ҚАЗІРГІ КҮРІШ СУАРУ СУҮНЕМДЕГІШ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

КеАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті

Су ресурстары және мелиорация кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

Тақырыбы: Алматы облысының Бірлік агрофирмасы күріш суару жүйесінде ресурстарды үнемдеу технологиялары

Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны_________
Қосымшалар_____________

Орындаған: Мтсбекова Арайлым Асқарқызы

2018 ж ___ ______________________ қорғауға жіберілді.

Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к. ______________ Е.С.Саркынов

Жетекші, т.ғ.д. ______________ Е.М.Калыбекова

Арнайы тауарлар кеңесшілері:

_______________ ___________________ А.Г.Рау

_______________ ___________________ И.С.Сейтасанов

Норма бақылау ______________ Қ.Ануарбеков

Сарапшы, геогр.ғ.к. _________________ Д.К. Джусупбеков
КеАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті

Су ресурстары және мелиорация кафедрасы

5В081000 - Мелиорация, жерді баптау және қорғау мамандығы

Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау

ТАПСЫРМАСЫ

Студент Мтсбекова Арайлым Асқарқызы
Жұмыс (жоба) тақырыбы:
Алматы облысының Бірлік агрофирмасы күріш суару жүйесінде ресурстарды үнемдеу технологиялары

Университет бойынша 20___ж _________________№_____ бұйрығымен бекітілген

Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж __________________

Жобаның бастапқы деректері

Диплом алдындағы өндірістік практика негізінде жиналған материалдар, Қызылорда облыстық ауыл шаруашылық бірлестігінің мәліметтері.

Дипломдық жобада (жұмыста) қарастырылатын сұрақтардың тізімі:

Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)

AUTO CAD сызбаларымен 4-5 сызба немесе 12-15 презентациялық слайдтар дайындау қажет.

Ұсынылған негізгі әдебиеттер:

1.Қызылорда Гидромет акционерлік қоғамының метеорологиялық бақылау өлшемдері 2013-2014.
2.Зубаиров О.З, Сағаев Ә.Ә Суғару және суғару жүйесін пайдалану, Қызылорда, -2000.
3.Шомантаев А.А Зубаиров О.З Гидротехникалық құрылымдар практикумы, Қызылорда, -2011.
4.Базарбаев А. Гидротехникалық құрылымдар Алматы, Айтұмар, -2011.
5.Қазақ энциклопедиясы Алматы, -2010
6.Дипломдық жұмыстарды орындау әдістемелік нұсқалары, Алматы 2012.

Жұмыстын (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері

Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы

Рау А.Г.

Сетасанов И.С.

Ануарбеков Қ.

Кафедрамеңгерушісі

Е.С.Саркынов

қолы
аты-жөні

Жұмыс (жоба) жетекшісі

Е.М.Калыбекова

қолы
аты-жөні

Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент

Г.С.Жекебаева

қолы
аты-жөні
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
графигі

Рет№

Қарастырылған бөлімдер
Жетекшіге белгілену мерзімі
Ескертулер
1
Жобалау ауданының табиғи-климаттық сипаттамасы
03.03.2018ж-
15.03.2018ж

2
Ауылшаруашылық дақылдарының суару режимі және суғару әдісі
16.03.2018ж-
30.03.2018ж

3
Ауылшаруашылығы дақылдарын суару әдістері мен техникасы
02.04.2018ж-
16.04.2018ж

4
Суғару жүйесін жобалау
17.04.2018ж-
25.04.2018ж

5
Суғару жүйесін пайдалану және оның сметасы
04.05.2018ж-
15.05.2018ж

6
Дипломдық жобаны рәсімдеу
15.05.2018ж

7
Алдын ала қорғау
20.05.2018ж

8
Негізгі қорғау
28.05.2018ж

Кафедрамеңгерушісі

Е.С.Саркынов

аты-жөні

Жұмыс (жоба) жетекшісі

Е.М.Калыбекова

аты-жөні

Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент

А.А.Мтсбекова

аты-жөні

Анықтамалар

Суды қорғау шаралары - табиғи су көздерін тиімді пайдалану, таза сақтау, қалдықтармен ластамау шаралары.
Су ресурстары - белгілі бір территорияның топырақ және атмосфера ылғалын қоса алғанда, пайдалануға жарамды барлық жер астындағы және жер бетіндегі су қорлары.
Су ресурстарын кешенді пайдалану - су ресурстарын халықтың және экономиканың әр түрлі салаларының қажеттерін қанағаттандырып, сарқылтпай пайдалану .
Су пайдалану - халық шаруашылығының және тұрғындардың кез - келген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін су нысандарын пайдалану.
Бөгет - өзен арнасындағы судың деңгейін көтеру, су ағынын арттыру, бөген жасау үшін ағынды кесе көлденеңдеп қоршай салынған гидротехникалық құрылыс.
Су пайдалану мөлшері - судың пайдаланушыға қажетті мөлшері.
Су шаруашылығы - халықтың және халық шаруашылығының қажетін сумен қамтамасыз етуді, оны тиімді пайдалануды, қорғауды қарастыратын шаруашылық саласы.
Табиғат қорғау - өзімізді қоршаған табиғи ортаны сақтауға, тиімді пайдалануға, жаңартуға, жақсартуға бағытталған шаралар жүйесі.
Су жібергіш - су қоймалардан артық суды ағызып шығаратын гидротехникалық құрылым.
Су жинайтын аудан - жер бетіндегі немесе жер астындағы судың жиналатын орны.
Пайдалы әсер коэффиценті (ПӘК) - қуатты өзгертіп пайдалану кезіндегі жүйенің (машина, құрылғы) тиімділігін көрсететін шама.
Жер асты сулары - барлық физикалық күйдегі литосфераның сулары.
Еңбекті қорғау - еңбек жағдайының адам өміріне, денсаулығына қауіпсіз болуын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жүйесі.
Су балансы - қарастырылатын нысан үшін таңдалған уақыт аралығындағы су қорының өзгерістерін ескере отырып, оның кірісі мен шығысының арақатынасы.
Гидромодуль - 1 га жерге 1 сек берілетін су мөлшері.
Су қоры - еліміздегі барлық су қорының жиынтығы. Су қорларға өзендер, көлдер, су қоймалар, жер бетіндегі су көздері мен жер асты сулары, территориялық сулар, мұздықтар, ішкі теңіздер және т.б сулар кіреді.
Су қоймасы - суды қорғау және ағысын реттеу мақсатында су ағысын бекіту арқылы жасалған суат.
Су алатын құрылым - өзеннен, көлден, су қоймалардан және т.б су алуға қызмет ететін гидротехниклық құрылым.
Сумен қамтамасыз ету - суды тұтынушыларға беру.
Су жіберу - су қоймасын немесе арнасын босату үшін салынған гидротехникалық құрылыс.
Топырақтың ылғал сиымдылығы - топырақтың ылғалды ұстау қабілетінің сандық сипатының шамасы.
Суару нормасы - егістікті бір рет суарғанда кететін су мөлшері.
Суғармалау норнмасы - бір гектарға вегетация кезінде берілетін су мөлшері.
Су режимі - әр дақылдың қай уақытта қанша мөлшерде, неше рет суғаратынын айтады
Өзен - жер бетіндегі табиғи арнамен тұрақты немесе жыл маусымдарының көпшілік уақыттарында ағатын су ағыны.
Смета - алдағы кірістер мен шығыстарды есептеу, материалдық және ақшалай қаражаттың жұмсалуы мен түсінуінің жоспары.
Канал - гидротехникада су ағыны арынсыз жасанды арна.
Серіктестік - коммерциялы ұйымдар қызметінің негізгі ұйымдық - құқықтық нысаны.
Климат - жер бетіндегі белгілі бір аймаққа тән ауа-райының көп жылдық режимі.
Гидротехникалық құрылымдар - су обьектілері мен аумақтардың гидрологиялық режимін бақылау және реттеу құрылысы.
Құбыр - көлденең қимасы, көбінесе сақина тәріздес болып келетін өзегі қуыс бұйым.
Өзен жүйесі - суы бір - біріне қосылып, теңізге немесе көлге бір сағамен құятын негізгі өзен мен оның салаларының жиынтығы.
Су деңгейі - су қоймалары мен су ағыстары еркін бетінің кез - келген шартты жазық бетке немесе теңіз деңгейіне қарағандағы биіктігі.

Белгілер мен қысқартылған сөздер

ПӘК - пайдалы әсер коэффициенті
ҚТД - қалыпты тежелген деңгей
МТД - максималды тежелген деңгей
ТК - төменгі көлем
цга - 1 гектар жерден центнер есебінде алынған өнім мөлшері
лс - 1 секунд уақытта қаншалықты сұйықтың мөлшері өтті
м - метр
с - секунд
мс - метрсекунд
гм3 - граммметр куб Белгілеулер мен қысқартулар
м3га - гектарына метр куб
м3с - секундына метр куб
км2 - шаршы километр
ҚНжәнеЕ - құрылыс нормалары және ережелері

КІРІСПЕ

Қазақстандағы сумен жабдықтау проблемасының ауырлығы су ресурстарының шектеулі болуына, олардың аумағын біркелкі таратуға, уақыттың айтарлықтай өзгермелілігіне, ластанудың жоғары деңгейіне байланысты. Сонымен қатар, қолда бар су ресурстарының 80% -ы Қазақстаннан тыс жерлерде қалыптасады, бұл белгілі бір дәрежеде агроөнеркәсіптік кешенді дамыту мен халықтың азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ықпал етеді.
Су шығындарын азайту есебінен суды есепке алуды, автоматтандырылған үдерістерді басқару жүйесін енгізуді, сумен жабдықтау және суару, қайта өңдеу және қайта жабдықтау жүйелерін суды үнемдейтін технологияларды енгізу, су шаруашылығы жүйелерін, объектілерді реконструкциялау мен модернизациялау және дифференциалды тарифті белгілеу жоспарлануда.
Қазақстан Республикасы экономикасының секторларында судың негізгі тұтынушысы ауыл шаруашылығы (шамамен 60%) болып табылады, сондықтан еліміздің су шаруашылығы экономикасын дамыту және жаңғырту тұжырымдамасы 2020 жылға дейін агроөнеркәсіп кешенінің қажеттіліктерін толық қанағаттандыруды, атап айтқанда, суармалы егін шаруашылығын тиімді дамытуды көздейді.
Ауыл шаруашылығының басқа салалары арасында суды тұтыну тұрғысынан күріш өсіру мүлдем басым. Судың жетіспеушілігін ескере отырып, күріш суару жүйелерінде су ресурстарын пайдаланудың тиімділігі өңірдің экономикалық дамуында маңызды фактор болып табылады.
Сол себепті, күріш суару жүйелері жыл сайын 60 мың гектардан астам суармалы жерді пайдаланбайды және ондаған мың гектар жерді мелиорациялауға тыйым салынады, бұл күріштің шығуын 15-18% төмендетуге алып келеді, жылына 150 млн. құрайды.
Күріштің тұздануына бейім келетін күріш аймағының табиғи жағдайларына қатысты, топыраққа теріс әсер етуімен бірге (күріштің құнсыздануын жоғарылату), топырақтың арнайы жууын қажет етпейтін, бірақ оны өсіру үшін жуу режимін қамтамасыз ететін өнім ретінде оң нәтиже береді. Тұз топырақтарында күріш өсіру процесінде қарқынды жуу, тұздануды тұрақтандыруға және оны белгілі бір деңгейде сақтауға мүмкіндік береді.
Су ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттырудың маңызды міндеті су ресурстарын ұтымды пайдалану, ең алдымен, суды тұтынуды түбегейлі қысқартуға, суармалы егін шаруашылығында су ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыруға бағытталған іс-шараларды ескере отырып, прогрессивті технологиялық процестерді енгізу негізінде, суару жүйелерін қайта құру және озық әдістерді енгізу болып табылады, суды үнемді пайдалануды қамтамасыз ететін суару.
Су қорғау мәселелерін шешу, немесе Қызылорда облысының су ресурстарының ташылығы, табиғи және экономикалық жағдайларын орнына тиімді пайдалану өте күрделі болып табылады, сондықтан ол болды және өзекті болып қалады. Оның шешімі, бір жағынан, орнықты өнімділік алуға, ал екінші жағынан, күріш жүйелерінде суды көп мақсатта пайдалану үшін байланысты болуы керек.
Су ресурстарын дұрыс пайдаланудан облыстың суармалы егіншілігінде өндірістің тиімділігі тәуелді. Осы жерлерде тиімді күріш өндірісін қамтамасыз ету, күріш және сумен жабдықтау жүйелерінде су өнімділігі әдістерін арттыру зерттеу диссертация шеңберінде шешілетін өзекті мәселелері болып табылады.

1 ҚАЗІРГІ КҮРІШ СУАРУ СУҮНЕМДЕГІШ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Ақдала суландыру алқабындағы күрішке арналған қазіргі технологиялар. Оңтүстік Балқаштын ауыл шаруашылығын дамытуға Ақдала және Қаратал суармалы алқаптарының үлкен маңызы бар. Алматы облысының Балқаш әкімшілік ауданында ауыл шаруашылық өндірісінің жалпы көлемінде Ақдала суармалы массивінен күріш жинау барлық ауыл шаруашылығы дақылдарының шамамен 40,7% құрайды [4-5]. 1970-ші жылдары жағдай күрт өзгерді. Іле ө. көпжылдық ағынды реттеу үшін және электр энергиясын өндіру үшін 1960-шы жж. ірі су қоймасын құру туралы шешім қабылданды. Өзінің салыстырмалы параметрлері бойынша Қапшағай су қоймасы КСРО және Орта Азиядағы ірі компаниялардың бірі болуы керек еді. Оның толық көлемі жобалық белгіде 485 м БС 28.1 км3 құрайтын еді, бұл Іле ө. екі жылдық ағын көлеміне тең. Су қоймасының су бетінің көлемі 1847 км2 теңелетің еді, ұзындығы - 180 км ең көп тереңдігі тұсындағы бөгеттер 43-45 м. Салыстырмалы шамасы өлі көлемі бойынша оған тең болмас еді- 76,5% немесе 21,5 км3 . Су қоймасының толтырылуы 29 қыркүйек 1969 жылы басталды және 1 қаңтар 1985 ж. қарай оның көлемі 13,99 км3 жетті немесе шамамен 50% болды.
Қапшағай су қоймасын толтыру, судың булануы және сүзгіден өткізу өскенмен, Балқаш деңгейі тез түсе бастады. Шағын қуатты ГЭС (400 МВт) ірі су қоймасының шығындарын жаба алмады, сондықтан суару алаңдарын кеңейтуді күшейту туралы шешім қабылданды, оларды болашақта күріш өсірудің басымдығымен 1,0 млн. гектарға дейін жеткізу көзделді. Ең тез Ақдала массиві шөл аймағы шекарасындағы құмды Сары-Есік-Атырау игеріле басталды. Осылайша, суару жүйесі кең көлемде дамыды: Қарадала, Шеңгелді, Үлкен Алматы каналының ықпал ету аймағы және басқа да суару алқаптары. Ең ірі Ақдала суару массиві 1969 - 1982 жж. салынды және ең солтүстіктегі жылы және сусүйгіш күріш мәдениеті бар аймақ болды. Ол ең ірі су тұтынушы: оны суаруға шамамен 1,2 км3 жыл су жұмсалады, оның тек 0,3 км3 жыл Іле ө. қайтарылады. Массивтің негізгі жері өзеннен жоғары, ежелгі терраста, құмды, жоғары сүзгіден өткен топырақтан, ғасырлар бойы жиналған тұздан тұрады. Ақдалада күріш өсіру үшін, жерасты суларының өте жоғары күмбезін жасау қажет болды, оны жасанды түрде күтіп ұстау үшін судың көп мөлшері (судың 20% -ы) керек, әрі массивтен шығатын судың кейбіреуі шөлге ауысады.
Массивті жобалау кезінде тіпті сол уақыт үшін архаикалық суару жүйесі қаланды: барлық суару арналары топырақ арнасында төселді, гидротехникалық құрылыстарда жеңілдетілген конструкциясы болған, дренаж жүйесі барлық ашық арналарда орындалған. 1967 жылдан 1986 жылға дейін құрғақ-Шек-Бақанас ағындары бойымен жылына 250 млн. М3 көлеміндегі коллекторлық-дренаж ағымының бөлігі Сарыесік-Атырау құмдарына тасталды. Күрішті өсірудің ең кең таралған тәсілі - үнемі су басу. Кубаньдағы күріш өсірудің ерте дамуында тұрақты су басудан күріштің жойылуы байқалды. Бұның негізгі себебі- оттегінің топырақта жоқтығы болып табылады. Зерттеулердің нәтижесінде көптеген авторлар күріш өсіру үшін оттектің қажет екенін тұжырымдайды [6-10]. Бұл ереже судың қысқаруының су режимі үшін негіз болып табылады, ол барған сайын кеңінен тарайды. Горюнов П.С., Петрунин В.С., Күрішбаев К.Б. Қызылорда массивінде және Волоконский Н.А., Рау А.Г. Кызыл-Құм массивінде оңтайлы күріш суландыру режимін құру бойынша жүргізілген зерттеулер Қазақстанның оңтүстігінің жағдайында су басудың қысқартылған түрі - бұл ең қолайлысы.
Үнемдеу мақсатында суармалы суды өңдеу кезінде күріш үзік-үзік су басу қолданылады. Кайумов Г.К. [13] сегіз тәулік су тасқынымен, содан кейін судан бес күндік өріс тазартуымен бір гектардан 45 центнерден өнім алынды, ал суару жылдамдығы үнемі су тасумен салыстырғанда екі есе азайғанын көрсетті. Су тасқынының үзік-үзік түрін негіздеу Г. Гущиннің шығармаларында бар. [14], Триста Д. [15]. Болгарияның ғалымдары күрішті суарудың үздік режимі 5х10 немесе 10х5 күн схемасына сәйкес су тасқынының үзіліссіз түрі болып табылады деп санайды. Сонымен қатар, егін жинау 6-7%, суару жылдамдығы 40% [16]. Жапонияда суармалы судың жетіспеушілігі бар жерлерде үзіліссіз су тасқыны қолданылады. Шумакова К. П. [17], күрішті суарудың әртүрлі режимдерін зерттей отырып, мерзімді ылғалмен жоғары өнімділік алу мүмкіндігін дәлелдеді. Величко Е. Б. [18], Джулай А. П. [19], Кириченко А. С [20] және Покатилова Р. арамшөптерді бақылау бойынша тиімді шаралар әзірлеу кезінде мерзімді ылғалмен күрішті өсіру мүмкін деп тұжырымдайды. Қорытындыға аталған авторлар да ортақ: Зайцев В. Б., Тулякова З. Ф. [21], П. Ерыгин. С. Натальин Н.Б. [22], А. В. Воеводин [23]. Күріштің суару нормасының абсолюттік мәні кеңінен өзгереді және негізінен топырақ-гидрогеологиялық жағдайларға байланысты болады және қолданылатын суару режимі 15-18 мың м3 га, ал кейбір жағдайларда 12- 30-60 мың м3 га және одан да көп. Қолайлы жағдайларда және дұрыс ұйымдастырылған суды пайдалану кезінде суару нормасы 18-20 мың м3 га аспайды. Дунай шатқалында ол 13,9-44,3 мың м3 га [24], Сарпин ойпатында - 19,6-25 мың м3 га [25], Афин жүйесінде, Кубаньда - 9 - 10 мың м3 га, Қызылорда жүйесінде 18-20 мың м3 га [26], өзеннің батыс бөлігінде. Волга - 24000 м3 га, Кызыл-Құм жүйесінде 20-22 мың м3 га [27], Қаратал жүйесінде - 1 8-2,5 мың м3 га [28], Краснодардағы күріш жүйелерінде шеттері - 13-16 мың м3 га [29]. Жеңіл механикалық құрамы мен жер асты суларының тереңдігімен (3-4 м), топырақта күріштің суару нормасы 30-40 мың м3 га немесе одан көп.
1.2 Қазақстанда күріш мәдениетінің тұтынылуы. Күріш су дақылдары болып табылады. Қазіргі уақытта ол нарықтың ашық экономикасында оның тиімді дамуын қамтамасыз етуі тиіс жаңа кезеңнің табалдырығында тұр. Сондықтан одан әрі экономикалық трансформацияның логикасы аграрлық сектордың өсуінің жаңа сапасына көшуді, күріш жүйелерінің өнімділігін арттыратын жаңа инновациялық агротехнологияларды және суару параметрлерін енгізуді талап етеді [30]. Күріш өсіру ауыл шаруашылығының негізгі бөлігі болып табылады, ол күріш егістіктерін өсірумен айналысады. Ақдала массиві Іле өзенінің төменгі жағында, Тасман тауларының оңтүстік беткейлерінен солтүстік-батысқа қарай, Аққол ауылына дейін, Іле өзенінің оң жағалауында орналасқан. Суармалы жерлердің жалпы ауданы 30 мың гектарды құрайды, оның ішінде күріш-10 мың га (2012 ж.) [31,32]. Су балансының теңдеуі Ақдала жүйесін вегетациялық кезеңде мынадай түрде ұсынуға болады: M + X - Q - Ep - E к - ф = AS мұндағы М - суару суларын беру; X - атмосфералық жауын-шашын; Упг - шығып келе жатқан жер асты суларының қозғалысы; Q - дренажды - тастанды сулар төгінділері; Ер және Етр - тиісінше жиынтық булануға байланысты күрішті егу және қамыс қопасының; ф - сүзілу шығыны каналдарда және ағуына іргелес жер (30% су Іле өзенінен ); АЅ - су балансында қателік пен сәйкессіздікті қамтитын суармалы массивтің топырағында су резервтерін өзгерту. М және К мәндері SOS деректерінен алынды, X - Бақанас метеостанциясының мәліметтері бойынша. ЕС-нің есептеуі күріштің бөлінуін және оның нақты өнімділігін ескере отырып жүргізілді. ЭТЖ-ны бағалау үшін оның бөліну аумағы (18% иеліктен шығару аумағы), оның биологиялық массасы (өсімдік) және өсімдіктер кезеңінде жерасты суларының орташа тереңдігі есепке алынды. 1.1-кестеден шығатын болсақ, шығыс баптарынан ең үлкен мән - бұл кіріс бөлігінің орташа 36% -на (M + X) тең ағызу ағымы. Күріш дақылдарының жалпы булануы - 15% кірістің 11%, бөртпе шабақтарынан жалпы булану - 5%, каналдардағы сүзу шығындары және көршілес жерлерге таралуы - 30%. Су балансының сәйкес келмеуі жылдар ішінде орташа 18,2% болды. Айта кету керек, бұл теңгерімде күріштің ілеспе шығындары ескерілмейді, оның аумағы да егістіктің айналуында орналасқан. Күріш жүйелерінің су балансын талдау 1.2-кестеде көрсетілгендей, су ресурстарының ресурстары ұтымды пайдаланылмайды. Ең алдымен, күрішті тексеруден суды дұрыс негізсіз шығару үлкен көңіл бөледі. Тұзды жерлерге судың кейбір ағынын қажет етуін ескере отырып, ағызу көлемін азайтуға болады. Осы мақсатта суды пайдалануды жақсарту және жоспарланған су бөлу үшін жағдай жасау қажет (тексеруді жоспарлау, соңғы өлшемдерін ұлғайту, суару арналарын тазарту).
Күріш плантацияларынан шығарылған судың үлкен көлемі суару жылдамдығын арттырып қана қоймай, сондай-ақ ауыр экологиялық зардаптарға әкеп соқтырады: өзен ағынын азайту; судың ластануы; өзендердің гидрологиялық режимін бұзу және т.б. Осы уақытқа дейін су шаруашылығы ұйымдарының күш-жігері күріш өсіруге су шығындарын азайтуға бағытталған, тек күріш өсімдіктерін одан әрі кеңейту үшін су қорын құру мақсатында ғана. Қоршаған ортаны қорғау проблемалары шешілмеген күйінде қалды. Суармалы судың айтарлықтай көлемі Ақдала күріш массивінде орта есеппен 2000 га алады. Бұл арамшөп өсімдіктері құрғақ аймақта күріш егілетін егістіктерді айналдырудың сөзсіз серіктесі болып табылады және қосымша суару салдарын жоғалтады. Қамыстармен күресудің тиімді шаралары, әсіресе арналар мен су қоймаларындағы өсім жағдайлары бойынша, әлі де жоқ. Зерттелген күріш су қоймалары жағдайында су жинау көлемінің шамамен 5% қамысты сумен қамтамасыз етуге жұмсалады. Сонымен қатар, бұл өсімдік басқа да табиғи және өсірілетін өсімдіктермен салыстырғанда ылғалдың көп мөлшерін тасымалдайтын биологиялық дренаждың рөлін сәтті атқарады. Әрине, су теңгеріміндегі мұндай рөл аймақтағы қамыстың шамадан тыс таралуына байланысты. Басқа күріш массивтерінде ол әлдеқайда аз аудандарды алады. Тұтқалардың экологиялық маңызы тек үлкен су тұтынумен ғана шектелмейді, сонымен қатар күріштің егін айналымында ылғал циклін алға жылжытуда, соның салдарынан көршілес аумақтарға судың ағуы азаяды. Өндіріс жағдайында күрішті өсіру күріш төсеніштерінен ағынды және су ағызуды тудырады, ол жер асты суларының деңгейі мен күріш жүйесінің суармалы жерлерінің қайталама тұздануына себеп болатын дренаждық және разрядтық арналарды толтырады. [33]. 16 Күріш сорғыштарындағы су ағатын сорғыштар күріш саңылауларына және тексеру каналынан босатылған арнаға ауысқан кезде судың температурасын 22-230С суару деңгейіне дейін төмендетеді, сондай-ақ жинау кезеңінде сабақтар жапырақтары жасыл болып қалады, ал панорамаларда астық толығымен піспейді. Су ағыны кезінде минералды тыңайтқыштардың 30% -на дейін енгізіледі, суару нормасы 20-25% -ға артады, күріштің кірістілігі 15-18% [34,35]. Оңтайлы температура, минералданған жер асты суларының пайда болуы және суару суының айтарлықтай үлкен минерализациясы (1 г л шегінде) жетіспеушілігі жағдайында бұл фактор күріш өсіруде шешуші рөл атқарады. Осы проблемаларды шешу үшін судың температурасын көтеру, қоректік заттардың сақталуын және суды сақтауды табу керек. Бұдан басқа, топырақтың аумағына және топырақтың инфильтрациясына қарай күріштің жоғары деңгейдегі орналасуын ескеру қажет. Аймаққа осы талаптарды қамтитын зерттеулер әлі күнге дейін өткізілмеді [36]. Өзен бассейндеріндегі жерді мелиоративті дельта ландшафтары кезде, табиғи процестердің балансы бұзылған, тепе-теңдіктің тарихи топырақта қалыптасуы, көптеген қасиеттердің (көлемнің салмағы, сүзу сипаттамалары) өзгеруі, бұл көбінесе деградациялық болып табылады. Күрішті суару кезінде жер асты суларының деңгейі 8-10 г л жоғары минералдану деңгейінің жоғарылауы байқалады, ал дренаждың тиімділігі өте төмен, ал күріш жүйесінде, әсіресе төмен жерлерде, топырақтың қайталама тұздану байқалады[37-46]. Күріштің егіс алқабының қысқартылған режимінің негізі - күріш тұқымдарының ісінуі мен тозаңы су қабаты астында жүреді, ал судың қабаты жоқ болғанда тұқымның пайда болуы орын алады. Осы типтегі су режимі (OIA) - күріш егу кезінде қысқартылған су режимі қашудың тығыздығын арттырады және дәстүрлі күріш өсіру режимімен салыстырғанда кірістілікте тиімді. Бұл түрдің режимі өсіру кезінде күріш өсімдіктерінің биологиялық сипаттамаларына және қажеттілігіне сәйкес келеді және оның тұрақтылығының тығыздығы 20% -ға артты.
КазНИИЗМ байқауының қорытындысы бойынша күріш үшін суару нормасы 28 мың м3 га, күріш өсіруге арналған Қаратал массасы үшін - 31,4, қалыпты су тасқыны - 41,4 мың м 3 га болды. OIA-мен күріштің суару нормасы 18 мың м 3 га, қарапайым су тасқыны режимі үшін - 35-40 мың м3 га. Қаратал массивінде жүргізілген ауылшаруашылық ғылыми-зерттеу институттарының байқауында кәдімгі су тасу әдісімен (1 га 10-12 л сек) салыстырғанда, күрішті тексеру 40-50 л сек, 1 гектар су ағынымен су басқан кезде, тұздың тұзды мөлшері топырақ ғана емес, сонымен қатар метрлік қабатта азаяды. 17 Қалыпты су басу кезінде жер асты сулары 20 см деңгейінде болды, ал мәжбүрлеп тастаған жағдайда жер асты сулары 90 см тереңдікте болды. Күшті су басу әдісі топырақта азот пен фосфордың құрамын арттырады [47]. Су басудың ұзақтығы кен орнының құрылысы және су басу әдісіне байланысты. Су тасу әдісі екі түрге бөлінеді: қалыпты және күшті. Су басудың күшейтілген әдісі күріштің өсуі мен әрі қарай дамуы үшін қолайлы жағдай туғызады. Шаруа қожалықтары жүйесі топырақтың құнарлылығын және нақты топырақта және климаттық аймақта егістік алқаптар өнімділігін арттыруға ықпал ететін өзара байланысты агротехникалық, ұйымдастырушылық, экономикалық және мелиорациялық шаралар жиынтығын қамтиды. Ауыспалы егістер - басты буын болып табылады. Дәнді дақылдардың ғылыми негізделген ауысуы топырақтың органикалық заттарын толықтыруға және қоректік заттардың тиімді пайдаланылуына, топырақтың қолайлы физикалық қасиеттерін ұстауға, арамшөптердің, аурулар мен зиянкестердің таралуын болдырмауға мүмкіндік береді. Ақдала күріш жүйесінде игеру кезеңінде негізінен 8 өрістік, кейде 7 және 6 өрістік күріш ауыспалы егістер қолданылды. Ауыл шаруашылығы дақылдарын пайдалану тиімділігін талдау олардың өте баяу дамып келе жатқанын көрсетті, ал эксплуатацияланған дақылдардың ауысуы бұзылған жағдайда, көбінесе күріштің үлесін арттыру арқылы жиі пайдаланылады. Айта кету керек, ирригациялық су өте маңызды, оның тапшылығы жыл сайын Иле өзенінің төменгі жағында сезіледі. Осыған байланысты күрішпен қолайлы және экономикалық тұрғыдан тиімді қанықтырумен күріш егілетін егістіктерді салудың ғылыми принциптерін әзірлеу міндеті тұрды. Ұзақ мерзімді зерттеулер күрішті тұрақты егістік алаңдарында органо-минералды тыңайтқыштардың жоғары шығындарына қарамастан топырақ құнарлылығының төмендеуіне, оның химиялық және физикалық қасиеттерінің нашарлауына және күшті батпақты арамшөптер байқалғандығын көрсетті. Сол себепті бір далаға күрішті 2-ден асады, ал кейде 3-ші жылы, көпжылдық шөптер қабатын ұтымды қолдану арқылы ауыр текстуралы астам құнарлы топырақта өсіру ұсынылмайды.
Әр нақты жағдайда, егін егудің нақты түрін әзірлеу кезінде дифференциалданған тәсіл қажет, бірақ олардың барлығы негізгі талапты қанағаттандыруы керек - бір мезгілде оның өнімділігін жоғарылату және топырақ құнарлылығын қалпына келтіру[48-52]. Күріш өсіру фермаларының тәжірибесі көрсеткендей, тұзды жерлерде өсірудің тиісті технологиясы бар және дренажды қолдану күріштің жоғары және тұрақты болуын қамтамасыз етеді. Күріштің тұзды жерлерде өсу мүмкіндігі біздің елімізде де, шет елдерде де күріш өсіру тәжірибесімен расталады. Жоғары өнімділік Гвианада алынады, онда күріш көп мөлшерде натрий мен магний бар үлкен аллювиалды саз топырақтарында өсіріледі. Мелиоративтік-қолайсыз жерлерде күріш өсіру Үндістан, Жапония, Франция, Пәкістан, Қытай, Италия, Венгрия және басқа елдерде кеңінен дамыды [53-64]. Үндістанда күріш натрий бикарбонаты 0,2%, натрий хлориді 0,4% және натрий сульфаты 0,8% асатын топырақта өсіріледі. Сортаңдануға төзімді Үнді сорттары бар: Саддамонда № 55-308, Хохла № 55-940 және Бахра № 54-15-5. Олар тұздың жалпы мөлшері 0,5-тен 4,5% -ға дейінгі топырақтарда өсіріледі. Францияда су басқан күріш мәдениеті дамыған Камерга өзенінің тұзды жерлерін дамытуға мүмкіндік берді. Мысырда күріш мәдениетінің көмегімен тұзды топырақты мерзімді жуудан кейін мақта өсіріледі. Пәкістанда тұзды топырақта күріш 3 жыл қатарынан өсті. 15 жыл ішінде аграрлық секторға 100 мыңнан астам гектар енгізілді. Алайда жерасты суларының жоғары деңгейі және дренаждың жоқтығы жердің мелиорациялық жағдайының көрші аумақтың сол аумағында шамамен нашарлағанын [65]. Сонымен қатар, тереңдіктегі көлденең дренаж аясында күрішті өсіру арқылы жууды қолдану нәтижесінде Нил Дельтаның қатты тұзды топырақтары сәтті дамып, гүлденген оазаларға айналады. Делидегі Индия ауылшаруашылық институтының фермасында топырақ бетін өсімдіктермен (ауыспалы дақылдар: күріш-бидай немесе арпа-бұршақ) үнемі жабу арқылы топырақсыз тұзсыздандыру бойынша төрт жыл тәжірибе өткізілді. Дәнді дақылдардың ауысуы кезінде күріштің өнімділігі 1,57-1,78 т га болды. Топырақ бетінің өсімдіктермен тұрақты қамтылуы жер асты суларының деңгейінің жоғары болған жерлерінде топырақта тұздардың жиналуын азайтуға мүмкіндік берді. Андхра-Прадеш (Үндістан) күйінде, тұзды жерлерге күріш егу алдында, ең жоғарғы тұзды топырақ қабатын жуып алу ұсынылады. Жапонияда күрішті алдын ала себу алдын-ала су басқан. Күріш егу арқылы 0-10 см топырақ қабаты жеткілікті түрде жаңарған болса, жалғастырыңыз. Румынияда, Дунай өзенінің алқабында топырақтың тереңдеуін тереңдету үшін 5 жыл бойы күрішті үздіксіз өсіру ұсынылады. Венгрияда жерді тұзсыздандыру мәселесі шөптер мен тоғандар деп аталатын жерді пайдалану арқылы шешілді, онда үш жыл бойы тоғандар, жоңышқа дақылдары бойынша 2 жыл және күріш егу үшін 3 жыл қолданылады. Нәтижесінде тұзды топырақтың құнарлылығының өсуіне қол жеткізілді. Мұндай учаскелердің әр гектарынан күріштің 3,5-4,0 тонна, шөп шабақтары - 200 тонна, тоғаннан балық 0,7 тоннаға дейін жетеді [55].

2. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫҚ ШАРТТАРЫ
2.1 Зерттелетін аймақтың климаттық жағдайы
Ақдала күріш өсіру массиві Алматы облысында Қапшағай шатқалынан төмен Іле өзенінің төменгі жағалауында орналасқан, Балқаш ойпатының батыс бөлігін алып жатыр және 2 миллион гектардан астам аумақты қамтиды. Оның шекарасы: солтүстік-шығысында - Сары-Ішік-Отырау құмды шөлі, оңтүстік-шығысында - Тасмурун тауы, солтүстік-батысында және солтүстігінде - Балқаш көлінің су айдынында қызмет етеді.
Массивтің беті эрозия-жинақтау үдерістерінің және эрозия процестерінің дәйекті өзгерістерінің нәтижесінде пайда болды, осылайша, Ақдала күріш өсіру массиві күрделі эеолияның күшті разрядталған және эрозия-жинақтаушы бедерлі нысандарын біріктіру күрделілігімен сипатталады. Беткейдің абсолюттік белгілері Балқаш көлінің жағалауында Тасмұрын тауының етегіндегі 420 м-ден 344 м дейін өзгереді.
Геоморфологиялық жағынан Иле өзенінің төменгі жағалауында өзен аңғары, өзеннің қазіргі бұрышы, ежелгі дельтасы (Ақдала-Баканас және Балқаш көлінің оңтүстік жағалауы).
Балқаш шұңқырының қалыптасу уақыты Жоғары Мезозой болып табылады [66,67]. Шұңқыр палеозойлық жыныстың жыныстарынан тұрады. Палеозойдың бүктелген іргетасына Мезозой-Сенозой кендерінің қаптамасы сәйкес келмейді. Мелиоративтік тұрғыдан алғанда, төртінші қабаттардың ең маңыздылығы Ақдала дөңесінде оңтүстік-шығыс шекарасында 100 м, Бакананың құрғақ төсегіне жақын 200 м-ге дейін өзгереді.
Литологиялық тұрғыдан алғанда, төрттік қабаттардың кешені негізінен жеңіл механикалық композициялық топырақта ұсынылған: құм, құмды саздауыштар және сазды линзалар, саз. Акдала дөңесінде төменгі-төрттік қабатының шөгінділері 125 - 217 см аралықта кездеседі. Литологиялық учаскесі құмды саздауыштармен, саздауытты және полимиттік құмтастардың жұқа аралықтары бар майда түйіршікті және ұсақ түйіршікті құмдардың дамуымен сипатталады. Ежелгі Ақдала - Бақанас дельтасы Іле өзенінің көп бөлігін алып жатыр. Ақдала бөлігі ең көне болып табылады, ол Тасмұрұн тауларынан басталып, солтүстік-батыс бағытында созылып, Қызыл-Жынгыл мен Сары-Ішік Отрау құмандарының арасындағы, Баканас ауылының маңында өтіп, Бақанас дельтасы бас бөлігіне қосылады.
Рельеф бойынша Ақдала массиві солтүстік-батысқа қарай шамалы ауытқуы бар толқын жазық болып келеді. Тасмұрын тауларының бас бөлігіндегі 413 м биіктіктегі абсолютті белгілері, сағасында 390 м дейін жетеді. Ақдала массивінің ең төменгі бөлігі оның орталық бөлімі болып табылады, мұнда әртүрлі мөлшердегі жалпақ табақша тәрізді шұңқырлар кең таралған. Кейде өзеннің пішінді аңғарлары бар және олардың арасындағы бөлек алқаптарды біріктіретін, ұсақ өлі дельта арналарының нашар көрінетін арналары бар. Жазықтықтың жалпы фонында баржаға ұшыраған құм аралдары бар, олардың шыңдары 10-20 м-ге дейін айналасында орналасқан. Іле өзенінен солтүстік-батыс бағытында өлі дельтовая ағым арнасы - Бақанас арнасы пайда болады, ол кейін бірнеше бағытта жұмыс істейді - Шетбаканас, Ортабақанас және Нарын. Олар, өз кезегінде, кішігірім арналарға бөлініп, әртүрлі бағыттар бойынша ежелгі дельтаның бетін қиды. Шығыста Баканас шатқалы оңтүстік-батыста - Сары-Ішік Отырар құмдарымен - Іле өзенінің аңғарымен және Жейделі жұмыс істейтін дельта арналарымен шектеседі, солтүстік-батыста олар Балхаш толқын жазықтығымен жалғасады. Іле өзенінің төменгі жағалауының шеткі бетінде (2.1-сурет) плиткалы ұялы дельта бар. Арна каналдары бойында су тасқыны кезеңінде аллювий жағалаудағы өсімдік жамылғыларының тығыз шоқыларында аса қарқынды түрде ерекшеленетін жинақтаушы біліктер пайда болады. Дельтадағы құмның көптеген жарталары ежелгі аллювий есебінен қалыптасқан ежелгі құмды шөлдің қалдықтарын бейнелейді.
Ақдала суару массиві Іле өзенінің төменгі жағына дейін шектелген және Бақанасий округтерінің жазықтығына дейін созылады және екі массивпен: оңтүстік (Бак-бактин) және солтүстік (Баканас).
Суармалы жерлерді массивте дамыту динамикасын талдау 2000 жылдан бастап суармалы жерлердің азайғанын көрсетті. Қазіргі уақытта олар 29,2 мың гектарды құрайды (2.2 сурет).

2.2-сурет - Ақдала суармалы жерлердегі өзгерістер динамикасы
суару алаңы, мың га
Айта кету керек, суармалы жерлердің ең үлкен жері шектеулі серіктестіктермен игеріледі, бұл Алматы облысының Балқаш әкімшілік ауданындағы барлық суармалы жерлердің 66% -ын және Ақдалин суармалы массивінің 74% -ын құрайды. 1996-2010 жж. жерді пайдаланушылар санының көбеюі ауыл шаруашылық жерлерін суаруға жарамды, жерді пайдаланушылардың ең құнарлы топырақтарда шоғырлануына және суармалы массивке тұрақты антропогендік жүктемені арттыруға ықпал етті. Жалпы алғанда, 2005-2010 жж. Балқаш қаласының әкімшілік округінде күріш бойынша егістіктің 12,5-тен 14,1 мың гектарға дейін ұлғаюы басқа дақылдардың егістіктерінің азаюына байланысты болды (2,3сурет).
Келесі міндет - Оңтүстік Прибалқашдағы жерді тұрақты пайдалану және жерлерді орналастыру. Бір жағынан жоғары өнімді ауыл шаруашылық өндірісін дамытуға, ал екінші жағынан - табиғи ресурстық әлеуетті, ландшафттық әртүрлілікті сақтауға және аймақтағы тұрақты экологиялық жағдайды сақтауға мүмкіндік береді. Осы тәсілдің маңыздылығын ескере отырып, жерді пайдалану құрылымында динамикалық үрдістерді және ауыл шаруашылығы өндірісін бағалау қажет. Оңтүстік Прибалқаш түбегінің жер қорын талдауда 2013 жылдың аяғында 5 790,2 мың гектарды құрады, оның ішінде 3993,0 мың га (жалпы жер учаскесінің 68,9%) ауыл шаруашылығы жерлеріне тиесілі. Ауыл шаруашылығы жерлерінің құрылымында 3855,2 мың гектар немесе 96,5% -ы жайылымдар), шабындықтар - 78,2 мың гектар немесе 2,0%. Ауыл шаруашылығы алқаптарының алаңы 50,5 мың га немесе ауыл шаруашылық жерлерінің 1,3% -ы, 9,1 мың гектар немесе ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің 0,2%, басқа жерлерге (көпжылдық плантациялар, кен орындар, көкөніс бақтары және т.б.).
Ауыл шаруашылық өндірісінде пайдаланылатын ең үлкен жер учаскесі серіктестікке (62% ауыл шаруашылық жерлері) және шаруашылықтарға (38%) тиесілі. Ауылшаруашылық өндірісінің тәжірибесі көрсеткендей, соңғы бес жыл ішінде зерттелетін өңірдегі серіктестік қатынастар, ең басты перспективалық басқару нысаны болып табылады, әсіресе күріш мәдениетін өндіруде, ол негізгі өндірістік активтерді жабдықтаудың жоғары деңгейін білдіреді. 1960 жылдан 2013 жылға дейін Оңтүстік Прибалқашдағы ауыл шаруашылық жерлерін пайдалану динамикасына талдау көрсеткендей, 1985 жылдан бастап облыста ауыл шаруашылық өндірісінде қолданылатын жерлердің қысқаруы 822,7 мың гектар немесе 17,1% жетті. Қарастырылып отырған кезеңдегі ең елеулі өзгерістер суармалы егістік жерлердің құрылымында байқалды, оның аумағы 37,9% -ға азайған, оның бірден-бір себептері: пайдаланылмауына байланысты, сондай-ақ егіс алқаптарының төмендігі және топырақтың тұздылығы. (кесте 2.1).
Кесте 2.1 - Оңтүстік Прибалқаш өңірінде ауыл шаруашылық жерлерін пайдалану динамикасы.

Жыл

Ауылшар. жерлерінің жалпы саны, мың га
Соның ішінде

егістік жер
шабындық
жайылым
басқасы

одан суарылады
Жалпы егістік
1960-1964
4112,7
48,2
48
83,9
3973,6
7
1965-1969
4125,8
49,2
48,2
82,3
3986,3
8
1970-1974
4139,9
51,3
49,6
80,9
3998,4
9,3
1975-1979
4741,2
62,4
61,3
79,2
4591,4
8,2
1980-1984
4812,9
71,3
69,8
78,6
4651,0
12
1985-1989
4811,7
70,9
68,9
77,9
4649,4
13,5
1990-1994
4702,4
65,9
64,9
75,8
4550,6
10,1
1995-1999
4202,9
60,3
59,3
76,8
4054,5
11,3
2000-2004
4142,1
52,1
51,3
78,4
3999,4
12,2
2005-2009
3993,2
49,5
43,1
78,1
3853,8
11,8
2010-2014
3993
49,8
42,8
77,2
3855,4
10,6

Оңтүстік Прибалқаш аймағында екі үлкен суару жүйесі бар. Іле өзенінің аңғарында 31 мың гектар алқаптағы Ақдалинск массиві 1964 жылы құрылған. Қараталдың басқа ірі өзенінің алқабында үлкендігінен екінші (алаңы 24,4 мың гектар) және 1929-1940 жылдары салынған жартылай инженерлік типтегі Қаратал массивінің республикасының ең ескі суармалы массивтерінің бірі. Екі массивтер де күріш өндірісі үшін әзірленді. Облыста күріш өсіруге жыл сайын шамамен 10,5 мың гектар жер бөлінеді, ал ауыл шаруашылық дақылдарын егістік айналдыру кезінде ротация сақталмайды және күріштің моно-мәдениетін 4-5 жылға дейін жалғастырады. Жоңыштық дақылдар күріштің айналымында суарылмайтынын ескере отырып, Іле мен Қаратал өзендерінен алынған судың көп бөлігі іс жүзінде күріш егістері арқылы өтіп шайылып кетеді, оның үстінде топырақтың сарқылуымен бірге, бұл топырақты-дренаждық желінің тыс шамада толтырылуына және беткейлердің құлауына әкеледі. Суармалы жерлердің экологиялық жағдайы мәз емес, суару, батпақтану және жердің қайталама тұздануы байқалады, бұл суармалы жерлердің өнімділігін айтарлықтай азайтады. Қазіргі уақытта Оңтүстік Прибалқаш аймағының суармалы егіншілік және мелиоративтік жүйелерінің жалпы жағдайы ерекше алаңдаушылық тудырады. Мелиорациялық жүйелердің жаңа құрылысы мен реконструкциясы тоқтатылды, суармалы жерлерге мемлекеттік қолдау, қаржы-несие механизмі, сондай-ақ суды пайдаланудағы меншік нысандары мен басқару нысандары әлсіреді. Нәтижесінде суармалы агроөнеркәсіп кешені жоғары пайда әкелетін саладан зиян келтіретін салаға айналады, ал суармалы жерлерде ылғалды жерлер, жайылымдар пайда болды немесе мүлдем пайдаланылмады. Қарапайым суару жұмыстары бар күріштің моно-мәдениетінде 34-ші жылы жұмыс істейтін Қаратал массивінде әсіресе күрделі жағдай байқалады, редокс потенциалы теріс болды және топырақта H2S, F2S, NH3, NO2, CH4 уытты қосылыстардың жинақталуы байқалды, бұл күріштің шығуын өткір төмендетті [70]. Жоғарыда айтылғандай, Оңтүстік Прибалқаш аймағының егістік алқаптарының құрылымында күріш егістіктері басым, бұл жалпы егіс алаңының 35% -ын құрайды. Сонымен қатар, облыста 2013 жылдың соңында егістік алқаптың 31,7%, бидай - 17,1%, арпа - 7,7% иеленді. Оңтүстік Прибалқаш аймағында жоғарыда аталған мәдениеттерді өсіру аймақтың азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету тұрғысынан өте маңызды. Ауыл шаруашылығында ең үлкен аумақтар Ақдала суармалы массивінде шоғырланған, онда күріш және көпжылдық шөптер егістік алқаптар құрылымында басым (кесте 2.2) [71].
Кесте 2.2 - Ақдала суару жүйесіндегі егістіктердің құрылымы.
Жылы

Дәнді дақылдарды өсіру, га

Бары

Күріш
Бидай
Арпа
Көпжылдық шөптер

2010
9,62
2,95
5,36
7,96
25,8
89
2011
9,6 2

2012
9,62

2013
9,73

2014
9,67

,
,58 5,44 7,93 25,55
4,43 3,54 8,12 25,71
3,49 3,53 7,79 24,54
4,73 2,16 8,22 24,78
Іле өзенінің төменгі жағындағы климат күн мен түннің, жаз және қыс мезгілдерінің арасындағы температура айырмашылығымен күрт континентальды, суық қарлы қыс және ыстық құрғақ жазы бар. Ең жоғары ауа температурасы (орташа айлық) +23 + 250С маусымда байқалады, ең жоғарғы +40 + 450С жетеді; ең төмен - 13 - 150С қаңтарда тіркелген, абсолюттік минимум - 450С. Орташа жылдық температура оң +5,1 + 7,50С.
Бақанас кентінде орналасқан метеостанциялардың мәліметтері бойынша 100С- тан асатын температуралар қосындысы 3400 - 35000С- ты құрайды, сол себепті бұл көрсеткіш күріш өсірудің қысқа және орта вегетациондық кезеңін анықтайды. Жылы мезгілдің ұзақтығы орта есеппен 150 - 160 тәулік. Көктемдегі қатқақ әдетте 25 сәуірде тоқтатылады, ал күздік қазан айының алғашқы күндерінде келеді, бірақ кейде қыркүйектің ортасында келуі мүмкін. Орташа көпжылдық көрсеткіштерге сәйкес күріш егудің бастапқы шарттарына сәйкес келетін + 140С ауа температурасы 29 сәуірден 3 мамырға дейін жетеді. Жауын-шашынның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.