Күнбағыстың түрлері
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Халидоллаева Ж.
Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданы жағдайында күнбағыс зиянкестеріне қарсы химиялық тәсілдерді қолдану
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В081100 - Өсімдік қорғау және карантин
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
___________________________________ ______________________ факультеті
___________________________________ ______________________ кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
Беттер саны _______________
Сызбалар мен көрнекі
Материалдар саны _________
Қосымшалар _____________
Орындаған ___________________________________ _________________
(аты-жөні)
20 ___ ж. "____" _____________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі _________________ ___________________________ (қолы) (аты-жөні)
Жетекші __________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_________________________ ________________ _____________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
______________ ________________ ________________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау ___________________ _____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы ___________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы - 2018ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
факультеті
мамандығы ___________________________________ _______________________________
___________________________________ _________________________
кафедрасы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс (жоба) тақырыбы ___________________________________ ______________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ _______________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ______________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ _______________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Университет бойынша 20___ж __________________ № _____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж __________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________________
Дипломдық жобада жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ______________________________________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ _______________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ _______________________
___________________________________ _______________________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________________
Жұмыстын (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі____________________ __________________________
(қолы) (аты, жөні)
Жұмыс (жоба) жетекшісі____________________ _______________________
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ____________________ __________________________
(қолы) (аты, жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кафедра меңгерушісі____________________ _________________________
(қолы) (аты, жөні)
Жұмыс (жоба) жетекшісі____________________ _______________________
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент_____________________ _________________________
(қолы) (аты, жөні)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
7
1
Әдебиеттерге шолу
9
2
Жарма ауданының табиғи климат жағдайы
15
3
Негізгі бөлім
18
3.1
Күнбағыс өсірудің әдістері
19
4
Зерттеу материалдары және жүргізу әдістері
25
4.1
Зерттеу нәтижелері
28
4.1.1
Күнбағыс дақылын зақымдайтын зиянды насекомдардың түрлік құрамы және биологиялық ерекшеліктері
29
4.2
Шыртылдақ қоңыздар немесе сымқұрттар.
31
4.2.1
Күнбағыстың кіші шыртылдақ қоңызы.
32
4.2.2
Жолақты шыртылдақ қоңыз - Agriotes Iineatus
34
4.2.3
Қара денелі қоңыздар - Tenebrionidae
36
4.2.4
Құм шабаны - Opatrum sabulosum:
37
4.2.5
Кең кеуделі бляпс - Blaps lethifera Marsh.
39
4.3
Қан көбелегі жұлдызқұттарының күнбағысқа зияндылығы
40
4.3.1
Шалғын көбелегінің зияндылығы
41
4.4
Күнбағыс мұртты қоңызының егіс алқаптарына зияндылығын бақылау және қорғау шараларын ұйымдастыру
44
5
Күнбағыс дақылын зиянды организмдерден қорғау шараларының нәтижелеріне экономикалық негіздеме
49
6
Еңбекті қорғау ережелері
53
Қорытынды
59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Нарықтық экономикаға өту терең құрылымдық және әлеуметтiк-экономикалық реформаларды жүзеге асырумен тікелей байланысты.Қазақстан экономикасының дамуы нарықтық қатынастар тетiктерiнiң қалыптасуымен сипатталады. Реформа жағдайында, бiрiншi кезеңде, елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн, тұрғындарды сапалы тамақ өнiмдерiмен және олардың жалпы әлеуметтiк жағдайының көтерiлуiн қамтамасыз ету жолға қойылды және т.б.
Алайда, тұрғындарды жоғарғы дәрежеде азық түлiкпен, өнеркәсiптi шикiзаттармен қамтамасыз ететiн агроөнеркәсiп кешенiнiң негiзгi сферасы - ауыл шаруашылық өндiрiсi әлi де болса дағдарыстан толық шыға қойған жоқ. Ауыл шаруашылық өндiрiс көлемi жылдан жылға кемiп, оның себебiнен, өңдеу өнеркәсiбiнде өңделетiн ауыл шаруашылығы шикiзаттары кеміп, өндiрiстiң қуаттылығы толық пайданылмай, тиiмдiлiгi төмендедi. Бұл мәселелердi шешудiң бiрден - бiр жолы агроөнеркәсiп кешенiн нарық талаптарына сай қалыптастыру және оны жан-жақты жетiлдiру.
Агроөнеркәсіп кешені қиын экономикалық құрылымдарына жатады. Ал оның өндірістік құрылымы күрделі, өзгермелі және өндіргіш күштер мен түпкілікті өнімге сұраныспен анықталады.Ауыл шаруашылығында техникалық дақылдар, оның ішінде майлы дақылдарды өндіру үлкен маңызға ие. Себебі, майлы дақылдардан алынатын өнімдер тамақ, электро-химия, авиация, медицина және т.б. салаларында қолданылатыны белгілі. Дегенмен, кейінгі он жыл ішінде майлы дақылдар кешенін дамыту жұмыстары жолға қойылмауда.
Агроөнеркәсiп өндiрiсiнде майлы дақылдар iшкi кешенiн дамытудың ең маңызды шарасы интеграциялық бiрiккен ұйымдар арасындағы экономикалық байланыстар мен қатынастарды жетiлдiру.Біріккен құрылымдардың шаруашылық тетiктерiн, олардың арасындағы өндiрiстiк экономикалық байланыстарды тұрақты дамыту агроөнеркәсiп кешенiнiң технологиялық және ұйымдастырушылық бiртұтастығын қамтамасыз етудi қажет етедi.
АӨК-i саласындағы майлы дақылдар iшкi кешенiн қалыптастырылмаса, ондағы туындайтын өзара iс-әрекеттерін, майлы дақылдарды өндiру, дайындау, өңдеу, тасымалдау және өткiзу үрдiсiнде оңтайлы ұштастырылу мүмкiндiктерi шектеулi болады және бұл жағдайда, өнiмнiң өзiндiк құнынан төмен бағаға сататын ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң жағдайы төмендеп, ол өз кезеңiнде өңдеу салаларына әсерiн тигiзедi.
Майлы дақылдар өндірісінде экономикалық өзара қатынастарын қалыптастыру және дамытуда өндiргiш күштердiң, өндiрiстiң қоғамдануының даму деңгейлерiн және интеграциялық бiрiккен салалардың ерекшелiктерiн есепке алу қажет [4, 6,10].
Зиянкес организмдердің арасында ауыл шаруашылық дақылдарының негізгі зиянкестері болып бунақденелілер (INSECTA) тобына жататын, олардың көптеген туыстастары және түрлері бар. Олар өсімдіктің тамырларымен, гүлімен, сабағымен, жемісімен, бүршігімен, жапырағымен т.б. ағзаларымен қоректеніп, дақылдың өсуін тежейді. Ақырында өнімділікті төмендетеді, кей кездері зиянкес жаппай көбейген кезде өсімдіктерді мүлдем жойып жібереді.
Ауыл шаруашылығында өндірілетін өнімнің дүниежүзілік және отандық нарықта бәсекеге қабілеттілігін арттыру агроөнеркәсіп өндірісін дамытудағы негізгі әрі өзекті мәселе.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданында өсірілетін күнбағыс дақылы зиянкестерінің түрлік құрамы, биоэкологиялық ерекшеліктері мен қатар, негізгі зиянкес түрлерімен күресу шараларына негіздеме жүргізсек.
- Жарма ауданында өсірілетін күнбағыс дақылынан алынатын өніміне топырағы және климатының әсерін бақылау.
- ауылшаруашылығында күнбағыс дақылын өсіріп мол өнім алудың жаңа технологиясын қарастыру.
- күнбағыс зиянкестерінің дамуына фенологиялық бақылаулар жүргізу.
- күнбағыс зиянкестерінің табиғи жаулары және энтомофагтарының түрлерін анықтау.
- күнбағыс дақылындағы зиянкестерге қарсы қолданылатын тәсілдердің тиімділерін таңдап қорғау шараларын жүргізу.
- күнбағысты өсіріп-өндіруге кеткен шығынның биологиялық және экономикалық тиімділігіне сараптама жасау.
-диплом жұмысына мәліметтер жинау және зерттеу варианттарын қойған кезде еңбектегі қауіпсіздік ережелерін бұзбау жөніндегі келісімдерді ескеріп, еңбек қорғау бөліміне ұсыныстар енгізілсе.
- диплом жұмысының қорытындысын нақтылау т.б.
Жоғарыда баяндалған мәселелер зерттеу тақырыбын таңдауға ықпал жасап, тақырыптың өзектiлiгi және экономикалық мазмұндылығы анықталды.
Әдебиеттерге шолу
Зерттеу жұмыстарының мәліметтері бойынша күнбағыс дақылының отаны - Солтүстік Америка. Археологиялық қазбалардың растауы бойынша үндістер күнбағысты 2000 жылдан астам уақыт бұрын өсірген.Мәліметтер бойынша күнбағыс дақылы Европадан испандықтарға келген, XVI ғасырдың басында оны мадридтік ботаникалық бақта өсіре бастаған.
Петр I күнбағыс өсімдігін алғаш рет Голландиядан көріп, өзінің жаршысын жіберіп, тұқымын Ресейге алдыртады. Содан бастап біржылдық күнбағыс Ресейде көптеп егілі бастады [1].
Күнбағыстың тұқымдары мен жемістерінің құрамында өсімдік майы болатын өсімдіктерді майлы дақылдарға жатқызады. Майлы дақылдар ботаникалық көптүрлілігімен ерекшелінеді. Оның ішінде азық - түліктік майлардың ішінде өндірісі бойынша бірінші орынды күнбағыс иеленеді. Сонымен қатар, күнбағыс - бағалы құнарландырылған мал азығы және шөптесін өсімдік болып табылады. Оның сабағының күлінен поташ (калий тыңайтқышы) алынады. Майлы дақылдар өсімдіктерінің көпшілігі - жақсы бал әкелетін өсімдік [2].
Күнбағыс егінінің өнімділігін арттырудың бірден - бір жолы - бірінші кезекте тұқым шаруашылығында күнбағыстың буданын жақсарту. Күнбағыстың буданы бір мезгілде тез пісетін, өсіру технологиясы қатаң, өнімділігі басқа сорттарға қарағанда жоғары болады.
Күнбағыстың сорты - бұл буданды популяция, ұзақ вегетация кезеңінде пісетін, сабағы биік және тұқымының түсі өзгеше болады. Ол сыртқы ортаның барлық жағдайына, аурулар мен зиянкестерге төзімді, майлылығы және өнімділігі жоғары болады [3, 4].
Европаға күнбағыс дақылы Солтүстік Америкадан әкелінді, басында испандықтар күнбағысты бірінші рет сәндік мақсатта өсірді. XVI ғасырдың соңында күнбағыстың сәндік түрлері барлық Европада өсіріле бастады. Күнбағыстың Европада таралуы көптеген тәсілдердің тууына, яғни ботаника, медицина және тағы басқа жаңа деректерді ашуға ынталандырды. XIX ғасырда крестяндық А. Д. Бочковой бірінші май алу әрекетін сәтті жүзеге асырды [5].
Қазіргі кезде күнбағыс шаруашылығының аумағы 115 га. Егуге тек элиталы сорттар қолданылады. Оның 88 га аумағына бірінші және екінші репродукциялы тұқымдар, ал қалған 27 га буданды тұқымдар (F1) қолданылады. Күнбағысты күздік бидай және арпамен араластырып егеді. Көбіне күнбағыс егістігі арамшөптерден зиян шегеді, сондықтан агротехникалық шараларды қатаң сақтау керек [6].
Өте ылғалды пістелерді 8-10 күн бойы сабағының түбіріне кесілген себеттерді кигізу арқылы кептіреді. Егістіктен жиналған күнбағыстар қырманға - қоймадағы арнайы орынға жеткізіледі, ол тек екі қабырғаға орналастырылады, өйткені қойманың алдыңғы жағындағы қабырғаның болмауы, қажетті ауа алмасуын қамтамасыз етеді. Бірден кептіру жақсы желдетіліп тұратын қараңғы қоймаларда жүзеге асады. Кептірілетін орындағы температура 40-50°С болуы тиіс. Матадан жасалған қаптарда 2 жылға дейін сақтайды Осы заманғы стандарт талаптары бойынша адам бір жылда 8,47 кг өсімдік майын (май түрінде - 6,53 л, маргарин - 1,75 кг өнімдерін) падалануға тиіс. 2002 жылы республикамызда 104630 т күнбағыс майы өндірілді, бұл қажет мөлшерінің 21,6%, басқаша айтқанда 484,6 мың т майдың жетіспеген көлемі импорт есебінен толтырылды. Соңғы жылдары елімізде өсімдік шаруашылығында диверсификация үрдерісін кеңінен қолдану нәтижесінде және нарық экономикасының талаптарына сәйкес майлы дақылдар өндірісі артуда [7].
Д. С. Васильев [8] күнбағыстың вегетациясы 5 кезеңге бөлген сызбасын ұсынды. Бұл кезеңде күнбағыстың вегетациясында сыртқы орта жағдайына қоятын шарттары көрсетілді:
1. Тұқымның өнуі - өскіннің пайда болуы: негізгі өмір сүру процессы - бөрту және тұқымның өнуі, өскіннің пайда болуы - судың сіңіуімен байланысты. Осы кезеңде сыртқы орта жағдайына әсер ететін фактор - температура. Тұқымның өнуіне топырақ қабатының қолайлы температура - 10-12°С құрайды, осы жағдайда өскін 10-14 күнде өсіп шығады.
2. Өскіннің пайда болуы - себеттің құралуы, бұл кезеңде жапырақтардың саны - 18-20 жетеді: күнбағыстың өне бастаған себеті 3 этаптан мүшелерінің қалыптасуы, 4 этапта 5-8 жапырақтардың пайда болуы гүл тұғырында гүл төбе салу. Ал 5 этапта органогенез жамылғы және гүлдің генеративті органдарына айналады.
3. Гүлдің түйнегінің - гүлдеуі: бұл кезеңде жердің бетіндегі органдары және тамыр жүйесінің қарқынды өсуі байқалады. Гүлдеудің басында қарқынды өсу бәсеңдейді, ал соңында ол тоқтап қалады. Жапырақтардың орташа ярустарының (14-26 жапырақ) қарқынды өсуі жалғасады. Осы кезеңде генеративті мүшелері өседі.
4. Гүлдену - пісу: гүлдену өскін шыққаннан 50-60 күннен кейін басталады және 20-25 күнге созылады (бір себет 8-10 күнде гүлдейді). Себеттің максимальды ұлғаюы гүлдегеннен 8-10 күннен кейін өсуі жалғасады. Тұқым түзу фазасы ұрықтанудан 30-35 күннен кейін аяқталады. Пісу кезеңі тұқымның ылғалдылығына байланысты - 36-40%. Себеттің сыртқы жағы сарыға айналады. Биологиялық тұқым процессі тоқтайды. Физикалық суды булау басталады.
5.Толық пісу: толық піскен себет сары - ала түсті, тұқымның ылғалдылығы 12-14% дейін төмендейді.
XIX ғасырда күнбағыс және күнбағыс майы Ресейде ұлттық тағамға айналды. ХХ ғасырдың басында Ресейде миллион гектар аумаққа жетті. Кейіннен ХХ ғасырдың аяғына таман күнбағысты өсірумен Аргентинада айналыса бастады. Көлемі жөнінен 1999 жылы күнбағыс майы 4 орын, рапс пен пальма майын қоспағанда [9].
Әлем бойынша күнбағыс дақылының егіс алқабы 2013 жылы 22,33 млн га құрады. Ол Аргентина, АҚШ, Канада, Қытай, Испания, Турция, Франция, Болгария, Украина тағы да басқа елдерде егіледі. В.К. Морозов [10] айтуы бойынша күнбағыстың орташа өнімділігі Ресейде 1тга құрады. Ал жақсы шаруашылықта 2-3 т\га алды. Потенциальды өнімділік - 5тга. Селекцияның жетістіктері және жақсы тұқым өсіруші мекемелер майлылығы бай тауарлы тұқыммен қамтамасыз етті. 1950 жылдары тұқымдағы май - 30,4%, ал зауыттан шығатын май - 28%, ал 1981-1985 жылдары - 46,9% және 45,5% құрады.
Англияда 1716 жылы алғаш рет күнбағыс майын өндіретін кәсіпорын ашылды. Бір - бірінен көлемі, себеттері мен гүл шоғыры, тұқымындағы майлары арқылы ажыратылатын көптеген сорттары өсіріле бастады. Күнбағыстың селекциясы мен агротехникасына байланысты ерекше жаңалықты академик В. С. Пустовойт [11] әкелді.
Күнбағыс әрі сүрлемді, азықтық және жақсы бал жинағыш өсімдік. Бал арасы балды күнбағыс гүлінің шырыныннан және тозаңыннан жинайды. Украина, Солтүстік Кавказ, Қазақстанда негізгі бал шаруашылығы осы күнбағыстан басталады, сонымен қатар ол балмен қамтамасыз етеді. Балдың жиналу мөлшері ауа райы жағдайына байланысты. Қолайлы жылдары егістен 25 кг\га алуға болады [12].
Ал қанттылық шырыны - 45 - 79 % аралығында болады. Күнбағыстың балы - алтын түстес, ашық сары кей кездері жасыл түстесте болады [13].
Жалпы, адамдардың бөжектерге деген қызығушылығы немесе оның пайдалылығы мен зияндылығына көңіл аударуы өте ерте заманнан басталды. Олардан күнделікті тіршілікке керекті азық түлікті (бал арасы), бояу, жібек және дәрілік заттар алуға болатынын, сонымен қатар әртүрлі мәдени дақылдарының зиянкестері мен үй жануарларының паразиттері ретінде белгілі бола бастады. Кейінректе энтомология ғылымы дами келіп, әртүрлі салаларға бөлінді. Мысалы: ара шаруашылығы, жібек шаруашылығы, ветеринария, медициналық және ауылшаруашылық энтомологиясы.
Жануарлардың осы қатарына арналған ғылыми әдебиеттер 18-ші ғасыр шведтің Ұлы ғалымы, табиғатты зерттеуші К.Линнейдің еңбектерімен ерекшеленеді. Оның әлемге әйгілі Табиғат жүйесі (Systema naturae) атты еңбегінде бөжектердің жіктелумен қатар басқада көптеген мәліметтер келтірілген. Бөжектердің морфологиясы мен биологиясы жөнінде Р.А.Реомюр (1683-1757) 6 томдық (Memoirs hour servire a l histoire des insectes) еңбек қалдырған [14].
19-ғасырда өте көп еңбектер бөжектердің биологиясына, морфологиясына, жүйелік жіктелуіне, таралуына және қолданбалы салаларына да арналды. Э.К.Брандтың (1839-1891) еңбектері осы жәндіктердің жүйке жүйесін зерттеуге, Ф.П.Кеппеннің (1833-1908) 3 томдық іргелі еңбегі зиянкес бөжектерге арналды.
Энтомология ғылымы Советтік кезеңде өте жақсы дамыды. Бөжектер классына (табына) кіретін көптеген топтарының мофологиясына, биологиясына, жіктелуіне, таралуына, экологиялық ерекшеліктеріне және зиянды түрлеріне арналған еңбектер көптеп жарық көрді. Соның ішінде, қатты қанаттыларды зерттеу де қарқынды дамыды. Өйткені, бөжектердің осы тобында ағаш тектес өсімдіктер мен ауыл шаруашылқ дақылдарының, жеміс ағаштарының және қойма зиянкестері өте көп екені мәлім болды. Осы кездегі зерттеулердің нәтижесінде Алексеев А.В., Арнольди Л.В., Гурьева Е.Л. т.б-дың 5 томдық Определитель насекомых Европейской части СССР. М., Л., Наука 1965 [15, 16], Б.В.Добровольскидің Вредные жуки Ростов-на-Дону,1951 [17], Ф.А.Зайцетің Насекомые жесткокрылые, Фауна СССР,1953 [22], О.Л.Крыжановскидің Жуки жужелицы рода Carabus Cредней Азии. Изд№АН СССР М.-Л.,1953 [19], Б.С.Кузиннің Жуки нарывники Казахстана. Труды Республк.станции защиты растений. Алма-Ата, 1953 [20], C.И.Медведевтің Жесткокрылые, т. Х, вып. 1-5. Пластинчатоусые. Фауна СССР, М.-Л., 1949-1964 [18], Д.А.Оглоблиннің Насекомые жесткокрылые. Т.ХХҮІ, вып.І.Листоеды. Фауна СССР,1936. т.б. көптеген еңбектер жарыққа шықты.
1950-1990жылдары Қазақстандық ғалымдардың қаттықанатыларды (COLEOPTERA) зерттеу жұмыстары айтарлықтай дәрежеде жүргізілді. Атап өтетін болсақ И.А.Костиннің Стволовые вредители хвойных лесов Казахстана Алма-Ата,1964 [23], К.З.Куленованың Жуки листоеды (Coleоptera, Chrysomelidae) Казахстана Алма-Ата, Наука,1986 [24] атты монографиялық еңбегі жапырақ жегіш қоңыздардың морфологиялық, биологиялық даму ерекшеліктері мен ауылшаруашылық дақылдарының, жайылым, орман және дәрілік шөптерінің зиянкес бөжектеріне арналған. Осы еңбекте Қазақстанда кездесетін жапырақ жегіші қоңыздардың 562 түрін анықтайтын кестесі және тізімге енгізілген әр түрдің экологиялық, зоогеографиялық таралуы жөнінде мәліметтерімен қатар, олардың қандай өсімдіктермен қоректенетіндері жайлы деректер келтірілген.
Қазақстан жағдайында күнбағыс дақылына зиян келтіретін 24 түрлі зиянкес кездеседі, олардың ішінде 21 түрі көп қоректі, ал қалған 3 түрі маманданған монофаг болып табылады.
Күнбағыстың зияндылық энтомофаунасы: бастапқы зақымдалу сымқұрттар, жалған сымқұрттар, құм шабанының, қызылшаның сұр және қара бізтұмсығының ересегі, кең кеуделі кравчик қоңызының ересегі, шалғын көбелегінің жұлдызқұртынан келеді. сымқұрттар, жалған сымқұрттар тұқымды, өскінді, тамыр мен сабақтың жер асты бөлігін зақымдап, өнімді төмендетеді. Көктемде күнбағыстың жас өсімдіктерінің жапырақтарын құм шабанының, қызылшаның сұр және қара бізтұмсығының, кең кеуделі кравчик қоңызының ересегі зақымдап, өскіннің өлуіне әкеледі [25].
Олардың ішінде ең көп зиянды кеш мезгілде себілгендері шегеді. Вегетациядан кейін күнбағысқа өте қауіпті шалғын көбелегінің жұлдызқұрттары яғни, жапырақтарын зақымдайтын, өсімдіктің дамуына басым әсет ететін фотосинтетикалық белсенділігін бұзады. Сабағын күнбағыстың мұртты қоңызы, сонымен қатар, күнбағыс плантациясына қатар өсіп тұрған егістіктен зиянкестер зиян келтіруі мүмкін. Ал күнбағыстың тұқымымен күнбағыстың қан көбелегінің жұлдызқұрты қоректенеді [26].
Күнбағыстың мұртты қоңызы - Agapanthia dahli (Richter, 1821). Негізінен күнбағысқа зиян келтіреді, бірақ басқа да өсімдіктермен қоректенеді. Дернәсілдері сабақ ішінде қоректеніп, біртіндеп жол жасап тамыр мойынына қарай жылжиды. Дернәсілдер өскен сайын жіңішке жол кеңейе бастайды. Жерден төмен деңгейде, сабақтың төменгі бөлігінің ішінде алдын ала жолын сабақтың бір бөлшегі тығынмен бітейді, сонда дернәсілдері қыстайды. Көктемге қарсы сабақтан топыраққа жақындай бастайды. Қоңыздары мамыр мен маусым айында ұшады, олар күндіз белсенді болады және қоректенеді. Диаметрі 5-8 мм жұмыртқасын кемірілген сабақтың жоғарғы дөңгелек алаңына салады. Ол сабақты өзегіне дейін кеміріп, тесікке бір жұмыртқадан салған.Өсімталдығы 50 жұмыртқа. Жылына бір ұрпақ береді. Зақымдалған өсімдік ыңғи желден сынып, гүлденуге дейін өледі [27].
Кең кеуделі бляпс - Blaps lethifera Marsh. Ересек қоңыз және әр түрлі жастағы дернәсіл фазаларында қыстайды. Бірінші жас қоңыздар сәуір айында шығады. Қоңыздар таң ертең және жаңбырдан кейінгі тәулікте белсенді ұшады. Жұмыртқаларын мамыр айының бірінші, екінші онкүндігінде топыраққа 5 см тереңдігінде салады. Дернәсілдерінің қуыршақтануы тамыз айының соңында топырақтың 4 - 8 см тереңдігінде өтеді. Қоңыздар дақылдардың егін көгімен қоректенеді. Сондықтан да ол тұқым мен жас өскіннің қауіпті зиянкесі болып саналады. Ересектеріне қарағанда сымқұрттары көп зиян келтіреді. Олар мәдени өсімдіктердің жас өскіндерін (күнбағыс, жүгері, қант қызылшасы) зақымдап едәуір шығынға ұшыратады, кей кездері тіпті көктемгі плантацияны түгелімен жойып жібереді [28,29].
Күнбағыстың қан көбелегі - Homoeocosoma nebulella Hd Denis, Schiffermüller, 1775. Күнбағыс дақылының маманданған зиянкесі, яғни біркелкі күнбағысты зақымдайды. Қазақстанның барлық жерлерінде таралған. Көбелектің ұшуы күнбағыстың гүлдену кезеңіне, яғни маусым - тамыз айларына тура келеді. Жұмыртқаларын күнбағыстың гүлінің ішіне бір - бірлеп немесе 2 - 3 данадан салады. Өсімталдығы 120 - 320 жұмыртқа. Эмбриондық дамуының ұзақтығы 3-7 күнге созылады. Олардан шыққан жас жұлдызқұрттар алғашында гүлдің ішкі бөлімдерімен қоректенеді. Кейіннен олар (III - жасқа көшкен соң) күнбағыс дәнінің сыртқы қабығын кеміріп ішіне енеді де, оның тұқымын жартылай немесе түгелдей жеп қояды.
Жұлдызқұрттар күнбағыстың дәндерімен қатар оның зәмбілінің жиектеріндегі жапырақтарды да жейді, зәмбілдің түбінде көптеген жолдар салып, оны өрмек жіптерімен шырмап тастайды. Егер осы кезең жауынды болса, онда күнбағыстың зәмбілдері шіріп кетеді. Жұлдызқұрттарының өмір сүру ұзақтығы 13-20 күн. Қуыршақтануы топырақта жүреді, ұзақтығы 17 күн. Сөйтіп зиянкес жылына екі ұрпақ беріп өседі, ескере кетсек екінші ұрпақ беруі қосымша болып саналады.
Негізгі күресу шаралары күнбағыс дақылының төзімді әрі сауытты сорттарын егу керек, өйткені қабығының ішінде қорғаныш қабаты болғандықтан, күнбағыс қан көбелгінің құрттары оны кеміре алмайды. Олар жұмыртқаларын күнбағыстың гүлді себетіне салады, егер ол жұмыртқаларын төзімді сорттарға салса, жұлдызқұрттары тұқымды зақымдай алмайды [29].
Сымқұрттар - шыртылдақ қоңыздардың дернәсілдері, олар күнбағыс дақылының өскінімен,жер асты мүшелері және сабақтың жер асты бөлігіне зиян келтіреді. Әсіресе егін көгін сиретеді. Жұмыртқаларын табиғат жағдайына байланысты мамыр айынан шілде айларының арасында салады. Күзде температура төмендегенде әр түрлі жастағы дернәсіл және ересек қоңыз фазасында топырақтың 60 см тереңдігіне қыстауға кетеді. Сымқұрттардың дамуы 3 - 4 жылға созылады. Олар жер бетіне көтерілмей, ылғи топырақ арасында тіршілік етеді. Дамуы аяқталған дернәсілдер шілде - тамыз айларында қуыршақтанады. Үш жетіден соң қуыршақ қоңызға айналады. Бірақ жас қоңыздар жер бетіне келесі жылы көктемде ғана шығады. Сымқұрттары тек дымқыл топырақта ғана тіршілік етеді. Топырақтың үстіңгі қабаты құрғаған да олар төменгі қабатына қарай түседі [30].
С.Г. Бобинская, Т.Г. Григорьева [31, 32] айтуы бойынша, сымқұрттардың қуыршақтануы маусым мен тамыз айларында өтеді, сол кезде агротехникалық яғни, қатар аралықты өңдеу, қопсыту жұмыстарын жүргізу, арамшөптермен күресу керек. Сонымен қатар қышқыл топырақтарға әкті қосу, ол шыртылдақ қоңыздардың даму жағдайын төмендетеді.
Қараденелі қоңыздардың негізінен ересектері мен дернәсілдері зиян келтіреді. Қоңыздары дән жарнағын, өскіннің жапырақтарын, сабағын жесе, ал дернәсілдері тұқымның ұрық бөлігін немесе тұқымды толығымен, сабақтың жер асты бөлігімен қоректенеді [33].
Қаттықанатылардың биологиясы, экологиясы және зияндылығы жөнінде көптеген тың деректерді П.И.Мариковскийдің (1955), Ж.Д. Исмухамбетовтың (1967) [34], М.С.Байтеновтың (1974), Л.Г.Серкова мен В.Е.Камбулинің (1972) [35],В.Г.Каплиннің(1984),Т.Н.Нурмур атовтың (1971,1999), Г.Николаевтің(1988) Б.Т.Тарановтың(1984,1987,1988)[36], С.А.Талибаевтың (1987), В.Е.Камбулиннің (1987) және басқа да жекеленген мақалалардан кездестіруге болады.
Аталып өткен ғылыми еңбектерде қаттықанатты бөжектердің ауыл шаруашылық дақылдарының және жайылым өсімдіктеріне зияндылығының шегі 30%-дан 70%-ға жететіндігіне дәлел келтіріледі. Басқада ғылыми әдебиеттерден мағұлматтар, қаттықанатыларға жекелеп тоқтағанда келтіреміз. Қорыта айтқанда, мақалаларға және ғылыми әдебиет көздеріне шолу, дипломдық жұмысқа керекті мәліметтерді жазуға толық негіз болды.
2. Жарма ауданының табиғи климат жағдайы
Облыс климаты күрт континенталды, бір қалыпты ылғалдылығы жеткіліксіз, үлкен әр түрлілігімен ерекшеленеді және өзіне төрт климаттық аумақ енгізеді: далалы, шөлді, шөлейтті, тау бөктері және таулы аудандар.
Жазықтық және таулы аймақтардағы климаттық жағдайы бір бірінен температура тәртібі бойынша да, және жауын-шашынның мөлшерімен де өзгешеленеді.Облыстың шөлді және шөлейтті аудандарындағы кенет континенталдық таулы және тау бөктері аудандарында едәуір бәсеңдейді. Ендік аймақтық заңымен сәйкес радиациалық теңдіктің көрсеткіштігі 46,1-ден 50,6-ға дейін ккалкв.см жылына солтүстіктен оңтүстікке артуы байқалады, сонымен қатар таудың биіктегенімен радиациада өседі.
Облыс аймағындағы ауа райының түрі жыл маусымы бойынша келесі айналым жағдайымен ерекшеленеді: қыста батыс перифериясының ықпалымен Монғолдық қысым жоғарылық ауа райының антициклондық түрі орнатылады.
Сонымен қатар атмосфераның айналымы жазда Солтүстік Мұзды мұхиттың қысымның көтерілу аумағы әсер етеді, ол жаздық антициклондардың дамуына жағдай жасайды.Жаздық айналымы оңтүстіктен тропикалық ауа массасының кіруімен және жергілікті таулы-аңғарлы желмен қиындатылады.
Ең суық айдың (қаңтар) орташа айлық ауа температурасы -17 -18ºС, ал кейбір жерлерде -13С, -27ºС болады. Ең жылы қыс айларында орташа айлық температура облыстың оңтүстік-батыс бөлігінде -10С төмен түспейді. Ең жылы ай (шілде) температурасы +16..+23ºС. Жылдық температураның өзгеруі 33-41ºС тең. Кейбір қыстардағы ең төменгі температура -43, -55ºС, ал жаздағы ең жоғарғы +35,+43ºС жетеді. Жазда таудағы орта температураның таралуы биіктігіне байланысты.
Таулы және тау бөктері аудандарында аязсыз кезеңдер үш айдан кем созылады, басқа аймақтарында бес айға дейін болады. Жылы кезеңдегі жауын-шашындар бірқалыпты болып бөлінеді. Зайсан көлі ауданында 100мм аз, ал таулы және тау бөктері аудандарында - 300 мм және одан да көп жауын-шашын жауады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 165-тен 200 мм (шөл және шөлейт аймақтарда) 800-1500 мм (Орловка, Кіші Үлбі, Тарбағатайдың таулы жерлері) сәйкес өзгереді.Жылы кезеңдегі жауын-шашындар (сәуір-қазан) суық кезеңдердегі жауын-шашындардан (қараша -наурыз) басым болып келеді.
Бұл облысқа тән континенталды белгісі. Облыстың барлық аймағында ең көп жауын-шашын жаз айларына келеді, көбірек екінші жартысына. Бірақ, бұған қарамастан, жаз бойы бұлыңғыр күндер саны ашық күндерге қарағанда үш-төрт есе аз болады (бұлыңғыр күндердің орташа саны жылы кезеңдерде айына 6-11 күннен аспайды).
Қысы суық және ұзақ (5-6 ай). Облыс бойынша қар жамылғысы біркелкі болып түспейді; таулы және тау бөктері аудандарында оның биіктігі орташа 60-80 см және одан биікке жетеді, ал далалы және шөлейтті жерлерде 15-25 см, кейбір жерлерде 15 см, де жетпейді. Қар жамылғысының біркелкі болып түспеуі топырақтың біркелкі емес тереңдікте қатуына әсер етеді.
Қысқы кезеңде облыс аумағының көп бөлігінде оңтүстік-шығыс және оңтүстік бағыттағы, жылы кезеңдерде - шығыс және солтүстік-шығыс бағыттағы жел басым болады. Желдің орта жылдамдығы 2,5-3,5 мс тең.
Бірақ облыстың жекелеген аудандарында күшті жел (15 мс және одан да көп) ерекше болып табылмайды, және осындай желдің бір жылдағы күндерінің орташа саны 18-20 жетеді. Желдің анағұрлым көп соғуы Жалғыз Төбе, Қарауыл, Жарма стансалары аудандарында байқалады. Көпжылдық орташа күзгі-қысқы кезеңдерде (қазан-наурыз) бұл жерде 70-тен 105-ке дейін күшті желді (күштілігі 15 мс және одан да көп) күндер байқалады.
Облыс Солтүстік Мұзды мұхит, Карск теңізі бассейніне және ішкі ағынсыз Балқаш көлінің аумағына жатады. Су айырық Тарбағатай және Шыңғыстау жоталары бойынша өтеді. Карск теңізінің бассейнінің ең басты өзені - Ертіс Қазақстан шегінде 1700 км. Негізгі салалары - Бұқтарма, Үлбі, Ұба, Шар, Қызылсу, Күршім. Қазақтың ұсақ шоқысының өзендерінің суы аз, олардың көбі - құрғап бара жатқандар Алтынсу, Шаған, Бұғаз, Бақанас, Қаракөл, Аягөз. Облыста 1968 көл орналасқан.
Аумақтың көлдік жері 0,37 % құрайды. Аумақ бойынша көлдер бірыңғай орналаспаған, негізінен Ертіс өзенінің бассейінінде және оның салаларында, биік таулы - Берел сеңгір мұз төңірегінде. Үлкен сутоғандар өзен аңғарлары және тауаралық ойпаттармен Марқакөл, Алакөл, Сасықкөл ұштасады. Облыстағы ірі көлдер - Зайсан, Марқакөл, Алакөл, Сасықкөл. Облыс шегінде Оңтүстік-Батыс Алтайда 350-ден астам мұздықтар бар,олардың жалпы жер көлемі 99,1 кв.км. олар биік таулы жерде орналасқан. Ең ірі мұздықтар - Үлкен және Кіші Бұқтырма. Бұқтырма бастауында 9 мұздық бар.
Топырақтары:Облыстың топырағы мен өсімдік жамылғысы жазық бөлігінде ендік белдем бойынша, ал таулы аудандарда биіктік белдем бойынша тараған. Бірақ бірқатар жерлерде бұл белдемдер жер бедерінің, жергілікті климаттың ерекшеліктеріне, өзендер мен көлдердің жақын болуларына байланысты айтарлықтай өзгеріске ұшыраған.
Облыстың батыс жағында, ұсақ шоқылар тараған аудандарда солтүстіктен оңтүстікке қарай топырақ жамылғысы оңтүстіктің қара топырағынан шөлді-далалық топырақтарға ауысады. Ертістің оң жағалауындағы құмдақ топырақта таспалы қарағай орманы, ал оңтүстік қара топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктер тараған. Қызғылт қоңыр топырақ Шыңғыстау жотасының етегінде бозғылт қоңыр топыраққа ауысады.
Бұл топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктермен аралас жусан да көп өседі. Қалба мен Шыңғыстау жоталарының гранитті қыраттарында кішігірім қарағайлы және қайыңды-теректі ормандар кездеседі. Зайсан мен Алакөл қазаншұңқырларында шөлдің сұр, сұрғылт және далалық топырағы (сұр топырақ) тараған. Зайсан қазаншұңқырында бұл топырақ арасында аздап сор және сортаң топырақ кездеседі.
Алакөл қазаншұңқырындағы топырақтар сортаңданған. Қазаншұңқырлардағы өзен жайылмаларында шалғынды-батпақты топырақ қалыптасқан. Зайсан қазаншұңқырында өсімдіктерден шашақты селеу, жусан, ал шағын өзен аңғарларында далалық шалғындар, Зайсан көлі мен Ертіс өзенінің жағаларында қамыс-құрақ көптеп кездеседі. Шығыс Қазақстан облысының таулы аудандарының топырақ және өсімдік жамылғыларында биіктік белдемдер айқын байқалады. Кенді Алтайдың төменгі биіктіктеріндегі далаларда ауыр саздақ және саздақ қара топырақ тараған.
Олардан жоғары сұр топырақ пен күлгінденген қара топырақ, ал одан биікте таулық сұр күлгін топырақ тараған. Келесі белдеуде таулық шалғынды топыраққа, одан кейін таулық тундраға ауысады. Оңтүстік Алтай мен Сауыр таулары жоталарының төменгі бөліктерінде (тиісінше 600 - 800 м-ге және 1200 - 1300 м-ге дейін) түпкі жыныстардың және саздақ шөгінділердің үстінде таулық күрең топырақ тараған.Олардан жоғары қаратопырақ белдеуі, тау беткейінде таулық қарашіріндісі аз және шымтезекті топырақ, тауаралық қазаншұңқырларда таулық қошқыл қаратопырақ қалыптасқан.
Ең биік жерлерде таулық тундра топырағы орын алған. Тарбағатайда қызғылт қоңыр және қаратопырақпен бірге шөптесін өсімдікті таулық шалғынды және орманды телімдерде орманның сұр топырағы тараған.
Өсімдіктер: Алтайдың баурайын шымды-астық тұқымдас шөптер даласы, одан төменірек бетегелі-селеулі, ал жоғарырақта қайыңды-теректі шоқтоғай аралас шөпті-селеулі дала алып жатыр.700 м және одан биіктеу жерлерде астық дақылды аралас шөпті шалғын алмасқан қылқан жапырақты орман белдеуі басталады.
Кенді Алтайда самырсынды-шыршалы-қара самырсынды ормандар басым келеді, ал Оңтүстік Алтайда олармен сібір қара самырсыны аралас өседі. Сауыр жотасының жапырақты ормандарында Тянь-Шань шыршасы өседі.
Кенді Алтайда орманды белдеуден жоғары субальпілік, альпілік шалғындар өседі, одан биікте олар қыналарға ауысады. Тарбағатайда алма ағаштары және теректі ормандар тараған.
3.Негізгі бөлім
Күнбағыс дақылы келген бақша топырағында жақсы өседі, алайда жеңіл және құнарлы топырақты ұнатады. Өсетін орнын күн жақсы түсетін жерден таңдаған жөн. Күнбағысты көктемде топыраққа тұқымын себу арқылы көбейтеді, ал көпжылдық түрлері - көктемде немесе күзде түптерінің бөлінуі арқылы өседі. Тұқымды сәуір-мамыр айларында тікелей ашық топыраққа 30 х 40см.тәсілі бойынша 2-3 дәннен 2-5 см. тереңдікке себеді.
Тұқым +5С температурада өне бастайды. Күнбағыстың гүлдеуі, көктесін пайда болғаннан кейін 75-80 күн өткен соң басталады, ерекше күтімді қажет етпейді 1суретте. Тұқымы 3-4 жылға дейін өнгіштігін сақтайды және 3-4 жылға дейін бұрынғы егілген орнына қайта өсіруге болмайды.Күнбағыс егілетін егістікті күзде 20 см-ден кем болмайтындай етіп аудару керек.
Күнбағыстың күтімі өте қарапайым: қатар аралығы арамшөп
өсімдіктерінен тазартылған, ал топырағы борпылдақ болуы керек. Күнбағысты
уақтылы егу, өнімін қыркүйек айының басында жинауға мүмкіндік береді. Осы
уақытта көбінесе қажетті ылғал деңгейінде жоғары сапалы күнбағыс алуды
қамтамасыз ететін қолайлы ауа райы болады.
Сурет 1- Күнбағыс дақылы егілген егіс алқаптары.
Өнімді жинауға шамамен бір жарым ай уақыт кетеді. Күнбағысты басын өткір пышақпен қесу арқылы қолмен жинайды. Өте ылғалды тұқымдарын 8-10 күн бойы сабағының түбіріне кесілген себеттерді кигізу арқылы кептіреді.
Егістіктен жиналған күнбағыстар қырманға - қоймадағы арнайы орынға жеткізіледі, ол тек екі қабырғаға орналастырылады, өйткені қойманың алдыңғы жағындағы қабырғаның болмауы, қажетті ауа алмасуын қамтамасыз етеді.
Бірден кептіру жақсы желдетіліп тұратын қараңғы қоймаларда жүзеге асады.Кептірілетін орындардағы температура 40-50°С болуы тиіс. Матадан жасалған қаптарда 2 жылға дейін сақтауға болады.
3.1.1 Күнбағыс өсірудің әдістері.
Топырақты өңдеу басқа дақылдар сияқты күнбағысқа танапты дайындау алғы дақылдарды жинап алғаннан кейін топырақты негізгі өңдеуден басталады. Күзде топырақ өңдеу тәсілі күнбағыстың алғы дақылына, танаптағы арамшөптердің түрлеріне және басқа жағдайларға байланысты. Дәнді дақылдар мен жүгері алғы егістерінен кейін танапта бір жылдың арамшөптер басым болса, топырақ ты 6-8 см-ден 8-10 см-ге дейін 2-3 рет қопсытады, содан кейін ПН-4-35, ПН-8-35 және басқа түренді соқалардың бірімен 20-22 см тереңдікке сүдігерге жыртады. Танапта көп жылдың арамшөптер басым болғанда оны гербицидпен қоса әр түрлі тереңдікке өңдейді.
Алғы дақылды жинап алғаннан кейін аңызды ЛДГ-10, ЛДГ-15 сыдыра жыртқыштарымен 6-8 см тереңдікте өңдейді, ал арамшөптер көктеп шыққаннан кейін танапты жазық сыдыра тілгіштермен 12-14 см тереңдікке өңдеуді ңай-талайды. Арамшөптерді толың жою үшін әр гектарға 1,5-2 кг 2,4-Д гербицидін бүркеді. Осыдан 10-15 күн өткен соң жерді 27-30 см тереңдікке түренді соқалардың көмегімен жыртады.
Топырақ жел эрозиясына ұшырайтын аудандарда жерді жазық табан сыдыра тілгіш терең қопсытқыштармен аудармай өңдейді. Ерте көктемде жер дегдісімен топырақтың күзде негізгі өңделген әдісіне қарай БЗСС-1,0, БЗТС-1,0 (түренді соқалармен жыртылған жерлерде), БИГ-ЗА (аңыз сақталып, жазық табан сыдыра тілгіштермен қопсытылған танаптарда) тырмаларымен ылғал жабылады. Егін себер алдында бүркілетін гербицидтердің топырақтың беткі қабатына дұрыс сіңуіне және егің себу жүмысы сапалы болуына жағдай жасау үшін танапты НП-8 құралымен тегістейді.
Содан кейін әр гектарға 1,5 кг трефлан, 10кг. прометрин немесе 3,5 кг түйіршікті эп-там, Гезагард 50,с.ұ. 4,0лга гербицидтерінің бірін енгізіп, топырақтың 8-10 см жоғарғы қабатымен араластырады. Осы гербицидтер арамшөптерді 60-95 пайызға дейін құртады 2суретте. Тұқым себер алдында топырақты 6-8 см тереңдікте қопсытады.
Кесте 2 - Күнбағыс егістігіне гербицидтерді қолдану мөлшері.
Гербицидтер
Қолдану мөлшері
л (кг) га
Қолдану тәсілі және мерзімі
Арамшөптер, тұқымдасы
Витокс, 72 % э.к.
4,2-5,6
егіс алқабының топырағын, дақылды егер алдында өңдеу
Біржылдық қосжарнақты,
даражарнақты,
астық тұқымдастары
Нитран, 30 % э.к.
3,3-8,3
Трефлан, 24 % э.к.
4,0-10,0
Эптам, 72 % э.к.
4,2-6,6
Гезагард, 50 % с.ұ.
2,0-4,0
күнбағыс жер бетіне шыққанға дейін өңдеу
+++++++++
Стомп, 33 % э.к.
3,0-6,0
Рейсер, 25 % э.к.
3,0-4,0
Фронтьер, 90% э.к.
1,1-1,7
күнбағыс жер бетіне шыққанға дейін өңдеу
+++++++++
Дуал, 96 % э.к.
1,6-3,0
Тұқымды себуге әзірлеу және себу. Жоғары сапалы, іріктелген тұқымдар сепкенде ғана күнбағыстан мол өнім алуға болады. Әр түрлі ауруларға шалдықпау және зиянкестермен зақымданбау үшін тұқымның әрбір тоннасын 2-3 кг ТМД препаратымен дәрілейді. Тұқым себу мерзімін белгілей білудің зор маңызы бар. Қолайлы мерзімде себілген танапта арамшөптер жойылып, егінді күтіп-баптауға шығын аз жұмсалады, ал күнбағыстың өнімі гектарына 1,3-3,2 центнерге артады. Күнбағысты себудің ең қолайлы мерзімі -- тұқым сіңіру тереңдігіндегі топырақтың 10-12 С жылынған кезі.
Егер температура бұдан төмен болса, себілген тұқым көпке дейін өніп шықпайды. Мұның өзі топырақта оның өну қабілетін төмендетіп, олардың біразының шіруіне әкеліп соқтырады. Тұқым себу мөлшері сол жердің ауа райына, топырақтағы ылғал қорына, себу әдісіне және басқа жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. Орманды далалық және далалық аймаңтардағы тұқым себудің қолайлы мөлшері әр гектарға 40-45 мың бас, жартылай құрғақшылық-далалық аймақта 30-40 мың бас дән болады. Өсірудің интенсивтік технологиясын қолданғанда тұқымның себу мөлшері 10 пайызға көбейтіледі.Күнбағысты қазіргі кезде пунктирлі әдіспен өсімдік қатараралығын 70 см, ал олардың қатардағы арақашықтығын 24 см етіп, СПЧ-6МФ немесе СУПН-8 дән сепкіштердің бірімен себеді.
Тұқым себу тереңдігі құрғақ топырақтарда 8-10см, ал ылғалы мол жерлерде 4-5 см. Егісті күтіп-баптау жұмысы тұқым себумен бір мезгілде жүргізілетін топырақты нығыздаудан басталады. Егін себілгеннен 4-5 күннен кейін, ярни арамшөптердің аң жіпше кезеңінде оны бірнеше рет тырмалайды, ал екінші рет тырмалау тұқым көктеп шығуға 3-4 күн қалғанда жүргізіледі. Күнбағыс көктеп шыққанша жүргізілетін бұл екі тырмалау арамшөптер өскінінің 50-60 пайызын жояды 1кестеде.
Кесте 1-Күнбағыс егіс алқабының арамшөптерімен күресу шаралары.
Жою тәсілдері
Жұмысты жүргізу мерзімі
Қосымшалар
Арамшөп жер бетіне шыққанға дейін қопсыту
күнбағыс себілгеннен 5-6 күн өткен соң
Гербицидтерді күнбағыстын жүйектерінде арамшөптер пайда болғанда қолдануға болады
Қатар аралықты 1-ші қопсыту
қатар аралығы көрініп, жапырақтанған фазасында
Қатар аралықтарын
2-ші рет қопсыту
бірінші өңдеу жұмыстары 10-15күн өткен соң (өсімдік биіктігі 20-30см, жеткенде)
Қатар аралықтарын
3-ші рет қопсыту
Жапырақтану фазасы
(өсімдік биіктігі 30-40см, жеткенде)
Агрегаттардың жүру жылдамдығы сағатына 6-7 шақырымнан аспауы керек. Күнбағыстың 2-3 нағыз қос жапырағы пайда болғанда танапты егін себу бағытына кесе-көлденең жеңіл тырмалармен тырмалау ерте шығатын арамшөптердің өскінін 90 пайызға дейін құртады.
Бірақ, бұл агротехникалық шараны ептілікпен байқап жүргізбесе, күнбағыс өскіні де залал табады, оның 6-9% -ы жойылуы мүмкін. Егістікті әрі қарай күтіп-баптауға өсімдіктердің қатар аралығын қопсыту жатады. Қатар аралықты бірінші қопсыту күнбағыстың үш-төрт нағыз қос жапырағы пайда болған кезде, келесісі 10-12 күннен кейін жүргізіледі 1суретте.
Сурет 1-Күнбағыстың 3-4жапырағы шыққаннан кейін қопсытылған жүйектер.
Күнбағыс - күрделі гүлдесін тұқымдасына жататын өсімдік.
Оның шамамен 90-ға тарта біржылдық және көпжылдық түрлері кездеседі. Үлкен гүл шоғырлары бар күнбағыстың сары жалқы жапырақшалары бір қараған адамға күн секілді көрініс береді. Күнбағыс күнді сүйеді. Оның басын үнемі күнге қарай бұрып өсетіндігінің өзі осыдан болса керек. Таңертең күн шығыстан шыққанда басын күнге қаратып тұратын күнбағыс күннің ізін қуалай отырып, кешке жақын батысқа қарап тұрады. Күнбағысты өсіру көктемде басталып, күзде аяқталады.
Бұл үдеріс күнбағыстың тұқымы мен сорты және технологиясына қарай 100-150 күнге созылады. Ол өзінің бастапқы өніп-шығу кезеңінен бастап, гүл жару кезеңіне дейін суыққа, құрғақшылыққа төзімді болып келетін өсімдік.
Сондықтан күнбағыс өсіру бизнесі өзін-өзі аз уақыт ішінде жедел ақтайтын бизнес түрі болып есептеледі. Кұнбағыс пістелері (дәндері) адам денсаулығы үшін өте пайдалы. Олардың құрамында май, құнды өсімдік ақуыздары, көмірсутегілер, өзек, лецитин бар. Түрлі микроэлементтерге де өте бай. Мәселен, оның құрамында магний, темір, мырыш, селенит өте көп кездеседі. Сондықтан дәрігерлер адамға йод жетіспеген жағдайда көкөніс дәндерін пайдалану жайында кеңес беріп жатады.
Күнбағыстың түрлері. Ең көп тараған түрі - майлы күнбағыс. Күнбағыстың бұл түрі әлемнің барлық жерінде өседі және күн - бағыс майын өндіру үшін пайдаланылады. Майлы күнбағыстың 4-5 метрлік толық сабақтары, кә - дімгі немесе бұтақты, бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Халидоллаева Ж.
Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданы жағдайында күнбағыс зиянкестеріне қарсы химиялық тәсілдерді қолдану
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В081100 - Өсімдік қорғау және карантин
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
___________________________________ ______________________ факультеті
___________________________________ ______________________ кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
Беттер саны _______________
Сызбалар мен көрнекі
Материалдар саны _________
Қосымшалар _____________
Орындаған ___________________________________ _________________
(аты-жөні)
20 ___ ж. "____" _____________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі _________________ ___________________________ (қолы) (аты-жөні)
Жетекші __________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_________________________ ________________ _____________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
______________ ________________ ________________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау ___________________ _____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы ___________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы - 2018ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
факультеті
мамандығы ___________________________________ _______________________________
___________________________________ _________________________
кафедрасы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс (жоба) тақырыбы ___________________________________ ______________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ _______________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ______________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ _______________________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Университет бойынша 20___ж __________________ № _____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж __________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________________
Дипломдық жобада жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ______________________________________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ _______________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ _______________________
___________________________________ _______________________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________________
Жұмыстын (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі____________________ __________________________
(қолы) (аты, жөні)
Жұмыс (жоба) жетекшісі____________________ _______________________
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ____________________ __________________________
(қолы) (аты, жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кафедра меңгерушісі____________________ _________________________
(қолы) (аты, жөні)
Жұмыс (жоба) жетекшісі____________________ _______________________
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент_____________________ _________________________
(қолы) (аты, жөні)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
7
1
Әдебиеттерге шолу
9
2
Жарма ауданының табиғи климат жағдайы
15
3
Негізгі бөлім
18
3.1
Күнбағыс өсірудің әдістері
19
4
Зерттеу материалдары және жүргізу әдістері
25
4.1
Зерттеу нәтижелері
28
4.1.1
Күнбағыс дақылын зақымдайтын зиянды насекомдардың түрлік құрамы және биологиялық ерекшеліктері
29
4.2
Шыртылдақ қоңыздар немесе сымқұрттар.
31
4.2.1
Күнбағыстың кіші шыртылдақ қоңызы.
32
4.2.2
Жолақты шыртылдақ қоңыз - Agriotes Iineatus
34
4.2.3
Қара денелі қоңыздар - Tenebrionidae
36
4.2.4
Құм шабаны - Opatrum sabulosum:
37
4.2.5
Кең кеуделі бляпс - Blaps lethifera Marsh.
39
4.3
Қан көбелегі жұлдызқұттарының күнбағысқа зияндылығы
40
4.3.1
Шалғын көбелегінің зияндылығы
41
4.4
Күнбағыс мұртты қоңызының егіс алқаптарына зияндылығын бақылау және қорғау шараларын ұйымдастыру
44
5
Күнбағыс дақылын зиянды организмдерден қорғау шараларының нәтижелеріне экономикалық негіздеме
49
6
Еңбекті қорғау ережелері
53
Қорытынды
59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Нарықтық экономикаға өту терең құрылымдық және әлеуметтiк-экономикалық реформаларды жүзеге асырумен тікелей байланысты.Қазақстан экономикасының дамуы нарықтық қатынастар тетiктерiнiң қалыптасуымен сипатталады. Реформа жағдайында, бiрiншi кезеңде, елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн, тұрғындарды сапалы тамақ өнiмдерiмен және олардың жалпы әлеуметтiк жағдайының көтерiлуiн қамтамасыз ету жолға қойылды және т.б.
Алайда, тұрғындарды жоғарғы дәрежеде азық түлiкпен, өнеркәсiптi шикiзаттармен қамтамасыз ететiн агроөнеркәсiп кешенiнiң негiзгi сферасы - ауыл шаруашылық өндiрiсi әлi де болса дағдарыстан толық шыға қойған жоқ. Ауыл шаруашылық өндiрiс көлемi жылдан жылға кемiп, оның себебiнен, өңдеу өнеркәсiбiнде өңделетiн ауыл шаруашылығы шикiзаттары кеміп, өндiрiстiң қуаттылығы толық пайданылмай, тиiмдiлiгi төмендедi. Бұл мәселелердi шешудiң бiрден - бiр жолы агроөнеркәсiп кешенiн нарық талаптарына сай қалыптастыру және оны жан-жақты жетiлдiру.
Агроөнеркәсіп кешені қиын экономикалық құрылымдарына жатады. Ал оның өндірістік құрылымы күрделі, өзгермелі және өндіргіш күштер мен түпкілікті өнімге сұраныспен анықталады.Ауыл шаруашылығында техникалық дақылдар, оның ішінде майлы дақылдарды өндіру үлкен маңызға ие. Себебі, майлы дақылдардан алынатын өнімдер тамақ, электро-химия, авиация, медицина және т.б. салаларында қолданылатыны белгілі. Дегенмен, кейінгі он жыл ішінде майлы дақылдар кешенін дамыту жұмыстары жолға қойылмауда.
Агроөнеркәсiп өндiрiсiнде майлы дақылдар iшкi кешенiн дамытудың ең маңызды шарасы интеграциялық бiрiккен ұйымдар арасындағы экономикалық байланыстар мен қатынастарды жетiлдiру.Біріккен құрылымдардың шаруашылық тетiктерiн, олардың арасындағы өндiрiстiк экономикалық байланыстарды тұрақты дамыту агроөнеркәсiп кешенiнiң технологиялық және ұйымдастырушылық бiртұтастығын қамтамасыз етудi қажет етедi.
АӨК-i саласындағы майлы дақылдар iшкi кешенiн қалыптастырылмаса, ондағы туындайтын өзара iс-әрекеттерін, майлы дақылдарды өндiру, дайындау, өңдеу, тасымалдау және өткiзу үрдiсiнде оңтайлы ұштастырылу мүмкiндiктерi шектеулi болады және бұл жағдайда, өнiмнiң өзiндiк құнынан төмен бағаға сататын ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң жағдайы төмендеп, ол өз кезеңiнде өңдеу салаларына әсерiн тигiзедi.
Майлы дақылдар өндірісінде экономикалық өзара қатынастарын қалыптастыру және дамытуда өндiргiш күштердiң, өндiрiстiң қоғамдануының даму деңгейлерiн және интеграциялық бiрiккен салалардың ерекшелiктерiн есепке алу қажет [4, 6,10].
Зиянкес организмдердің арасында ауыл шаруашылық дақылдарының негізгі зиянкестері болып бунақденелілер (INSECTA) тобына жататын, олардың көптеген туыстастары және түрлері бар. Олар өсімдіктің тамырларымен, гүлімен, сабағымен, жемісімен, бүршігімен, жапырағымен т.б. ағзаларымен қоректеніп, дақылдың өсуін тежейді. Ақырында өнімділікті төмендетеді, кей кездері зиянкес жаппай көбейген кезде өсімдіктерді мүлдем жойып жібереді.
Ауыл шаруашылығында өндірілетін өнімнің дүниежүзілік және отандық нарықта бәсекеге қабілеттілігін арттыру агроөнеркәсіп өндірісін дамытудағы негізгі әрі өзекті мәселе.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданында өсірілетін күнбағыс дақылы зиянкестерінің түрлік құрамы, биоэкологиялық ерекшеліктері мен қатар, негізгі зиянкес түрлерімен күресу шараларына негіздеме жүргізсек.
- Жарма ауданында өсірілетін күнбағыс дақылынан алынатын өніміне топырағы және климатының әсерін бақылау.
- ауылшаруашылығында күнбағыс дақылын өсіріп мол өнім алудың жаңа технологиясын қарастыру.
- күнбағыс зиянкестерінің дамуына фенологиялық бақылаулар жүргізу.
- күнбағыс зиянкестерінің табиғи жаулары және энтомофагтарының түрлерін анықтау.
- күнбағыс дақылындағы зиянкестерге қарсы қолданылатын тәсілдердің тиімділерін таңдап қорғау шараларын жүргізу.
- күнбағысты өсіріп-өндіруге кеткен шығынның биологиялық және экономикалық тиімділігіне сараптама жасау.
-диплом жұмысына мәліметтер жинау және зерттеу варианттарын қойған кезде еңбектегі қауіпсіздік ережелерін бұзбау жөніндегі келісімдерді ескеріп, еңбек қорғау бөліміне ұсыныстар енгізілсе.
- диплом жұмысының қорытындысын нақтылау т.б.
Жоғарыда баяндалған мәселелер зерттеу тақырыбын таңдауға ықпал жасап, тақырыптың өзектiлiгi және экономикалық мазмұндылығы анықталды.
Әдебиеттерге шолу
Зерттеу жұмыстарының мәліметтері бойынша күнбағыс дақылының отаны - Солтүстік Америка. Археологиялық қазбалардың растауы бойынша үндістер күнбағысты 2000 жылдан астам уақыт бұрын өсірген.Мәліметтер бойынша күнбағыс дақылы Европадан испандықтарға келген, XVI ғасырдың басында оны мадридтік ботаникалық бақта өсіре бастаған.
Петр I күнбағыс өсімдігін алғаш рет Голландиядан көріп, өзінің жаршысын жіберіп, тұқымын Ресейге алдыртады. Содан бастап біржылдық күнбағыс Ресейде көптеп егілі бастады [1].
Күнбағыстың тұқымдары мен жемістерінің құрамында өсімдік майы болатын өсімдіктерді майлы дақылдарға жатқызады. Майлы дақылдар ботаникалық көптүрлілігімен ерекшелінеді. Оның ішінде азық - түліктік майлардың ішінде өндірісі бойынша бірінші орынды күнбағыс иеленеді. Сонымен қатар, күнбағыс - бағалы құнарландырылған мал азығы және шөптесін өсімдік болып табылады. Оның сабағының күлінен поташ (калий тыңайтқышы) алынады. Майлы дақылдар өсімдіктерінің көпшілігі - жақсы бал әкелетін өсімдік [2].
Күнбағыс егінінің өнімділігін арттырудың бірден - бір жолы - бірінші кезекте тұқым шаруашылығында күнбағыстың буданын жақсарту. Күнбағыстың буданы бір мезгілде тез пісетін, өсіру технологиясы қатаң, өнімділігі басқа сорттарға қарағанда жоғары болады.
Күнбағыстың сорты - бұл буданды популяция, ұзақ вегетация кезеңінде пісетін, сабағы биік және тұқымының түсі өзгеше болады. Ол сыртқы ортаның барлық жағдайына, аурулар мен зиянкестерге төзімді, майлылығы және өнімділігі жоғары болады [3, 4].
Европаға күнбағыс дақылы Солтүстік Америкадан әкелінді, басында испандықтар күнбағысты бірінші рет сәндік мақсатта өсірді. XVI ғасырдың соңында күнбағыстың сәндік түрлері барлық Европада өсіріле бастады. Күнбағыстың Европада таралуы көптеген тәсілдердің тууына, яғни ботаника, медицина және тағы басқа жаңа деректерді ашуға ынталандырды. XIX ғасырда крестяндық А. Д. Бочковой бірінші май алу әрекетін сәтті жүзеге асырды [5].
Қазіргі кезде күнбағыс шаруашылығының аумағы 115 га. Егуге тек элиталы сорттар қолданылады. Оның 88 га аумағына бірінші және екінші репродукциялы тұқымдар, ал қалған 27 га буданды тұқымдар (F1) қолданылады. Күнбағысты күздік бидай және арпамен араластырып егеді. Көбіне күнбағыс егістігі арамшөптерден зиян шегеді, сондықтан агротехникалық шараларды қатаң сақтау керек [6].
Өте ылғалды пістелерді 8-10 күн бойы сабағының түбіріне кесілген себеттерді кигізу арқылы кептіреді. Егістіктен жиналған күнбағыстар қырманға - қоймадағы арнайы орынға жеткізіледі, ол тек екі қабырғаға орналастырылады, өйткені қойманың алдыңғы жағындағы қабырғаның болмауы, қажетті ауа алмасуын қамтамасыз етеді. Бірден кептіру жақсы желдетіліп тұратын қараңғы қоймаларда жүзеге асады. Кептірілетін орындағы температура 40-50°С болуы тиіс. Матадан жасалған қаптарда 2 жылға дейін сақтайды Осы заманғы стандарт талаптары бойынша адам бір жылда 8,47 кг өсімдік майын (май түрінде - 6,53 л, маргарин - 1,75 кг өнімдерін) падалануға тиіс. 2002 жылы республикамызда 104630 т күнбағыс майы өндірілді, бұл қажет мөлшерінің 21,6%, басқаша айтқанда 484,6 мың т майдың жетіспеген көлемі импорт есебінен толтырылды. Соңғы жылдары елімізде өсімдік шаруашылығында диверсификация үрдерісін кеңінен қолдану нәтижесінде және нарық экономикасының талаптарына сәйкес майлы дақылдар өндірісі артуда [7].
Д. С. Васильев [8] күнбағыстың вегетациясы 5 кезеңге бөлген сызбасын ұсынды. Бұл кезеңде күнбағыстың вегетациясында сыртқы орта жағдайына қоятын шарттары көрсетілді:
1. Тұқымның өнуі - өскіннің пайда болуы: негізгі өмір сүру процессы - бөрту және тұқымның өнуі, өскіннің пайда болуы - судың сіңіуімен байланысты. Осы кезеңде сыртқы орта жағдайына әсер ететін фактор - температура. Тұқымның өнуіне топырақ қабатының қолайлы температура - 10-12°С құрайды, осы жағдайда өскін 10-14 күнде өсіп шығады.
2. Өскіннің пайда болуы - себеттің құралуы, бұл кезеңде жапырақтардың саны - 18-20 жетеді: күнбағыстың өне бастаған себеті 3 этаптан мүшелерінің қалыптасуы, 4 этапта 5-8 жапырақтардың пайда болуы гүл тұғырында гүл төбе салу. Ал 5 этапта органогенез жамылғы және гүлдің генеративті органдарына айналады.
3. Гүлдің түйнегінің - гүлдеуі: бұл кезеңде жердің бетіндегі органдары және тамыр жүйесінің қарқынды өсуі байқалады. Гүлдеудің басында қарқынды өсу бәсеңдейді, ал соңында ол тоқтап қалады. Жапырақтардың орташа ярустарының (14-26 жапырақ) қарқынды өсуі жалғасады. Осы кезеңде генеративті мүшелері өседі.
4. Гүлдену - пісу: гүлдену өскін шыққаннан 50-60 күннен кейін басталады және 20-25 күнге созылады (бір себет 8-10 күнде гүлдейді). Себеттің максимальды ұлғаюы гүлдегеннен 8-10 күннен кейін өсуі жалғасады. Тұқым түзу фазасы ұрықтанудан 30-35 күннен кейін аяқталады. Пісу кезеңі тұқымның ылғалдылығына байланысты - 36-40%. Себеттің сыртқы жағы сарыға айналады. Биологиялық тұқым процессі тоқтайды. Физикалық суды булау басталады.
5.Толық пісу: толық піскен себет сары - ала түсті, тұқымның ылғалдылығы 12-14% дейін төмендейді.
XIX ғасырда күнбағыс және күнбағыс майы Ресейде ұлттық тағамға айналды. ХХ ғасырдың басында Ресейде миллион гектар аумаққа жетті. Кейіннен ХХ ғасырдың аяғына таман күнбағысты өсірумен Аргентинада айналыса бастады. Көлемі жөнінен 1999 жылы күнбағыс майы 4 орын, рапс пен пальма майын қоспағанда [9].
Әлем бойынша күнбағыс дақылының егіс алқабы 2013 жылы 22,33 млн га құрады. Ол Аргентина, АҚШ, Канада, Қытай, Испания, Турция, Франция, Болгария, Украина тағы да басқа елдерде егіледі. В.К. Морозов [10] айтуы бойынша күнбағыстың орташа өнімділігі Ресейде 1тга құрады. Ал жақсы шаруашылықта 2-3 т\га алды. Потенциальды өнімділік - 5тга. Селекцияның жетістіктері және жақсы тұқым өсіруші мекемелер майлылығы бай тауарлы тұқыммен қамтамасыз етті. 1950 жылдары тұқымдағы май - 30,4%, ал зауыттан шығатын май - 28%, ал 1981-1985 жылдары - 46,9% және 45,5% құрады.
Англияда 1716 жылы алғаш рет күнбағыс майын өндіретін кәсіпорын ашылды. Бір - бірінен көлемі, себеттері мен гүл шоғыры, тұқымындағы майлары арқылы ажыратылатын көптеген сорттары өсіріле бастады. Күнбағыстың селекциясы мен агротехникасына байланысты ерекше жаңалықты академик В. С. Пустовойт [11] әкелді.
Күнбағыс әрі сүрлемді, азықтық және жақсы бал жинағыш өсімдік. Бал арасы балды күнбағыс гүлінің шырыныннан және тозаңыннан жинайды. Украина, Солтүстік Кавказ, Қазақстанда негізгі бал шаруашылығы осы күнбағыстан басталады, сонымен қатар ол балмен қамтамасыз етеді. Балдың жиналу мөлшері ауа райы жағдайына байланысты. Қолайлы жылдары егістен 25 кг\га алуға болады [12].
Ал қанттылық шырыны - 45 - 79 % аралығында болады. Күнбағыстың балы - алтын түстес, ашық сары кей кездері жасыл түстесте болады [13].
Жалпы, адамдардың бөжектерге деген қызығушылығы немесе оның пайдалылығы мен зияндылығына көңіл аударуы өте ерте заманнан басталды. Олардан күнделікті тіршілікке керекті азық түлікті (бал арасы), бояу, жібек және дәрілік заттар алуға болатынын, сонымен қатар әртүрлі мәдени дақылдарының зиянкестері мен үй жануарларының паразиттері ретінде белгілі бола бастады. Кейінректе энтомология ғылымы дами келіп, әртүрлі салаларға бөлінді. Мысалы: ара шаруашылығы, жібек шаруашылығы, ветеринария, медициналық және ауылшаруашылық энтомологиясы.
Жануарлардың осы қатарына арналған ғылыми әдебиеттер 18-ші ғасыр шведтің Ұлы ғалымы, табиғатты зерттеуші К.Линнейдің еңбектерімен ерекшеленеді. Оның әлемге әйгілі Табиғат жүйесі (Systema naturae) атты еңбегінде бөжектердің жіктелумен қатар басқада көптеген мәліметтер келтірілген. Бөжектердің морфологиясы мен биологиясы жөнінде Р.А.Реомюр (1683-1757) 6 томдық (Memoirs hour servire a l histoire des insectes) еңбек қалдырған [14].
19-ғасырда өте көп еңбектер бөжектердің биологиясына, морфологиясына, жүйелік жіктелуіне, таралуына және қолданбалы салаларына да арналды. Э.К.Брандтың (1839-1891) еңбектері осы жәндіктердің жүйке жүйесін зерттеуге, Ф.П.Кеппеннің (1833-1908) 3 томдық іргелі еңбегі зиянкес бөжектерге арналды.
Энтомология ғылымы Советтік кезеңде өте жақсы дамыды. Бөжектер классына (табына) кіретін көптеген топтарының мофологиясына, биологиясына, жіктелуіне, таралуына, экологиялық ерекшеліктеріне және зиянды түрлеріне арналған еңбектер көптеп жарық көрді. Соның ішінде, қатты қанаттыларды зерттеу де қарқынды дамыды. Өйткені, бөжектердің осы тобында ағаш тектес өсімдіктер мен ауыл шаруашылқ дақылдарының, жеміс ағаштарының және қойма зиянкестері өте көп екені мәлім болды. Осы кездегі зерттеулердің нәтижесінде Алексеев А.В., Арнольди Л.В., Гурьева Е.Л. т.б-дың 5 томдық Определитель насекомых Европейской части СССР. М., Л., Наука 1965 [15, 16], Б.В.Добровольскидің Вредные жуки Ростов-на-Дону,1951 [17], Ф.А.Зайцетің Насекомые жесткокрылые, Фауна СССР,1953 [22], О.Л.Крыжановскидің Жуки жужелицы рода Carabus Cредней Азии. Изд№АН СССР М.-Л.,1953 [19], Б.С.Кузиннің Жуки нарывники Казахстана. Труды Республк.станции защиты растений. Алма-Ата, 1953 [20], C.И.Медведевтің Жесткокрылые, т. Х, вып. 1-5. Пластинчатоусые. Фауна СССР, М.-Л., 1949-1964 [18], Д.А.Оглоблиннің Насекомые жесткокрылые. Т.ХХҮІ, вып.І.Листоеды. Фауна СССР,1936. т.б. көптеген еңбектер жарыққа шықты.
1950-1990жылдары Қазақстандық ғалымдардың қаттықанатыларды (COLEOPTERA) зерттеу жұмыстары айтарлықтай дәрежеде жүргізілді. Атап өтетін болсақ И.А.Костиннің Стволовые вредители хвойных лесов Казахстана Алма-Ата,1964 [23], К.З.Куленованың Жуки листоеды (Coleоptera, Chrysomelidae) Казахстана Алма-Ата, Наука,1986 [24] атты монографиялық еңбегі жапырақ жегіш қоңыздардың морфологиялық, биологиялық даму ерекшеліктері мен ауылшаруашылық дақылдарының, жайылым, орман және дәрілік шөптерінің зиянкес бөжектеріне арналған. Осы еңбекте Қазақстанда кездесетін жапырақ жегіші қоңыздардың 562 түрін анықтайтын кестесі және тізімге енгізілген әр түрдің экологиялық, зоогеографиялық таралуы жөнінде мәліметтерімен қатар, олардың қандай өсімдіктермен қоректенетіндері жайлы деректер келтірілген.
Қазақстан жағдайында күнбағыс дақылына зиян келтіретін 24 түрлі зиянкес кездеседі, олардың ішінде 21 түрі көп қоректі, ал қалған 3 түрі маманданған монофаг болып табылады.
Күнбағыстың зияндылық энтомофаунасы: бастапқы зақымдалу сымқұрттар, жалған сымқұрттар, құм шабанының, қызылшаның сұр және қара бізтұмсығының ересегі, кең кеуделі кравчик қоңызының ересегі, шалғын көбелегінің жұлдызқұртынан келеді. сымқұрттар, жалған сымқұрттар тұқымды, өскінді, тамыр мен сабақтың жер асты бөлігін зақымдап, өнімді төмендетеді. Көктемде күнбағыстың жас өсімдіктерінің жапырақтарын құм шабанының, қызылшаның сұр және қара бізтұмсығының, кең кеуделі кравчик қоңызының ересегі зақымдап, өскіннің өлуіне әкеледі [25].
Олардың ішінде ең көп зиянды кеш мезгілде себілгендері шегеді. Вегетациядан кейін күнбағысқа өте қауіпті шалғын көбелегінің жұлдызқұрттары яғни, жапырақтарын зақымдайтын, өсімдіктің дамуына басым әсет ететін фотосинтетикалық белсенділігін бұзады. Сабағын күнбағыстың мұртты қоңызы, сонымен қатар, күнбағыс плантациясына қатар өсіп тұрған егістіктен зиянкестер зиян келтіруі мүмкін. Ал күнбағыстың тұқымымен күнбағыстың қан көбелегінің жұлдызқұрты қоректенеді [26].
Күнбағыстың мұртты қоңызы - Agapanthia dahli (Richter, 1821). Негізінен күнбағысқа зиян келтіреді, бірақ басқа да өсімдіктермен қоректенеді. Дернәсілдері сабақ ішінде қоректеніп, біртіндеп жол жасап тамыр мойынына қарай жылжиды. Дернәсілдер өскен сайын жіңішке жол кеңейе бастайды. Жерден төмен деңгейде, сабақтың төменгі бөлігінің ішінде алдын ала жолын сабақтың бір бөлшегі тығынмен бітейді, сонда дернәсілдері қыстайды. Көктемге қарсы сабақтан топыраққа жақындай бастайды. Қоңыздары мамыр мен маусым айында ұшады, олар күндіз белсенді болады және қоректенеді. Диаметрі 5-8 мм жұмыртқасын кемірілген сабақтың жоғарғы дөңгелек алаңына салады. Ол сабақты өзегіне дейін кеміріп, тесікке бір жұмыртқадан салған.Өсімталдығы 50 жұмыртқа. Жылына бір ұрпақ береді. Зақымдалған өсімдік ыңғи желден сынып, гүлденуге дейін өледі [27].
Кең кеуделі бляпс - Blaps lethifera Marsh. Ересек қоңыз және әр түрлі жастағы дернәсіл фазаларында қыстайды. Бірінші жас қоңыздар сәуір айында шығады. Қоңыздар таң ертең және жаңбырдан кейінгі тәулікте белсенді ұшады. Жұмыртқаларын мамыр айының бірінші, екінші онкүндігінде топыраққа 5 см тереңдігінде салады. Дернәсілдерінің қуыршақтануы тамыз айының соңында топырақтың 4 - 8 см тереңдігінде өтеді. Қоңыздар дақылдардың егін көгімен қоректенеді. Сондықтан да ол тұқым мен жас өскіннің қауіпті зиянкесі болып саналады. Ересектеріне қарағанда сымқұрттары көп зиян келтіреді. Олар мәдени өсімдіктердің жас өскіндерін (күнбағыс, жүгері, қант қызылшасы) зақымдап едәуір шығынға ұшыратады, кей кездері тіпті көктемгі плантацияны түгелімен жойып жібереді [28,29].
Күнбағыстың қан көбелегі - Homoeocosoma nebulella Hd Denis, Schiffermüller, 1775. Күнбағыс дақылының маманданған зиянкесі, яғни біркелкі күнбағысты зақымдайды. Қазақстанның барлық жерлерінде таралған. Көбелектің ұшуы күнбағыстың гүлдену кезеңіне, яғни маусым - тамыз айларына тура келеді. Жұмыртқаларын күнбағыстың гүлінің ішіне бір - бірлеп немесе 2 - 3 данадан салады. Өсімталдығы 120 - 320 жұмыртқа. Эмбриондық дамуының ұзақтығы 3-7 күнге созылады. Олардан шыққан жас жұлдызқұрттар алғашында гүлдің ішкі бөлімдерімен қоректенеді. Кейіннен олар (III - жасқа көшкен соң) күнбағыс дәнінің сыртқы қабығын кеміріп ішіне енеді де, оның тұқымын жартылай немесе түгелдей жеп қояды.
Жұлдызқұрттар күнбағыстың дәндерімен қатар оның зәмбілінің жиектеріндегі жапырақтарды да жейді, зәмбілдің түбінде көптеген жолдар салып, оны өрмек жіптерімен шырмап тастайды. Егер осы кезең жауынды болса, онда күнбағыстың зәмбілдері шіріп кетеді. Жұлдызқұрттарының өмір сүру ұзақтығы 13-20 күн. Қуыршақтануы топырақта жүреді, ұзақтығы 17 күн. Сөйтіп зиянкес жылына екі ұрпақ беріп өседі, ескере кетсек екінші ұрпақ беруі қосымша болып саналады.
Негізгі күресу шаралары күнбағыс дақылының төзімді әрі сауытты сорттарын егу керек, өйткені қабығының ішінде қорғаныш қабаты болғандықтан, күнбағыс қан көбелгінің құрттары оны кеміре алмайды. Олар жұмыртқаларын күнбағыстың гүлді себетіне салады, егер ол жұмыртқаларын төзімді сорттарға салса, жұлдызқұрттары тұқымды зақымдай алмайды [29].
Сымқұрттар - шыртылдақ қоңыздардың дернәсілдері, олар күнбағыс дақылының өскінімен,жер асты мүшелері және сабақтың жер асты бөлігіне зиян келтіреді. Әсіресе егін көгін сиретеді. Жұмыртқаларын табиғат жағдайына байланысты мамыр айынан шілде айларының арасында салады. Күзде температура төмендегенде әр түрлі жастағы дернәсіл және ересек қоңыз фазасында топырақтың 60 см тереңдігіне қыстауға кетеді. Сымқұрттардың дамуы 3 - 4 жылға созылады. Олар жер бетіне көтерілмей, ылғи топырақ арасында тіршілік етеді. Дамуы аяқталған дернәсілдер шілде - тамыз айларында қуыршақтанады. Үш жетіден соң қуыршақ қоңызға айналады. Бірақ жас қоңыздар жер бетіне келесі жылы көктемде ғана шығады. Сымқұрттары тек дымқыл топырақта ғана тіршілік етеді. Топырақтың үстіңгі қабаты құрғаған да олар төменгі қабатына қарай түседі [30].
С.Г. Бобинская, Т.Г. Григорьева [31, 32] айтуы бойынша, сымқұрттардың қуыршақтануы маусым мен тамыз айларында өтеді, сол кезде агротехникалық яғни, қатар аралықты өңдеу, қопсыту жұмыстарын жүргізу, арамшөптермен күресу керек. Сонымен қатар қышқыл топырақтарға әкті қосу, ол шыртылдақ қоңыздардың даму жағдайын төмендетеді.
Қараденелі қоңыздардың негізінен ересектері мен дернәсілдері зиян келтіреді. Қоңыздары дән жарнағын, өскіннің жапырақтарын, сабағын жесе, ал дернәсілдері тұқымның ұрық бөлігін немесе тұқымды толығымен, сабақтың жер асты бөлігімен қоректенеді [33].
Қаттықанатылардың биологиясы, экологиясы және зияндылығы жөнінде көптеген тың деректерді П.И.Мариковскийдің (1955), Ж.Д. Исмухамбетовтың (1967) [34], М.С.Байтеновтың (1974), Л.Г.Серкова мен В.Е.Камбулинің (1972) [35],В.Г.Каплиннің(1984),Т.Н.Нурмур атовтың (1971,1999), Г.Николаевтің(1988) Б.Т.Тарановтың(1984,1987,1988)[36], С.А.Талибаевтың (1987), В.Е.Камбулиннің (1987) және басқа да жекеленген мақалалардан кездестіруге болады.
Аталып өткен ғылыми еңбектерде қаттықанатты бөжектердің ауыл шаруашылық дақылдарының және жайылым өсімдіктеріне зияндылығының шегі 30%-дан 70%-ға жететіндігіне дәлел келтіріледі. Басқада ғылыми әдебиеттерден мағұлматтар, қаттықанатыларға жекелеп тоқтағанда келтіреміз. Қорыта айтқанда, мақалаларға және ғылыми әдебиет көздеріне шолу, дипломдық жұмысқа керекті мәліметтерді жазуға толық негіз болды.
2. Жарма ауданының табиғи климат жағдайы
Облыс климаты күрт континенталды, бір қалыпты ылғалдылығы жеткіліксіз, үлкен әр түрлілігімен ерекшеленеді және өзіне төрт климаттық аумақ енгізеді: далалы, шөлді, шөлейтті, тау бөктері және таулы аудандар.
Жазықтық және таулы аймақтардағы климаттық жағдайы бір бірінен температура тәртібі бойынша да, және жауын-шашынның мөлшерімен де өзгешеленеді.Облыстың шөлді және шөлейтті аудандарындағы кенет континенталдық таулы және тау бөктері аудандарында едәуір бәсеңдейді. Ендік аймақтық заңымен сәйкес радиациалық теңдіктің көрсеткіштігі 46,1-ден 50,6-ға дейін ккалкв.см жылына солтүстіктен оңтүстікке артуы байқалады, сонымен қатар таудың биіктегенімен радиациада өседі.
Облыс аймағындағы ауа райының түрі жыл маусымы бойынша келесі айналым жағдайымен ерекшеленеді: қыста батыс перифериясының ықпалымен Монғолдық қысым жоғарылық ауа райының антициклондық түрі орнатылады.
Сонымен қатар атмосфераның айналымы жазда Солтүстік Мұзды мұхиттың қысымның көтерілу аумағы әсер етеді, ол жаздық антициклондардың дамуына жағдай жасайды.Жаздық айналымы оңтүстіктен тропикалық ауа массасының кіруімен және жергілікті таулы-аңғарлы желмен қиындатылады.
Ең суық айдың (қаңтар) орташа айлық ауа температурасы -17 -18ºС, ал кейбір жерлерде -13С, -27ºС болады. Ең жылы қыс айларында орташа айлық температура облыстың оңтүстік-батыс бөлігінде -10С төмен түспейді. Ең жылы ай (шілде) температурасы +16..+23ºС. Жылдық температураның өзгеруі 33-41ºС тең. Кейбір қыстардағы ең төменгі температура -43, -55ºС, ал жаздағы ең жоғарғы +35,+43ºС жетеді. Жазда таудағы орта температураның таралуы биіктігіне байланысты.
Таулы және тау бөктері аудандарында аязсыз кезеңдер үш айдан кем созылады, басқа аймақтарында бес айға дейін болады. Жылы кезеңдегі жауын-шашындар бірқалыпты болып бөлінеді. Зайсан көлі ауданында 100мм аз, ал таулы және тау бөктері аудандарында - 300 мм және одан да көп жауын-шашын жауады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 165-тен 200 мм (шөл және шөлейт аймақтарда) 800-1500 мм (Орловка, Кіші Үлбі, Тарбағатайдың таулы жерлері) сәйкес өзгереді.Жылы кезеңдегі жауын-шашындар (сәуір-қазан) суық кезеңдердегі жауын-шашындардан (қараша -наурыз) басым болып келеді.
Бұл облысқа тән континенталды белгісі. Облыстың барлық аймағында ең көп жауын-шашын жаз айларына келеді, көбірек екінші жартысына. Бірақ, бұған қарамастан, жаз бойы бұлыңғыр күндер саны ашық күндерге қарағанда үш-төрт есе аз болады (бұлыңғыр күндердің орташа саны жылы кезеңдерде айына 6-11 күннен аспайды).
Қысы суық және ұзақ (5-6 ай). Облыс бойынша қар жамылғысы біркелкі болып түспейді; таулы және тау бөктері аудандарында оның биіктігі орташа 60-80 см және одан биікке жетеді, ал далалы және шөлейтті жерлерде 15-25 см, кейбір жерлерде 15 см, де жетпейді. Қар жамылғысының біркелкі болып түспеуі топырақтың біркелкі емес тереңдікте қатуына әсер етеді.
Қысқы кезеңде облыс аумағының көп бөлігінде оңтүстік-шығыс және оңтүстік бағыттағы, жылы кезеңдерде - шығыс және солтүстік-шығыс бағыттағы жел басым болады. Желдің орта жылдамдығы 2,5-3,5 мс тең.
Бірақ облыстың жекелеген аудандарында күшті жел (15 мс және одан да көп) ерекше болып табылмайды, және осындай желдің бір жылдағы күндерінің орташа саны 18-20 жетеді. Желдің анағұрлым көп соғуы Жалғыз Төбе, Қарауыл, Жарма стансалары аудандарында байқалады. Көпжылдық орташа күзгі-қысқы кезеңдерде (қазан-наурыз) бұл жерде 70-тен 105-ке дейін күшті желді (күштілігі 15 мс және одан да көп) күндер байқалады.
Облыс Солтүстік Мұзды мұхит, Карск теңізі бассейніне және ішкі ағынсыз Балқаш көлінің аумағына жатады. Су айырық Тарбағатай және Шыңғыстау жоталары бойынша өтеді. Карск теңізінің бассейнінің ең басты өзені - Ертіс Қазақстан шегінде 1700 км. Негізгі салалары - Бұқтарма, Үлбі, Ұба, Шар, Қызылсу, Күршім. Қазақтың ұсақ шоқысының өзендерінің суы аз, олардың көбі - құрғап бара жатқандар Алтынсу, Шаған, Бұғаз, Бақанас, Қаракөл, Аягөз. Облыста 1968 көл орналасқан.
Аумақтың көлдік жері 0,37 % құрайды. Аумақ бойынша көлдер бірыңғай орналаспаған, негізінен Ертіс өзенінің бассейінінде және оның салаларында, биік таулы - Берел сеңгір мұз төңірегінде. Үлкен сутоғандар өзен аңғарлары және тауаралық ойпаттармен Марқакөл, Алакөл, Сасықкөл ұштасады. Облыстағы ірі көлдер - Зайсан, Марқакөл, Алакөл, Сасықкөл. Облыс шегінде Оңтүстік-Батыс Алтайда 350-ден астам мұздықтар бар,олардың жалпы жер көлемі 99,1 кв.км. олар биік таулы жерде орналасқан. Ең ірі мұздықтар - Үлкен және Кіші Бұқтырма. Бұқтырма бастауында 9 мұздық бар.
Топырақтары:Облыстың топырағы мен өсімдік жамылғысы жазық бөлігінде ендік белдем бойынша, ал таулы аудандарда биіктік белдем бойынша тараған. Бірақ бірқатар жерлерде бұл белдемдер жер бедерінің, жергілікті климаттың ерекшеліктеріне, өзендер мен көлдердің жақын болуларына байланысты айтарлықтай өзгеріске ұшыраған.
Облыстың батыс жағында, ұсақ шоқылар тараған аудандарда солтүстіктен оңтүстікке қарай топырақ жамылғысы оңтүстіктің қара топырағынан шөлді-далалық топырақтарға ауысады. Ертістің оң жағалауындағы құмдақ топырақта таспалы қарағай орманы, ал оңтүстік қара топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктер тараған. Қызғылт қоңыр топырақ Шыңғыстау жотасының етегінде бозғылт қоңыр топыраққа ауысады.
Бұл топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктермен аралас жусан да көп өседі. Қалба мен Шыңғыстау жоталарының гранитті қыраттарында кішігірім қарағайлы және қайыңды-теректі ормандар кездеседі. Зайсан мен Алакөл қазаншұңқырларында шөлдің сұр, сұрғылт және далалық топырағы (сұр топырақ) тараған. Зайсан қазаншұңқырында бұл топырақ арасында аздап сор және сортаң топырақ кездеседі.
Алакөл қазаншұңқырындағы топырақтар сортаңданған. Қазаншұңқырлардағы өзен жайылмаларында шалғынды-батпақты топырақ қалыптасқан. Зайсан қазаншұңқырында өсімдіктерден шашақты селеу, жусан, ал шағын өзен аңғарларында далалық шалғындар, Зайсан көлі мен Ертіс өзенінің жағаларында қамыс-құрақ көптеп кездеседі. Шығыс Қазақстан облысының таулы аудандарының топырақ және өсімдік жамылғыларында биіктік белдемдер айқын байқалады. Кенді Алтайдың төменгі биіктіктеріндегі далаларда ауыр саздақ және саздақ қара топырақ тараған.
Олардан жоғары сұр топырақ пен күлгінденген қара топырақ, ал одан биікте таулық сұр күлгін топырақ тараған. Келесі белдеуде таулық шалғынды топыраққа, одан кейін таулық тундраға ауысады. Оңтүстік Алтай мен Сауыр таулары жоталарының төменгі бөліктерінде (тиісінше 600 - 800 м-ге және 1200 - 1300 м-ге дейін) түпкі жыныстардың және саздақ шөгінділердің үстінде таулық күрең топырақ тараған.Олардан жоғары қаратопырақ белдеуі, тау беткейінде таулық қарашіріндісі аз және шымтезекті топырақ, тауаралық қазаншұңқырларда таулық қошқыл қаратопырақ қалыптасқан.
Ең биік жерлерде таулық тундра топырағы орын алған. Тарбағатайда қызғылт қоңыр және қаратопырақпен бірге шөптесін өсімдікті таулық шалғынды және орманды телімдерде орманның сұр топырағы тараған.
Өсімдіктер: Алтайдың баурайын шымды-астық тұқымдас шөптер даласы, одан төменірек бетегелі-селеулі, ал жоғарырақта қайыңды-теректі шоқтоғай аралас шөпті-селеулі дала алып жатыр.700 м және одан биіктеу жерлерде астық дақылды аралас шөпті шалғын алмасқан қылқан жапырақты орман белдеуі басталады.
Кенді Алтайда самырсынды-шыршалы-қара самырсынды ормандар басым келеді, ал Оңтүстік Алтайда олармен сібір қара самырсыны аралас өседі. Сауыр жотасының жапырақты ормандарында Тянь-Шань шыршасы өседі.
Кенді Алтайда орманды белдеуден жоғары субальпілік, альпілік шалғындар өседі, одан биікте олар қыналарға ауысады. Тарбағатайда алма ағаштары және теректі ормандар тараған.
3.Негізгі бөлім
Күнбағыс дақылы келген бақша топырағында жақсы өседі, алайда жеңіл және құнарлы топырақты ұнатады. Өсетін орнын күн жақсы түсетін жерден таңдаған жөн. Күнбағысты көктемде топыраққа тұқымын себу арқылы көбейтеді, ал көпжылдық түрлері - көктемде немесе күзде түптерінің бөлінуі арқылы өседі. Тұқымды сәуір-мамыр айларында тікелей ашық топыраққа 30 х 40см.тәсілі бойынша 2-3 дәннен 2-5 см. тереңдікке себеді.
Тұқым +5С температурада өне бастайды. Күнбағыстың гүлдеуі, көктесін пайда болғаннан кейін 75-80 күн өткен соң басталады, ерекше күтімді қажет етпейді 1суретте. Тұқымы 3-4 жылға дейін өнгіштігін сақтайды және 3-4 жылға дейін бұрынғы егілген орнына қайта өсіруге болмайды.Күнбағыс егілетін егістікті күзде 20 см-ден кем болмайтындай етіп аудару керек.
Күнбағыстың күтімі өте қарапайым: қатар аралығы арамшөп
өсімдіктерінен тазартылған, ал топырағы борпылдақ болуы керек. Күнбағысты
уақтылы егу, өнімін қыркүйек айының басында жинауға мүмкіндік береді. Осы
уақытта көбінесе қажетті ылғал деңгейінде жоғары сапалы күнбағыс алуды
қамтамасыз ететін қолайлы ауа райы болады.
Сурет 1- Күнбағыс дақылы егілген егіс алқаптары.
Өнімді жинауға шамамен бір жарым ай уақыт кетеді. Күнбағысты басын өткір пышақпен қесу арқылы қолмен жинайды. Өте ылғалды тұқымдарын 8-10 күн бойы сабағының түбіріне кесілген себеттерді кигізу арқылы кептіреді.
Егістіктен жиналған күнбағыстар қырманға - қоймадағы арнайы орынға жеткізіледі, ол тек екі қабырғаға орналастырылады, өйткені қойманың алдыңғы жағындағы қабырғаның болмауы, қажетті ауа алмасуын қамтамасыз етеді.
Бірден кептіру жақсы желдетіліп тұратын қараңғы қоймаларда жүзеге асады.Кептірілетін орындардағы температура 40-50°С болуы тиіс. Матадан жасалған қаптарда 2 жылға дейін сақтауға болады.
3.1.1 Күнбағыс өсірудің әдістері.
Топырақты өңдеу басқа дақылдар сияқты күнбағысқа танапты дайындау алғы дақылдарды жинап алғаннан кейін топырақты негізгі өңдеуден басталады. Күзде топырақ өңдеу тәсілі күнбағыстың алғы дақылына, танаптағы арамшөптердің түрлеріне және басқа жағдайларға байланысты. Дәнді дақылдар мен жүгері алғы егістерінен кейін танапта бір жылдың арамшөптер басым болса, топырақ ты 6-8 см-ден 8-10 см-ге дейін 2-3 рет қопсытады, содан кейін ПН-4-35, ПН-8-35 және басқа түренді соқалардың бірімен 20-22 см тереңдікке сүдігерге жыртады. Танапта көп жылдың арамшөптер басым болғанда оны гербицидпен қоса әр түрлі тереңдікке өңдейді.
Алғы дақылды жинап алғаннан кейін аңызды ЛДГ-10, ЛДГ-15 сыдыра жыртқыштарымен 6-8 см тереңдікте өңдейді, ал арамшөптер көктеп шыққаннан кейін танапты жазық сыдыра тілгіштермен 12-14 см тереңдікке өңдеуді ңай-талайды. Арамшөптерді толың жою үшін әр гектарға 1,5-2 кг 2,4-Д гербицидін бүркеді. Осыдан 10-15 күн өткен соң жерді 27-30 см тереңдікке түренді соқалардың көмегімен жыртады.
Топырақ жел эрозиясына ұшырайтын аудандарда жерді жазық табан сыдыра тілгіш терең қопсытқыштармен аудармай өңдейді. Ерте көктемде жер дегдісімен топырақтың күзде негізгі өңделген әдісіне қарай БЗСС-1,0, БЗТС-1,0 (түренді соқалармен жыртылған жерлерде), БИГ-ЗА (аңыз сақталып, жазық табан сыдыра тілгіштермен қопсытылған танаптарда) тырмаларымен ылғал жабылады. Егін себер алдында бүркілетін гербицидтердің топырақтың беткі қабатына дұрыс сіңуіне және егің себу жүмысы сапалы болуына жағдай жасау үшін танапты НП-8 құралымен тегістейді.
Содан кейін әр гектарға 1,5 кг трефлан, 10кг. прометрин немесе 3,5 кг түйіршікті эп-там, Гезагард 50,с.ұ. 4,0лга гербицидтерінің бірін енгізіп, топырақтың 8-10 см жоғарғы қабатымен араластырады. Осы гербицидтер арамшөптерді 60-95 пайызға дейін құртады 2суретте. Тұқым себер алдында топырақты 6-8 см тереңдікте қопсытады.
Кесте 2 - Күнбағыс егістігіне гербицидтерді қолдану мөлшері.
Гербицидтер
Қолдану мөлшері
л (кг) га
Қолдану тәсілі және мерзімі
Арамшөптер, тұқымдасы
Витокс, 72 % э.к.
4,2-5,6
егіс алқабының топырағын, дақылды егер алдында өңдеу
Біржылдық қосжарнақты,
даражарнақты,
астық тұқымдастары
Нитран, 30 % э.к.
3,3-8,3
Трефлан, 24 % э.к.
4,0-10,0
Эптам, 72 % э.к.
4,2-6,6
Гезагард, 50 % с.ұ.
2,0-4,0
күнбағыс жер бетіне шыққанға дейін өңдеу
+++++++++
Стомп, 33 % э.к.
3,0-6,0
Рейсер, 25 % э.к.
3,0-4,0
Фронтьер, 90% э.к.
1,1-1,7
күнбағыс жер бетіне шыққанға дейін өңдеу
+++++++++
Дуал, 96 % э.к.
1,6-3,0
Тұқымды себуге әзірлеу және себу. Жоғары сапалы, іріктелген тұқымдар сепкенде ғана күнбағыстан мол өнім алуға болады. Әр түрлі ауруларға шалдықпау және зиянкестермен зақымданбау үшін тұқымның әрбір тоннасын 2-3 кг ТМД препаратымен дәрілейді. Тұқым себу мерзімін белгілей білудің зор маңызы бар. Қолайлы мерзімде себілген танапта арамшөптер жойылып, егінді күтіп-баптауға шығын аз жұмсалады, ал күнбағыстың өнімі гектарына 1,3-3,2 центнерге артады. Күнбағысты себудің ең қолайлы мерзімі -- тұқым сіңіру тереңдігіндегі топырақтың 10-12 С жылынған кезі.
Егер температура бұдан төмен болса, себілген тұқым көпке дейін өніп шықпайды. Мұның өзі топырақта оның өну қабілетін төмендетіп, олардың біразының шіруіне әкеліп соқтырады. Тұқым себу мөлшері сол жердің ауа райына, топырақтағы ылғал қорына, себу әдісіне және басқа жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. Орманды далалық және далалық аймаңтардағы тұқым себудің қолайлы мөлшері әр гектарға 40-45 мың бас, жартылай құрғақшылық-далалық аймақта 30-40 мың бас дән болады. Өсірудің интенсивтік технологиясын қолданғанда тұқымның себу мөлшері 10 пайызға көбейтіледі.Күнбағысты қазіргі кезде пунктирлі әдіспен өсімдік қатараралығын 70 см, ал олардың қатардағы арақашықтығын 24 см етіп, СПЧ-6МФ немесе СУПН-8 дән сепкіштердің бірімен себеді.
Тұқым себу тереңдігі құрғақ топырақтарда 8-10см, ал ылғалы мол жерлерде 4-5 см. Егісті күтіп-баптау жұмысы тұқым себумен бір мезгілде жүргізілетін топырақты нығыздаудан басталады. Егін себілгеннен 4-5 күннен кейін, ярни арамшөптердің аң жіпше кезеңінде оны бірнеше рет тырмалайды, ал екінші рет тырмалау тұқым көктеп шығуға 3-4 күн қалғанда жүргізіледі. Күнбағыс көктеп шыққанша жүргізілетін бұл екі тырмалау арамшөптер өскінінің 50-60 пайызын жояды 1кестеде.
Кесте 1-Күнбағыс егіс алқабының арамшөптерімен күресу шаралары.
Жою тәсілдері
Жұмысты жүргізу мерзімі
Қосымшалар
Арамшөп жер бетіне шыққанға дейін қопсыту
күнбағыс себілгеннен 5-6 күн өткен соң
Гербицидтерді күнбағыстын жүйектерінде арамшөптер пайда болғанда қолдануға болады
Қатар аралықты 1-ші қопсыту
қатар аралығы көрініп, жапырақтанған фазасында
Қатар аралықтарын
2-ші рет қопсыту
бірінші өңдеу жұмыстары 10-15күн өткен соң (өсімдік биіктігі 20-30см, жеткенде)
Қатар аралықтарын
3-ші рет қопсыту
Жапырақтану фазасы
(өсімдік биіктігі 30-40см, жеткенде)
Агрегаттардың жүру жылдамдығы сағатына 6-7 шақырымнан аспауы керек. Күнбағыстың 2-3 нағыз қос жапырағы пайда болғанда танапты егін себу бағытына кесе-көлденең жеңіл тырмалармен тырмалау ерте шығатын арамшөптердің өскінін 90 пайызға дейін құртады.
Бірақ, бұл агротехникалық шараны ептілікпен байқап жүргізбесе, күнбағыс өскіні де залал табады, оның 6-9% -ы жойылуы мүмкін. Егістікті әрі қарай күтіп-баптауға өсімдіктердің қатар аралығын қопсыту жатады. Қатар аралықты бірінші қопсыту күнбағыстың үш-төрт нағыз қос жапырағы пайда болған кезде, келесісі 10-12 күннен кейін жүргізіледі 1суретте.
Сурет 1-Күнбағыстың 3-4жапырағы шыққаннан кейін қопсытылған жүйектер.
Күнбағыс - күрделі гүлдесін тұқымдасына жататын өсімдік.
Оның шамамен 90-ға тарта біржылдық және көпжылдық түрлері кездеседі. Үлкен гүл шоғырлары бар күнбағыстың сары жалқы жапырақшалары бір қараған адамға күн секілді көрініс береді. Күнбағыс күнді сүйеді. Оның басын үнемі күнге қарай бұрып өсетіндігінің өзі осыдан болса керек. Таңертең күн шығыстан шыққанда басын күнге қаратып тұратын күнбағыс күннің ізін қуалай отырып, кешке жақын батысқа қарап тұрады. Күнбағысты өсіру көктемде басталып, күзде аяқталады.
Бұл үдеріс күнбағыстың тұқымы мен сорты және технологиясына қарай 100-150 күнге созылады. Ол өзінің бастапқы өніп-шығу кезеңінен бастап, гүл жару кезеңіне дейін суыққа, құрғақшылыққа төзімді болып келетін өсімдік.
Сондықтан күнбағыс өсіру бизнесі өзін-өзі аз уақыт ішінде жедел ақтайтын бизнес түрі болып есептеледі. Кұнбағыс пістелері (дәндері) адам денсаулығы үшін өте пайдалы. Олардың құрамында май, құнды өсімдік ақуыздары, көмірсутегілер, өзек, лецитин бар. Түрлі микроэлементтерге де өте бай. Мәселен, оның құрамында магний, темір, мырыш, селенит өте көп кездеседі. Сондықтан дәрігерлер адамға йод жетіспеген жағдайда көкөніс дәндерін пайдалану жайында кеңес беріп жатады.
Күнбағыстың түрлері. Ең көп тараған түрі - майлы күнбағыс. Күнбағыстың бұл түрі әлемнің барлық жерінде өседі және күн - бағыс майын өндіру үшін пайдаланылады. Майлы күнбағыстың 4-5 метрлік толық сабақтары, кә - дімгі немесе бұтақты, бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz