137,9
4 Жоңышқа 229,2 18,3 3.78·109 3,08 61,65 73,4
2.6 Дақылдардың жобалық өнімділігін негіздеу
Қанат жеке шаруашылығында қазіргі кезеңде өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын тұрақты дамыту жоғары өнімділікті алуды қамтамасыз ететін, бүгінгі күнге сай технологияны игеруді талап етеді және соған байланысты өндірістік жағдайда бұл салаларды жетілдіру ғылым жетістіктерін, техниканы, тыңайтқышты, арам шөп және өсімдік зиянкестері мен аураларына қарсы тиімді әдістерді игеру және жүйелі қолдануға негізделген екпе дақылдарды өсірудің тиімді алғы технологиясы арқылы іске асады. Сондықтан, бұл технология ауыл шаруашылық дақылдарын өсірудің интенсивті технологиясы топырақ құнарлығының тұрақты өсуіне жоғарғы сапалы сорттар мен дақылдардың потенциалды мүмкіндіктері мен биология-лық ерекшеліктеріне, өнімді басқарудың биологиялық, агротехникалық және агрохимиялық жағдайларына байланысты.
Қанат жеке шаруашылығында ауылшаруашылық дақылдардың ФАР - дың мөлшері мен жағдайларына, табиғи ылғал қоры бойынша мүмкін болатын және жылу ресурстары бойынша мүмкін болатын өнімділіктерді салыстыра отырып, қабылдадық (кесте 11).
Кесте 11
Қанат жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарының өнімділіктерін жоспарлау
Дақылдар Өнімділіктер, цга Жоспарлан-ған өнім-ділік, цга
ФАР бойын-ша Ылғал қам-тамасызды-ғы бойынша Жылумен қамта-масыздығы бойынша
Сәбіз 330,7 160,9 204,1 330,0
Бұршақ 43,6 21,7 24,4 40,0
Картоп 272,5 107,2 87,5 270,0
Қызанақ 299,4 119,8 137,9 300,0
Жоңышқа 152,6 68,2 73,4 140,0
2.7 Тыңайтқыштар енгізу жүйесін жасау
Бағдарлаудың маңызды жағдайына және өнімнің берілген деңгейіне жету үшін тыңайтқыштардың оңтайлы мөлшерлерін негіздеу, топырақтың құнарлығын сақтау және одан ары арттыру кезінде өсімдіктердің қоректік заттарын қанағаттандыру және қоршаған ортаны қорғауды камтамасыз ету қажет.
Топырақтың барлық түрлерінде өсетін ауылшаруашылық дақылдардаға тыңайтқыштардың мөлшерлерін енгізуді негіздеу кезінде келесі көрсет-кіштерді енгізген кезде жақсы нәтиже береді: негізгі және қосалқы өнімнің химиялық құрамы (N P K құрамы), бірлік өніммен минерлдық қоректік зат-тардың шығарылуы, топырақты өсімдіктер үшін қажетті азотпен, фосформен, калиймен және микроэлементтерімен қамтамасыздығы, топырақтың түріне байланысты топырақтың және тыңайтқыштан N P K пайдалануы, ауа-райының жағдайлары және берілген өнімнің деңгейі.
Ауылшаруашылық дақылдардың бағдарланған өніммен қоректік заттардың шығарылуы келесі формула бойынша анықталады:
Ш = Өн·Сн+Өқ · Сқ, кгга
мұндағы Өн, Өқ - негізгі және қосалқы өнімнің өнімділігі, цга; Сн, Сқ - негізгі және қосалқы бірлік өнімдеріндегі қоректік заттардың құрамы, кгц;
Ауылшаруашылық дақылдардың бағдарланған өніммен қоректік заттардың шығарылуы кесте 12 берілген.
Ауылшаруашылық дақылдардың бағдарланған өнім алу үшін қолданылатын тыңайтқыштардың (NPK)мөлшерін анықтау үшін келесі формуланы пайдалануға болады:
Дт = Ш - Км · Кт , цга
Кт·Ст
Кесте 12
Қанат жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдардың бағдарланған өніммен бірге шығатын қоректік заттар
Рет
саны Дақыл Өн.д. Өн.д,
цга Өқ.д,
цга N P2O5 K2O
Өқ.д. Сн,
кгц Сқ, кгц Ш,
кгга Сн,
кгц Сқ, кгц Ш,
кгга Сн,
кгц Сқ, кгц Ш,
кгга
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1 Сәбіз 1:0,4 330,0 132,0 0,23 0,09 87,78 0,07 0,03 27,06 0.36 0.14 13 7,28
2 Бұршақ 1:1,5 40,0 60,0 2.1 0.7 126,0 0.05 0.3 20,0 1.1 0.5 74,0
3 Картоп
1:1 270,0 270,0 0.3 0.3 162,0 0.08 0.07 40,5 0.15 0.45 162,0
4 Қызанақ 1:0,6 300,0 180,0 0,16 0, 10 66,0 0,025 0,015 10,2 0.225 0.13 5 91,8
5 Жоңышқа
- 140,0 - 1.5 - 210,0 0.65 - 91,0 1.4 - 196,0
мұндағы Ө - бағдарланған өнім, цга; Ш - өніммен шығатын N P K, кгга; Т - топырақтағы N P K мөлшері, мг100 г; Км- топырақтағы N P K мөлшері, кгга; Кт, Ктың - топырақтан және тыңайтқыштан қоректік заттарды қолдану коэффициенттері, %; Ст - тыңайтқыштағы әсерлі заттардың мөлшері, %
Қанат жеке шаруашылығындағы дақылдардан бағдарланған өнім алу үшін қолданылатын тыңайтқыш-тардың мөлшерін анықтау 13-17 кестелерде көрсетілген.
Қанат жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдардың бағдарланған өнімін алу үшін топыраққа келесі мөлшерде минералдық тыңайтқыштарды енгізу қажет: сәбіз үшін = 1,34цга; бұршақ үшін = 3,31 цга, картоп үшін = 6,7 цга, P2O5 = 0,9 цга және жоңышқа үшін =1,57 цга, P2O5 =2,17 цга.
Кесте 13
Қанат жеке шаруашылығындағы сәбізден бағдарланған өнім алу үшін берілетін тыңайтқыштар мөлшері
Рс Көрсеткіштер
Қоректік заттар
N P2O5 K2O
1 2 3 4 5
1 Бағдарланған өніммен шығатын қоректік заттар, кг 87,78 27,06 137,28
Бір гектарға 25 тонна көң төгілді
2 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, % 0,5 0,25 0,6
3 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, кг 100 50 120
4 Бірінші жылы көңнен қоректік заттардың пайдаланылу коэффи-циенті, % 25 30 40
5 Көңнен қоректік заттар пайдаланы-лады, кг 25 15 48
6 Топырақта қоректік заттар (жыл-жымалы) бар, мгкг 7 4,0 56,0
7 Топырақтағы қоректік заттар мөлшері, кгга 210 120 1680
8 Қоректік заттардың пайдаланылу коэффициенті, % 20 9 15
9 Топырақтан қоректік заттар қолданылады, кгга 42 - 252
10 Қоректік заттар енгізу қажет, кгга 20,78 - -
11 Тыңайтқыштардан қоректік заттар-ды пайдаланылу коэффициенті, % 45 20 55
12 Тыңайтқыштар арқылы пайдаланы-лу коэффициентін ескере отырып, қоректік заттарды енгізу қажет, кгга 46,18 - -
13 Тыңайтқыштардың аты және олар-дағы қоректік заттардың мөлшері, Ст Аммиак селит-расы 0,345 Қос супер-фос-
фат, 0,43 Калий тұзы
0,40
14 Қажетті минералдық тыңайтқыш-тар мөлшері, Дт, цга 1,34 - -
Кесте 14
Қанат жеке шаруашылығындағы бұршақтан бағдарланған өнім алу үшін берілетін тыңайтқыштар мөлшері
Рс Көрсеткіштер
Қоректік заттар
N P2O5 K2O
1 2 3 4 5
1 Бағдарланған өніммен шығатын қоректік заттар, кг 126,0 20,0 74,0
Бір гектарға 25 тонна көң төгілді
2 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, % 0,5 0,25 0,6
3 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, кг 100 50 120
4 Бірінші жылы көңнен қоректік заттардың пайдаланылу коэффи-циенті, % 25 30 40
5 Көңнен қоректік заттар пайдаланы-лады, кг 25 15 48
6 Топырақта қоректік заттар (жыл-жымалы) бар, мгкг 7 4,0 56,0
7 Топырақтағы қоректік заттар мөлшері, кгга 210 120 1680
8 Қоректік заттардың пайдаланылу коэффициенті, % 10 40 15
9 Топырақтан қоректік заттар қолданылады, кгга 21,0 48 252
10 Қоректік заттар енгізу қажет, кгга 80 - --
11 Тыңайтқыштардан қоректік заттар-ды пайдаланылу коэффициенті, % 70 50 70
12 Тыңайтқыштар арқылы пайдаланы-лу коэффициентін ескере отырып, қоректік заттарды енгізу қажет, кгга 114,3 - -
13 Тыңайтқыштардың аты және олар-дағы қоректік заттардың мөлшері, Ст Аммиак селит-расы 0,345 Қос супер-фос-
фат, 0,43 Калий тұзы
0,40
14 Қажетті минералдық тыңайтқыш-тар мөлшері, Дт, цга 3,31 - -
Кесте 15
Қанат жеке шаруашылығындағы картоптан бағдарланған өнім алу үшін берілетін тыңайтқыштар мөлшері
Рс Көрсеткіштер
Қоректік заттар
N P2O5 K2O
1 2 3 4 5
1 Бағдарланған өніммен шығатын қоректік заттар, кг 162,0 40,5 162,0
Бір гектарға 25 тонна көң төгілді
2 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, % 0,5 0,25 0,6
3 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, кг 100 50 120
4 Бірінші жылы көңнен қоректік заттардың пайдаланылу коэффи-циенті, % 25 30 40
5 Көңнен қоректік заттар пайдаланы-лады, кгга 25 15 48
6 Топырақта қоректік заттар (жыл-жымалы) бар, мгкг 7 4,0 56,0
7 Топырақтағы қоректік заттар мөлшері, кгга 210 120 1680
8 Қоректік заттардың пайдаланылу коэффициенті, % 30 15 30
9 Топырақтан қоректік заттар қолданылады, кгга 63 18 504
10 Қоректік заттар енгізу қажет, кгга 74 7,5 -
11 Тыңайтқыштардан қоректік заттар-ды пайдаланылу коэффициенті, % 32 20 65
12 Тыңайтқыштар арқылы пайдаланы-лу коэффициентін ескере отырып, қоректік заттарды енгізу қажет, кгга 231,25 37,5 -
13 Тыңайтқыштардың аты және олар-дағы қоректік заттардың мөлшері, Ст Аммиак селит-расы 0,345 Қос супер-фос-
фат, 0,43 Калий тұзы
0,40
14 Қажетті минералдық тыңайтқыш-тар мөлшері, Дт, цга 6,7 0,9 -
Кесте 16
Қанат жеке шаруашылығындағы қызанақтан бағдарланған өнім алу үшін берілетін тыңайтқыштар мөлшері
Рс Көрсеткіштер
Қоректік заттар
N P2O5 K2O
1 2 3 4 5
1 Бағдарланған өніммен шығатын қоректік заттар, кг 66,0 10,2 91,8
Бір гектарға 25 тонна көң төгілді
2 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, % 0,5 0,25 0,6
3 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, кг 100 50 120
4 Бірінші жылы көңнен қоректік заттардың пайдаланылу коэффи-циенті, % 25 30 40
5 Көңнен қоректік заттар пайдаланы-лады, кгга 25 15 48
6 Топырақта қоректік заттар (жыл-жымалы) бар, мгкг 7 4,0 56,0
7 Топырақтағы қоректік заттар мөлшері, кгга 210 120 1680
8 Қоректік заттардың пайдаланылу коэффициенті, % 30 15 20
9 Топырақтан қоректік заттар қолданылады, кгга 63 18 329,4
10 Қоректік заттар енгізу қажет, кгга - - -
11 Тыңайтқыштардан қоректік заттар-ды пайдаланылу коэффициенті, % 65 20 65
12 Тыңайтқыштар арқылы пайдаланы-лу коэффициентін ескере отырып, қоректік заттарды енгізу қажет, кгга - - -
13 Тыңайтқыштардың аты және олар-дағы қоректік заттардың мөлшері, Ст Аммиак селит-расы 0,345 Қос супер-фос-
фат, 0,43 Калий тұзы
0,40
14 Қажетті минералдық тыңайтқыш-тар мөлшері, Дт, цга - - -
Кесте 17
Қанат жеке шаруашылығындағы жоңышқадан бағдарланған өнім алу үшін берілетін тыңайтқыштар мөлшері
Рс Көрсеткіштер
Қоректік заттар
N P2O5 K2O
1 2 3 4 5
1 Бағдарланған өніммен шығатын қоректік заттар, кг 210,0 91,0 196,0
Бір гектарға 25 тонна көң төгілді
2 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, % 0,5 0,25 0,6
3 Көңдегі қоректік заттар мөлшері, кг 100 50 120
4 Бірінші жылы көңнен қоректік заттардың пайдаланылу коэффи-циенті, % 25 30 40
5 Көңнен қоректік заттар пайдаланы-лады, кгга 25 15 48
6 Топырақта қоректік заттар (жыл-жымалы) бар, мгкг 7 4,0 56,0
7 Топырақтағы қоректік заттар мөлшері, кгга 210 120 1680
8 Қоректік заттардың пайдаланылу коэффициенті, % 70 40 15
9 Топырақтан қоректік заттар қолданылады, кгга 147 48 252
10 Қоректік заттар енгізу қажет, кгга 38 28 -
11 Тыңайтқыштардан қоректік заттар-ды пайдаланылу коэффициенті, % 70 30 70
12 Тыңайтқыштар арқылы пайдаланы-лу коэффициентін ескере отырып, қоректік заттарды енгізу қажет, кгга 54,28 93,3 -
13 Тыңайтқыштардың аты және олар-дағы қоректік заттардың мөлшері, Ст Аммиак селит-расы 0,345 Қос супер-фос-
фат, 0,43 Калий тұзы
0,40
14 Қажетті минералдық тыңайтқыш-тар мөлшері, Дт, цга 1,57 2,17 -
3 СУҒАРМАЛЫ ЕГІСТІК ЖЕРГЕ ЖАҢБЫРЛАТҚЫШ ЖҮЙЕНІ ЖОБАЛАУ
3.1 Қанат жеке шаруашылығында жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрі (ШДБТ) құрылымдық ерекшелігі
Қанат жеке шаруашылығында қолданатын жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрі суғару егістіктің ауданында кезінде жылжып отыратын жаңбырлатқыш саптамалардан тұратын жаңбырлатқыш машина. Бұл жаңбырлатқыш машинаның суғару танаптарының ауданы, жаңбырлатқыш сатамаларға су беретін жұмсақ түтікшенің ұзындығына және жаңбырлатқыш саптамалардың сжаңбырлатып шашу радиусна байланысты.
Қанат жеке шаруашылығында қазіргі кезде ауылшаруашылық егістік жерлерді суғаруға барабанға оралатын жұмсақ полиэтилендік түтікшелерге орнатылған жаңбырлатқыш саптамалармен суғару тәсілі жиі қолданылады (сурет 18) [16].
Сурет 1- Қанат жеке шаруашылығында қолданылатын жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрінің (ШДБТ) түйіндері және қондырғылары (А -жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрінің кәсегі: 1-тарту немесе тасмалдау ілгегі; 2- треуіш көтергіш; 3-пневматикалық доңғалақ; 4- доңғалақтың өсі; 5-треуіш-бұрғыш алаң; В- жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрінің қозғағышы: 6-трубина; 7-қорғағыш; 8-беріліс қорабы; 9-жаңбырлатқыштың тіреуі және тіреуіші; 10- жаңбырлатқышты басқару жәшігі; 11- тежегіш; С-жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабаны (орағышы): 12-байланыс шарнирі; 13-тіреуш айыр; 14- полиэтилендік түтік; 15-барабанның тісі; 16-қайтпайтын тиек; D- полиэтилендік түтікті бағыттайтын және төсейтін механизм: 17-бағыттау айыры; 18-конустық беріліс қорабы; F - арбаны көтеретін механиз; G- жаңбырлатқыш қондырғыны бекіткіш
Қанат жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық егістік жерлерді суғаруға пайданылатын жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрі мынандай түйіндер және қондырғылардан тұрады [16]:
1. Қанат жеке шаруашылығында бір немесе екі өсті дөңгелекке тік орналастырған полиэтилендік түтік орашығыш барабан және ол 360о бұрыла алатындай тіру-бұрғыш кәсіге бекітілген, ал сонымен қатар полиэтилендік түтікті орау кезінде байланып қалмас үшін тежеу қондырғысымен жабдықталған.
2. Қанат жеке шаруашылығында суғаруға арналған полиэтилендік түтікті суғару алдында және суғару үрдісінде барабанға бірнеше қабатпен оралады. Суғару арналған полиэтилендік түтікшелердің диаметрі суғару ұзындығының бойында тұрақты 32, 50, 63, 75, 90, 100, 110, 125, 140 мм және олардың өндірісте жұмыс қысымы 1,2 МПа тең.
3. Қанат жеке шаруашылығында суғаруға арналған полиэтилендік түтікті барабанға орау үшін арнайы поршендік түрлі су двигателін пайдаланады.
4. Қанат жеке шаруашылығында трактордың қажетті жағдайда полиэтилендік түтікті барабанға жылдам орауға арналған қондырғымен жабдықталған.
5. Қанат жеке шаруашылығында суғару арналған полиэтилендік түтікті бағытауға және төсеуге арналған механизм, оларды бір тегіс орауды және таратуды қамтамасыз етеді.
6. Қанат жеке шаруашылығында жаңбырлатқыш саптамалар доңғалақтығ тіреуіштеріне орналасқан және шеңбермен бір өсте айналып суғаратын спатамалар пайданылады және олар саптамалардың жер бетінен орналасу биіктігі 2.3-2.5 метр және оны реттеуге болады.
7. Қанат жеке шаруашылығында суғару аяқталған автоматтық түрде жаңбырлатқыш саптамаларға суды беруді тоқтататын қондырғымен жабдықталған.
8. Қанат жеке шаруашылығында суғаруға арналған полиэтилендік түтікті суғару аяқталған соң немесе суғару кезеңінің соңында, сақтауға қояр алдында суды төгетін қондырғымен жабдықталған.
9. Қанат жеке шаруашылығында гидравликалық соқыдан сақтайтын, жаңбырлатқыштан судың шығар кезіне өзін-өзі реттейтін қалқан орнатылған.
10. Қанат жеке шаруашылығында суғару үрдісінің кезінде бір орынан екінші орынға тасмалдау барысында жаңбырлатқыш саптамаларды көтеретін треуіш доңғалаққа орналасқан.
11. Қанат жеке шаруашылығында суғару арналған полиэтилендік түтікті орадың жылдамдығын реттеп және күннің қауаты арқылы басқарылып отыратын техометрмен жабдықталған.
12. Қанат жеке шаруашылығында суғаруға арналған полиэтилендік түтікті суғару гидрантарына қосуға ыңғайлы болу үшін 5-10 метр кесінді тез жалғастыратын қондырғымен жабдықталған.
Қанат жеке шаруашылығында қазіргі кезде жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрін шығаратын алыс және жақын шет елдердегі түрлеріне жүйелік талдау жүргізу арқылы, оларды үш топқа бөледі: бірінші - кішкентай жаңбырлатқыш шығынмен, яғни 5 лс-қа дейін диаметрі 32-63 мм жұсақ түтік; екінші - орташа жаңбырлатқыш шығынмен, яғни 5 ден 25 лс-қа дейін диаметрі 63-100 мм жұсақ түтік; үшінші - жоғарғыжаңбырлатқыш шығынмен, яғни 25 лс-ден жоғары және диаметрі 100-160 мм жұсақ түтік;
Қанат жеке шаруашылығында қазіргі кездегі Рессей Федерациясының өндірістік зауаттары шықаратын жұмсақ құбырлы жаңбырлатқыштың барабандық түрі барлық ауылшаруашылық дақылдарын суғаруға арналған және өзінің техникалық өлшемдік көрсеткіштерімен суғармалы егістік жерге бейімделген, өте ұтқыр және салыстырмалы түрде қарағанда үлкен еңшетікте үлкен өнімділікпен жұмыс атқара алады және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz