Уран минералдарының ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 173 бет
Таңдаулыға:

8

9

10

11

АҢДАТПА

Берілген дипломдық жоба уран кендерін алуда қолданылатын«жерасты

ұңғылы шаймалау әдісінің» Технологиялық процестерді автоматты басқару

жүйесіжасауды қарастырады және келесі бөлімдерді қамтиды. Олар:

технологиялық бөлім, арнайы бөлім, экономикалық бөлім және еңбек қорғау

бөлімі.

Технологиялық бөлімде уран кендері шоғырларының классификациясы,

қолданылу салалары, сонымен қатар өндірілу және өңделу технологиялары

қысқаша сипатталған. Атап айтсақ, қазіргі кезде кеңінен тараған жерасты

ұңғылы шаймалау әдісі туралы ақпараттар берілген.

Арнайы бөлімде келесідей тақырыпшалардықамтиды: алдымен жерасты

ұңғылы

шаймалау әдісінің жалпы сипаттай келе,

келесі бөлімде

технологиялық процесті басқару нысаны ретінде қарастырған. Келесі кезекте

жерасты ұңғылы шаймалау процесінің кинетикасын зерттей отыра, басқару

жоспарының математикалық қойылымының нәтижесін келтірген.

Экономикалық бөлімде автоматтандыру жүйесінің экономикалық тиімділігі

және өзін-өзі ақтау, яғни өтеу мерзімінің есептелуі қысқаша қарастырылған.

Ал қауіпсіздік және еңбекті қорғау бөлімінде өндірістің қауіптілік

дәрежесін төмендету және зиянды өндірістік факторлардан, кездейсоқ қауіпті

жағдайлардан қорғауды қамтамасыз ететін шаралардың, сонымен қатар

қауіптілік деңгейін төмендетудің жазбаша нұсқасы келтірілген.

АННОТАЦИЯ

Данный дипломный проект посвящен разработке АСУТП «подземного

выщелачивания урановых руд» и включает в себя следующие части:

технологическую, специальную, экономическую, а также раздел безопасность

и охраны труда.

В технологической части рассмотрены вопросы классификации залежей

урановых руд, добычи и технологии обработки урановых руд. Дана

информация о методе подземно-скважинного выщелачивания.

Специальная часть включает в себе общую характеристику метода

подземно-скважинного выщелачивания и характеристику технологического

процесса как объект управления, исследование кинетики подземно-скважинного

метода выщелачивания, сформулирована математическая постановка задачи

управления.

Эффективность внедрения автоматизации и определения

срока окупаемости инвестиций изложены в экономической части дипломного

проекта.

Способы снижения влияния опасных факторов производства и для

жизни человека, обеспечение безопасности в непредвиденных приведены в

разделе охрана труда.

12

Мазмұны

Кіріспе

1

1. 1

1. 2

1. 3

1. 4

1. 5

1. 6

1. 7

1. 8

1. 9

1. 9. 1

2

2. 1

2. 2

2. 3

2. 4

2. 5

2. 5. 1

2. 5. 2

2. 6

2. 7

2. 7. 1

2. 7. 2

2. 7. 3

2. 7. 4

2. 8

2. 8. 1

2. 8. 2

2. 8. 3

2. 8. 4

2. 9

2. 10

2. 11

2. 12

2. 13

Технологиялық бөлім

Уранның қысқаша тарихы

Уранның атомдық техникада пайдаланылуы

Атомдық энергия өндірісінің жалпы нобайындағы уранның

технологиясы

Уран геохимиясы

Уран минералдарының ерекшеліктері

Өнеркәсіптік уран кендерін классификациялаудың

принциптері

Уран кендерінің механикалық өңделуі

Уран кендерін өндіру технологиясы

Жер асты шаймалау кезіндегі ұңғымалардың орналасу торы

Жер асты шаймалау әдісі арқылы уран кенін өндіру

Арнайы бөлім

Жерасты ұңғылы шаймалау әдісінің жалпы сипаттамасы

Уранды жерасты ұңғылы шаймалау технологиялық процесін

басқару нысаны (объектісі) ретінде сипаттау

Жерасты ұңғылы шаймалау процесінің кинетикасы

Басқару жоспарының математикалық қойылымы

Уранды жерасты ұңғылы шаймалау технологиялық процесінің

автоматтандырылу деңгейі

Датчиктер мен аспаптар

ЭЕМ пайдаланатын процесті автоматтандыру

Өнімді ерітіндіні өндіру үшін тиеуші центргеартқыш сораптар

Автоматтандыру сұлбаларын сипаттау

Автоматтандыру жүйесінің міндеті

Автоматтандыру жүйесін құру ерекшеліктері

Автоматтандырудың функционалдық сұлбасын суреттеу

Бақылауға, реттеуге және де сигнализациялауға жататын

технологиялық параметрлер тізімі

Жүйені қамтамасыз ету түрлеріне қойылатын талаптар

Техникалық қамтамасыз етуге қойылатын талаптар

Математикалық қамтамасыз етуге қойылатын талаптар

Ақпаратты қамтамасыз етуге қойылатын талаптар

Программалық қамтамасыз етуге қойылатын талаптар

Автоматтандырудың замандас технологияларына шолу

Протипті сынау

Жүйені ақпаратпен қамтамасыз ету

Жүйені техникамен қамтамасыз ету

Технологиялық параметрлерді өлшеу құралдары

13

2. 14

2. 14. 1

2. 14. 2

2. 14. 3

2. 14. 4

2. 14. 5

2. 14. 6

2. 15

2. 15. 1

2. 15. 2

2. 15. 3

2. 15. 4

2. 15. 5

2. 15. 6

2. 15. 7

2. 15. 8

2. 15. 9

2. 15. 10

Атқарушы механизмді және шығаратын құрылғыларды таңдау

Операциондық жүйені талдау

Жүйенің бағдарламалы-техникалық кешені

Hybrid Control Designer Бағдарламалық құрал-жабдықтары

Жұмысшы беттердің бағдарламалық қамтымасыздандыруы

Мониторингтің бағдарламалық қамтымасыздандыруы

Кескіннің жүктеудің бағдарламалық қамтамасыздандыруы

Experion PKS тармақталған басқару жүйесі

Experion инфраструктурасы

Байланыс инфраструктурасы

Experion құрал-жабдық кешені

С 200 процес бақылаушысының құрамы

Experion жүйесімен қамтамасыз етілетін басқару желілерінің

түрлері

Ақпаратты технология

Тоқтауға орнықты Ethernet желісі

FTE қасиеті

Адам-машиналы интерфейс және жүйеге біріктірілерін

компоненттер жиыны

Experion РКS-Flex станциясы

2. 15. 10. 1 Experion РКS-Консоль станциясы (ES-C)

3

3. 1

3. 2

3. 2. 1

3. 2. 2

3. 2. 3

3. 3

3. 3. 1

3. 3. 2

3. 3. 3

3. 3. 4

3. 3. 5

3. 4

3. 4. 1

4

4. 1

Техника - экономикалық бөлім

Уран кенін өндіру технологиялық процесінің автоматты

басқару жүйесін құрудың техника-экономикалық негізделуі

Автоматтандырылған басқару жүйесін құруға кететін

капиталды-қаржылық шығындар

Құрастырушылардың жалақысы

Автоматтандыру аспаптары мен құралдарын сатып алуға

кететін шығындар

Жабдықтардың монтажына кететін шығындар

Бағдарламаны ендіруге кететін шығындар

Амортизациялық аудармалар

Оператордың жылдық жалақысы

Автоматтандыру құралдарының ағымдағы жөндеулерге

кететін шығындар

Автоматтандыру жүйесін жабдықтауға кететін шығын көлемі

Электроэнергияға кететін шығындар

Автоматты басқару жүйесін ендіруінің экономикалық

тиімділігін есептеу

Қызмет көрсететін тұлғалардың негізгі жалақысының жылдық

қорын есептеу

Өміртіршілік қауіпсіздігі бөлімі

Қауіпсіздік және еңбекті қорғау бойынша заңдық және

нормативтік актілер

14

4. 2

4. 3

4. 4

4. 4. 1

4. 4. 2

4. 4. 3

4. 4. 4

4. 4. 5

4. 4. 6

4. 5

4. 6

4. 6. 1

4. 6. 2

4. 7

4. 8

4. 9

4. 10

Қауіпті және зиянды факторларды талдау

Ұйымдастыру шаралары

Техникалық шаралар

Радиациялық қауіпсіздік

Күкірт қышқылын сақтау қауіпсіздігі

Электр жабдықтарын пайдалану және оларға күтім жасау

барысындағы қауіпсіздік ережелері

Электр қауіпсіздігін қамтамасыз ету

Қорғаныс жерлендіру есебі

Шу, діріл және оған қарсы шаралар

Қызметкерлерге қойылатын талаптар

Санитарлық-гигиеналық шаралар

Өзіндік қорғаныс құралдарымен қамтамасыз ету

Жарықтандыру ұйымы

Өртке қарсы қауіпсіздік шаралары

Уран өндірісінен туындайтын зардаптар мен зақымдардың

сипаттамасы

Қызметкерлерді зиянды зақымдардан қорғау шаралары

Жер астында ерітінділеу және өнімді ерітінділерді қайта

өңдеу үдірістері

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Қысқарған сөздер

15

Кіріспе

Қазіргі кезде техника мен технологияның қарыштап дамыған заманында

кәсіпорындар мен өндіріс орындары автоматтандыру саласына ерекше мән

беріп отыр. Соңғы жылдары қай өндірісті алып қарасақ та

автоматтандырылған, яғни тиімділеу басқаруға көшкен. Сондай

кәсіпорындардың бірі отандық «Қазатомөндіріс» ҰАК-сы, аталған компания

уран өндірумен айналысатындықтан бұл жерде автоматтандырудың маңызы

жоғары, өйткені уран өндірісінің қауіпті өндірістердің бірі ретінде қоршаған

ортаға және адамдарға келтіретін зияны орасан зор.

Көп жылғы зерттеулер дәлелдегендей, Қазатомөнеркәсіп қолданатын

жер асты ұңғымалы шаймалау әдісі (ЖҰШ) қоршаған ортаға ешқандай теріс

ықпалын тигізбейді. Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік

(МАГАТЭ) бұл технологияны кен орындарын игерудің экологиялық ең таза

әрі ең қауіпсіз әдісі ретінде мойындаған.

Жер асты ұңғымалы шаймалау кенді жер бетіне шығармастан, табиғи

уран иондарын жер қойнауының өзінде өнімді қойыртпаққа айналдыру

арқылы құмдақ типтес кен орындарын игеру әдісі болып саналады. Кейін

қопсытуға көп шығын талап ететін өндірістің дәстүрлі (шахталық және

карьерлік) әдістерінен айырмашылығы сол, құрамында ураны бар кен жер

астында қалатын ЖҰШ әдісі жоғары экологиялық қауіпсіздігімен, аз

шығындарымен және технологиялық операциялардың қарапайымдылығымен

ерекшеленеді.

Ерекше айта кету керек, республикамыздағы бүкіл тау-кен өндірісінің

жерасты ұңғылы шаймалау әдісіне қайта бағдар алуының себебі өндірістің

қоршаған ортаға теріс әсері. Осы әдіспен игерілген кен орын алаңының жер

бетінде бұзылым белдемі мен опырылған жер, бос жыныстардың үйінділері

мен қойма қалдықтары болмайды.

Өндірістен түгелімен шаң-тозаң бөлу көздері алынып тасталған,

атмосфераға шығатын радиоактивті заттардың көлемі азайтылған.

Осымен уран өндірісінің тиімділігі бірнеше есеге артты. Ал өз кезегінде

біздің мамандығымыз автоматтандыру саласында ең бірінші кезекте

өндірістің тиімділігіне мән береді. Әрбір кезек тиісті кенорын учаскелерін

өңдеу үшін қажетті ғимараттардың толық кешенін қосқанда, сонымен қатар

өнімділіктің өсуі бірнеше блок-модульдердің параллель жұмысымен

қамтамасыз етілгенде, модульдық принципті пайдалана отырып,

геотехнологиялық өндіруші кәсіпорындар құрылуы және ұлғаюы мүмкін.

Осыған лайық елеулі айырмашылық тек ұңғымалық ерітінділеудің

дәстүрлі тау-кен тәсіліне қарсы кәсіпорын өнімінің өзіндік құны шығыны

көлемінде ғана емес, сонымен қатар құрылымында да. Егер пайдалану

шығыны өзіндік құнының үлесі соңында 65-70% құрса, ал капиталдық

жұмсалымның амортизациясы - 30-35%, онда ұңғымалық ерітінділеу

кәсіпорындарында өнімнің өзіндік құны пайдалану шығынының үлесі

әрдайым жоғары және 77-90%, амортизациялық аударымдардың бір мезгілдік

16

азаю барысында23-18%-ге жетеді. Бұл кезде капиталдық жұмсалымның

бастапқы мөлшері кәсіпорындардың тау-кен шығару тәсіліне қарағанда соңғы

жағдайда 2-4 есеге төмендеді.

Жоғарыда аталған ақпараттарды негізге ала отырып сапалы әрі мол өнім

алу үшін, кәсіпорынды автоматтандыру жұмысының тиімділігін арттыра

отырып, адам күшін азайту мәселесі шешілуде.

Дипломдық жұмыста жерасты ұңғылы шаймалау әдісі арқылы аз шығын

жұмсай отырып, көп өнім алу тапсырмасы қарастырылған. Бұл тиімділеудің,

яғни автоматтандырудың басты талабы.

Техникалық прогресс заманында уран өндірісін автоматтандыру заман

талабына сай шешімін табуда.

17

1 Технологиялық бөлім

1. 1 Уранның қысқаша тарихы

Уран - Менделеевтің Периодтық кестесіндегі соңғы табиғаттағы ең

ауыр, 92-ші элемент. Уран - бәсекелестiк қабiлетi анағұрлым жоғары энергия

көзi болып табылады. Оның басқа отын көздерiнен басты айырмашылығы - ол

жоғары концентрацияланған энергия көзi. Яғни, әрi жеңiл, әрi арзан

тасымалданатын энергия көзiнен саналады. Мәселен, 1 кг уран дәл осы

мөлшердегi көмiрден бөлiнетiн энергиядан 20 мың есе жоғары электр қуатын

бөледi. Жалпы құны жағынан да тиiмдi. Ол - қазіргі уақыттағы ең танымал

элементтердің бірі, атомдық энергетиканың негізі және атомдық электр

станциялары, атомдық су асты қайықтары, атомдық мұзжарғыштары,

атомдық, сутектік бомба алу үшін, қажет алғашқы материал болып табылады.

1. 1 cурет -Уранинит кристалдары

Қазіргі кезде уран атомның құпиясын ашуға көмектесті және шексіз

қуат көзіне айналды. Ол - «қазіргі заманғы алхимияның», элементтер

өзгерісінің және жаңа, жасанды трансуран элементтері Np, Pu, Am, Cm, Bk,

Cf, Es, Fm, Md (No), (Lr), Ku, 105, 106, 107 - элементтерді алудың негізгі.

1789 жылы Берлин химигі М. Клапрот Саксон қойнауының (қазіргі

Яхимово, Чехия) шәйірі кенінен сол кез үшін «жаңа» элемент тапты. Клапрот

оны, осыдан ертерек (1781 ж. ) астроном В. Гершельдің ашқан Уран

планетасының құрметіне уран (Uranium) деп атады. Клапрот уранды табиғи

сары түсті уран үш тотығынан (UO3) жоғары температурада көмірмен

тотықсыздандыру арқылы бөліп алды: UO3+C. Сипаттаулар бойынша, ол

металдық жылтыры бар жартылай металдық зат алған. 50 жылдан астам уақыт

Клапрот таза зат - уран элементін бөліп алды деп есептелген.

18

Алайда кейінірек, 1841 жылы уран қайтадан, екінші рет дүниеге келді.

Француз ғалымы Э. Пелиго Клапрот «уранында» оттегі бар екендігін

анықтады. Өйткені, оның көмірмен қоспасын хлор ағынында қыздырған кезде

төмендегі реакциялар бойынша СО және СО2 бөлініп шықты

.

.

Ары қарай, түзілген уран тетрахлоридын металдық

тотықсыздандыру арқылы Пелиго таза металдық уран алды

.

(1. 1)

(1. 2)

калиймен

(1. 3)

Пелигоның жұмыстарынан кейін уранның атомдық салмағын - 120,

яғни шын мәнінен екі есе аз деп есептеді. Бұл қателікті түұзетуді алғаш рет

1871 жылы Д. И. Менделеев «Химия негіздерінің» бірінші басылымында,

уранның атомдық салмағының өлшемін екі еселеу арқылы жасады. Өйткені,

атомдық салмағы 120 болғанда элементтердің периодтық жүйесінде уранға

орын табылмады. [1]

Кейінен UCl4, UBr4 және басқа да қосылыстардың буларының

тығыздығын анықтағанда Д. И. Менделеевтің батыл болжамы толық

дәлелденді.

Көп уақытқа дейін уран және оның қосылыстарының іс жүзінде

қолданылуы шектеулі болып келеді. Ғалымдар да уранға көп көңіл бөлмеді.

Бірақ, біршама кейінірек, оны кей жерлерде қолдана бастады, мысалы,

семафор мен бағдаршамдардың шынысын қызыл және жасыл түске бояу үшін

қолданды. Уранның кейбір тұздары сурет шығаруда, позитивтік бейнені

қоңырқай түске бояу үшін қолданылады.

1. 2 Уранның атомдық техникада пайдаланылуы

Уранның атомдық техникада қолданылуы оның өзіне тән ерекше

қасиеттеріне байланысты, яғни, оның басқа да көптеген түсті және сирек

кездесетін металдардан ерекшелігі - радиоактивті ыдырауында және

нейтрондар әсерінен көп мөлшерде энергия бөле отырып ыдырау қасиетіне ие

екендігіне тікелей байланысты.

Табиғи уран, уранның үш изотобының қоспасынан тұрады: 234U, 235U,

238

U. Бұл изотоптардың табиғи урандағы салыстырмалы мөлшері: 234U-

0, 0057%, 235U-0, 7204%, 238U-99, 2739%.

Уранның басқа да изотоптары бар, бірақ оларды жасанды жолмен

алады, жалпы жасандысын қосқанда уранның барлығы 14 изотобы бар. 235U

изотобының айырықша қасиеті және мәні бар. 1939 жылдың басындағы

зерттеулер көрсеткендей, ол баяу нейтондар әсерінен көп мөлшерде энергия

19

бөле отырып ыдырау қасиетіне ие. Бұл, уран ядросының бөлінуі кезінде, оны

бөлуге жұмсаған мөлшерде нейтрондар бөлініп шығады. Ядерлік реакция

былай өрнектеледі

,

(1. 4)

мұндағы х және у - уранның бөліну өнімдері.

1. 1 к е с т е - Уран изотоптарының радиоактивтік қасиеттері

Ядерлік отын ретінде металдық уран негізіндегі жүйелермен қатар,

оның бірқатар қосылыстарының жүйелері де қолданылады. Бірінші жағдайда

неғұрлым көп қолданылатындары:

1.

Жинақты металдық уран;

2. Уранның Al, Zn, Mo, Ni, Nb және басқалармен құймасы;

3. Уранның металдағы, мысалы, висмуттағы балқымасы;

4. Урандық интерметалидтердің суспензиясы, мысалы, сұйық

висмуттағы UPb3 (барлық жағдайда таза металдық уран болуы қажет) . [1]

Қазіргі кезде уран өнеркәсібі - химия-металлургиялық өнеркәсіптің

жақсы дамып келе жатқан жаңа ірі саласы.

20

1. 3 Атомдық энергия өндірісінің жалпы нобайындағы уранның

технологиясы

Атомдық энергияны пайдалану мәселесі - бастапқы ядерлік отын-

уранның реактор құрылысына қажет материалдардың өндірісімен байланысты

өнеркәсіптің жаңа салаларын құруды талап етеді.

Кен орындары

Уран кенін өндіру

Байыту фабрикалары

Уран-кендік концентраттарды алу

Урандық химиялық зауыттар

Уранға бай химиялық концентраттарды алу

Аффинаждық зауыттар

Уранның ядерлі қосылыстарын алу

Уран тетрафторидін өндіру зауыттары

Металдық уранды өндіру

Металдық уранды және оның

балқымалары негізінде

твэлдерөндіру

Уран гексафторидін өндіру

Уран изотоптарын бөлу

зауыттары

235

U-пен

Қалдыққа

Баяу нейтрондар негізіндегі ядерлік

реакторлар

байытылған

уран

кететін

кедейленген

уран

Плутонийды бөліп

арналған радиохимиялық

ядерлік реакторлар

Уранды

регенерациялау

Уран қостотығына немесе

тетрафторидіне қайта өңдеу

Жарықшық

Трансуран

Уран қос

тотығы

235

металдық уранды өңдеу

Плутонийдан твэлдер мен

өнімдер даярлау

235

U негізінде твэл мен бұйымдар алу

1. 2 cурет - Ядерлік отынның технологиясының жалпы нобайы

21

Қазіргі кезде, неғұрлым өнеркәсібі дамыған елдердегі атомдық

өнеркәсіп - күрделі, көп сатылы және әр қилы өндірістердің көп тармақты

жиынтығы (отындық цикл) . Отындық цикл дегеніміз - жалпы технологиялық

процестің мынадай негізгі сатыларын қамтитын операциялар жиынтығы, олар:

ядерлік отынды табиғи шикізаттан даярлау, оны реакторда жағу, қолданылған

отынды жаңа, құнды өнімдер алу мақсатында қайта өңдеу. [2]

Ядерлік отынның технологиясының типтік жиынтығы жоғарыдағы

нобайда берілген. Бұл жерде осы уран технологиясының негізгі бөлімдері: 1)

уран өндірісінің шикізаттық базасы; 2) кендерді механикалық өңдеу және

уран-кендік концентраттарын алу; 3) уранға бай химиялық концентраттарын

алу; 4) аффинаж және уранның ядерлі таза қосылыстарын алу; 5) уранның

фторлы тұздарын өндіру және қайта өңдеу; 6) металдық уранды өндіру

қарастырылған.

1. 4 Уран геохимиясы

Уранның жер қыртысында біркелкі таралмауын және уран кендерінің

пайда болуын қамтамасыз ететін процесстерді қарастырайық. Жердің

құрылуының қазіргі заманғы теориясы метеориттік заттың бастапқы

агломерациясының (жинау, тығыздау) планета өлшеміне дейін жетуімен

түсіндіріледі. Нығыздалуын және сондай-ақ радиоактивтіліктің үлкен

дәрежесінің нәтижесінде планета заттарының белгілі-бір жерде қорытылуы

мен заттың отты-сұйық күйінің құрылуына алып келетін, көп мөлшерде жылу

бөлінуі болған.

Геохимиктер мен радиохимиктердің есептелулері жер шарының мұндай

күйі, қазіргі уақытқа қарағанда ол уақытта бірнеше есе көп болған уран, торий

және калий сияқты Жердің осындай радиоактивті элементтердің жылу бөліп

шығаруы міндетті болғанын көрсетіп отыр. Планета қойнауларында

генерацияланған радиогендік жылудың 99%-дан астамы осы элементтермен

(уран, торий, калий) және олардың қосалқы өнімдерімен қамтамасыз етілген.

Радиогенді жылу планетаның барлық көлемінде генерацияланады, бірақ оның

сәуле таратуына тек қана сыртқы жұқа қабықшалар қатысады. Радиогендік

жылудың қайту процессі жүрмейтін Жердің ішкі ауданы өте бәсең, бірақ

тоқтаусыз қыздырылуды және осыған сәйкес кеңеюді басынан кешіруде.

Планетаның ішкі ауданы көлем мен масса жағынан перисферадан едәуір

артық болғандықтан, перисферада кеңейтілу мен қабықтанып жарылу процесі

жүреді. Осылайша жану, планета қыртысындағы көшу қозғалыстарының -

тектогенездің механикалық жұмысына түрленеді және де бұл біздің

планетамыздың геологиялық дамуының негізгі себебі болып табылады.

Кейбір жағдайларда уран кен орындары генезисінің мүмкіндігінің басқа

жолы болды, ол - судың өте ыстық күйде жоғары қысыммен, кристалдаудың

соңғы сатыларындағы силикаттық тұнбалық

қорытпаларға

әсер етуі

нәтижесінде гидротермальды кен орындарының құрылуы.

22

Уранның гидротермальдық кен орнының кендік формацияларының бес

типін немесе түрін бөліп қарастырады.

1. Урандық - өте таза UO2 кен орны. Мұндай кен орындары -

Канададағы Биверлодж кен орны.

2. Бескомпоненттік - құрамында U, Ni, Co, Bi, Ag бар. Уранның басқа

элементтердің барлығы, әдетте сульфидтер түрінде болады.

3. Никель - кобальт - урандық - мысалы, Шабедағы атақты

Шинколобве кен орны.

4. Темір - титандық - урандық - мысалы Австралиядағы давидит

минералының кен орны.

5. Мысты - урандық - бұл әдетте Cu2S-пен ассоциацияланған настуран.

Мұндай кен орнының үлгісі болып Австралиядағы Рам-Джангл кен орны

танылады.

Пегматиттік және гидротермальды кен орындары - бұл, әдетте уранның

пайыздық мөлшері бойынша салыстырмалы түрде бай және өте ертеден

белгілі эндогендік (магмагендік) деп аталатын кен орындары. Әрине, уран

кендерін өнеркәсіпте пайдалану үшін уран кендерін терең зерттеу мен өндіру

ісі дәл осындай кен орындарынан басталады.

Жер қыртысында уран кендерінің түбегейлі басқа типі, эндогендік

кендердің желге мүжілулері, ыдыраулары мен шаймалануы нәтижесінде пайда

болған экзогендік кен орындары кең таралған. Мұндай кен орындары алты

валентті, күйдегі уранның тотығуы мен шаймалануы және оның ары қарай

орын ауыстыруы нәтижесінде құрылған екіншілік - қосымша кен орындары

түрінде болады.

Уранның тұнбалануы шаймалану аймағының өзінде жүреді және үлкен

тәжірибелік маңызы бар, уранның тұнбалық кен орындарының құрылуына

алып келеді. Мұндай кен орындарына: 1) құрамында уран бар фосфориттер

кендері; 2) уранның органикалық немесе бейорганикалық сорбенттерге

тұнбалануы немесе сорбциялануы негізінде пайда болған битуминозды тақта

тасты кендері; 3) уранның тотығу процесі нәтижесінде пайда болған, карнотит

типті минералдар түрінде болатын карнотитті құмды кендері жатады.

Кен орындарының тағы бір маңызды типі - метаморфогендік кендер.

Бұл, пайда болғаннан кейін метаморфизмге ұшыраған, яғни жоғары қысымдар

мен температуралар әсерінен қайта құрылған - тұнбаланған кендер. Мұндай

кен орындары жер бетінде көп кездеседі. Оларға мысалы: 1) уранинит пен

настуран қоспалары, кварц түйіршіктері; 2) кварцтық ұсақ жұмыр тас,

урандық минералдармен