СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЗЕРТТЕУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
«Су ресурстары және мелиорация» кафедрасы
НАУАТБЕК Ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
5В080500 - «Су ресурстары және суды пайдалану» мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ауыл шаруашылығы
минисТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
«Гидротехника, мелиорация және бизнес» факультеті
«Су ресурстары және мелиорация» кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Орындаған
(аты-жөні)
20___ ж. «___» қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
«Гидротехника, мелиорация және бизнес» факультеті
«Су ресурстары және мелиорация» кафедрасы
5В080500 - «Су ресурстары және суды пайдалану» мамандығы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент
(аты-жөні)
Жұмыс (жоба) тақырыбы
Университет бойынша 20___ж «» № бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж «»
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
Дипломдық жұмысты (жобаны) өңдеуге арналған мәселелер тізімі
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
Жұмыстың (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Кафедра меңгерушісі
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Кафедра меңгерушісі
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
(қолы) (аты-жөні)
МАЗМҰНЫ
1НЕГІЗГІ БӨЛІМ
СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарын үнемді пайдаланудың маңызы зор және 2030 программасында айтылғандай қазіргі мен болашақ ұрпақта жер байлықтарын, су ресурстарын, ауа мен судың таза сақталуына табиғи байлықтарды өндіруді қамтамасыз етуге және адамды қоршаған ортаның жақсаруына қажетті шарттар орындалып жатыр. Қазақстан республикасының даму стратегиясында экологиялық мәселе ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Жаһандық климаттың жылынуы, атмосфераның антропогендік ластануы, жер беті суы сапасының төмендеуі, өндіріс қалдықтарының артуы Сырдария аңғарының экологиялық жағдайына үлкен әсерін тигізеді. Сырдария өзені аңғары экологиясына келетін болсақ, мемлекетіміздің ең ауыр, мүшкіл жағдайдағы экологиялық ауасы ластанған өңір болып табылады. Бұған басты себеп Арал проблемасын үлкен бір апат ретінде айтып өтуге болады. Арал тағдыры тек Қазақстан үшін ғана маңызды емес, себебі Арал тағдыры әлемдік проблемға жатады. Аралдан атмосфералық ауаға ұшқан тұздары, сонау Анктартида мұздықтарынан табылып жатыр. Сондықтан Сырдария аңғарының экологиялық жағдайын бағалап және сол жердің ауасындағы ластағыш заттарды анықтап табиғи ресурстардың экологиялық жағдайын жақсарту жолдарын қарастыру өзекті мәселе болып табылады.
Сондықтан Сырдария өзені аңғарының экологиялық мәселелерін бағалау арқылы өлкенің табиғи қорларын тиімді пайдаланумен бірге оның потенциалын молайтуға қол жеткізу қажет. .
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Қазақстан Республикасы Президенті Н. Назарбаевтың бастамасымен Сыр өңірі экологиясын тұрақтандыру бағытында көптеген ірі жұмыстар орындалып жаиыр. Арал теңізін толықтай қалпына келтіріп, оны сақтау қазіргі күнде мүмкін болмағандықтан, Көкарал бөгетін тұрғызу арқылы Арал теңізінің солтүстік бөлігін Кіші Арал теңізі ретінде сақтап қалу жүзеге асырылды. Нәтежиесінде Балық қоры көбейді, өңірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы көтеріліп, Арал және Қазалы аймақтарының экологиялық ахуалы жақсаруда. Сырдария өзені арнасын реттеу бағытында Ақлақ Әйтек, Қараөзек бөгеттері тұрғызылып, Қызылорда және Қазалы су торабтарына күрделі жөндеу жұмыстары жасалынды [9] .
Дегенмен, қайтқан теңіз табанынан көтерілген құм мен тұз көшкіні аймақты аласапыранға түсіреді. Өңір экологиясын жақсарту, Сыр аймағын шұрайлы орталыққа айналдыру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.
Қазіргі таңда Арал өңірінің экологиялық жағдайы әлі де өзекті мәселелердің бірі болып тұр, сондықтан бақыланып отырған дағдарыс, топырақ пен судың өндірістік қалдықтармен және ауылшаруашылық өнімдерімен ластануы, Байқоңыр ғарыш айлағының орналасуымен байланысты, факторлардың әсері, топырақ жамылғысының деградацияға ұшырауының негізгі көріністері, шөлдену, тұздану әлі де болса қиыншылықты жеңе алмай тұр [Баймуратов, 1990; Бобылев, Ходжаев, 1997; Досманбетов и др., 1998; Шарипова и др., 2000] .
20-шы ғасырдың соңында Қызылорда облысының территориясына экологиялық және медициналық, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтермен жүргізілген мониторинг аймақтағы топырақ, су, өсімдік өнімдерінде және жануарлардың ұлпаларында токсиканттардың, ауыр металл тұздарының, пестицидтердің, гербицидтердің, симметриясыз диметил гидразин және т. б. шекті рауалы концентрациядан айтарлықтай жоғары болғанын көрсетті [Баевский, 1991; Курманбаев, 2001] . Облыс бойынша адам мен жануарлардың организмдеріне ортаның экстремалды факторларының әсерінің айқындалу деңгейі оңтүстіктен солтүстікке қарай бағытта жоғарылайтыны көрсетілген [Колбай, Ибадуллаева, 2001; Бахтиярова и др., 2005] .
Сырдария өзені аңғарындағы қоршаған орта жағдайына әсер ететін факторлар:
1) климаттың құрғауы;
2) су ресурстарының аздығы;
3) ауыз судың химиялық құрамының санитарлық көрсеткішке сәйкес келмеуі;
4) жердің беткі қабатының тұздануы;
5) табиғи ортаның антропогендік түрлі тастандылармен ластануы.
Сырдария өзені аңғарында тұратын адамдардың қан аурулары және қанжасау органдарының аурулары орташа республикалық көрсеткіш бойынша 3, 5 есе жоғары, әйелдердің 90% анемиямен зардап шегуде.
1. 1 Арал-Сырдария бассейні
Арал-Сырдария бассейнінің ауданы 345 мың км 2 жерді алып жатыр жəне ол Оңтүстік Қазақстан жəне Қызылорда облыстарын қамтиды. Бассейн маңындағы халықтың саны 2, 6 млн-ға жуық (жалпы Республика халқының 17 %), оның ішінде қала тұрғындары 1, 2 млн адам (46 % бассейін бойынша) жəне ауыл халқы 1, 4 млн адам (54 %) [41] .
Бассейннің негізін Сырдария өзені құрайды. Ол Қазақстаннан тыс жерде Ферғана даласында жатқан Нарын мен Қарадария өзендерінің біріккен жерінен бастауын алады . Біріккен жерінен оның жалпы ұзындығы 2212 км, ал Нарын өзені бастауынан 3019 км. Өзен Қазақстан территориясы бойынша Шардара су қоймасынан Арал теңізіне дейін 1627 км-ге созылып жатыр. Соның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысында 346 км, Қызылорда облысында 1281 км-ге созылған. Қазақстан территориясындағы Сырдария өзенінің ірі салалары Келес, Арыс, Бадам, Боролдай жəне Бұғын болып табылады. Сонымен қатар, Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейінен ағып түсетін майда өзендер [102, 105] .
Сырдария өзен бассейннің су қорлары орта есеппен алғанда 37, 9 км2 құрайды. Ағынның 70 %-ын құрайтын негізгі көлемі бассейннің жоғарғы жағында Ферғана жазықтығынан шығарға дейінгі жерде қалыптасқан. Шардара су қоймасынан жоғары орналасқан оң жақ жағалау салаларының ағыны Қазақстанға келетін жалпы су қорларының 21-23 % құрайды. Арыс өзенінің жəне Қаратау жотасынан ағып жатқан басқа да өзен ағындарының Қазақстан жеріндегі еншісі 9-7 % [46] .
Су шаруашылық шаралары адам өміріне көп пайдалы әсер етеді, өмір сүру жағдайы көтеріледі және жақсарады. Жаңа аудандар игеріліп, оған көшіп келушілер көбейеді, жұмыс істеу жағдайы, жаңа демалу, денсаулықты жақсарту, саяхат жағдайлары жақсарады.
Арал-Сырдария бассейні, су шаруашылығының қиын жағдайымен сипатталады. Əсіресе Сырдарияның төменгі аймағында өзеннің шынайы тоқтауы жəне өзен суының ластануының жоғарылауы табиғи ортаның Арал аймағындағы қоныс жағдайының төмендеуіне əкеледі. Өзен атырауы өзінің су басқару қабілетін толық жоғалтты. Шөлді аймаққа айналу процесі 2 млн. га жерді қамтыды. Коллекторлы-дренаждық сулардың, елді мекендердің, өндіріс пен ауылшаруашылығының ағынды суларының Сырдария өзеніне келіп құйылуы, судың химиялық, бактериялық лайлануына əрі елді мекендердегі халықтың ауруға шалдығуына əкеп соғады. Аймақтағы су проблемасын шешудің басты қиыншылығы - жер үсті су қорларының толығымен ауылшаруашылығында қолданылуы [32] .
Аймақта 1966-1990 жылдары кең ауқымды ауылшаруашылығы және су шаруашылығы жұмыстарын жүргізуде көптеген ірі кемшіліктер орын алған. Олар: игерілген жерлерде ғылыми негізделген коллектор-кәріз жүйелері тұрғызылмаған, дақылдардың суару мөлшерін есептегенде өзен суының тұздылығы ескерілмеген, агротехникалық шаралар толық сақталмаған, ауыспалы танаптар тиісті дәрежеде қолданбаған және т. б. Осыған байланысты су тапшылығы өсіп, алқаптардың экологиялық-мелиоративтік және аймақтың санитарлық-эпидемиологиялық жағдайлары нашарлаған.
Жалпы Сырдария бассейнінде халық саны 1940 жылдан 2006-ға дейін 4. 2 есеге, яғни 10. 6 млн. нан 44. 9 млн. адамға өскені белгілі [9] . Ал суармалы жерлер осы кезеңде 2. 1 есеге (3. 8 млн. га-дан 7. 95 млн. га) . Сонымен жалпы су алу жылына 52. 3 км
-тен 107. 5 км
-ке көбейген [2] . Алайда 1 га суармалы егістікке алынатын су мөлшері 12 мың м
/га болып, бұрынғы деңгейде қалған. 1970-1980 жылдар аралығында адам босына шаққандағы су тұтыну 2 есеге азайған (5000 м
-тан 2394 м
-қа) . Бір ғасыр бойы Сырдария өзенінің суы суармалы егістікке пайдаланылып келді.
Сырдария өзенінің төменгі ағысында судың сапасын сақтау, су көздерін ластанудан қорғау, суды үнемдеу, топырақтың құнарлығын арттыру және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін көтеру мәселелері туындап отыр.
Сурет 1. 1. Сырдария өзені бассейнінідегі Қазақстан бөлігінің су ресурстары мен су пайдалану графигі
Сыр өңірінде ауылшаруашылық дақылдарының өнімі, оны қолдан суару негізінде алынады. Сондықтан осы аймақ үлесінде суды егіске пайдалану маңызды мәселелердің бірі. Осыған байланысты суды егісте тиімді, ұтымды пайдалану бірінші қатарда тұрады. Сонымен қатар Сырдария өзені суының сапасына аса көңіл бөлген жөн. Себебі Сырдария өзенінің суының сапсы күннен-күнге нашарлауда.
Бұл бассейнде қайтарылған төгінді сулар су қорларының басым бөлігін құрайды. Соңғы жылдарда суармалы жерлерден тасталған шайынды және дренаж сулары, өндіріс пен муниципалдық пайдаланушылардың төгінді суларынан тұратын қайтарымды ағын судың орташа жылдық мөлшері 13. 5 км
-тен 15. 5 км
. Жалпы қайтарылған судың 95% дренаж сулары болса, оның 5% тазартылмаған тұрмыстық және өндірістік сектордан тасталған сулардан тұрады. Дренаж мөлшерінің көп болуы суармалы егістік алынған судың 45-50%-ғана пайдаланатынын көрсетеді [32] .
Сырдария бассейнінде ирригация-мелеоративтік құрылыс дамыған. Сырдария өзенінің жоғарғы ағысы гидроэнергетикалық мақсатта пайдаланылады. Жалпы қуаты 776. 4 мың кВт ГЭС салынған.
2003-2005 жылдары Қырғыз энергетиктері электроэнергияны өндіру үшін Тоқтағұл су қоймасына 750 м3/сек жоғарылатылған бос ағызулар түсіргендігін айтып кетуге болады [88] .
Қазіргі кезде Отандық және шетелдік ғылымда ауыл шаруашылығына берілетін суды тиімді және ұтымды пайдалану концепциясын құруға көптеген талпыныстар бар. Бірақ, оларды Сырдария өзенінің төменгі ағысына қолдану табиғи климаттық ерекшеліктеріне байланысты мүмкіндік түдырмайды. Сондықтан, қойылған қойылған мақсатқа жету үшін нақты топырақ-климаттық жағдайларды, өзен суының гидрохимиялық құрамын ғылыми негізділігіне, егілетін дақылдардың түрлерін дұрыс таңдау, ауыспалы егістік жүйесінде ауыл шаруашылығы дақылдардың түрлерін дұрыс таңдау, ауыспалы егістік жүйесінде ауыл шаруашылығы дақылдарын суару технологиясы, топырақ қасиетінің және құрамының өзгеру факторлары, және өнім сапасына көңіл бөлу керек.
Қазіргі таңда Сырдария өзені суы түгілі дерлік халық шаруашылығының түрлі салаларына пайдалануына байланысты өзен геожүйелерінің құрамдас бөліктеріне әсер етущі антропогендік процестерінің шаруашылықтық экологиялық ерекшелігіне сәйкес мұнда ауыл шаруашылығы, өнеркәсіптік, техногендік яғни антропогендік факторлардың барлық түрлері дамыған. Сондықтан да өзен геожүйелерінің антропогендік өзгерісіне дұрыс талдау жасау және оны қорғау шараларына ғылыми тұрғыдан баға берудің маңызы зор.
Сонымен қатар аймақ ландшафтысының қарқынды шөлдену мен тұзданудын және эрозиялық процестердің әсеріне ұшырауы себебінен ауыл шаруашылығы айналымындағы жерлердің биологиялық өнімділігі кеміп, өзен бойларында тараған шалғынды-тоғайлы оазистер мен ксерофиттіэфемерлі шөптесін өсімдік жамылғысының жойылып кету қауіпі байқалуда.
Бүгінгі таңда өзен бассейні геожүйелері антропогендік факторлардың әсерінен қарқынды ұшыруына байланысты экологиялық ақуал нашарлап, табиғат апатына ұшыраған аймақтардың біріне айналып отыр.
1. 2 Сырдария өзені суының сапасы
Сырдария (ертедегі грек деректеріндегі Laxartes, орта ғасырлық деректерден Сейхун деп аталған) Орта Азиядағы ұзын өзен болып табылған. Сырдария өзені Орталық Тянь-Шань тауларынан бастау алады және Қарадария мен Нарын өзенінің Ферғана қазаншұңқырының шығыс бөлігіндегі қосылған жерінен Сырдария аталап Арал теңізіне келіп құяды [41] .
Сырдария - Орта Азиядағы Амудариядан кейінгі екінші су сақтағыш өзен. Су жинау алабы - 219 мың км 2 . Барлық су қоры - 31, 42 км 3 , соның 21, 90 км 3 - Өзбекстан Республикасы, 3, 39 км 3 - Қырғыстан Республикасы өзендерінен келеді [41] .
Ферғана аңғарында Сырдарияның тұрақты салалары жоқ. Ертеректе Сырдария өзеніне Қазансай, Чубасай, Чадаксай, Исфайрамсай, Шахимардансай, Исфор және т. б. Шаған өзендер құйған. Ал қазір олардың суы жергілікті жерлердегі суландыруға пайдалынады. Сондықтан бұл өзендердің ешқайсысы Сырдарияға қазір құймайды.
Сырдария өзені ағысының бір бөлігі (300 км-ден) терістігіндегі Шатқал жоталары мен түстігіндегі Түркістан жоталарының арасында кеңінен жойылып жатқан Ферғана жазығымен өтеді.
Сырдария сужинағышының орташа биіктігі Амудариядан əлдеқайда төмен, соның нəтижесінде мəңгі қарлар мен мұздар бұл жерде аз дамыған. Сырдария бассейннің барлық ірі өзендері (Нарын, Қарадария, Шыршық жəне Сырдарияның өзі) қорегін қар мұздықтардан алады. Олардағы судың көп мөлшерде жұмсалуы əсіресе маусым айларында байқалады.
Сырдария өзені Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда облысын сумен қамтамасыз ету, сондай-ақ Арал теңізінің солтүстік бөлігінің экожүйесін тұрақты ұстап тұру көзі болып табылады.
Сырдария өзенінің суы санитарлық гидробиологиялық, гидрохимиялық шаруашылық іс-әрекетінің әсерінен өзгереді. Соның салдарынан өзін-өзі тазарту қабілеті төмен болғандықтан, қауіпті экологиялық аймаққа жатады.
Сырдария өзеніндегі судың үлкен дәрежедегі минерализациялығы жоғарғы ағыстан көп пайдаланған лас суларды тастағаннан құралады.
Өзен суының химиялық ластануы салдарынан ең ауыр экологиялық, экономикалық және әлеуметтік өсуі төмендеп жатыр.
Қызылорда облысы тұрғындарын ауыз сумен қамтамасыз ету, негізінен, Сырдария суын пайдалану арқылы жүзеге асырылды. Санитарлық ұйымның ақпараты көрсеткеніндей, Сырдария суының Қызылорда тұсында кейінгі он жылдық мәләмет бойынша өзен суының тұздылығы 1, 3г/л, жалпы кермектілігі 11, 6мг/экв/л ал кейбір тұзды компанентердің қоспасы 1, 5-2 есеге артқан [6] .
Суару мелиорациясы басталмай тұрған кезде Сырдария суының жалпы тұздылығы жоғары сағасында 0, 25 г/л болса, төменгі ағысында 0, 5-0, 60 г/л болған. 1950 жылы Сырдария суының тұздылығы 1, 0 г/л жеткен. 1970 . . . 1980 жылдары суармалы жердің көбеюіне байланысты Сырдария суының тұздылығы орта есеппен 1, 5-1, 7 г/л, ал Қазалы маңында 1, 8 г/л жеткен [93] .
Сурет 1. 2- Сырдария өзені суының минерализациясы, 1994 жыл
Сурет 1. 3-Сырдария өзені суының минерализациясы, 2006 жыл
Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы судың минералдануы кең көлемде ауытқып отырады. 2004-2009 ж. ол 1, 5-нан 3, 9 г/дм3 дейін өзгеріп, 2010 ж. тамыз айындағы шамадан көп болды, ол кезде бұл көрсеткіш 1, 0 г/дм3 жоғары болмаған.
Сырдария өзенінің су режимінде арнаның екі фазасы көктемгі тасқын су және жазғы су тапшылығы болып белгіленеді. Соңғы жылдардың гидрографиялық анализдің көрсетуі бойынша негізгі ағын көлемі желтоқсан- сәуір аралығында байқалады, орташа мөлшері 50м 3 /с аспайды. Сәуір айының мөлшері күрт азаяды және желтоқсан айының мөлшері 10м 3 /с болып судың таяздағаны байқалады.
Оңтүстік аймақтың сумен қамтамасыз етілуінде Тоқтағұл су қоймасы басты роль атқарып келді. Ол бірнеше жыл бойы су ресурстарының жетіспеушілігінің орнын толтырып отырды. Орталық Азия мемлекеттері егемендік алғанға дейін Сырдария өзеніндегі барлық су шаруашылық нысандары өзара байланыстырылған жүйе ретінде қарастырылған, ал Тоқтағұл су қоймасы негізгі реттеуші функция атқарған және бұл жүйенің тұрақтылығын толығымен қамтамасыз етіп отырған.
Сырдария өзенінің 1960 жылға дейінгі орташа ағысы 31. 0 км
болған, 50%-тік қамтамасыз етілу жылдарында өзен ағысы 37. 4 км
болады. Қазіргі күнде өзеннің су ресурстары 37. 203 км
болса, оның 2. 426 км
Қазақстанда қалыптасады. Сонымен Қазақстан шекарасына келетін жылдық ағын 34. 777 км
[93] .
Сырдария өзенінің су ресурстарының өзгеруі 1960 жылдан 2000-ға дейінгі аралықта 30-40% азайғаны байқалады, кей жылдарда 2 еседен азайып кеткен [2] .
Сырдария өзеніндегі судың үлкен дәрежедегі тұздылығы жоғарғы ағыстан пайдаланған лас суларды тастағаннан құралады. Өзбекстан мен Тәжікстан кәсіпорнының сарқынды сулары Сырдария өзенінің суының сапасына кері әсерін тигізуде.
Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы 3000-ға тарта көлдердің 140-ғана қалған. Шабындық ауданы 4 есеге, сексеуіл алқабы 760 мың гектарға, қамыс өскен жерлер 800 мың га-дан 30-50-ге дейін, тоғайлар 130 мың гектарға қысқарды. Жағалауда мекендеген сүт қоректілер 70-тен 30-ға, құстар түрі 319-дан 168-ге дейін азайып кетті және табиғи балық қорын қайта өндіру тоқтатылды [3, 82] .
... жалғасыСіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz