Күнбағыс дақылын өсіру технологиясы
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Құсайын Айнұр
Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданы жағдайында күнбағыс ауруларының түр құрамы және олармен күресу шаралары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В081100 - Өсімдік қорғау және карантин
Алматы 2018 ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
___________________________________ ______________________ факультеті
___________________________________ ______________________ кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Беттер саны: ________
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны: ___
Орындаған: ___________________________________ ________________
(аты-жөні)
2016 ж. ""___________ жіберілді.
Кафедра меңгерушісі: ___________________ _______________________ (қолы) (аты-жөні)
Жетекші: ___________________________ __________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшісі :
___________________ ___________________ __________________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау:___________________ ___________________________________ ______
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы: ______________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы - 2018
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
факультеті
мамандығы: ___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ _________________________________кафедрасы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс (жоба) тақырыбы ___________________________________ ______________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ __________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ __________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ __________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Университет бойынша 20___ж __________________ № _____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж __________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ___________________________________ ______
Дипломдық жобада жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда) ____________________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ____________________
Ұсынылатыннегізгі әдебиеттер ___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ______________________
Жұмыстын (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі____________________ ___________________________________ ___
(қолы)(аты, жөні)
Жұмыс (жоба) жетекшісі____________________ ___________________________________
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ____________________ ___________________________________
қолы) (аты, жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі: __________________ ___________________________________ ___
(қолы) (аты, жөні)
Жұмыс(жоба) жетекшісі: ____________________ __________________________________
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент: _____________________ ___________________________________
(қолы) (аты, жөні)
ШАРТТЫ ҚЫСҚАРТУЛАР, ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРҒА ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР
ж. - жыл
жж. - жылдар
% -пайыз
г - грамм
кг - килограмм
ц - центнер
т - тонна
1 га - 1 гектар
мм - миллиметр
см - сантиметр
м, м2 - метр, шаршы метр
км2 - шаршы километр
мсек- метрсекунтта
к.с. - концентрат суспензиясы
с.ұ. суланатын ұнтақ
к.э. - концентрат эмульсиясы
м.с.с.к. - майлы- сулы сүйық концентраты
лга - 1 гектардағы литр
кгт - кг тоннаға
мың га - мың гектар
ºС - Цельсия градус
басқ. - басқалар
т. б. - тағы басқа
* - интернет сайтынан алынған суреттер
Реферат
Дипломдық жұмыс 63 беттен құралған. Ол V бөлімнен тұрады, құрамында 11 кесте, 6 сурет, 2 диаграмма бар, ал әдебиеттер саны 55 тізімі кірістірілген.
Шығыс Қазақстан облысы Үржар ауданы жағдайында күнбағыс ауруларының түр құрамы, биологиялық ерекшеліктері, оларға қарсы бірнеше фунгицидтердің биологиялық, шаруашылық және экономикалық тиімділіктері анықталған.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданының ауа райы және топырақ-климат жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
3 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3.1Күнбағыс дақылын өсіру технологиясы ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .30
3.2Зерттеу әдістерімен материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
4 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
4.1 Күнбағыс егісінде кездескен аурулардың түр
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38 4.2 Күнбағыс ауруларының таралуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... .43
4.3Күнбағыс дақылын аурулардан қорғау шаралары және препараттардың биологиялық, шаруашылық тиімділігі ... ... ... ... ... ...49
4.4 Қорғау шараларының экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ..52
5Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .61
КІРІСПЕ
Республикадағы майлы дақылдардың ең бастысы -- күнбағыс. Күнбағыс астра (Asteraceae) тұқымдасына жатады, біржылдық күнбағыс (Heliаnthus annuus) екі дербес түрге ажырайды - мәдени күнбағыс (H.a. culfus) және жабайы күнбағыс (H.a. ruderalis). Мәдени күнбағыс екі түр тармағына - егістік (H.a.c. safivus) және әшекей күнбағысы (H.a.c. ornamentalis) - болып бөлінеді. Шекілдеуігінің мөлшері, майлылығы мен қабықтылығы бойынша күнбағыстың үш тобы ажыратылады: майлы, шағылатын және аралық. Майлы күнбағыстың өндірістік маңызы бар[1].
Оның дәнінде 50-52% май және 16-16,5% протеин болады. Күнбағыс майы негізінен тағам үшін, яғни маргарин, майонез, балық және көкөніс консервілерін, нан және кондитер өнімдерін шығаруға қолданылады. Сонымен қатар, оның майы сабын қайнату және зәйтүн өндірісінде пайдаланылады. Дәнінің қауызы жақсы отын. Күнбағыс табағының күлте жапырақшаларынан дәрі дайындайды. Күнбағыстың күнжарасында 8-10% май, 1,1% мал азықтық өлшем болады, сондықтан ол малға бағалы концентратты жем. Күнбағыс балды өсімдік және отамалы дақыл болғандықтан, ауылшаруашылық өсімдіктері үшін жақсы алғы егіс. Егіншілікте егіс танаптарында ықтырма дақыл ретінде себіледі. Күнбағыс Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында дән және сүрлем үшін, ал республиканың басқа облыстарында тек сүрлем үшін ғана өсіріледі. Қазақстанда 2006 жылы күнбағыстың егіс көлемі 453,8 мың гектар, оның ішінде суармалы жерлерде 30,0 мың гектарға жетті. Орташа есеппен алғанда, сол жылы республика бойынша күнбағыстың әр гектарынан 6,3 центнер өнім алынып, ал оның жалпы түсімі 285,9 мың тонна болды. Қазақстан бойынша 2006 жылы күнбағыстың Арманирец, Восход, Заря, Салют, Казахстанский 324 буданы, Родник, СПК, Солнечный-20, Казахстанский-341 сорттары аудандастырылады.
Әр аймақта таралған көптеген саңырауқұлақ ауруларының әсерінен күнбағыстың сапасы мен оның өніміне анағұрлым ықпал етіп отырады. Қазіргі таңда аурудың жаппай таралуы салдарынан күнбағыстың тағамдық құндылығы 60% асып отыр, сондықтан да дақылды аурулардан қорғау ең өзекті мәселелердің бірі болып саналады
Шығыс Қазақстан облысының Үржар ауданының топырақ-климаттық ерекшеліктеріне, оның қатаңдығына қарамастан күнбағыс дақылы технологиялық шараларды дұрыс іске асырған жағдайда үлкен өнім беру мүмкіндігі бар.
Жыл сайын күнбағыстан тұрақты жоғары және сапалы өнім алу үшін, және тұқымдық материалдарды дұрыс өндіруде барлық рессурстарды дұрыс пайдаланып, ғылыми жетістіктерді өндіріске енгізу арқылы ғана қол жеткізуге болады. Сондықтан облыстық әр түрлі топырақ-климаттқ ерекшеліктеріне байланысты арнайы ғылыми зерттеу жұмыстары жүзеге асырылуы қажет.
Соңғы жылдары ғылыми-зерттеу жұмыстарының көлемінің күрт төмендеуіне байланысты жаңа зерттелген деректер өндіріске толығынан енгізілмей жатыр. Бұл кемшілікті жою үшін қазіргі қалыптасқан шаруашылық қожалықтар және басқа да құрылымдарда ғылыми- өндірістік тәжірибелер жүргізіліп, оның нәтижелерін практика жағдайында тексеріп, дұрыс бағытта тұжырымдар жасау керек. Осындай жағдайда ғана барлық ауыл шаруашылық дақылдарын, сонымен қатар күнбағыс өнімін молайтуға болады.
Күнбағыс - республикамызда өсірілетін негізгі майлы дақыл. Майлы дақылдар арасында күнбағыс үлесіне 70% таяу егіс көлемі, барлық жиналған өнімнің 80% және мемлекеттік тұқым сатылымының 90% келеді. Күнбағыс майын негізінен тамаққа және кулинарияда маргарин, майонез, көкөніс және балық консервілерін, кондитер және нан өнімдерін жасауда кеңінен пайдаланады. Өсімдік майының тағамға жарамсыз бөлігінен сабын, түрлі бұйымдар жасайды. Қоректілігі және сіңімділігі бойынша күнбағыс майы жануарлар майынан асып түседі және жоғары калорийлігімен ерекшеленеді. 100 гр күнбағыс майында 929,1 ккал болса, ал сары майда 780,2 ккал болады. Күнбағыс майының бір бірлік массасының калорийлігі 2-3 қант, 4-нан, 8- картоп бірлігіне тең[2].
Жұмыстың негізг і мақсаты күнбағыс дақылының негізгі ауруларының түр құрамы және оларға қарсы фунгицидтердің биологиялық, шаруашылық және экономикалық тиімділіктерін анықтау.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Күнбағыс дақылы өзінің табиғаты бойынша Солтүстік Американың құрғақ батпақты алқаптарында өсетін ксерофитті жабайы өсімдік туыстарына жататын өсімдік болып табылған. Кейіннен ТМД елдерінің қолайлы климаттық жағдайларына байланысты күнбағысты мәдени дақыл ретінде қалыптастырып, тауарлық деңгейде өсіріле бастады. Қажетті минералды қоректік элементтер мен жоғары гумусты құнарлы топырақ күнбағыс дақылы үшін ерекше маңызды рөл атқарады. Егер кейбір аймақтарда нашар төменгі құнарлы топырақта өсіру күнбағыстың өнімділігіне әсер етеді[3].
Сондай ақ вегетациялық кезеңдегі жауын - шашын мен ауа температурасы да маңызды болып табылады. Олар күнбағыс онтогенезіне, әр түрлі аурулар және сұңғыламен залалдануына ықпал етеді. Гидротермиялық коэффициент (ГТК) олардың интегралды көрсеткіші болып саналады. ГТК 0,5 төмен болса аймақтың әлсіз ылғалдылығын (жоғары құрғақшылық), ал 0,5-0,9 - жеткіліксіз (орташа құрғақшылық) 1,0-1,5 оңтайлы, ал 1,6 жоғары болса ол шамадан тыс ылғалдылық болып табылады. ГТК 0,9- 1,5 болған жағдайда күнбағыс жақсы өсіп, жоғары өнімділік береді. Алайда ГТК 1,0 және бірден жоғары болған жағдайда оның шірік және де басқа ауруларға шалдығуы күрт артады. Күнбағыстың өсуі мен дамуына вегетация кезеңіндегі тиімді ауа температурасының деңгейі 2000ºС, бірақ қазіргі уақытта төменгі көрсеткіштерде өсіп жетілетін сорттар мен гибридтері шығарылуда. Сондықтан да күнбағыс өсірілетін ареалдарда оның пісіп жетілуіне тиімді ауа температурасы жеткілікті мөлшерде болуда. Шаруашылықта өте жылдам өсетін сорттар мен гибридтер өсірілуде. Егуден толық пісіп жетілетін кезеңге дейінгі ұзақтығы 70-100 күн болса, ерте пісетіндер 80-120, орташа ерте пісетіндер 85-125 және орташа пісетін 92-132 күн, өте жылдам пісетін күнбағысқа орташа күнделікті тиімді ауа температурасының мөлшері 10ºС жоғары болуды талап етеді, егуден бастап өнімді жинауға дейінгі аралықта 1600-2300ºС жетуі қажет. Күнбағыстың орташа пісетін сорттары жақсы өнімділік пен майлылығы жағынан жоғары болуымен ажыратылады, алайда бұлардың өте жылдам пісетіндерден айырмашылығы олар қыркүйектің екінші онкүндігінде немесе одан да кеш жауын шашын көп түсетін уақытта піседі де, өнім жинар кезеңінде аурулармен қатты залалданады. Құрғақшылық кезде орташа пісетін сорттар өнімді өте жылдам пісетін сорттарға қарағанда 1,5-2 есеге дейін жоғары береді[4].
Күнбағысты аурулардан және сұңғыладан қорғау шараларын жоспарлауда тез пісетін сорттар мен гибридтерді дақыл өсірілетін аймақтардың климаттық көрсеткіштеріне қарай оңтайландырып шығару абзал. Оңтайлы ылғалдылық жағдайында жүргізілетін қорғау шаралары кешенді, уақытылы және жан-жақты болуы қажет. Егер вегетация кезеңіндегі ылғалдылықтың жетіспеушілігі салдарынан оларды қорғау шектеулі болуы мүмкін.
Күнбағысты екпес бұрын ауыспалы егісте оған жақсы алғы дақыл бола алатын және сол бір орынға егілген уақытын ескерген жөн. Себебі топырақтағы қалған ылғалдылық пен аурулар мен сұңғыла, арамшөптердің қалдықтарының қорлану деңгейі қайта ауруға шалдығуға әкеліп соқтыруы мүмкін. Күнбағысқа пар, күздік бидай жақсы алғы дақыл болып табылады.
Ол басқа дақылдарға қарағанда топырақ ылғалдылығын арттыра отырып бір мезетте өсімдік қалдықтарындағы қорларды қарқынды түрде топырақта минералдандыруды 1,2 есеге тездетеді[5].
Сонымен қатар жүгері, тары, жаздық масақты дақылдарда жақсы алғы дақыл бола алады. Алайда өсімдік қалдықтарындағы жүгері күнбағысты себу мерзіміне алғашқы вегетация кезеңінде оның күтіміне кері әсерін тигізеді.
Күнбағыс тамыр жүйесінің жақсы жетілгендігінен ол 3 м тереңдіктегі ылғалдылықты сіңіре алады, бірақ оны тамыры өте тереңге кетіп топырақтың төменгі қабатынан ылғал сіңіретін жоңышқа, қант қызылшасы, бұршақ, судан шөбі сияқты дақылдардан екпеген дұрыс. Онымен қоса қант қызылша, бұршақ, жоңышқа күнбағыспен бірдей ауруларға шалдығады сол себепті олар жақсы алғы дақыл бола алмайды[6].
Лукомец және басқа ғалымдардың мәліметтері бойынша майбұршақтан кейін егілген күнбағыс ақ шірік ауруымен 15,9%, қант қызылшадан кейін -11,4%, ал астық дақылдарынан кейін егілгенде 5,2% ғана шалдыққан деп көрсеткен[7].
Шанскийдің зерттеуі бойынша күнбағысты егуде ауыспалы егісті дұрыс пайдалану егістіктің фитосанитралық жағдайының оңтайлы екенін айтылған. Ауыспалы егіс айналымы 2 жылдан кейін сұңғыламен залалдануы -83%, 4 жылдан соң-31%, 7 жылдан кейін - 13% болған. Өнімділік сәйкесінше 4,9;10,5 және 14,8цга құраған[8].
Краснодар өлкесінде Игнатьевтің зерттеуінде күнбағысты 7 жылдан кем мерзімде айналдырып себу нәтижесінде жалған ақ ұнтақ ауруының таралуы 74% дейін жеткен, сондықтан да кем дегенде 8-12 жылда ауыспалы егісті қайталағанда ауруға шалдығуы 12% құрағанын дәлелдейді[9].
Ал кейбір авторлар ауыспалы егісті 6 жылда қайта айналдыру оң нәтиже береді деп санаған. Алайда 4 жылда бір айналдыру өнімділікті 20% төмендеткенін айтады. Егер ауыспалы егістің қысқа айналымында өсірілген күнбағыс егісінің 3-4 егістігі ғана сау болып шығады екен[7].
Воронеж облысында ғалымдардың зерттеуінде күнбағысты монодақыл ретінде өсіргенде егістікті сұңғыланың басуы орташа есеппен 31,4%, ал тамырмойнының ақ шірік ауруымен залалдануы 19,4% жетсе, ауыспалы егістің 8 жылдан кейінгі айналымында сәйкесінше 4,1-2% құраған. 2 қатарлық ауыспалы егісте(арпа-күнбағыс) егістіктің 50% қамтылған жерінде сұңғыланың басуы 6,2% асқан болса, 4 қатарлы ауыспалы егісте (қара пар-күздік қара бидай-күнбағыс-арпа) ақ шірік ауруының білінуі 3% аспаған.
Күнбағыс егісі ақ шірік, вертициллезді солу, фузариозды солу және сұңғыламен 5 жылда қайталанған дәнді дақылдар ауыспалы егісінен кейін 20% залалданған, ал 8 жылдағы қайталау кезінде ол 1% төмен көрсеткіш берген. Дәнді масақты дақылдардан кейінгі ауыспалы егіске енгізілген күнбағыстың топырақ инфекциясымен заладануы 50% төмендеген[10].
Онтогенез процесінде күнбағыс бірнеше морфофизиологиялық сатылардан өтеді: өскін кезеңінен бастап толық пісіп жетілу кезеңіне дейін. Өскін кезеңінде күнбағыс ақ және сұр шірікпен қатты залалданады. Тұқымжарнағы мен 2-4 нағыз жапырақ кезеңінде жалған ақ ұнтақ ауру қарқынды біліне бастайды. Кейде бүршіктену кезеңінде одан кеш білінеді. Сондай ақ осы кезеңдерде жапырақтарында альтернариоз мен фомопсистің алғашқы белгілері, бірлі жарым ақ шірік пен фузариозды солу байқала бастайды.
Күнбағыстың өскін мен бүршіктенге дейінгі кезеңде егістіктің ластануы ауру қоздырғыштардың қарқынды дамуына ықпал етіп, жаппай таралуына әкеліп соқтырады. Оңтайлы ылғалды орта жағдайында өсімдіктің бүршік жару мен гүлдеу фазасында күнбағыс себетінің ақ және сұр шірік қоздырғыштарымен залалдану қауіпі бар. Осы кезеңдегі себеттеріне қарсы химиялық қорғау шараларын уақытылы қолданса, қалыптасып келе жатқан өнім мен оның сапасын сақтап қалуға мүмкіндік болады. Гүлдеу және одан кейінгі фазаларында фомоз, себеттің құрғақ шірігі, солу аурулары біліне бастайды, сондай-ақ альтернариоз және басқа да аурулар қарқынды дамиды. Вегетация соңында, яғни толық пісу және физиологиялық фазасында ылғалды және салқын ауа райы жағдайында ақ шірік аурумен залалдануы жоғары болады, сол себепті өнімді уақытында жинау қажет[11].
Күнбағысты егу кезінде біркелкі көктемеген жағдайда олардан жақсы өнім алынбайды және жоғарғы өнімде бере алмайды. Көптеген зерттеулер нәтижелері бойынша ірі тұқым себу маңызды болады. Мысалы, ШҚҒЗИ тәжірибелерінде 1000 дәннің массасы 90-80 гр тең болатын тұқым сепкенде 1 гектарға 22,7 ц, ал массасы 54 гр болғанда 1 гектардың күнбағыс өнімі алынды. Салыстырмалы массасы жоғары болатын тұқым-өміршең және мол өнім береді.
Күнбағыс үшін ең қолайлы топырақ-реакция ортасы бейтарап қара, шалғынды қара және ортасы әлсіз сілтілі (рН-7,0-7,2) шалғынды немесе миханикалық кұрамы құмды топырақ болып табылады.
Шығыс елдерінде күнбағыстың жоғарғы түсімділігін таза жұп бойынша күздік бидайды араластыру кезінде алады. Күнбағысты жоңышка егілгеннен кейін себуге болмайды, себебі ол топырақтың төменгі қабатын көтеріп жібереді[12].
Қазақстанда күнбағысты егу әдетте топырақтың тұқым егілетін тереңдігі +12-15 °С қызғанда басталады. Күнбағысты егудің кең тараған әдісі бойынша тұқымды егудің қалыпты мөлшері 25-50 мыңга дән.
Күнбағыс массасының жоғарғы өнімін алудағы маңызды факторлар мен егудің үйлесімді мөлшері жөнінде кептеген ғылыми жұмыстар мен зертеулер жасалынды. Бірақ олардың нәтижелері қарама-қарсы[13].
Мысалы, 1985 Шығыс Қазақстанда ұсынылған индустрияларды технология бойынша күнбағысты егу кезінде топырақ тереңдігі 40 см және температурасы +6-8 °С болғанда ерте егілген жағдайда көктеуі кешігеді, егіс арамшөптермен ластанып, соңында сүрлемге орып алуға тура келеді, ал кеш еккенде (18°С) толық өніп шықпай түсімділігі бірден төмендейді [14].
Күнбағыс Heilianthus annus күрделігүлділер (Asteraceae) тұқымдасына жататын бір жылдык шөптесін өсімдік, біржылдық күнбағыс (Heliаnthus annuus) екі дербес түрге ажырайды - мәдени күнбағыс (H.a. culfus) және жабайы күнбағыс (H.a. ruderalis). Мәдени күнбағыс екі түр тармағына - егістік (H.a.c. safivus) және әшекей күнбағысы (H.a.c. ornamentalis) - бөлінеді. Шекілдеуігінің мөлшері, майлылығы мен қабықтылығы бойынша күнбағыстың үш тобы ажыратылады: майлы, шағылатын және аралық. Майлы күнбағыстың өндірістік маңызы бар[1].
Біржылдық күнбағыс-шөптесін өсімдік. Тамыры кіндікті, топыраққа 2-4 м дейін бойлайды және 100-120 см дейін жан-жағына тарайды. Сабағы - тік өседі, қатты түктермен көмкерілген, ішкі қуысы борпылдақ өзекпен толтырылған, биіктігі 0,7-4,5 м дейін (майлы сорттары бұтақтанбайды және 2,5 м дейін). Жапырақтары қарапайым, ірі, сағақты, сопақ-жүрек пішінді, қатты түктермен жабылған, ұштары үшкірленіп аяқталады, ара тісті. Төменгі жапырақтары (2-3жұп) қарама-қарсы, ал жоғарғылары кезектесіп орналасқан. Гүл шоғыры - диаметрі 15-25 см, дөңгелек пішінді себет. Оның негізін гүл тұғыры құрайды, шеттерінде жыныссыз тілді, насекомдарды тарту үшін, ал ортасында - қос жынысты түтік тәрізді гүлдер орналасқан. Олар бірұялы жатыннан және бес аталықтан тұрады. Жемісі - шекілдеуік, 4 анық көрінген қыры болады, ол жеміс қабығынан және тұқымнан құралады. 1000 шекілдеуігінің массасы майлы сорттарында 40-80г, шағылатындарында - 170 г-ға дейін [15].
Күнбағыстың отаны Солтүстік Американың оңтүстік батыс бөлігі болып саналады. Бұл өсімдікті XVI ғасырда испандықтар Европаға сәндік өсімдік ретінде әкелген. Кейбір ғалымдар тұқымды әкелген адамдарды нақты атап көрсеткен. Негізінен күнбағысты жеуге жарамды дән ретінде еккен тек 19 ғасырдың 30 жылдары Ресейде екінші рет жаңартты, енді май алатын өсімдік ретінде егілді [16].
ТМД елдерінде-солтүстік Кавказ, Украина, орталық қара топырақты аймақтарда, Поволжье, Молдавия, Қазақстанда және Сібірдің оңтүстік аудандарында өсіріледі [17].
Шаруашылықта пайдалануына байланысты күнбағыс май, азықтық және шағатын болып бөлінеді. Тұқым мен сүрлемнің ең көп тараған түрі май ретінде алынатын күнбағыс болып табылады [18].
Күнбағыс қара, қара-қоңыр, шалғынды-қара қоңыр құмды топырақтарда жақсы өседі. Егіс айналымының бұзылуы яғни бұрынғы егілген жерін қайта пайдалану және күнбағыстың өзінің өсіп тұрған жеріне түсіп, қайта өсуі тат ауруына, сондай-ақ басқада саңырауқұлақ ауруларына шалдығуына, шіруіне, күнбағыс күйесінің пайда болуына әкеп соғады Күнбағысты егу солтүстік аудандарда басқа жерлерде ерте мерзімде емес, орта мезгілде арам шөптермен қүрес кезенінде егілген дұрыс деп көрсеткен[19].
Егіс I класқа-жататын калибрлі тұқыммен бірге егілуі керек, тұқым егілгенде топырақтың тереңдік температурасы 8-12 °С жетеді. Бұл мезгілде біркелкі көктеу 13-14 күнде байқалуы мүмкін.
Күнбағыс өсімдігі көктемде минералды тыңайтқыш пайдаланғанда жақсы өседі, оларды көктемде егу кезінде толық немесе жартылай себу керек. Күнбағыс органикалық тыңайтқыштарды жақсы қажетсінеді. Оның астына күзде 40 тга дейін шала шіріген көң мен 60-90 кгга әсер етуші зат мөлшерінде фосфор тыңайтқышын негізгі тәсілмен топырақты аудара жырту жолымен енгізуге болады. Калий тыңайтқышы 40-60 кгга ә.е.з. мөлшерінде тек қана құмдауыт топырақтарға енгізіледі. Күзде тыңайтқыш енгізілмеген жағдайда себумен бірге 10-12 см тереңдікке және тұқым себілетін қатарлардан 10 см қашықтықта әр гектарға 10-15 кг ә.е.з. мөлшерінде түйіршіктелген тыңайтқыш енгізуге болады [20].
Солтүстік аудандарда күнбағыс тұқымы егістің ерте мезгілінде алынып егіледі. Егу мезгілінен кешіккен жағдайда күнбағыс өсімдігі жылудың жетіспеуінен зардап шегеді, нәтижесінде толық піспей қалып, өнім түсімділігі төмендейді [21].
Күнбағысты егудің оптимальді мерзімі топырақ температурасы тұқым егілгенде 12-14°С жеткенде бірыңғай өсу, яғни орта кезеңде байқалады. Кеш егілгенде, демек топырақ температурасы тұқым егілгенде 14°С болғанда егін мен тұқым түсімділігі бірден төмендейді [22].
Күнбағыстың қоректену ауданы оның өнім беруіне әсер етеді. Сорттың вегетациялық кезеңі қысқа болған сайын егінде жиі болады Құрғақшылық жағдайда 1 га10 кг тұқым егілуі қажет [23].
Өсімдіктің жоғарғы түсім беруін анықтайтын жағдай олардың биіктігі болып саналады. Күнбағыс сабағының қарқынды өсуі гүл шоғырының түзілуі және гүлдеу кезеңдерінде жүреді. Осы мезгілде қолайсыз ылғалдану жағдайлары көлемі кіші себет түзілуіне әкеп соғады. Дәл осы кезеңде құрғақшылықтың болуы тұқымның дұрыс өспеуінің негізгі себебі болып табылады [24].
Жапырақтар саны, өсімдік биіктігі және вегетациялық кезеңнің арасында тәуелділік бар. Орташа пісетін сорттарда 5,6 жұп жапырақтардың пайда болу фазасында гүл шоғыры түзіледі[25]. Күнбағыстың сызықты өсу қарқындылығы жекеленген фаза арқылы кезеңдерде әр түрлі болады. Гүл ашу кезеңінен кейін сызықты өсу қарқындылығы баяулайды, ал 10-15 күннен кейін гүлдеу тоқтайды [26].
Әдеби деректерді сараптай отырып әртүрлі аудандарда егінді жинау жөніндегі сұрақтар қарастырылып көптеген зерттеулер жасалады. Әдебиеттер бойынша әртүрлі аудандарда күнбағысты жинау жөнінде әртүрлі көзқарастар кездеседі, бірак көптеген зерттеушілер тұқым ылғалдылығы 6-8 % болғанда өте қолайлы деп санайды.
Егер өсімдік тамырына қарай өскенде май азайып, 2 пайызға тең болады, ал әр гектардан 20 центнерден өнім алынатын болса онда 30 кг майды жоғалтады. Тұқымның орташа ылғалдылығы 12-14% жеткенде күнбағысты оруды бастау керек. Өсімдіктің 80-90% сары-қоңыр құрғақ себеті болды [27].
Әдебиеттерге шолу бойынша зерттеушілер әртүрлі табиғи жағдайларда күнбағысты егудің сан-алуан технологиясын ұсынады, бірақ өкінішке орай олардың көзқарасы бойынша Шығыс Қазақстан облысы ауыл шаруашылық ғылыми зерттеу институты табиғи аймағы алынбай қалды және бұл берілген зерттеудің тақырыбына негіз болды.
Күнбағыс-республикамызда өсірілетін негізгі майлы дақыл. Майлы дақылдар арасында күнбағыс үлесіне 70% таяу егіс көлемі, барлық жиналған өнімнің 80% және мемлекеттік тұқым сатылымының 90% келеді.
Күнбағыс майын негізінен тамаққа және кулинарияда маргарин, майонез, көкөніс және балық консервілерін, кондитер және нан өнімдерін жасауда кеңінен пайдаланады. Өсімдік майының тағамға жарамсыз бөлігінен сабын, түрлі бұйымдар жасайды. Қоректілігі және сіңімділігі бойынша күнбағыс майы жануарлар майынан асып түседі және жоғары калорийлігімен ерекшеленеді. 100 гр күнбағыс майында 929,1 ккал болса, ал сары майда 780,2 ккал болады. Күнбағыс майының бір бірлік массасының калорийлігі 2-3 қант, 4-нан, 8- картоп бірлігіне тең [28].
Күнбағыс майының тағамдық бағалылығы оның құрамындағы май қышқылымең және адамға қажетті биологиялык заттар витаминдер, яғни дәрумендер (А, Д, Е, К) және фосфатиттер мазмұнымен анықталады. Өсімдік майы құрамында тамақ үшін бағалы глицеридтер, яғни майлы қанықпаған кышқылдар (лимоний және олеин) үлесі 90% жуық және каныққан (пальмитин мен стеари) 10% мөлшерінде болады. Күнбағыстың казіргі сорттары мен будандарында 55-60% лина және 30-35% амин кышқылдары болады. Бағалы қышқылдардың осындай қатынасы адамның өсімдік майына қажеттілігін толық қанағаттандырады[29].
Күнбағыс тұқымшасын майға өңдегенде қосымша өнім күнжара алынады. Күнжара құрамында 32-35% протеин, 1% май, 20% көмірсулар, 13-14% пектин, 3-3,5% фитин, В тобындағы витаминдер, фосфор, кальций және басқа бағалы заттар бар. 1 кг күнжарада 1,02 азықтық өлшем және 363 г қорытылмалы протеин болады. Өңделген күнжарадан бағалы тағамдық өнім халва, т.б алынады.
Күнбағыстың 1 гектар егісінде егер орташа өнімділігі 2,5 тга болса, онда одан 1200 кг өсімдік майын, 800 кг күнжара (300 кг белок), 500 кг қабық (70 кғ ашытқы), 1500 кг тостағанша (1000 кг жақсы пішен), 25-30 кғ бал және тағы басқадай қажетті өнім алуға болады. Бір сөзбен айтқанда, күнбағыс өсіру диқан үшін экономикалық жағынан пайдалы[30].
Есептеу бойынша әрбір өсімдікте пісу мерзіміне байланысты 15-35 дана жапырақ болады. Күнбағыс гүл шоғыры-тостағанша. Майлы күнбағыс тостағаншасы диаметрі 10-20 см көлемінде болады. Тостағанша негізін гүл орны құрайды, олардың шетінде тілше гүлдері, ал ортасында түтікше гүлдері орналаскан. Тілше гүлдері ірі қызғылт-сары түсті, жеміс бермейді, бірак жәндіктерді тартады, яғни тозаңдануға пайдалы. Түтікті гүлдері, қос жынысты, гүл орнында толық орналасады. Біртостағаншада 600-ден 1200-ге дейін түтікше гүлдер болады [31].
Күнбағыс ылғалға жоғарғы талаптар қояды, сонымен қатар қуаңшылыққа төзімділігі де жоғары. Себебі, өсімдіктің қуатты тамыр жүйесі гүлдену сатысында 2 метр, ал вегетация соңында 2,4 метр жетеді. Дақыл құрғақ кезеңде тканінің сусыздануын көтереді және жапырақтың ассимиляциялық қызметін тез арада қалпына келтіреді. Оның транспирациялық коэффициенті 450-570, кейде 700 дейін жетеді. Күнбағыс ылғалды көп қажетсінеді, алайда қуаңшылыққа да төзімді, бұл оның топыраққа терең бойлайтын және терең қабаттан су сіңіру қабілетін күшейтетін тамырына байланысты. Транспирациялық коэффициенті 470-550, 1 ц тұқымның құрғақ затын қалыптастыру үшін 200 м3, ал сүрлемге өсіргенде 1ц құрғақ затқа-85-150м3 су шығындайды. Гүлденуге дейін күнбағыс бүкіл қажет ылғалдың 20-22,4 %, себет түзілгеннен (бүрлену кезеңі) гүлденуге дейін - 60 %, ал қалған 17,6 %-пісу кезеңінде пайдаланады. Сонымен ылғалмен салыстырғанда қиын-қыстау кезеңі-бүрлену-гүлдену кезеңі және ол созылыңқы сипатта. Күнбағыстың өсіп-дамуына қара және күңгірт қара-қоңыр топырақтар қолайлы болып табылады, ал құмдақ, сазданған және сортаң топырақтар ол үшін жарамсыз. Күнбағысқа топырақ ортасының реакциясы рН-6,7-7,5 болғанымен бидайға қарағанда ол көп мөлшерде қоректік заттарды сіңіруімен ерекшеленеді [32].
Күнбағыс вегетация кезеңінде ылғалды бір мөлшерде жұмсамайды. Мысалы, көктеуден-тостағанша түзуге дейін барлық қажетті ылғалдың 23% жұмсаса, тостағанша түзгеннен кейін гүлденуге дейін 60% гүлденуден-пісуге дейін 17% пайдаланады. Вегетацияның бастапқы сатысында ылғал топырақтың түзілгеннен кейін топырақтың төменгі қабаттарынан пайдаланылады[33].
Ресей майлы дақылдар ғылыми-зерттеу институтының деректері бойынша топырақты негізгі өңдеу тереңдігі өнім мөлшеріне айтарлықтай әсер етпейді екен. Қазақстанда жүргізілген тәжірибелерінде күнбағыс танабын күзде 30-32 см тереңдікке өңдеу 1,79 тга өнім берсе, ал 20-22 см-1,76 тга, 12-14 см тереңдік-1,83 тга өнім қалыптастырған. Бірақ таяз өңделген жерлердегі арамшөптер көп мөлшерде болған[34].
Күнбағыстың өсуіне ауру мен зиянкестен басқа арамшөптер де өз әсерін тингізеді. Сол арамшөптердің ішінде зияндысы сұңғыла. Сұңғыла. Республикада кең тараған паразит. Сұңғыла-өз бетімен өмір сүрмейтін, хлорофильсіз гүлді паразит. Күнбағыста сұңғыланың бірнеше түрі-Orobanche Cumana Wallr.,кейде O.ramosa L,.O. aegyptica Pers. кездеседі. O.cumana сұңғыланың сабағында қабыршақ тәрізді жапырақтары бар, олар кезекпен орналасып, ұшындағы гүл шоғыры мен масақтарында көптеген(60-100 мың) майда тұқым түзіледі. Тұқымы домалақ, қара-қоңыр түсті, желмен оңай таралады. Тұқым ұрығы жетілмеген, сабақ пен тамырға бөлінбеген, тұқым жарнағы да болмайды, ол тек қоректік затқа ғана бай бір топ клеткалардан тұрады. Сұңғыла тұқымы ие өсімдік тамырынан бөлінетін заттардың әсерінен өнеді. Ұрықтан жіңішке өскін дамып, ие өсімдік тамырына сорғышы арқылы тіркеледі де, осы жерде жуандайды. Түзілген сорғыштар өсімдік ұлпасына еніп, қабығынан сүрекке өтеді. Сорғыштарда кейін түктер дамып, олар ие өсімдіктің тамырының түтіктерімен қосылады. Жуандаған бөліктің сыртында қабыршақты бүршік пайда болып, одан сабақ дамиды. Әр сабақта 18-40 күлгін түсті гүлдер түзіледі де, ішінде 1500-200 тұқымы бар жеміс қауашағына айналады. Егістікте сұңғыла тұқымы көп болса, онда бір күнбағыста 200 сұңғыла сабағы дамиды. Сұңғыла басқа өсімдіктерден-темекі, мақсары,қызанақ, және т.б. қоректік заттар алады.
Сұңғыламен залалданған өсімдіктердің өсуі саябырлап, себеті кішірейіп, дәннің майлылығы төмендеп, өнімі 70% кемиді[35].
Таяз егу көптеген жағдайда қауіпті, себебі топырақтың беткі қабаты тез кеуіп кетеді және 10-11 см тереңдету егістін өнгіштіктің төмендеуіне әкеп соғады.
Күнбағыстың зиянды аурулары ақ және сұр шірік, переноспороз болып табылады.
Ғалымдардың зерттеулерінде ақ шірік ауруының дамуы әр түрлі дәрежеде Ақмола, Шығыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында тіркелген. Аурудың алғашқы белгілері өскін кезінде тұқым жарнағының шіруі түрінде және тамыр жүйесінде мамыр айының үшінші онкүндігінде Еңбекшілдер ауданында (Ақмола облысы) тіркелген. Инфекцияның алғашқы ошағы өсімдік қалдықтары, тұқымдық материалдар және залалданған топырақ болып табылады, онда инфекция 3 жылға дейін сақталады. Өсімдіктің өсу кезеңіндегі ауа райы ақ шіріктің дамуына қолайлы жағдай туғызады. Өсу кезеңінің аяғында аурудың даму қарқыны 3,0-24,0%, таралуы 13,0-39,0% көрсеткен[36].
Шығыс Қазақстан облысында аурудың алғашқы белгілері өсімдіктің шанақтану кезеңінде маусым айының екінші онкүндігінің басында (алдыңғы жылғы ауру маусым айының екінші онкүндігінді анықталған болатын) анықталды. Бұл кезде аурудың сабақтағы және жапырақтағы белгілері бойынша анықталды. Аурудың дамуына шілде айының бірінші және екінші онкүндігіндегі жауын шашын қолайлы жағдай туғызды. Биылғы жылы аурудың залалдауы өте жоғары болмады, бірақ тамыз - қыркүйек айларындағы ауа-райы (ылғал, күндізгі және түнгі температураның біршама ауытқуы) залалданған жер көлемінің ұлғайуына әсер етті[37].
Кейбір ғалымдардың деректері бойынша аурудың таралуы Отырар ауданында (Оңтүстік Қазақстан облысы) азғана жер көлемінде тіркелген. Пісу кезеңінде себетін залалдау 0,01%, дамуы төмен дәрежеде 0,2% құрады. Топырақта инфекция қорының жеткілікті болуына байланысты аурумен залалдану биылғы жылғы деңгейде болады. Ауруға жас және ересек өсімдіктер шалдығады. Жас өсімдіктердің тұқым жарнағында, жапырақ және сабақ негізінде мол, түсі ақ киізді өңез түзіледі. Сабақтың жоғарғы бөлігі иіліп, жапырақтары солады. Тамырлары жұмсарып, суланады. Сабақтың залалданған бөлігі жұмсарып, түсі қоңырланып, ыдырап, сынып, өсімдік түгел қурайды. Өңез бетінде және сабақ ішінде пішіні мен көлемі әртүрлі, түсі күңгірт немесе қара, тығыз склероцийлар түзіледі. Ауру өсімдікте себет түзілмейді. Құрғақ ауа райында сабақтағы өңез жойылып, оның орнында ақшыл центрлі дақ қалады[38].
Ауру қоздырғышы - Sclerotinia sclerotiorum Lib.de Bary. саңырауқұлағы. Бұл саңырауқұлақ әр түрлі тұқымдастағы өсімдіктерді- темекі, жүгері, қызылша, сәбіз және т.б залалдайды.
Саңырауқұлақ склероций түрінде қыстайды. Көктемде қысқы суықта тоңазыған склероцийдан табақша тәрізді, ұзын сабақты апотецийлер өнеді. Оның ішкі жағы қалың қабықты қалта мен қалтаспоралар орналасады. Бір склероцийдан көлеміне байланысты бірнеше жеміс денелер түзіледі. Аскоспоралар өсімдік бетіне түсіп, жіпшеге өнеді де, өсімдікке енеді. Инкубациялық кезеңі-7-10 күн. Склероцийлар көктемде және жаз бойы өнеді, сондықтан өсімдік ауруға барлық өсіп-өну кезеңдерінде шалдығады. Тоңазымаған склероцийлар жіпшелерге өніп,олар өсімдіктің тамыр мойны мен сабақтың төменгі бөлігіне енеді. Өсімдіктен өсімдікке саңырауқұлақ жіпшелері арқылы тарайды. Жіпшелер кепкенде де тіршілігін сақтайды. Олардың үзіндісі желмен таралып, ылғалды ортада күнбағысты қайта залалдайды.
Кейбір өсімдіктер ақ шіріктің жасырын түрімен ауырады. Бұл жағдайда өсімдікте аурудың белгісі көрінбейді, бірақ күнбағыстың бойы өспей ергежейленіп, себет дамымай, өнімі 25% (кейде оданда көп) төмендейді. Аурудың дамуына қолайлы жағдай-15-180ºС температура және 60-80% ылғалдылық. Ауру қоры өсімдік қалдықтарында және топырақта сақталады. Склероцийлар тұқым арасында да сақталуы мүмкін[39].
Ақ шірік өте зиянды ауру. Залалданған жас өсімдіктер қурап, ал ересек өсіп-өркендеген өсімдіктерде тұқым түзілмейді. Ауруға шалдыққан ересек өсімдіктерде тұқым түзілуі мүмкін, бірақ олар жетілмей, майлылығы төмендеп, іші склероцийларға толы болады.
Агротехникалық, экологиялық, метереологиялық және басқа жағдайлардың өзара күрделі қатынасы тұқымның танаптық өнгіштігіне әсер етеді. Агротехникалық жағдайлары жоғарылаған сайын, неғұрлым топырақ қасиеттері, ауа райы жағдайлары мен тұқымның көктетілуіне қажетті жағдайлар толығырақ ескерілсе, соғұрлым тұқымның танаптық өнгіштігі жоғары болады[40].
Көптеген зерттеулер көрсеткендей, тұқымның танаптық өнгіштігі алғы дақылға, топырақ өңдеу мен тыңайтқыш қолдану жүйесіне, себу мерзімі, тұқымның сіңіру тереңдігі мен мөлшеріне, егістікті күтіп-баптау шараларына байланысты өзгереді.
Дәнді және басқа танаптық дақылдарға алғы дақылды таңдағанда алғы дақылдардың биологиялық және морфологиялық ерекшеліктерін, олардың топырақтағы су-ауа ережелеріне, арамшөптермен ластануына, микробиологиялық, фитопотологиялық қасиеттеріне әртүрлі әсерлерін есте ұстаған дұрыс.
Аурулармен залалданбаған тұқымдық материалды егістікке пайдалану - ауыл шаруашылығы дақылдарынан мол әрі сапалы өнім алудың бір кепілі. Тұқымтану орталығында тұқымның аурулармен залалдануын анықтауға үлкен мән беріледі. Ауру тұқым жиі түрде дақылдың өсіп-дамуын әлсіретіп, кейіннен оның өнімі мен сапасын төмендетеді. Сондықтан да тұқымның аса қауіпті аурулармен залалдануына жол берілмейді немесе мемлекеттік үлгі қалыптармен (стандарттармен) шектеледі.
Тұқымдық материалдың аурулармен залалдануын анықтағанда саңырауқұлақ және бактериялы аурулардың бар-жоғын, олардың түр құрамын, олармен залалдану дәрежесін белгілейді. Аурулармен залалдану нәтижелерін дақылға және ауру түріне байланысты массаның пайызымен немесе 1 кг тұқымдық материалды есептегендегі санымен анықтайды. Тұқымның аурулармен залалдануын анықтаудың мемлекеттік үлгі қалыптармен (МҮҚ, МСТ) бірнеше әдістер қарастырылған [41].
2 Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданының ауа райы, топырақ-климат жағдайы
Үржар ауданы -- Шығыс Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөлігі, 1928 жылы ұйымдастырылған. Семей қаласынан 512 шақырым қашықтықта. Ең жақын Аягөз темір жол станциясы 175 шақырым. Алғаш рет 1923 жылы Семей облысының (губерниясының) құрамында құрылды. 1997 жылы оның құрамына Мақаншы және Таскескен аудандарының жерлері енді. Жерінің жалпы ауданы 23,4 мың км2. Тұрғыны 85,1 мың (2006). Аудандағы 58 елді мекен 27 ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталығы -- Үржар ауылы.Үржар ауданы батысы мен солтүстік-батысында облыстың Аягөз ауданымен, солтүстігінде Тарбағатай, оңтүстік-батысында Алматы облысының Алакөл ауданымен, ал шығысында Қытай Халық Республикасымен шектеседі
Үржар ауданының жерінде ендік зоналылық анық байқалғандықтан, топырақ жамылғысы сан - алуан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай қоңыр (құрғақ дала), ашық қоңыр (шөлейт) және қоңыр топырақ зоналары бірін - бірі алмастырады. Шыңғыстау, Қалба жотасы, Алтай, Тарбағатай тауларының биік бөктерінде ендік зоналық биіктік белдеуге ауысып, сұр топырақ, субальпілік тау шалғындарына өзгереді.
Қара қоңыр топырақ - Ертістің оң жағалауын алып жатыр. Қара қоңыр топырақтың үлесіне облыс ауданының 9 - 10% тиеді. Тарбағатай жотасындағы орман топырақтарының таралған аудандарында сортаңсыз қара қоңыр топырақ кең алқапты алып жатыр. Қалбаның батыс бөлігі мен Коростелев - Солонов далаларында сортаңды қара топырақ басым болады. Олар құрамына байланысты саздақты, құрылысына қарай кесек болып келеді. Бұндай топырақтар гумусқа өте бай, мелиорациялауды қамтамасыз етеді.
Ертістің оң жағалауындағы қара қоңыр топырақ шығыстағы Алтай бөктеріндегі қара топырақпен алмасады. Ал Бородулиха ауданының көпшілік бөлігін қара топырақ кешеніне жататын карбонатқа бай қара қоңыр топырақ алып жатыр. Алып жатқан жері небәрі 1% бола тұра, облыстың ең құнарлы топырағы осында. Сонымен бірге Белағаш даласының орталық бөлігі мен Тарбағатай жоталарының оңтүстік беткейінде қара топырақ кең тараған. Ертістің оң жағалауын бойлай кең алқапты құм алып жатыр. Ол батысында құмдақты далаға ауысады. Бұл өлкенің топырағы эрозияға тез ұшырайды.
Ашық қоңыр топырақ - облыстың ұсақ шоқылы бөліктеріне таралып, Ертістен Алакөл Қазан шұңқыры мен Балқаш бойы үстіртіне дейін солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Ашық қоңыр топырақ қабаты жұқа, құрамында гумусы аз, ұсақ тасты болады. Бұл топырақ облыстың 13 бөлігін алып жатыр. Облыс топырағының өзіне тән тағы бір ерекшелігі, оның құрамындағы тұздың көп болуы.
Топырақ сипаты. Шаруашылық территориясының топырағы Шығыс Қазақстанның таулы шалғынды-далалы аймағына сәйкесті. Топырақ типі-таулы қара топырақ, механикалық құрамы жеңіл саздақты. Қайнау тереңдігі 120 см. Топырақ түзуші жыныс-элювиалды-делювталды жеңіл сазды[42].
Жыртылу қабатындағы қара шірік мазмұны-6-7%. Тәжірибе алаңындағы топырағының химиялық құрамы 1-ші кестеде көрсетілген.
Кесте 1. Тәжірибе алаңы топырағының химиялық құрамы (абсолютті құрғақ топырақтан пайызбен)
Үлгі алынған тереңдік (см)
Қара шірік (гумус) %
Жалпы, %
Қозғалмалы, мг100г топырақта
Азот
Фосфор
азот
фосфор
калий
0-25
6,0
0,35
0,18
5,5
1,95
41,0
25-40
4,8
0,32
0,15
1,9
0,4
24,1
Тәжірибе алаңы топырағы үлкен сіңіру көлемділігімен ерекшеленеді, 100г топрақта - 36мгэкв. Топырақ ерітіндісі реакциясы бейтарапқа жақын. Топырақтың қара шірігі горизонтының бояуы-қоңыр-сұр.
Қара шірікті горизонттың структурасы айқындалған. Топырақтағы карбонаттар мазмұн-1,65%, топрақтың 110 см тереңдігінде қара шірік мазмұны 1,97% құрайды. Жыртылу қабатының максималды гигроскопиялығы-5,0-5,5% тең.
Топырақтың көлемдік салмағы кескін бойы тереңдеген сайын ұлғаяды 1,1-1,3 гсм3жетеді (2-кесте).
Кесте 2 Топырақтың көлемдік салмағы, гсм3
Топырақ тереңдігі, (см)
Топырақтың көлемдік салмағы
1-10
1,1
10-25
0,95
25-40
1,2
40-75
1,09
75-100
1,3
2017 жылғы ауа - райы жағдайларына тоқталатын болсақ:
Желтоқсан айының бірінші онкүндігінде ауа температурасы жылы болды. Тәуліктік орташа температура аудан бойынша бірінші онкүндікте -6,50С-ді құрады. Күндізгі жоғарғы ауа температурасы орта есеппен -8,20С-ді құрады. Төменгі ауа температурасы орта есеппен -3,00С-ді құрады. Есеп беру кезеңіне қар түсімі 77,7 см.-ді құрады. Ауа ылғалдылығы 84,7%-ды құрады.
Екінші онкүндікте ауа-райы салқындады. Тәуліктік орташа температура орта есеппен -6,70С-ді құрады. Күндізгі жоғарғы ауа температурасы орта есеппен -15,00С-ді құрады. Төменгі ауа температурасы орта есеппен -3,00С-ді құрады. Қар түсімі 15,8 см.-ді құрады Ауа ылғалдылығы 81,4%-ды құрады. Жалпы желтоқсан айының ауа-райы жағдайы үшінші онкүндікте 24,25 желтоқсан күндері боран соғып бұрқасындатып, 28 желтоқсанға дейін аяз болды.
2017 жылдың қаңтар айының бірінші онкүндігінде ауа температурасы аяз болды. Орта тәуліктік температура орта есеппен -15,2°С есептелінді. Жоғары ауа температурасы орта есеппен -8,7°С-ді құрады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Құсайын Айнұр
Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданы жағдайында күнбағыс ауруларының түр құрамы және олармен күресу шаралары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В081100 - Өсімдік қорғау және карантин
Алматы 2018 ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
___________________________________ ______________________ факультеті
___________________________________ ______________________ кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Беттер саны: ________
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны: ___
Орындаған: ___________________________________ ________________
(аты-жөні)
2016 ж. ""___________ жіберілді.
Кафедра меңгерушісі: ___________________ _______________________ (қолы) (аты-жөні)
Жетекші: ___________________________ __________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшісі :
___________________ ___________________ __________________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау:___________________ ___________________________________ ______
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы: ______________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы - 2018
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
факультеті
мамандығы: ___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ _________________________________кафедрасы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс (жоба) тақырыбы ___________________________________ ______________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ __________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ __________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ __________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Университет бойынша 20___ж __________________ № _____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж __________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ___________________________________ ______
Дипломдық жобада жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда) ____________________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ____________________
Ұсынылатыннегізгі әдебиеттер ___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ______________________
Жұмыстын (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі____________________ ___________________________________ ___
(қолы)(аты, жөні)
Жұмыс (жоба) жетекшісі____________________ ___________________________________
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ____________________ ___________________________________
қолы) (аты, жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі: __________________ ___________________________________ ___
(қолы) (аты, жөні)
Жұмыс(жоба) жетекшісі: ____________________ __________________________________
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент: _____________________ ___________________________________
(қолы) (аты, жөні)
ШАРТТЫ ҚЫСҚАРТУЛАР, ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРҒА ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР
ж. - жыл
жж. - жылдар
% -пайыз
г - грамм
кг - килограмм
ц - центнер
т - тонна
1 га - 1 гектар
мм - миллиметр
см - сантиметр
м, м2 - метр, шаршы метр
км2 - шаршы километр
мсек- метрсекунтта
к.с. - концентрат суспензиясы
с.ұ. суланатын ұнтақ
к.э. - концентрат эмульсиясы
м.с.с.к. - майлы- сулы сүйық концентраты
лга - 1 гектардағы литр
кгт - кг тоннаға
мың га - мың гектар
ºС - Цельсия градус
басқ. - басқалар
т. б. - тағы басқа
* - интернет сайтынан алынған суреттер
Реферат
Дипломдық жұмыс 63 беттен құралған. Ол V бөлімнен тұрады, құрамында 11 кесте, 6 сурет, 2 диаграмма бар, ал әдебиеттер саны 55 тізімі кірістірілген.
Шығыс Қазақстан облысы Үржар ауданы жағдайында күнбағыс ауруларының түр құрамы, биологиялық ерекшеліктері, оларға қарсы бірнеше фунгицидтердің биологиялық, шаруашылық және экономикалық тиімділіктері анықталған.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданының ауа райы және топырақ-климат жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
3 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
3.1Күнбағыс дақылын өсіру технологиясы ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .30
3.2Зерттеу әдістерімен материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
4 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
4.1 Күнбағыс егісінде кездескен аурулардың түр
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38 4.2 Күнбағыс ауруларының таралуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... .43
4.3Күнбағыс дақылын аурулардан қорғау шаралары және препараттардың биологиялық, шаруашылық тиімділігі ... ... ... ... ... ...49
4.4 Қорғау шараларының экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ..52
5Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .61
КІРІСПЕ
Республикадағы майлы дақылдардың ең бастысы -- күнбағыс. Күнбағыс астра (Asteraceae) тұқымдасына жатады, біржылдық күнбағыс (Heliаnthus annuus) екі дербес түрге ажырайды - мәдени күнбағыс (H.a. culfus) және жабайы күнбағыс (H.a. ruderalis). Мәдени күнбағыс екі түр тармағына - егістік (H.a.c. safivus) және әшекей күнбағысы (H.a.c. ornamentalis) - болып бөлінеді. Шекілдеуігінің мөлшері, майлылығы мен қабықтылығы бойынша күнбағыстың үш тобы ажыратылады: майлы, шағылатын және аралық. Майлы күнбағыстың өндірістік маңызы бар[1].
Оның дәнінде 50-52% май және 16-16,5% протеин болады. Күнбағыс майы негізінен тағам үшін, яғни маргарин, майонез, балық және көкөніс консервілерін, нан және кондитер өнімдерін шығаруға қолданылады. Сонымен қатар, оның майы сабын қайнату және зәйтүн өндірісінде пайдаланылады. Дәнінің қауызы жақсы отын. Күнбағыс табағының күлте жапырақшаларынан дәрі дайындайды. Күнбағыстың күнжарасында 8-10% май, 1,1% мал азықтық өлшем болады, сондықтан ол малға бағалы концентратты жем. Күнбағыс балды өсімдік және отамалы дақыл болғандықтан, ауылшаруашылық өсімдіктері үшін жақсы алғы егіс. Егіншілікте егіс танаптарында ықтырма дақыл ретінде себіледі. Күнбағыс Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында дән және сүрлем үшін, ал республиканың басқа облыстарында тек сүрлем үшін ғана өсіріледі. Қазақстанда 2006 жылы күнбағыстың егіс көлемі 453,8 мың гектар, оның ішінде суармалы жерлерде 30,0 мың гектарға жетті. Орташа есеппен алғанда, сол жылы республика бойынша күнбағыстың әр гектарынан 6,3 центнер өнім алынып, ал оның жалпы түсімі 285,9 мың тонна болды. Қазақстан бойынша 2006 жылы күнбағыстың Арманирец, Восход, Заря, Салют, Казахстанский 324 буданы, Родник, СПК, Солнечный-20, Казахстанский-341 сорттары аудандастырылады.
Әр аймақта таралған көптеген саңырауқұлақ ауруларының әсерінен күнбағыстың сапасы мен оның өніміне анағұрлым ықпал етіп отырады. Қазіргі таңда аурудың жаппай таралуы салдарынан күнбағыстың тағамдық құндылығы 60% асып отыр, сондықтан да дақылды аурулардан қорғау ең өзекті мәселелердің бірі болып саналады
Шығыс Қазақстан облысының Үржар ауданының топырақ-климаттық ерекшеліктеріне, оның қатаңдығына қарамастан күнбағыс дақылы технологиялық шараларды дұрыс іске асырған жағдайда үлкен өнім беру мүмкіндігі бар.
Жыл сайын күнбағыстан тұрақты жоғары және сапалы өнім алу үшін, және тұқымдық материалдарды дұрыс өндіруде барлық рессурстарды дұрыс пайдаланып, ғылыми жетістіктерді өндіріске енгізу арқылы ғана қол жеткізуге болады. Сондықтан облыстық әр түрлі топырақ-климаттқ ерекшеліктеріне байланысты арнайы ғылыми зерттеу жұмыстары жүзеге асырылуы қажет.
Соңғы жылдары ғылыми-зерттеу жұмыстарының көлемінің күрт төмендеуіне байланысты жаңа зерттелген деректер өндіріске толығынан енгізілмей жатыр. Бұл кемшілікті жою үшін қазіргі қалыптасқан шаруашылық қожалықтар және басқа да құрылымдарда ғылыми- өндірістік тәжірибелер жүргізіліп, оның нәтижелерін практика жағдайында тексеріп, дұрыс бағытта тұжырымдар жасау керек. Осындай жағдайда ғана барлық ауыл шаруашылық дақылдарын, сонымен қатар күнбағыс өнімін молайтуға болады.
Күнбағыс - республикамызда өсірілетін негізгі майлы дақыл. Майлы дақылдар арасында күнбағыс үлесіне 70% таяу егіс көлемі, барлық жиналған өнімнің 80% және мемлекеттік тұқым сатылымының 90% келеді. Күнбағыс майын негізінен тамаққа және кулинарияда маргарин, майонез, көкөніс және балық консервілерін, кондитер және нан өнімдерін жасауда кеңінен пайдаланады. Өсімдік майының тағамға жарамсыз бөлігінен сабын, түрлі бұйымдар жасайды. Қоректілігі және сіңімділігі бойынша күнбағыс майы жануарлар майынан асып түседі және жоғары калорийлігімен ерекшеленеді. 100 гр күнбағыс майында 929,1 ккал болса, ал сары майда 780,2 ккал болады. Күнбағыс майының бір бірлік массасының калорийлігі 2-3 қант, 4-нан, 8- картоп бірлігіне тең[2].
Жұмыстың негізг і мақсаты күнбағыс дақылының негізгі ауруларының түр құрамы және оларға қарсы фунгицидтердің биологиялық, шаруашылық және экономикалық тиімділіктерін анықтау.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Күнбағыс дақылы өзінің табиғаты бойынша Солтүстік Американың құрғақ батпақты алқаптарында өсетін ксерофитті жабайы өсімдік туыстарына жататын өсімдік болып табылған. Кейіннен ТМД елдерінің қолайлы климаттық жағдайларына байланысты күнбағысты мәдени дақыл ретінде қалыптастырып, тауарлық деңгейде өсіріле бастады. Қажетті минералды қоректік элементтер мен жоғары гумусты құнарлы топырақ күнбағыс дақылы үшін ерекше маңызды рөл атқарады. Егер кейбір аймақтарда нашар төменгі құнарлы топырақта өсіру күнбағыстың өнімділігіне әсер етеді[3].
Сондай ақ вегетациялық кезеңдегі жауын - шашын мен ауа температурасы да маңызды болып табылады. Олар күнбағыс онтогенезіне, әр түрлі аурулар және сұңғыламен залалдануына ықпал етеді. Гидротермиялық коэффициент (ГТК) олардың интегралды көрсеткіші болып саналады. ГТК 0,5 төмен болса аймақтың әлсіз ылғалдылығын (жоғары құрғақшылық), ал 0,5-0,9 - жеткіліксіз (орташа құрғақшылық) 1,0-1,5 оңтайлы, ал 1,6 жоғары болса ол шамадан тыс ылғалдылық болып табылады. ГТК 0,9- 1,5 болған жағдайда күнбағыс жақсы өсіп, жоғары өнімділік береді. Алайда ГТК 1,0 және бірден жоғары болған жағдайда оның шірік және де басқа ауруларға шалдығуы күрт артады. Күнбағыстың өсуі мен дамуына вегетация кезеңіндегі тиімді ауа температурасының деңгейі 2000ºС, бірақ қазіргі уақытта төменгі көрсеткіштерде өсіп жетілетін сорттар мен гибридтері шығарылуда. Сондықтан да күнбағыс өсірілетін ареалдарда оның пісіп жетілуіне тиімді ауа температурасы жеткілікті мөлшерде болуда. Шаруашылықта өте жылдам өсетін сорттар мен гибридтер өсірілуде. Егуден толық пісіп жетілетін кезеңге дейінгі ұзақтығы 70-100 күн болса, ерте пісетіндер 80-120, орташа ерте пісетіндер 85-125 және орташа пісетін 92-132 күн, өте жылдам пісетін күнбағысқа орташа күнделікті тиімді ауа температурасының мөлшері 10ºС жоғары болуды талап етеді, егуден бастап өнімді жинауға дейінгі аралықта 1600-2300ºС жетуі қажет. Күнбағыстың орташа пісетін сорттары жақсы өнімділік пен майлылығы жағынан жоғары болуымен ажыратылады, алайда бұлардың өте жылдам пісетіндерден айырмашылығы олар қыркүйектің екінші онкүндігінде немесе одан да кеш жауын шашын көп түсетін уақытта піседі де, өнім жинар кезеңінде аурулармен қатты залалданады. Құрғақшылық кезде орташа пісетін сорттар өнімді өте жылдам пісетін сорттарға қарағанда 1,5-2 есеге дейін жоғары береді[4].
Күнбағысты аурулардан және сұңғыладан қорғау шараларын жоспарлауда тез пісетін сорттар мен гибридтерді дақыл өсірілетін аймақтардың климаттық көрсеткіштеріне қарай оңтайландырып шығару абзал. Оңтайлы ылғалдылық жағдайында жүргізілетін қорғау шаралары кешенді, уақытылы және жан-жақты болуы қажет. Егер вегетация кезеңіндегі ылғалдылықтың жетіспеушілігі салдарынан оларды қорғау шектеулі болуы мүмкін.
Күнбағысты екпес бұрын ауыспалы егісте оған жақсы алғы дақыл бола алатын және сол бір орынға егілген уақытын ескерген жөн. Себебі топырақтағы қалған ылғалдылық пен аурулар мен сұңғыла, арамшөптердің қалдықтарының қорлану деңгейі қайта ауруға шалдығуға әкеліп соқтыруы мүмкін. Күнбағысқа пар, күздік бидай жақсы алғы дақыл болып табылады.
Ол басқа дақылдарға қарағанда топырақ ылғалдылығын арттыра отырып бір мезетте өсімдік қалдықтарындағы қорларды қарқынды түрде топырақта минералдандыруды 1,2 есеге тездетеді[5].
Сонымен қатар жүгері, тары, жаздық масақты дақылдарда жақсы алғы дақыл бола алады. Алайда өсімдік қалдықтарындағы жүгері күнбағысты себу мерзіміне алғашқы вегетация кезеңінде оның күтіміне кері әсерін тигізеді.
Күнбағыс тамыр жүйесінің жақсы жетілгендігінен ол 3 м тереңдіктегі ылғалдылықты сіңіре алады, бірақ оны тамыры өте тереңге кетіп топырақтың төменгі қабатынан ылғал сіңіретін жоңышқа, қант қызылшасы, бұршақ, судан шөбі сияқты дақылдардан екпеген дұрыс. Онымен қоса қант қызылша, бұршақ, жоңышқа күнбағыспен бірдей ауруларға шалдығады сол себепті олар жақсы алғы дақыл бола алмайды[6].
Лукомец және басқа ғалымдардың мәліметтері бойынша майбұршақтан кейін егілген күнбағыс ақ шірік ауруымен 15,9%, қант қызылшадан кейін -11,4%, ал астық дақылдарынан кейін егілгенде 5,2% ғана шалдыққан деп көрсеткен[7].
Шанскийдің зерттеуі бойынша күнбағысты егуде ауыспалы егісті дұрыс пайдалану егістіктің фитосанитралық жағдайының оңтайлы екенін айтылған. Ауыспалы егіс айналымы 2 жылдан кейін сұңғыламен залалдануы -83%, 4 жылдан соң-31%, 7 жылдан кейін - 13% болған. Өнімділік сәйкесінше 4,9;10,5 және 14,8цга құраған[8].
Краснодар өлкесінде Игнатьевтің зерттеуінде күнбағысты 7 жылдан кем мерзімде айналдырып себу нәтижесінде жалған ақ ұнтақ ауруының таралуы 74% дейін жеткен, сондықтан да кем дегенде 8-12 жылда ауыспалы егісті қайталағанда ауруға шалдығуы 12% құрағанын дәлелдейді[9].
Ал кейбір авторлар ауыспалы егісті 6 жылда қайта айналдыру оң нәтиже береді деп санаған. Алайда 4 жылда бір айналдыру өнімділікті 20% төмендеткенін айтады. Егер ауыспалы егістің қысқа айналымында өсірілген күнбағыс егісінің 3-4 егістігі ғана сау болып шығады екен[7].
Воронеж облысында ғалымдардың зерттеуінде күнбағысты монодақыл ретінде өсіргенде егістікті сұңғыланың басуы орташа есеппен 31,4%, ал тамырмойнының ақ шірік ауруымен залалдануы 19,4% жетсе, ауыспалы егістің 8 жылдан кейінгі айналымында сәйкесінше 4,1-2% құраған. 2 қатарлық ауыспалы егісте(арпа-күнбағыс) егістіктің 50% қамтылған жерінде сұңғыланың басуы 6,2% асқан болса, 4 қатарлы ауыспалы егісте (қара пар-күздік қара бидай-күнбағыс-арпа) ақ шірік ауруының білінуі 3% аспаған.
Күнбағыс егісі ақ шірік, вертициллезді солу, фузариозды солу және сұңғыламен 5 жылда қайталанған дәнді дақылдар ауыспалы егісінен кейін 20% залалданған, ал 8 жылдағы қайталау кезінде ол 1% төмен көрсеткіш берген. Дәнді масақты дақылдардан кейінгі ауыспалы егіске енгізілген күнбағыстың топырақ инфекциясымен заладануы 50% төмендеген[10].
Онтогенез процесінде күнбағыс бірнеше морфофизиологиялық сатылардан өтеді: өскін кезеңінен бастап толық пісіп жетілу кезеңіне дейін. Өскін кезеңінде күнбағыс ақ және сұр шірікпен қатты залалданады. Тұқымжарнағы мен 2-4 нағыз жапырақ кезеңінде жалған ақ ұнтақ ауру қарқынды біліне бастайды. Кейде бүршіктену кезеңінде одан кеш білінеді. Сондай ақ осы кезеңдерде жапырақтарында альтернариоз мен фомопсистің алғашқы белгілері, бірлі жарым ақ шірік пен фузариозды солу байқала бастайды.
Күнбағыстың өскін мен бүршіктенге дейінгі кезеңде егістіктің ластануы ауру қоздырғыштардың қарқынды дамуына ықпал етіп, жаппай таралуына әкеліп соқтырады. Оңтайлы ылғалды орта жағдайында өсімдіктің бүршік жару мен гүлдеу фазасында күнбағыс себетінің ақ және сұр шірік қоздырғыштарымен залалдану қауіпі бар. Осы кезеңдегі себеттеріне қарсы химиялық қорғау шараларын уақытылы қолданса, қалыптасып келе жатқан өнім мен оның сапасын сақтап қалуға мүмкіндік болады. Гүлдеу және одан кейінгі фазаларында фомоз, себеттің құрғақ шірігі, солу аурулары біліне бастайды, сондай-ақ альтернариоз және басқа да аурулар қарқынды дамиды. Вегетация соңында, яғни толық пісу және физиологиялық фазасында ылғалды және салқын ауа райы жағдайында ақ шірік аурумен залалдануы жоғары болады, сол себепті өнімді уақытында жинау қажет[11].
Күнбағысты егу кезінде біркелкі көктемеген жағдайда олардан жақсы өнім алынбайды және жоғарғы өнімде бере алмайды. Көптеген зерттеулер нәтижелері бойынша ірі тұқым себу маңызды болады. Мысалы, ШҚҒЗИ тәжірибелерінде 1000 дәннің массасы 90-80 гр тең болатын тұқым сепкенде 1 гектарға 22,7 ц, ал массасы 54 гр болғанда 1 гектардың күнбағыс өнімі алынды. Салыстырмалы массасы жоғары болатын тұқым-өміршең және мол өнім береді.
Күнбағыс үшін ең қолайлы топырақ-реакция ортасы бейтарап қара, шалғынды қара және ортасы әлсіз сілтілі (рН-7,0-7,2) шалғынды немесе миханикалық кұрамы құмды топырақ болып табылады.
Шығыс елдерінде күнбағыстың жоғарғы түсімділігін таза жұп бойынша күздік бидайды араластыру кезінде алады. Күнбағысты жоңышка егілгеннен кейін себуге болмайды, себебі ол топырақтың төменгі қабатын көтеріп жібереді[12].
Қазақстанда күнбағысты егу әдетте топырақтың тұқым егілетін тереңдігі +12-15 °С қызғанда басталады. Күнбағысты егудің кең тараған әдісі бойынша тұқымды егудің қалыпты мөлшері 25-50 мыңга дән.
Күнбағыс массасының жоғарғы өнімін алудағы маңызды факторлар мен егудің үйлесімді мөлшері жөнінде кептеген ғылыми жұмыстар мен зертеулер жасалынды. Бірақ олардың нәтижелері қарама-қарсы[13].
Мысалы, 1985 Шығыс Қазақстанда ұсынылған индустрияларды технология бойынша күнбағысты егу кезінде топырақ тереңдігі 40 см және температурасы +6-8 °С болғанда ерте егілген жағдайда көктеуі кешігеді, егіс арамшөптермен ластанып, соңында сүрлемге орып алуға тура келеді, ал кеш еккенде (18°С) толық өніп шықпай түсімділігі бірден төмендейді [14].
Күнбағыс Heilianthus annus күрделігүлділер (Asteraceae) тұқымдасына жататын бір жылдык шөптесін өсімдік, біржылдық күнбағыс (Heliаnthus annuus) екі дербес түрге ажырайды - мәдени күнбағыс (H.a. culfus) және жабайы күнбағыс (H.a. ruderalis). Мәдени күнбағыс екі түр тармағына - егістік (H.a.c. safivus) және әшекей күнбағысы (H.a.c. ornamentalis) - бөлінеді. Шекілдеуігінің мөлшері, майлылығы мен қабықтылығы бойынша күнбағыстың үш тобы ажыратылады: майлы, шағылатын және аралық. Майлы күнбағыстың өндірістік маңызы бар[1].
Біржылдық күнбағыс-шөптесін өсімдік. Тамыры кіндікті, топыраққа 2-4 м дейін бойлайды және 100-120 см дейін жан-жағына тарайды. Сабағы - тік өседі, қатты түктермен көмкерілген, ішкі қуысы борпылдақ өзекпен толтырылған, биіктігі 0,7-4,5 м дейін (майлы сорттары бұтақтанбайды және 2,5 м дейін). Жапырақтары қарапайым, ірі, сағақты, сопақ-жүрек пішінді, қатты түктермен жабылған, ұштары үшкірленіп аяқталады, ара тісті. Төменгі жапырақтары (2-3жұп) қарама-қарсы, ал жоғарғылары кезектесіп орналасқан. Гүл шоғыры - диаметрі 15-25 см, дөңгелек пішінді себет. Оның негізін гүл тұғыры құрайды, шеттерінде жыныссыз тілді, насекомдарды тарту үшін, ал ортасында - қос жынысты түтік тәрізді гүлдер орналасқан. Олар бірұялы жатыннан және бес аталықтан тұрады. Жемісі - шекілдеуік, 4 анық көрінген қыры болады, ол жеміс қабығынан және тұқымнан құралады. 1000 шекілдеуігінің массасы майлы сорттарында 40-80г, шағылатындарында - 170 г-ға дейін [15].
Күнбағыстың отаны Солтүстік Американың оңтүстік батыс бөлігі болып саналады. Бұл өсімдікті XVI ғасырда испандықтар Европаға сәндік өсімдік ретінде әкелген. Кейбір ғалымдар тұқымды әкелген адамдарды нақты атап көрсеткен. Негізінен күнбағысты жеуге жарамды дән ретінде еккен тек 19 ғасырдың 30 жылдары Ресейде екінші рет жаңартты, енді май алатын өсімдік ретінде егілді [16].
ТМД елдерінде-солтүстік Кавказ, Украина, орталық қара топырақты аймақтарда, Поволжье, Молдавия, Қазақстанда және Сібірдің оңтүстік аудандарында өсіріледі [17].
Шаруашылықта пайдалануына байланысты күнбағыс май, азықтық және шағатын болып бөлінеді. Тұқым мен сүрлемнің ең көп тараған түрі май ретінде алынатын күнбағыс болып табылады [18].
Күнбағыс қара, қара-қоңыр, шалғынды-қара қоңыр құмды топырақтарда жақсы өседі. Егіс айналымының бұзылуы яғни бұрынғы егілген жерін қайта пайдалану және күнбағыстың өзінің өсіп тұрған жеріне түсіп, қайта өсуі тат ауруына, сондай-ақ басқада саңырауқұлақ ауруларына шалдығуына, шіруіне, күнбағыс күйесінің пайда болуына әкеп соғады Күнбағысты егу солтүстік аудандарда басқа жерлерде ерте мерзімде емес, орта мезгілде арам шөптермен қүрес кезенінде егілген дұрыс деп көрсеткен[19].
Егіс I класқа-жататын калибрлі тұқыммен бірге егілуі керек, тұқым егілгенде топырақтың тереңдік температурасы 8-12 °С жетеді. Бұл мезгілде біркелкі көктеу 13-14 күнде байқалуы мүмкін.
Күнбағыс өсімдігі көктемде минералды тыңайтқыш пайдаланғанда жақсы өседі, оларды көктемде егу кезінде толық немесе жартылай себу керек. Күнбағыс органикалық тыңайтқыштарды жақсы қажетсінеді. Оның астына күзде 40 тга дейін шала шіріген көң мен 60-90 кгга әсер етуші зат мөлшерінде фосфор тыңайтқышын негізгі тәсілмен топырақты аудара жырту жолымен енгізуге болады. Калий тыңайтқышы 40-60 кгга ә.е.з. мөлшерінде тек қана құмдауыт топырақтарға енгізіледі. Күзде тыңайтқыш енгізілмеген жағдайда себумен бірге 10-12 см тереңдікке және тұқым себілетін қатарлардан 10 см қашықтықта әр гектарға 10-15 кг ә.е.з. мөлшерінде түйіршіктелген тыңайтқыш енгізуге болады [20].
Солтүстік аудандарда күнбағыс тұқымы егістің ерте мезгілінде алынып егіледі. Егу мезгілінен кешіккен жағдайда күнбағыс өсімдігі жылудың жетіспеуінен зардап шегеді, нәтижесінде толық піспей қалып, өнім түсімділігі төмендейді [21].
Күнбағысты егудің оптимальді мерзімі топырақ температурасы тұқым егілгенде 12-14°С жеткенде бірыңғай өсу, яғни орта кезеңде байқалады. Кеш егілгенде, демек топырақ температурасы тұқым егілгенде 14°С болғанда егін мен тұқым түсімділігі бірден төмендейді [22].
Күнбағыстың қоректену ауданы оның өнім беруіне әсер етеді. Сорттың вегетациялық кезеңі қысқа болған сайын егінде жиі болады Құрғақшылық жағдайда 1 га10 кг тұқым егілуі қажет [23].
Өсімдіктің жоғарғы түсім беруін анықтайтын жағдай олардың биіктігі болып саналады. Күнбағыс сабағының қарқынды өсуі гүл шоғырының түзілуі және гүлдеу кезеңдерінде жүреді. Осы мезгілде қолайсыз ылғалдану жағдайлары көлемі кіші себет түзілуіне әкеп соғады. Дәл осы кезеңде құрғақшылықтың болуы тұқымның дұрыс өспеуінің негізгі себебі болып табылады [24].
Жапырақтар саны, өсімдік биіктігі және вегетациялық кезеңнің арасында тәуелділік бар. Орташа пісетін сорттарда 5,6 жұп жапырақтардың пайда болу фазасында гүл шоғыры түзіледі[25]. Күнбағыстың сызықты өсу қарқындылығы жекеленген фаза арқылы кезеңдерде әр түрлі болады. Гүл ашу кезеңінен кейін сызықты өсу қарқындылығы баяулайды, ал 10-15 күннен кейін гүлдеу тоқтайды [26].
Әдеби деректерді сараптай отырып әртүрлі аудандарда егінді жинау жөніндегі сұрақтар қарастырылып көптеген зерттеулер жасалады. Әдебиеттер бойынша әртүрлі аудандарда күнбағысты жинау жөнінде әртүрлі көзқарастар кездеседі, бірак көптеген зерттеушілер тұқым ылғалдылығы 6-8 % болғанда өте қолайлы деп санайды.
Егер өсімдік тамырына қарай өскенде май азайып, 2 пайызға тең болады, ал әр гектардан 20 центнерден өнім алынатын болса онда 30 кг майды жоғалтады. Тұқымның орташа ылғалдылығы 12-14% жеткенде күнбағысты оруды бастау керек. Өсімдіктің 80-90% сары-қоңыр құрғақ себеті болды [27].
Әдебиеттерге шолу бойынша зерттеушілер әртүрлі табиғи жағдайларда күнбағысты егудің сан-алуан технологиясын ұсынады, бірақ өкінішке орай олардың көзқарасы бойынша Шығыс Қазақстан облысы ауыл шаруашылық ғылыми зерттеу институты табиғи аймағы алынбай қалды және бұл берілген зерттеудің тақырыбына негіз болды.
Күнбағыс-республикамызда өсірілетін негізгі майлы дақыл. Майлы дақылдар арасында күнбағыс үлесіне 70% таяу егіс көлемі, барлық жиналған өнімнің 80% және мемлекеттік тұқым сатылымының 90% келеді.
Күнбағыс майын негізінен тамаққа және кулинарияда маргарин, майонез, көкөніс және балық консервілерін, кондитер және нан өнімдерін жасауда кеңінен пайдаланады. Өсімдік майының тағамға жарамсыз бөлігінен сабын, түрлі бұйымдар жасайды. Қоректілігі және сіңімділігі бойынша күнбағыс майы жануарлар майынан асып түседі және жоғары калорийлігімен ерекшеленеді. 100 гр күнбағыс майында 929,1 ккал болса, ал сары майда 780,2 ккал болады. Күнбағыс майының бір бірлік массасының калорийлігі 2-3 қант, 4-нан, 8- картоп бірлігіне тең [28].
Күнбағыс майының тағамдық бағалылығы оның құрамындағы май қышқылымең және адамға қажетті биологиялык заттар витаминдер, яғни дәрумендер (А, Д, Е, К) және фосфатиттер мазмұнымен анықталады. Өсімдік майы құрамында тамақ үшін бағалы глицеридтер, яғни майлы қанықпаған кышқылдар (лимоний және олеин) үлесі 90% жуық және каныққан (пальмитин мен стеари) 10% мөлшерінде болады. Күнбағыстың казіргі сорттары мен будандарында 55-60% лина және 30-35% амин кышқылдары болады. Бағалы қышқылдардың осындай қатынасы адамның өсімдік майына қажеттілігін толық қанағаттандырады[29].
Күнбағыс тұқымшасын майға өңдегенде қосымша өнім күнжара алынады. Күнжара құрамында 32-35% протеин, 1% май, 20% көмірсулар, 13-14% пектин, 3-3,5% фитин, В тобындағы витаминдер, фосфор, кальций және басқа бағалы заттар бар. 1 кг күнжарада 1,02 азықтық өлшем және 363 г қорытылмалы протеин болады. Өңделген күнжарадан бағалы тағамдық өнім халва, т.б алынады.
Күнбағыстың 1 гектар егісінде егер орташа өнімділігі 2,5 тга болса, онда одан 1200 кг өсімдік майын, 800 кг күнжара (300 кг белок), 500 кг қабық (70 кғ ашытқы), 1500 кг тостағанша (1000 кг жақсы пішен), 25-30 кғ бал және тағы басқадай қажетті өнім алуға болады. Бір сөзбен айтқанда, күнбағыс өсіру диқан үшін экономикалық жағынан пайдалы[30].
Есептеу бойынша әрбір өсімдікте пісу мерзіміне байланысты 15-35 дана жапырақ болады. Күнбағыс гүл шоғыры-тостағанша. Майлы күнбағыс тостағаншасы диаметрі 10-20 см көлемінде болады. Тостағанша негізін гүл орны құрайды, олардың шетінде тілше гүлдері, ал ортасында түтікше гүлдері орналаскан. Тілше гүлдері ірі қызғылт-сары түсті, жеміс бермейді, бірак жәндіктерді тартады, яғни тозаңдануға пайдалы. Түтікті гүлдері, қос жынысты, гүл орнында толық орналасады. Біртостағаншада 600-ден 1200-ге дейін түтікше гүлдер болады [31].
Күнбағыс ылғалға жоғарғы талаптар қояды, сонымен қатар қуаңшылыққа төзімділігі де жоғары. Себебі, өсімдіктің қуатты тамыр жүйесі гүлдену сатысында 2 метр, ал вегетация соңында 2,4 метр жетеді. Дақыл құрғақ кезеңде тканінің сусыздануын көтереді және жапырақтың ассимиляциялық қызметін тез арада қалпына келтіреді. Оның транспирациялық коэффициенті 450-570, кейде 700 дейін жетеді. Күнбағыс ылғалды көп қажетсінеді, алайда қуаңшылыққа да төзімді, бұл оның топыраққа терең бойлайтын және терең қабаттан су сіңіру қабілетін күшейтетін тамырына байланысты. Транспирациялық коэффициенті 470-550, 1 ц тұқымның құрғақ затын қалыптастыру үшін 200 м3, ал сүрлемге өсіргенде 1ц құрғақ затқа-85-150м3 су шығындайды. Гүлденуге дейін күнбағыс бүкіл қажет ылғалдың 20-22,4 %, себет түзілгеннен (бүрлену кезеңі) гүлденуге дейін - 60 %, ал қалған 17,6 %-пісу кезеңінде пайдаланады. Сонымен ылғалмен салыстырғанда қиын-қыстау кезеңі-бүрлену-гүлдену кезеңі және ол созылыңқы сипатта. Күнбағыстың өсіп-дамуына қара және күңгірт қара-қоңыр топырақтар қолайлы болып табылады, ал құмдақ, сазданған және сортаң топырақтар ол үшін жарамсыз. Күнбағысқа топырақ ортасының реакциясы рН-6,7-7,5 болғанымен бидайға қарағанда ол көп мөлшерде қоректік заттарды сіңіруімен ерекшеленеді [32].
Күнбағыс вегетация кезеңінде ылғалды бір мөлшерде жұмсамайды. Мысалы, көктеуден-тостағанша түзуге дейін барлық қажетті ылғалдың 23% жұмсаса, тостағанша түзгеннен кейін гүлденуге дейін 60% гүлденуден-пісуге дейін 17% пайдаланады. Вегетацияның бастапқы сатысында ылғал топырақтың түзілгеннен кейін топырақтың төменгі қабаттарынан пайдаланылады[33].
Ресей майлы дақылдар ғылыми-зерттеу институтының деректері бойынша топырақты негізгі өңдеу тереңдігі өнім мөлшеріне айтарлықтай әсер етпейді екен. Қазақстанда жүргізілген тәжірибелерінде күнбағыс танабын күзде 30-32 см тереңдікке өңдеу 1,79 тга өнім берсе, ал 20-22 см-1,76 тга, 12-14 см тереңдік-1,83 тга өнім қалыптастырған. Бірақ таяз өңделген жерлердегі арамшөптер көп мөлшерде болған[34].
Күнбағыстың өсуіне ауру мен зиянкестен басқа арамшөптер де өз әсерін тингізеді. Сол арамшөптердің ішінде зияндысы сұңғыла. Сұңғыла. Республикада кең тараған паразит. Сұңғыла-өз бетімен өмір сүрмейтін, хлорофильсіз гүлді паразит. Күнбағыста сұңғыланың бірнеше түрі-Orobanche Cumana Wallr.,кейде O.ramosa L,.O. aegyptica Pers. кездеседі. O.cumana сұңғыланың сабағында қабыршақ тәрізді жапырақтары бар, олар кезекпен орналасып, ұшындағы гүл шоғыры мен масақтарында көптеген(60-100 мың) майда тұқым түзіледі. Тұқымы домалақ, қара-қоңыр түсті, желмен оңай таралады. Тұқым ұрығы жетілмеген, сабақ пен тамырға бөлінбеген, тұқым жарнағы да болмайды, ол тек қоректік затқа ғана бай бір топ клеткалардан тұрады. Сұңғыла тұқымы ие өсімдік тамырынан бөлінетін заттардың әсерінен өнеді. Ұрықтан жіңішке өскін дамып, ие өсімдік тамырына сорғышы арқылы тіркеледі де, осы жерде жуандайды. Түзілген сорғыштар өсімдік ұлпасына еніп, қабығынан сүрекке өтеді. Сорғыштарда кейін түктер дамып, олар ие өсімдіктің тамырының түтіктерімен қосылады. Жуандаған бөліктің сыртында қабыршақты бүршік пайда болып, одан сабақ дамиды. Әр сабақта 18-40 күлгін түсті гүлдер түзіледі де, ішінде 1500-200 тұқымы бар жеміс қауашағына айналады. Егістікте сұңғыла тұқымы көп болса, онда бір күнбағыста 200 сұңғыла сабағы дамиды. Сұңғыла басқа өсімдіктерден-темекі, мақсары,қызанақ, және т.б. қоректік заттар алады.
Сұңғыламен залалданған өсімдіктердің өсуі саябырлап, себеті кішірейіп, дәннің майлылығы төмендеп, өнімі 70% кемиді[35].
Таяз егу көптеген жағдайда қауіпті, себебі топырақтың беткі қабаты тез кеуіп кетеді және 10-11 см тереңдету егістін өнгіштіктің төмендеуіне әкеп соғады.
Күнбағыстың зиянды аурулары ақ және сұр шірік, переноспороз болып табылады.
Ғалымдардың зерттеулерінде ақ шірік ауруының дамуы әр түрлі дәрежеде Ақмола, Шығыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында тіркелген. Аурудың алғашқы белгілері өскін кезінде тұқым жарнағының шіруі түрінде және тамыр жүйесінде мамыр айының үшінші онкүндігінде Еңбекшілдер ауданында (Ақмола облысы) тіркелген. Инфекцияның алғашқы ошағы өсімдік қалдықтары, тұқымдық материалдар және залалданған топырақ болып табылады, онда инфекция 3 жылға дейін сақталады. Өсімдіктің өсу кезеңіндегі ауа райы ақ шіріктің дамуына қолайлы жағдай туғызады. Өсу кезеңінің аяғында аурудың даму қарқыны 3,0-24,0%, таралуы 13,0-39,0% көрсеткен[36].
Шығыс Қазақстан облысында аурудың алғашқы белгілері өсімдіктің шанақтану кезеңінде маусым айының екінші онкүндігінің басында (алдыңғы жылғы ауру маусым айының екінші онкүндігінді анықталған болатын) анықталды. Бұл кезде аурудың сабақтағы және жапырақтағы белгілері бойынша анықталды. Аурудың дамуына шілде айының бірінші және екінші онкүндігіндегі жауын шашын қолайлы жағдай туғызды. Биылғы жылы аурудың залалдауы өте жоғары болмады, бірақ тамыз - қыркүйек айларындағы ауа-райы (ылғал, күндізгі және түнгі температураның біршама ауытқуы) залалданған жер көлемінің ұлғайуына әсер етті[37].
Кейбір ғалымдардың деректері бойынша аурудың таралуы Отырар ауданында (Оңтүстік Қазақстан облысы) азғана жер көлемінде тіркелген. Пісу кезеңінде себетін залалдау 0,01%, дамуы төмен дәрежеде 0,2% құрады. Топырақта инфекция қорының жеткілікті болуына байланысты аурумен залалдану биылғы жылғы деңгейде болады. Ауруға жас және ересек өсімдіктер шалдығады. Жас өсімдіктердің тұқым жарнағында, жапырақ және сабақ негізінде мол, түсі ақ киізді өңез түзіледі. Сабақтың жоғарғы бөлігі иіліп, жапырақтары солады. Тамырлары жұмсарып, суланады. Сабақтың залалданған бөлігі жұмсарып, түсі қоңырланып, ыдырап, сынып, өсімдік түгел қурайды. Өңез бетінде және сабақ ішінде пішіні мен көлемі әртүрлі, түсі күңгірт немесе қара, тығыз склероцийлар түзіледі. Ауру өсімдікте себет түзілмейді. Құрғақ ауа райында сабақтағы өңез жойылып, оның орнында ақшыл центрлі дақ қалады[38].
Ауру қоздырғышы - Sclerotinia sclerotiorum Lib.de Bary. саңырауқұлағы. Бұл саңырауқұлақ әр түрлі тұқымдастағы өсімдіктерді- темекі, жүгері, қызылша, сәбіз және т.б залалдайды.
Саңырауқұлақ склероций түрінде қыстайды. Көктемде қысқы суықта тоңазыған склероцийдан табақша тәрізді, ұзын сабақты апотецийлер өнеді. Оның ішкі жағы қалың қабықты қалта мен қалтаспоралар орналасады. Бір склероцийдан көлеміне байланысты бірнеше жеміс денелер түзіледі. Аскоспоралар өсімдік бетіне түсіп, жіпшеге өнеді де, өсімдікке енеді. Инкубациялық кезеңі-7-10 күн. Склероцийлар көктемде және жаз бойы өнеді, сондықтан өсімдік ауруға барлық өсіп-өну кезеңдерінде шалдығады. Тоңазымаған склероцийлар жіпшелерге өніп,олар өсімдіктің тамыр мойны мен сабақтың төменгі бөлігіне енеді. Өсімдіктен өсімдікке саңырауқұлақ жіпшелері арқылы тарайды. Жіпшелер кепкенде де тіршілігін сақтайды. Олардың үзіндісі желмен таралып, ылғалды ортада күнбағысты қайта залалдайды.
Кейбір өсімдіктер ақ шіріктің жасырын түрімен ауырады. Бұл жағдайда өсімдікте аурудың белгісі көрінбейді, бірақ күнбағыстың бойы өспей ергежейленіп, себет дамымай, өнімі 25% (кейде оданда көп) төмендейді. Аурудың дамуына қолайлы жағдай-15-180ºС температура және 60-80% ылғалдылық. Ауру қоры өсімдік қалдықтарында және топырақта сақталады. Склероцийлар тұқым арасында да сақталуы мүмкін[39].
Ақ шірік өте зиянды ауру. Залалданған жас өсімдіктер қурап, ал ересек өсіп-өркендеген өсімдіктерде тұқым түзілмейді. Ауруға шалдыққан ересек өсімдіктерде тұқым түзілуі мүмкін, бірақ олар жетілмей, майлылығы төмендеп, іші склероцийларға толы болады.
Агротехникалық, экологиялық, метереологиялық және басқа жағдайлардың өзара күрделі қатынасы тұқымның танаптық өнгіштігіне әсер етеді. Агротехникалық жағдайлары жоғарылаған сайын, неғұрлым топырақ қасиеттері, ауа райы жағдайлары мен тұқымның көктетілуіне қажетті жағдайлар толығырақ ескерілсе, соғұрлым тұқымның танаптық өнгіштігі жоғары болады[40].
Көптеген зерттеулер көрсеткендей, тұқымның танаптық өнгіштігі алғы дақылға, топырақ өңдеу мен тыңайтқыш қолдану жүйесіне, себу мерзімі, тұқымның сіңіру тереңдігі мен мөлшеріне, егістікті күтіп-баптау шараларына байланысты өзгереді.
Дәнді және басқа танаптық дақылдарға алғы дақылды таңдағанда алғы дақылдардың биологиялық және морфологиялық ерекшеліктерін, олардың топырақтағы су-ауа ережелеріне, арамшөптермен ластануына, микробиологиялық, фитопотологиялық қасиеттеріне әртүрлі әсерлерін есте ұстаған дұрыс.
Аурулармен залалданбаған тұқымдық материалды егістікке пайдалану - ауыл шаруашылығы дақылдарынан мол әрі сапалы өнім алудың бір кепілі. Тұқымтану орталығында тұқымның аурулармен залалдануын анықтауға үлкен мән беріледі. Ауру тұқым жиі түрде дақылдың өсіп-дамуын әлсіретіп, кейіннен оның өнімі мен сапасын төмендетеді. Сондықтан да тұқымның аса қауіпті аурулармен залалдануына жол берілмейді немесе мемлекеттік үлгі қалыптармен (стандарттармен) шектеледі.
Тұқымдық материалдың аурулармен залалдануын анықтағанда саңырауқұлақ және бактериялы аурулардың бар-жоғын, олардың түр құрамын, олармен залалдану дәрежесін белгілейді. Аурулармен залалдану нәтижелерін дақылға және ауру түріне байланысты массаның пайызымен немесе 1 кг тұқымдық материалды есептегендегі санымен анықтайды. Тұқымның аурулармен залалдануын анықтаудың мемлекеттік үлгі қалыптармен (МҮҚ, МСТ) бірнеше әдістер қарастырылған [41].
2 Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданының ауа райы, топырақ-климат жағдайы
Үржар ауданы -- Шығыс Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөлігі, 1928 жылы ұйымдастырылған. Семей қаласынан 512 шақырым қашықтықта. Ең жақын Аягөз темір жол станциясы 175 шақырым. Алғаш рет 1923 жылы Семей облысының (губерниясының) құрамында құрылды. 1997 жылы оның құрамына Мақаншы және Таскескен аудандарының жерлері енді. Жерінің жалпы ауданы 23,4 мың км2. Тұрғыны 85,1 мың (2006). Аудандағы 58 елді мекен 27 ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталығы -- Үржар ауылы.Үржар ауданы батысы мен солтүстік-батысында облыстың Аягөз ауданымен, солтүстігінде Тарбағатай, оңтүстік-батысында Алматы облысының Алакөл ауданымен, ал шығысында Қытай Халық Республикасымен шектеседі
Үржар ауданының жерінде ендік зоналылық анық байқалғандықтан, топырақ жамылғысы сан - алуан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай қоңыр (құрғақ дала), ашық қоңыр (шөлейт) және қоңыр топырақ зоналары бірін - бірі алмастырады. Шыңғыстау, Қалба жотасы, Алтай, Тарбағатай тауларының биік бөктерінде ендік зоналық биіктік белдеуге ауысып, сұр топырақ, субальпілік тау шалғындарына өзгереді.
Қара қоңыр топырақ - Ертістің оң жағалауын алып жатыр. Қара қоңыр топырақтың үлесіне облыс ауданының 9 - 10% тиеді. Тарбағатай жотасындағы орман топырақтарының таралған аудандарында сортаңсыз қара қоңыр топырақ кең алқапты алып жатыр. Қалбаның батыс бөлігі мен Коростелев - Солонов далаларында сортаңды қара топырақ басым болады. Олар құрамына байланысты саздақты, құрылысына қарай кесек болып келеді. Бұндай топырақтар гумусқа өте бай, мелиорациялауды қамтамасыз етеді.
Ертістің оң жағалауындағы қара қоңыр топырақ шығыстағы Алтай бөктеріндегі қара топырақпен алмасады. Ал Бородулиха ауданының көпшілік бөлігін қара топырақ кешеніне жататын карбонатқа бай қара қоңыр топырақ алып жатыр. Алып жатқан жері небәрі 1% бола тұра, облыстың ең құнарлы топырағы осында. Сонымен бірге Белағаш даласының орталық бөлігі мен Тарбағатай жоталарының оңтүстік беткейінде қара топырақ кең тараған. Ертістің оң жағалауын бойлай кең алқапты құм алып жатыр. Ол батысында құмдақты далаға ауысады. Бұл өлкенің топырағы эрозияға тез ұшырайды.
Ашық қоңыр топырақ - облыстың ұсақ шоқылы бөліктеріне таралып, Ертістен Алакөл Қазан шұңқыры мен Балқаш бойы үстіртіне дейін солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Ашық қоңыр топырақ қабаты жұқа, құрамында гумусы аз, ұсақ тасты болады. Бұл топырақ облыстың 13 бөлігін алып жатыр. Облыс топырағының өзіне тән тағы бір ерекшелігі, оның құрамындағы тұздың көп болуы.
Топырақ сипаты. Шаруашылық территориясының топырағы Шығыс Қазақстанның таулы шалғынды-далалы аймағына сәйкесті. Топырақ типі-таулы қара топырақ, механикалық құрамы жеңіл саздақты. Қайнау тереңдігі 120 см. Топырақ түзуші жыныс-элювиалды-делювталды жеңіл сазды[42].
Жыртылу қабатындағы қара шірік мазмұны-6-7%. Тәжірибе алаңындағы топырағының химиялық құрамы 1-ші кестеде көрсетілген.
Кесте 1. Тәжірибе алаңы топырағының химиялық құрамы (абсолютті құрғақ топырақтан пайызбен)
Үлгі алынған тереңдік (см)
Қара шірік (гумус) %
Жалпы, %
Қозғалмалы, мг100г топырақта
Азот
Фосфор
азот
фосфор
калий
0-25
6,0
0,35
0,18
5,5
1,95
41,0
25-40
4,8
0,32
0,15
1,9
0,4
24,1
Тәжірибе алаңы топырағы үлкен сіңіру көлемділігімен ерекшеленеді, 100г топрақта - 36мгэкв. Топырақ ерітіндісі реакциясы бейтарапқа жақын. Топырақтың қара шірігі горизонтының бояуы-қоңыр-сұр.
Қара шірікті горизонттың структурасы айқындалған. Топырақтағы карбонаттар мазмұн-1,65%, топрақтың 110 см тереңдігінде қара шірік мазмұны 1,97% құрайды. Жыртылу қабатының максималды гигроскопиялығы-5,0-5,5% тең.
Топырақтың көлемдік салмағы кескін бойы тереңдеген сайын ұлғаяды 1,1-1,3 гсм3жетеді (2-кесте).
Кесте 2 Топырақтың көлемдік салмағы, гсм3
Топырақ тереңдігі, (см)
Топырақтың көлемдік салмағы
1-10
1,1
10-25
0,95
25-40
1,2
40-75
1,09
75-100
1,3
2017 жылғы ауа - райы жағдайларына тоқталатын болсақ:
Желтоқсан айының бірінші онкүндігінде ауа температурасы жылы болды. Тәуліктік орташа температура аудан бойынша бірінші онкүндікте -6,50С-ді құрады. Күндізгі жоғарғы ауа температурасы орта есеппен -8,20С-ді құрады. Төменгі ауа температурасы орта есеппен -3,00С-ді құрады. Есеп беру кезеңіне қар түсімі 77,7 см.-ді құрады. Ауа ылғалдылығы 84,7%-ды құрады.
Екінші онкүндікте ауа-райы салқындады. Тәуліктік орташа температура орта есеппен -6,70С-ді құрады. Күндізгі жоғарғы ауа температурасы орта есеппен -15,00С-ді құрады. Төменгі ауа температурасы орта есеппен -3,00С-ді құрады. Қар түсімі 15,8 см.-ді құрады Ауа ылғалдылығы 81,4%-ды құрады. Жалпы желтоқсан айының ауа-райы жағдайы үшінші онкүндікте 24,25 желтоқсан күндері боран соғып бұрқасындатып, 28 желтоқсанға дейін аяз болды.
2017 жылдың қаңтар айының бірінші онкүндігінде ауа температурасы аяз болды. Орта тәуліктік температура орта есеппен -15,2°С есептелінді. Жоғары ауа температурасы орта есеппен -8,7°С-ді құрады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz