Талғар қаласы бойынша Кіріс басқармасының салық төлеушілер есебінің ақпараттық жүйесін құру
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Абенова А.Е.
Талғар қаласы бойынша Кіріс басқармасының салық төлеушілер есебінің ақпараттық жүйесін құру
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
мамандығы 5В070400 - Есептеу техникасы және бағдарламалық
қамтамасыз ету
Алматы 2017
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Инженерлік факультеті
Автоматтандыру және ақпараттық технологиялар кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Талғар қаласы бойынша Кіріс басқармасының салық төлеушілер есебінің ақпараттық жүйесін құру
Беттер саны ____
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны ___
Қосымшалар ___
Орындаған Абенова Айгерім Ерболқызы
2017 ж. ____ _______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.к., қауымдастырылған
профессор
_______________
Сейдалиева Г.О.
Жетекші
аға оқытушы
_______________
Молдабеков Б.Қ.
Арнайы тараулар кеңесшілері:
Экономикалық бөлім
т.ғ.к., профессор
_______________
Ахметов Қ.А.
Норма бақылау
ф-м.ғ.к., қауымдастырылған
профессор
_______________
Киргизбаева Б.Ж.
Сарапшы
_______________
_______________
Алматы 2017 ж.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Инженерлік факультеті
мамандығы 5В070400 - Есептеу техникасы және бағдарламалық
қамтамасыз ету
Автоматтандыру және ақпараттық технологиялар кафедрасы
Дипломдық жобаны орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Абенова Айгерім Ерболқызы
Жоба тақырыбы: Кіріс басқармасының салық төлеушілер есебінің ақпараттық жүйесін құру
Университет бойынша 201__ ж. ___ _____ № _____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жобаны тапсыру мерзімі 2017 ж. ___ _______________
Жобаның бастапқы деректері:
1. "Салық есебін есептеу" формасының ақпараттық деректері;
2. "Жеке тұлғалардың тіркелу" формасының деректері;
3. "Заңды тұлғалардың тіркелу" формасының деректері;
4. "Салық есебін көрсету" формасының деректері.
Дипломдық жобада қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Ақпараттық жүйені құрудың мақсаты мен тағайындалуы;
2. Талғар қаласы бойынша жобалауды басқару бөлімінің есеп кешенін орындау үшін қолданылатын бағдарламалық құралдарының сипаттамасы;
3. Жобаның бағдарламалық қамтамасыздандыруын құрастыру;
4. Жобаның экономикалық тиімділігі.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Чиртик А.А., Программирование в Delphi - СПб: Питер, 2010 г.
2. Фаронов В.В. DELPHI Программирование на языке высокого уровня. Учебник для вузов. - М.: Питер, 2008.
3. Глушаков С.В., Клевцов А.Л., Программирование в среде Delphi 7.0. - М.: Фолио 2009. - 415 с.
4. Архангельский А.Я. Программирование в Delphi 7. - М.: Бином, 2007.
5. Епанешников А.М., Епанешников В.А.. Delphi. База данных. - М.: Диалог. - МИФИ, 2006.
6. Шпак Ю.А. Delphi 7 на примерах. - М.: Юниор, 2010.
Жобаның арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Экономикалық бөлім
Ахметов Қ.А.
т.ғ.к., профессор
29.04.2017
Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.к., қауымдастырылған
профессор
_______________
Сейдалиева Г.О.
Жетекші:
аға оқытушы
_______________
Молдабеков Б.Қ.
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
_______________
Абенова А.Е.
___ ___________ 2016 ж.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
№
Өңделетін сұрақтар және бөлім тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Ақпараттық жүйені құру мақсаты мен тағайындалуы
15.01.2017
2
Талғар қаласы бойынша жобалауды басқару бөлімінің есеп кешенін орындау үшін қолданылатын бағдарламалық құралдардың сипаттамасы
7.02.2017
3
Жобаның бағдарламалық қамтамасыздандыруы
03.03.2017
4
Экономикалық бөлім
29.04.2017
Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.к., қауымдастырылған
профессор
_______________
Сейдалиева Г.О.
Жетекші:
аға оқытушы
_______________
Молдабеков Б.Қ.
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
_______________
Абенова А.Е.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
Салық жүйесінің пайда болуы және даму даму тарихы ... ... ... ... ... ...
8
1.1
Әлемдегі қазіргі салықтық жүйелер бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
8
1.2
Мемлекеттік бюджетті қаржыландырудағы салықтық түсімдердің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.3
ҚР салық түрі. Жанама салық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
1.4
Жеке табыс салық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
1.5
Әлеуметтік салықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2
Ақпараттық жүйені құрудың мақсаты мен тағайындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.1
Мәліметтер қоры туралы түсініктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2.2
Delphi бағдарламалау тiлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.3
Қолданылатын ДҚБЖ-ның қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2.4
Жобаны өңдеудегі Delphi құралдарын мәліметтер базасында қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
3
Салық бөлімі қызметкерінің автоматтандырылған жұмыс орны ... ... ..
46
3.1
Бағдарламаның баяндалуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.2
Жалпы мағлұматтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
3.3
Функционалдық тағайындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
3.4
Бағдарламалық кешеннің сипатталуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
48
4
Экономика бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
4.1
Экономикалық есептер. Жобалауға кететін шығындар ... ... ... ... ... ...
55
4.2
Бағдарламалық өнімдерді құруға кететін шығындарды есептеу ... ... .
57
4.3
Шығындарды үнемдеу есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ...
63
4.4
Ақпараттық өнімді сатуға берілетін кеңестер және нәтижесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
65
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
Қосымша А. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
Қосымша Б. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 101
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 106
Кіріспе
Салық - бүгінгі күннің өте өзекті мәселесі. Еліміздің экономиксының өркендеп, халық тұрмысының жақсару негізінен салық үлкен роль атқарады.
Жаңа салық есептемесінің тәсілі бұрыңғы жүйеден әлде қандай тиімді. Ол салық саласы қызметкерлеріне нақты, дәл есеп жүргүзуге мүмкіндік берсе, салық төлеушінң салықшымен тікелей байланыс орнатуына жол ашады. Тиімділігі - жолай бұрмаланбай электронды құралдар арқылы тура есепке алынады.
Салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту және оны тұрақтандыру барысында экономикалық тетік ретінде пайданылады.
Салық және басқа төлемдер деп заң актілерімен белгіленген тәртіпен шарттарға сәкес төлеушілердің бюджетке немесе бюджеттік емес қорларға міндетті түрде жасайтын жарнамалары аталады. Ұлттық табысты қайта бөлу фкторы бола отыра салықтар мына жағдайларда жүзеге асырады. Бөлу жүйесінде пайда болатын қатерлерді жоюға мүмкіндік туғызады. Адамдардың осы немесе басқа әрекеттерінің дамуын ынталандырады (немесе ынталандырмайды).
Мемлекетке түсетін салықтардың алымдардың, баждардың және басқа төлемдердің ( бұдан кейін салықтар) жиынтығы және олардың құрылуын формалары мен әдістерінің жиынтығы салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі мемлекеттің сәйкес келетін заңдылық актілеріне негізделеді. Оның арқасында салықтың құрылуының және жиналуының нақты әдістері, яғни салықтар элементтері белгіленеді.
Мен, Талғар қаласы Талғар ауданының Салық Басқармасында өндірістік және диплом алды практиканы өткіздім. 20 қаңтар мен 20 мамыр аралығында практикада барысында басқарманың көптеген жұмыстарымен таныстым. Практика барысында Заңды тұлғалардың ақпараттарын қабылдау және өңдеу орталығы, Жеке кәсіпкерлердің ақпараттарын қабылдау және өңдеу орталығы, Ақпараттық технологиялық бөлімдерінде көптеген жұмыстарды өзімнің жетекшіммен біріге жұмыс істей отырып таныстым.
Бұл бөлімдер негізінен арнаулы салық режимімен жұмыс істейді. Яғни, бір жолғы талон негізіндегі кәсіпкерлер, патент негізінде қызмет атқаратын кәсіпкерлер және оңайлатылған декларация негізінде қызмет атқаратын кәсіпкерлердің жұмыстарымен танысып, әр түрлі қызметтер атқаруға көмектестім.
Басқармадағы Салықтар бөлімінде салық комитеттінің ұсынылған декларациялардың, есептеулердің дұрыстығын, салықтың дұрыс есептелуін жеке және заңды тұлғаларға салынатын жанама салықтардың уақытысында төленуін қадағалайды. Жанама салықтар бөліміне келесі функционалдық міндеттер жүктеледі:
-қосылған құнға салық және акциз бойынша қабылданған декларацияларды жинақтап, тіркелген салық төлеушілерді тексеру;
-тұрақты дебет сальдосы бар кәсіпорындардың жай-күйін бақылау;
-жабдықтаушылардың есеп-фактураларын электронды мәліметтер базасын қолдана отырып тексеру;
-акциз бойынша тематикалық тексерулерді жүзеге асыру;
-рейд тексерулерін жүзеге асыру;
-көлік жанармай құю станцияларын хронометражды тексеруін ұйымдастыру;
-№558 шешімге сәйкес кедендік құжаттарды рәсімдеу кезіндегі қосымша құн салығының төленбеуін бақылау болып табылады.
Мен осы бөлімде жүрген уақытта жеке кәсіпкер болып мемлекеттік тіркелуден бастап, мемлекеттік тіркеуден шығу арасындағы процестермен жеке таныса отырып, өзімде ат салыстым. Жеке кәсіпкерлердің жұмыстарын тоқтату және уақытша тоқтату немесе қайта бастауға арналған өтініштерімен таныстым. Ақпараттық технологиялық бөлімде негізгі атқаратын жұмыстар салық төлеушілердің жеке кілттері арқылы салық есеп - қисаптарын енгізуге көмектесу. Бұл бөлімде салық төлеушілер өздері ЭФНО, СОНО, НДС бағдарламаулары арқылы жұмыс істей алады.
Жұмыстың мақсаты - салық комитеттіндегі жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық төлемдерін есепке алудың ақпараттық жүйесін тұрғызу, яғни кез-келген уақытта салық инспекторының немесе салық төлеушінің сұранысы бойынша айқын, нақты салық төлемі бойынша ақпарат алуды ұйымдастырады, сонымен қатар есепті жылы мүлікке төленген салық жайлы толық ақпарат алуға көмектеседі.
Дипломдық жоба кіріспеден, теориялық, негізгі, корытынды бөлімдерінен, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Салық жүйесінің пайда болуы және даму даму тарихы
1.1 Әлемдегі қазіргі салықтық жүйелер бағыттары
Салықтар - бұл ертеде пайда болған, мемлекетпен алынатын міндетті төлемдер. Тарихтан бүгінгі күнде тек қана салықтың жеке түрлері жетті, яғни ертедегі мемлекеттердегі салықтар жиынтығы ретіндегі салық жүйесі туралы толық мағлұматты білмейміз.
Салықтарды алудың әдістер мен формаларының дамуында үш ірі кезеңді бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең - бұл көне әлемнен орта ғасырға дейінгі даму, мемлекеттің салықтарды жинау және анықтау бойынша қаржылық аппараты жоқ. Мемлекет тек қана алғысы келетіән қаражаттарын жалпы сомасын ғана анықтайды, ал салық жинауды тайпаға немесе қалаға жүктейді.
Екінші кезең (XVI - XIX ғасырдың басы) бұл елде мемлкеттік мекемелер жүйесі, оның ішінде қаржылық пайда болу, мемлекет қызметтердің бір бөлігін өз мойнына алады: салық салу квотасын белгілейді, салық жинау процесін бақылайды.
Үшінші кезең - қазіргі мемлекет салықты белгілеу және жинау бойынша барлық қызметтерді және салық салудың өңделген тәртіптерінің бәрін өз қолына алады. Биліктің аймақтық ұйымдары мемлекеттің көмекшлік рөлін атқарады.
Қазақстанның салық жүйесі Совет өкіметінің салық жүйесі құрамында дамыды. Мұнда дүниежүзіндегі бірінші салықсыз мемлекет құруды көдегендіктен, салықтық жүйе теориясына жетік көңіл бөлінген жоқ. Американы адам басына өнім өндіруден озамыз ұраны бойынша тұрғындар жоғары салықтар төледі. Ауыл шауруашылығы нашарлап, 60 жылдары өндірістік дағдарыс басталды. Ашаршылық қаупін сезгеннен кейін ғана ел басшылары шаруа қожалықтарына салықтарды азайтты.
ХХ ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел алдында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті тұрды. Реформаларды дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты болып табылады. Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі және ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру міндеті тұр [1].
80 жылдары аралас экономиканың бірінші элементтерінің пайда болуына байланысты, өндірістің барлық сфераларында жалпы экономикада түрлі өзгерістер болған еді, сонымен қатар салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Нарықтық экономика қалыптасуы салық жүйесінің трансформациясы үш бағыт бойынша жүзеге асқан болатын, тура және қосымша салықтар арқылы және қосымша жинаулар арқылы әртүрлі қорларға төлемдер жасалды.
Болатын қайта бағалаулар, экономикалық қатынастар әкімшілік тұрғыдан қайта бөлуіне алып келді. Бұл жағдайда салық менеджментінің рөлі айтарлықтай өсуде. Экономикалық тұрақтылық өндірістік және комерциялық қызметтердің субъектілеріне байланысты болатын болса, мемлекетте амандық та, тыныштық та болады. Базалық принциптердің болмауы елде салықтар мен алымдардың көп болуына алып келеді, заңнамалық актілер арқылы экономикаға кірісімен олар салық жүйесіне ұдайы келетін болған еді.
1991 жылы 1 қаңтарда енгізілген Кәсіпорындар мен бірлескен ұйымдардың салығы туралы СССР заңын негіз ете отырып ТМД мемлекеттері сияқты Қазақстан Республикасының өзінің салық жүйесі пайда болды.
Шаруашылық байланыстардың үзілуі Қазақстанда барлық өндіріс мекемелерінің шаруашылығының төмендеуіне алып келді, шикізат өндірісіне бағытталған өндіріс-шаруашылық қызметтері зиян шекті, күйреуге ұшырап өндірістің тоқтауы инфляцияға алып келді. Осы приоритеттердің қызметтен алыну себептерімен республикада мақсатты әлеуметтік-экономикалық дамуы мемлекеттің өз жеке, дербес салық жүйесін қалыптастырды. Қазақстан Республикасының алдында әртүрлі меншік формалары пайда болды, мүліктік құкықтарды бөлу және экономиканы тұрақты дамумен қамтамасыз ету болды. Осы және өзге де мәселелерді шешу Қазақстан Республикасының салық жүйесі шешуді қолға алды. Осы мәселелерді шешу үшін көптеген мәселелер пайда болды айта келетін болсақ. Олар мыналар: дербес ұлттық салық жүйесін қандай да бір өзіндік жеке тәжірибесі болмаған еді. Нарық жағдайына сай келетін және лайықты мамандар мен кадрлардың болмауында еді [2].
Осындай мәселелердің шешімі салық менеджменті стратегиясымен байланысты, мемлекеттің салық жүйесінің мақсаты мен мемлекет экономикасына қандай дәрежеде араласуын көрсетеді. Осы мәселелердің басты мақсаты бюджетке түсетін түсімдерді жоғарлату, оны стратегиялық мақсаттармен қаражаттарды пайдалы бөлу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мына шараларды қолдану қажет:
:: Қоралдардың қайнар көзін анықтау;
:: Салық салу базасын ұлғайту;
:: Бюджеттік салымдарды дұрыс пайдалану туралы түрлі бағдарламаларды қолдану.
Осы аталған бағыттардың біріншісінде бюджетке түсетін түсімдердің құралдарының қайнар көзін анықтау және қайдан, қай мөлшерден бөлу кертектігі мен олардың құрлымын анықтау керек. Екінші және үшінші бағыттарда бір бірімен тығыз байланыста. Олар өндіріс қатынастарының дамуымен сипатталады. Мақсаттардың масштабтылық ұлттык салық жүйесінің кезеңді эволюциялық даму қажеттігін сипаттайды. Салык жүйесінің қалыптасуы мен дамуы экономикалық саясаттың өзгеруіне байланысты болып келеді, яғни бір модельден екінші бір модельге өтуінде жатыр. Біздің пікірімізше, Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуын келесідей кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші кезең 1991-1994 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең әртүрлі құралдарды қолдану жолымен ұлттық салық жүйесінің кұрылумен сипатталады, сонымен қатар, салық түрлері сияқты және олардың мемлекет қаражат қорына арналған әлеуметтік және инфляцияны тоқтатуға арналған. Негізгі заң мақаласында Салық туралы 25 желтоксан 1991 жылы шыкқан заң, салықты тәртіпке салуға бағытталған болатын, инфляция деңгейін төмендетеді, сол инфляция деңгейі бұрын 2000 пайыздан асқан болатын, соны төмендетіп және макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандырады.
Екінші кезең 1995-1998 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде ұлттық салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы және макроэкономикалық тұрақтылық қажет. Экономикалық субъектілерге белсенді қаражаттық-шаруашылық қызметіне арналған қолайлы шарттар жасаумен сипатталады, Салық салу базасын тұрақтандыру және әлеуметтік мүмкіндіктердің ұлғаю мәселесі шешілген. Өндірісті макроэкономикалық тұрактандыруға ынталандыру болып келеді.
Үшінші кезең 1999-2001 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең эномикалық, макроэкономикалық көрсеткіштердің өсумен сипатталады. Оларға мыналар жатады: жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім және жалпы ұлттық табыс сияқты көрсеткіштермен сипатталады.Осы кезеңде салық салу базасы ұлғая бастады, ал мұндай шаралар бюджетке салық ретіне түсімдердің көбеюіне алып келді. Алмастырылған салықтық қатынастар жаңа принциптеріне өтуіне байланысты оның жүзеге асу қажеттілігін анықтайды.
Төртінші кезеңді 2002 жылмен байланыстырса болады. Бұл кезеңде Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексін кіргізуімен байланыстырамыз [3].
:: Анық және қайшысыз экономикалық анықтама, әлеуметтік-экономикалық мәселелер және олардың шешіміне арналған салық құралдары;
:: Қаражаттардың кейбір көзін және оны бөлу - қолдану;
:: Әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды қаржыландыру нәтижелік бағытын анықтау;
:: Салық қызметтерінің қолында бар құралдарды тиімді қолдану;
:: Заң шығаратын және атқаратын өкімет өкілдерінің жоғары кәсіпкерлігі.
Салық кодексінде объективті және субъективті факторлар да ескерілген, салық салу жүйелері жұмыс жасауына әсер етуші, ұзақ мерзімдегі мақсаттардың іске асырылуын қамасыз етеді. Салық жүйесі тұрақты экономикалық өсу шегіне жағдай жасайды, қаражатты пайдалы бөлуге және пайдалануды жоғары деңгейде қамтамасыз етеді.
Салық қызметінің міндеттері келесілерден тұрады:
1) Салық қызметінің ұйымдарына салықтарды және бюджетке басқа міндетті төлемдердің түсімінің толықтығын қамтамасыз ету, міндетті зейнетақылық төлемдерді уақытылы және толық аудару, сонымен қатар салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауда салықтық бақылау жүргізу бойынша міндеттер қойылады.
2) Салық қызметінің ұйымдары өкілетті мемлекеттік ұйымнан және салық ұйымдарынан құралады.
3) Салық ұйымдарына аймақтық салық комитеттері, облыстар, Алматы және Астана қалалары бойынша салық комитеттері, аудан аралық салық комитеттері жатады. Арнайы экономикалық аймақ құрылған жағдайда осы аймақ территорияларында салық комитеттері құрылуы мүмкін.
4) Салық органдары тікелей сәйкес жоғары тұрған салық қызметі органына бағынады және жергілікті ұйымдарға жатқызымайды.
5) Өкілетті мемлекеттік ұйым салық ұйымдарына басшылық жасайды.
6) Салық ұйымдарының басшылары өкілетті мемлекеттік ұйымның бірінші басшысымен тағайындалады.
Салық қызметінің ұйымдарының құқықтары:
# Кодекспен қарастырылған нормативтік құқықтық актілерді өңдеу және бекіту;
# салықтық міндеттемелердің пайда болуы, орындалуы және тоқтатылуы бойынша мағлұматтар және түсініктемелер беруге;
# Кодекспен бекітілген тәртіпте салықтық бақылауды іске асыруға;
# Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгелінген тәртіптерді
# сақтай отырып салық төлеушінің салықтық міндеттемелерді орындаумен байланысты декларациялар және басқа құжаттарды, есеп берулерді, құнды қағаздарды, ақша қаражаттарын, металлдарды, бухгалтерлік кітаптарды, ақшалай құжаттардың тексерісін жүргізуге;
# салық төлеушінің салық және бюджетке басқа міндетті төлемдерді есептеу және төлеу (ұстап қалу және аудару) бойынша өкілетті мемлекеттік ұйыммен белгіленген формаларға сәйкестігін, сонымен қатар салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және уақытылы төлемін растайтын құжаттары талап етуге;
# Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгіленген тәртіпке салық тексерістерін жүргізу кезінде салық төлеушіден салықт ық құқық бұзушылықты растайтын құжаттарды талап етуге;
# орналасу жеріне байланысты салық салумен байланысты табыс алу мақсатында кез-келген объектілерді зерттеуге, салық төлеушінің мүлкіне тексеріс жүргізуге;
# Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленген тізім бойынша салық төлеушіден өкілетті мемлекеттік органымен анықталған тәртіпке электронды құжаттар түрінде мағлұмат алуға;
# тексерілетін салық төлеуші - заңды тұлға немесе жеке кәсіпкердің салық салумен байланысты мәселелер бойынша банктік шоттардың бар болуын және номерін Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгіленген талаптарды сақтай отырып, осы шарттардағы ақша қаражаттарының қозғалысы және қалдығы жөніндегі мәліметтерді тексеру [3].
# Кодекстің ерекше бөлімінен қарастырылған жағдайларда салық төлеушінің салық міндеттемс ін жанама әдіспен анықтау;
# салықтық тексерістерге басқа мемлекеттік ұйымдардың мамандарын тартуға;
# Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес сотқа шағым жасауға;
# сотқа заңды тұлғаны жою жөнінде бұйрық беруге.
Салық қызметі ұйымдарының міндеттері:
* салық төлеушінің құқықтарын сақтауға;
* мемлекет қызығушылықтарын қорғауға, яғни салық төлеушінің салықтық міндеттемелерді орындауға салықтық бақылау жасауға, сонымен қатар жиназ зейнетақы қорларын міндетті зейнетақы төлемдерін ұстауға және уақытылы аударуға; белгіленген тәртіпке салық төлеушілердің есебін, салық салу объектілерін және салық салумен байланысты объектілердің есебін, салық есептелуін және төленуінің есебін енгізуге;
* қабылданған салықтық есеп берудің формаларын толтыру тәртібін түсіндіруге;
* салықтық тексерістердің қатаң тәртіп бойынша жүргізуге;
* Кодекс талаптарына сәйкес салықтық құпияны сақтауға;
* салық төлеушіге салықтық міндеттемені уақытылы орындау бойынша және кодекспен қарастырылған жағдайларда ескертпе жасау;
* салық төлеушінің өтініші бойынша үш күн мерзім ішінде салық міндеттемелерін орындау бойынша бюджетпен есеп айырысу жағдайы туралы оның есеп айырысу шотынан көшірме беруге;
* бес жыл мерзім бойы салық және бюджетке басқа төлемдер төлемі бойынша салықтық міндеттемелерді орындау фактын растайтын салық төлеушіге берілетін квитанциялар көшірмелерінің сақтығын қамтамасыз етуге;
* мемлекет меншігіне берілген мүліктің есебін сақталуын, бағалануын және өткізілуі тәртібін сақтауға, сонымен қатар оны өткізуден ақшалар бюджетке уақытылы және толық түсуіне бақылау жасау;
* салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерін қолдану және Кодекске сәйкес еріксіз тәртіпте салық бойынша қарызын алу;
* әкімшілік құқық бұзу туралы Қазақстан Республикасының Кодексіне сәйкес салық төлеушіге әкімшілік салықтар салу.
Салықтар тексеріс кезінде салықтардан және бюджетке басқа міндетті төлемдерден жалтару анықталған жағдайда салық ұйымдары сәйкес құқық қорғаушы ұйымдарға қылмыстық белгілері бар сәйкес материалдарды жалдап, Қазақстан Республикасының заңды актілеріне сәйкес процессуалды шешім қабылдауды талап етеді [4].
Салықтық қызмет ұйымдары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының салық заңдылығымен қарастырылған басқа да міндеттемелді орындайды.
Салық заңнамасы Салық кодексінен және Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық актілері қабылданатын мәселелер шеңбері де Салық кодексімен анық айқындалған.
Алайда, салық құқық қатынастары саласындағы барлық мәселелерді реттеуді қамтитын біртұтас нормативтік акті - Салық кодексін әзірлеу жөніндегі міндет мүмкін болмады, өйткені жариялану құқығындағы құқық теориясына, оның ішінде салық құқық қатынастарына сәйкес құқықтық қатынастарды реттеу салық төлеушінің мемлекет алдындағы салық міндеттемесін орындаумен байланысты барлық рәсімдік сәттерді жіктеп реттеуді талап етеді. Мәселен, салық міндеттемесін орындаудың осындай нысандары декларациялар, есеп айырысулар және салықтық есеп берудің басқа да нысандары болып табылады.
Құқық теориясы бойынша заң актісіне жататын салық кодексі, яғни осы заңды іс-әрекетті реттеуі тиіс қоғамдық қатынастар қатынасушыларының құқықтары мен міндеттері құқық нормасын ғана белгілеуі тиіс. Декларациялар, есеп айырысулар нысандарын және салық есеп берулерінің басқа да нысандарын бекіту құқық нормасын белгілеу деп атауға болмайды, сондай-ақ сол уақытты олардың нысандарын бекіту мемлекет үшін де салық төлеуші үшін де міндетті болып табылады.
Сондықтан салық кодексі Үкімет пен уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерді бекітуін көздейді. Мәселен, салық есеп беруі нысандарын бекіту уәкілеттілік мемлекеттік органға берілген. Әдетте, салық есеп берушінің аталған нормалары уәкілетті орган - Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кіріс министрлігінің бұйрығымен бекітіледі. Осындай жолмен, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кіріс министрлігі мен үкіметтің нормативтік құқықтық актілері салық заңдарының құрамына енгізіледі [2].
Салық кодексі Салық кодексіне тікелей көрсетілген тек сол нормативтік құқықтық актілерді ғана бекітуді болжайды. Егер Үкімет немесе уәкілетті орган Салық кодексінде жоқ қандай да бір нысанды немесе нормативтік құқықтық актіні белгілемесе, онда мұндай нысандар немесе нормативтік құқықтық актілердің салық төлеушілер үшін міндетті мәні болмайды.
1.2. Мемлекеттік бюджетті қаржыландырудағы салықтық түсімдердің ролі
Шаруашылықтың нарықтың негізі жалпы өндірісті басқаруда экономикалық әдістерді қолдануды талап етеді, яғни бюджет түсімдерінің табыс жүйесі түбірімен өзгерді - ол салықтық төлемдер жүйесінен құралады, кәсіпорын мне бюджет арақатынасы құқықтық негізде заңмен реттеледі.
Бүгінгі күні шаруашылықтың нарықтық бастамасының салықтық жүйесі кәсіпкерліктің дамуына және төмен жалақы алатын тұрғындардың әлеуметтік кедейленуіне кедергі жасау жолында қызмет етеді. Салықтық жүйені іске асырудағы басты қағидалар қатарына жататындар:
1. Тікелей және жанама салықтардың үйлесімдігі, оның әртүрлі түрлерін қолдану, бұл салық төлеушінің мүліктік жағдайы мен алатын табысын санау мақсатында. Экономика дағдарыстық жағдай кезеңі туындағанда бюджет толтыру үшін сәйкесінше төменгі ставкамен және салық салынатын базаның кеңбігімен қаражат тарту көздері болу тиімді.
2. Салық салынудың әмбебаптылығы, біріншіден шаруашылықтың қандай да болмасын ұйымдын - құқықтық жағдайына қарамастан шаруашылығын тиімді жүргізуі үшін барлық төлеушілерге бірдей талаптар қойылуы, екіншіден салық төлеу кезінде табыс көзіне, шаруашылық кешеніне, экономикалық саласына қарамастан бірдей болуы;
3. Белгілі бір объектіге заңмен белгіленген кезеңде салықтың бір ғана түрімен алынды;
4.Салық салыну үлесі негізіндегі оның нақты ставкалық мөлшерін анықтауға ғылыми жағынан қарастырылуы, яғни субъектінің салық төлеуге табысының болуы оның қалыпты өмір сүруін қамтамасыз ету;
5. Табыс деңгейіне байланысты салық салушы ставкасының дифференциясы;
6. Ұзақ кезеу бойында қызмет ететін салық салыну ставкасының бірқалыптылығы, және төлем аударуінің қарапайымдылығы;
7. Салықтың жеңілдіктер жүйесін қолдану, олар нәсіпкерлік құралдарды инвестициялайтын процестерді ынталандыруы және әлемуеттік теңдікті қалыптастыру қағидасын, сонымен қатар азаматтардың күнелту минимумының кетілдігін қамтамасыз етуі;
Салықтың мемлекеттік басқару деңгейінде бөлу: орталық және жергілікті салықтар. Бұл жағдайдың артықшылығы экономикалық процесті макродеңгейде реттеуде салықты қолданудын өзіндік тұжырымдаманы шығаруы болып табылады. Салықтың саясатпен және кәсіпкерліктің қаржалық жағдайы мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып табылады. Мемлекет келесідей негізгі мақсаттарды көздейді:
а) экономиканың тұракты өсу қарқынына жету;
б) негізгі тауарлар мен қызметтер бағасының тұрақтылығын камтамасыз ету;
в) еңбекке жарамды тұрғындардың жұмыспен қамтылуына жету;
г) тұрғындардың табысынын белгілі бір минималды деңгейін камту;
д) азаматтарды әлеуметтік қорғау жүйесін құру, біріншіден зейнет керлерді, мүгедектерді және көп балаларды;
е) сыртқы экономикалық қызметтегі тұрақтылық.
Бұл мақсаттардың барлығына қол жеткізу мүмкін емес, егер баға өсе бастаса, оларды шектеуге және реттеуге шаралар жүргізу қажет.
Бірақ бағаларды шектеу экономикалық өсуді тежеп, жұмысбастылықты төмендетеді. Толық жұмысбастылыққа жететін болса, бағалар жоғарылайды,сондықтан халыктың көп бөлігінің еңбекақысын жоғарлату керек, одан еңбек нарығындағы бәсекелестік төмендейді. Теугерім қатынасын табу - мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды бөлігі болып табылады [3].
Нарықтың шаруашылыққа тән экономикалық жүйелілік көмегімен салықс алу, несиелендіру, инвестициялау, мемлекет жалпы қажеттіліктерді қанағаттандыратын шаруашылық қызметін жүзеге асырады.Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі табыстарының бөлігі, ол экономикаға шығындар бойынша қаржылық әсер беруге мүмкіндік көрсетеді.
Мемлекеттің кеңейтілген ұдайы өндіріс процесіне қаржылық - бюджеттік әсерінің негізгі бағыттары келесілер:
Біріншіден, кәсіпорындарды тікелей дотатция немесе қайтарылатын несие беру арқылы субсидиялау;
Екіншіден, экономикаға мемлекеттік инвестициялау;
Үшіншіден, мемлекеттік сатып алу жүйесі арқылы тауарлар мен қызметтердің негізгі бөлігін дамыту, демек мемлекет нарықта тауарлардың ірі тұтынушысы болып табылады;
Төртіншіден, жергілікті салықтар мен салықтық жеңілдіктерді қосқандағы салықтық реттеулер.
Мұны жергілікті басқару органдары жанама көмек түрінде толықтырып отырады. Бұған сату бағасы кезінде немесе жер бөлігі мен ғимаратты сатып алғандағы немесе жалдағандағы акциздік төлемдерге жеңілдік көрсету, несиелік қамтумен, кепілдік қорларға қатысумен, өндірістік аймақ құруға көмек көрсету болып табылады. Әдетте өндірістік аймақтағы территориялар мен ғимараттар кәсіпорынға тек қолайсыз қаржылық жағдайда ұсынылады. Онда жиі-жиі жергілікті шоттан шаруащылық қызметтің жаңа түрін дамыту мақсатында арнайы өндірістік ғимарат құрылысын жүзеге асырады. әрине ынталандыру шаралары үшін жергілікті салықтардан тұрақты немесе уақытша босату болып табылады.
Мемлекеттік және жергілікті өкіметпен экономикалық инфрақұлымыға қомақты ақша қаражаттарын тарту жүзеге асырылуда. Бұл салымдар табыс табуға бағытталмаған, бірақ жанама түрде және капитал табысының жоғарылауына әсер етеді. Шығындар ең алдымен құрылыс пен көліктік коммуникацияны қамтуға, байланыс желілеріне, өндірісітің сумен қамту жүйесіне, тазарту үймереттеріне, жер аумағын өндірістік құрылысқа дайындау болып табылады [3].
Дамыған елдердің салықтық саясаты жекеменшік капиталды тартуға бағытталған. Салықтық жеңілдіктердің ынталандыру әсерін кәсіпкерлік қызметті жанама түрде субсидиялық нысанында қарастыру қажет.
Экономиканы дамытудағы салықтың әсері тек ынталандыру үшін емес, тұрақтандыру үшін де қажет. Бұл қажеттілік өндірістің жоғары концентрациясы мен тұрғындары бар аудандардың дамуын реттеуге мүмкіндік туғызады. Тұрғындардың шамадан тыс концентрациясы мен шаруашылық қарқындылығы қоршаған табиғи ортаға, халық тұрғындарына, ресурспен қамтамасыз етілуіне және басқа да мәселелердің көбеюіне әкеп соғады. Шаралар мазмұны негізінде мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының шаралары жағынан кәсіпкерлік қызметке қосымша салық салу немесе лицензиялау болып табылады.
Салықтық механизмді қолдану тиімділігі мемлекеттің ішкі салықтарының мәнін, олардың қозғалу заңдылықтарын, қарама-қайшылықтарын ескеруге байланысты. Мемлекет салықтық саясатты өзгерте отырып, экономикалық дамуды ынталандыруға немесе тежеуге мүмкіндігі бар.
Салықтық реттеулер еліміздің экономикасын, өндіріс құрылымын, капитал жинаған, жеке тұтынушылықты қамтиды, яғни салықтық шаралар базистік қатынасты құрудың әмбебап құралы болып табылады.
Реттеудің басты бағыты - кәсіпорын мен кәсіпкерлердің сыртқы және ішкі қызметтерінің жалпы салықтық климатын құру және артықшылығы бар салалық бағыттардағы қаржылық ресурстар қозғалысына салықтың ынталандырумен жағдай жасау болып табылады. Теория жағынан салықтық реттеу кең ауқымды болуы мүмкін, бірақ өндіріс процесі салықтық механизм көрсеткендей бағыттарда дамымайды.
Нарықтың экономикада салықты теңбе-тең қолдануға ұмтылу керек. Мұндай концепция салықтық саясатта ұзақ уақытты курсты қарастырады немесе салық салу мәселері жиі өзгеріп тұратын болса, ол салық төлеушінің экономикалық мүдделеріне әсер етеді. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының өзгеруі салық реформасының өткізілу себебі болып табылады. Сондықтан мемлекеттің салықтық саясаты еліміздің экономикасы мен әлеуметтік кешенмен байланысты. әрбір салықтық реформаның негізгі қағидасы тұрақты салықтық жүйені құру болып табылады. Бірақ салықтық реформаның жеткен деңгей бағыттары этаптарында өзгеріп отыруы мүмкін, одан нақты шешілетін мәселе жойылады [4].
Сонымен, қазіргі салықтық жүйенің құрылуының тұжырымдамалық және әдістемелік негізі қалыптастырылды. Қазіргі қазақстандық салық жүйесі көп жағдайларда шетелдік тәжірибеге сүйенеді. Бұл алғышарттардың ұқсастығымен және міндеттемелердің жарлығымен байланысты.
1.3 Қазақстан Республикасының салық түрлері. Жанама салықтар
Жанама салықтар-жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар сальтқ төлеушінің табыстарына немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне ыңғайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланатын көбірек артықшылығы болады. Өйткені,олардан жалтарыну қиынырақ. Олармен экономикалық бұзушылык аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.
Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз -- тұрғын, кəсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық мəселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар -- мемлекет егемендігінің бір көрінісі. Салық -- нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық реформалардың нəтижелілігімен тығыз байланысты.
Салық салудың негізгі мақсаты -- мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің экономикасын дамыту, əлеуметтік жағдайды жақсарту жəне кəсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту.
Біздің Елбасымыздың жəне еліміздің алға қойған мақсаты -- дамыған отыз елдердің қатарына қосылу. Ал мұндай мақсатқа қол жеткізудің басты алғышарттарының бірі -- мемлекеттік бюджетті қалыптастыруда салықтардың тиімділігін арттыру.
Салықтар құқықтық жағдайы мен қолданылу шарттары жағынан алуан түрлі болып келеді. Жанама салық салудың мəні салықтың тауар бағасына (қызмет тарифіне) қосылатындығында. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Жанама салықтар -- бағаға не тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады. Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Бұл салықтардың ең соңғы төлеушісі болып тауарды тұтынушы табылады [1].
Жанама салық салудың мəні салықтың тауар бағасына (қызмет тарифіне) қосылатындығында. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды. Жанама салықтар салық салу объектісіне қарай төмендегіше бөлінеді:
1. Жеке жанама салықтар -- қатаң түрде белгіленген бір тауар топтарына салынады.
2. Əмбебап жанама салықтар -- негізінен барлық тауарлар мен қызметтерге салынады.
3. Фискалды-монополиялық жанама салықтар -- мемлекеттік құрылымдарда сатылатын өндірістің барлық тауарларына салынады.
Кедендік баж -- экспортты-импортты операциялар жасау кезінде тауарлар мен қызметтерге салынады.
Салықты алатын жəне оған билік жасайтын органға қарай салықтар жалпымемлекеттік жəне жергілікті болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтар -- барлық элементтері мемлекеттің заңдарымен анықталатын жəне сол елді жалпыға бірдей біртұтас қолданылатын салықтар. Бұл салықтарды бекітіп, жүзеге асыратын ел Парламенті. Бұл салықтар ір деңгейдегі бюджеттерге бөлініп отырады.
Жергілікті салықтар -- мемлекеттің заңдарына сəйкес жергілікті өкімет органдары жүзеге асыратын салықтар. Олар жергілікті деңгейде қабылданған шешім негізінде ғана жүзеге асырылады. Бұл салықтар толығымен жергілікті бюджетке түсіп отырады.
Пайдалану тəртібіне қарай барлық салықтар жалпы жəне арнаулы болып бөлінеді. Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады жəне жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Арнаулы салықтардың нысаналы мақсаты болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын əлеуметтік салық).
Нысанның экономикалық белгілері бойынша табысқа жəне тұтынуға салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген нысаннан алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар -- бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Нарықты экономиканы дамыту үшін мемлекет тарапынан салыққа аса мəн беріледі. Салықтар мемлекеттің қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып, дамуына жəне саяси-əлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Салықтар -- кез келген өркениетті мемлекеттердің негізгі кіріс көзі. Салықтар, жалпы экономикалық мазмұнына қарай, тікелей жəне жанама болып бөлінеді. Қазақстан Республикасының аумағында қолданылып жүрген барлық салықтар мен бюджетке төленетін міндетті төлемдердің ішінде жанама салықтардың алатын орны ерекше. Əлемнің қандай мемлекеті болмасын, барлығында жанама немесе тұтынуға салынатын салықтар кең қолданылады.
Жанама салықтар -- бұл салық төлеушінің табысына немесе мүлкіне тікелей байланысты емес, тауардың бағасына жəне қызметтің тарифіне қосылатын салықтар. Жанама салықтардың ең соңғы төлеушісі болып тауарды тұтынушы табылады.
Салықтардың тікелей жəне жанама болып бөлінуі XVІІ ғасырдың соңында Д. Локкпен салықтардың басқаға аудару критериін негізге ала отырып, енгізілген болатын. Нəтижесінде тек жерге салынатын салық тікелей деп танылды да, қалғандары -- жанама болды (себебі оларды төлеу, ақыр соңында, жер иеленушілерге аударылатын).
Дж. Миль болса критерийге құқықтық тұрғыдан қарады. Оның құқықтық (мемлекет) көзқарасы тұрғысынан тікелей салықтар -- бұл салық төлеушіге тікелей жүктелетін, ал жанама салықтар -- бұл салық төлеушімен басқаға жүктеле алатын салықтар. Бұл критерийді А. Вагнер де ұстанды.
XІX ғасырда тікелей салықтардың басым бөлігі басқа тұлғаға аударыла алуы, жанама салықтардың толығымен тиісті тəртіпте пайдаланылмауы оларға деген көзқарасты өзгертті. Енді критерийге салық салу мен алу тəртібі ескерілді. Тікелей салықтар тұрақты сипаттағы құбылыстарға негізделгендіктен (мүлікті басқару немесе пайдалану), олар салық төлеушілермен жасалған тізімге сəйкес бөлек жəне белгілі бір белгіленген мерзімде төленді, жанама салықтар болса өзгермелі құбылыстардан, бөлек іс-əрекеттерден, факторлардан (белгіленген тарифтер негізінде салынатын тұтыну, келісім-шарт, қызмет көрсету актілері) бастау алады.
Жанама салықтардың келесі ерекшеліктерден тұрады:
* жанама салықтар салық салынатын өндіріс кезеңдеріне қарамастан, ақырғы тұтынушыға бағытталады;
* мемлекеттің фискалдық функциясын атқарады. Мəселен, белгілі бір тауардан үлкен көлемде қосымша кіріс алу мақсатында тауарлардың белгілі бір топтарына (арақ жəне темекі өнімдеріне) акциз салығын қолданады;
* тұтыным есебінен жиналған ақша қаражаттары нақты белгіленген мақсаттарға -- мемлекеттің түрлі бағдарламаларын қаржыландыруға жұмсалады.
Ел экономикасын көтеру мен мемлекеттік бюджеттің кірісін молайтуда сүбелі үлесті жанама салықтар қосатындығы белгілі. Оны олардың бюджеттің салықтық кірістерінің жартысына жуық бөлігін құрауынан байқауға болады. Осыны біле білген Еуропалық одақ жанама салықтарды оған мүшелікке кірудің басты шартына айналдырып отыр.
Себебі:
* оларды төлемеу мүмкін емес;
* олармен болатын экономикалық қылмыстар аз;
* еңбекке деген құлшынысқа аз көлемде əсер етеді;
* тапшылық жоқ кезде, яғни тауар алмастыратын басқа да тауарлар болған кезде, тұтынушының тауар таңдау құқықтарын қалыптастырады;
* салықтардың көрінбеуі жəне басқалары.
Қазақстанда жанама салықтардың келесі түрлері қолданылады:
* қосылған құнға салынатын салық;
* акциз;
* кедендік баж салығы.
Қазақстанда жанама салықтардың ішінде бюджеттің негізгі кіріс көзі болып табылатын салық болып қосылған құн салығы табылады. 2012 жылы бұл салық жалпы мемлекеттік бюджет кірісінің 22,4 % құрады [2].
Шет мемлекеттер тəжірибесі көрсеткендей, салық реформасын жүргізудің бір ұшы салық жүйесіне қосылған құнға салынатын салықты (ҚҚС) енгізудің қажеттілігін саралап, тиімді жолын табу болып табылады.
1991 жылдың 24 желтоқсанында Қосылған құнға салынатын салық туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданып, республиканың салық жүйесіне қосылған құнға салынатын салықты енгізді. Бүгінгі күні бұл салық Салық кодексімен реттеледі жəне ол жанама салықтар қатарына жатады.
КСРО кезеңі мен одан кейінгі экономикалық кезеңде де ұзақ уақыт бойына айналым салығы қолданылып келді. 30-жылдардың басында енгізілген бұл салық бюджеттің ауқымды да тұрақты кіріс көзі болып, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етті нарықтық экономикаға көшуімізге орай өнеркəсіп өзі тұрған жері бойынша айналым салығын төлеуге көшуіне байланысты бұл тұрақты қаржы көзінен айрылды. Мұны республикамызда аяқ киім, темекі, кондитер, тоң май кəсіпорындары бойынша келіп түсетін түсімдердің кемігендігімен түсіндіруге болады. Əйтсе де өнеркəсіп тауарларының бағасы қолдан кемітілді. Айналым салығы арзан азық-түлік өнімдеріне берілетін дотация түрінде жабылды, ол, əрине, қайта бөлу тиімділігін бере алмады.
Қазақстан Республикасы нарыққа өту кезеңінде аса ауыр қаржы жағдайында қалды, өйткені экономикалық тұрғыдан құрылымдық қайта құру ұзақ уақытты, елеулі қосымша қаржы ресурстарын талап етті, ал бұлар бізде жоқ еді.
Айналым салығы тауарлардың көтерме жəне бөлшек сауда бағасы арасындағы айырманы білдіреді. Бұл, əрине бағаның жоспарлы белгіленуі кезінде тиімді болып табылады. Салық мөлшерлемелері бюджеттің қажеттілігіне қарай белгіленіп, өзгертіледі. Алайда орталықтандырылған жоспарлау жағдайында бұл өндіріс қызметіне əсері аз еді, өйткені салық салу шарты бойынша маңызы төмен өнеркəсіп салаларын мемлекет қаржыландырды. Себебі баға босатылып жіберілген кезде айналымнан алынатын салық бағалар айырмасы болғандықтан, мүлде жоғалып кетті.
1991 жылдың қаңтарынан бастап республиканың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Абенова А.Е.
Талғар қаласы бойынша Кіріс басқармасының салық төлеушілер есебінің ақпараттық жүйесін құру
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
мамандығы 5В070400 - Есептеу техникасы және бағдарламалық
қамтамасыз ету
Алматы 2017
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Инженерлік факультеті
Автоматтандыру және ақпараттық технологиялар кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Талғар қаласы бойынша Кіріс басқармасының салық төлеушілер есебінің ақпараттық жүйесін құру
Беттер саны ____
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны ___
Қосымшалар ___
Орындаған Абенова Айгерім Ерболқызы
2017 ж. ____ _______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.к., қауымдастырылған
профессор
_______________
Сейдалиева Г.О.
Жетекші
аға оқытушы
_______________
Молдабеков Б.Қ.
Арнайы тараулар кеңесшілері:
Экономикалық бөлім
т.ғ.к., профессор
_______________
Ахметов Қ.А.
Норма бақылау
ф-м.ғ.к., қауымдастырылған
профессор
_______________
Киргизбаева Б.Ж.
Сарапшы
_______________
_______________
Алматы 2017 ж.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Инженерлік факультеті
мамандығы 5В070400 - Есептеу техникасы және бағдарламалық
қамтамасыз ету
Автоматтандыру және ақпараттық технологиялар кафедрасы
Дипломдық жобаны орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Абенова Айгерім Ерболқызы
Жоба тақырыбы: Кіріс басқармасының салық төлеушілер есебінің ақпараттық жүйесін құру
Университет бойынша 201__ ж. ___ _____ № _____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жобаны тапсыру мерзімі 2017 ж. ___ _______________
Жобаның бастапқы деректері:
1. "Салық есебін есептеу" формасының ақпараттық деректері;
2. "Жеке тұлғалардың тіркелу" формасының деректері;
3. "Заңды тұлғалардың тіркелу" формасының деректері;
4. "Салық есебін көрсету" формасының деректері.
Дипломдық жобада қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Ақпараттық жүйені құрудың мақсаты мен тағайындалуы;
2. Талғар қаласы бойынша жобалауды басқару бөлімінің есеп кешенін орындау үшін қолданылатын бағдарламалық құралдарының сипаттамасы;
3. Жобаның бағдарламалық қамтамасыздандыруын құрастыру;
4. Жобаның экономикалық тиімділігі.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Чиртик А.А., Программирование в Delphi - СПб: Питер, 2010 г.
2. Фаронов В.В. DELPHI Программирование на языке высокого уровня. Учебник для вузов. - М.: Питер, 2008.
3. Глушаков С.В., Клевцов А.Л., Программирование в среде Delphi 7.0. - М.: Фолио 2009. - 415 с.
4. Архангельский А.Я. Программирование в Delphi 7. - М.: Бином, 2007.
5. Епанешников А.М., Епанешников В.А.. Delphi. База данных. - М.: Диалог. - МИФИ, 2006.
6. Шпак Ю.А. Delphi 7 на примерах. - М.: Юниор, 2010.
Жобаның арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Экономикалық бөлім
Ахметов Қ.А.
т.ғ.к., профессор
29.04.2017
Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.к., қауымдастырылған
профессор
_______________
Сейдалиева Г.О.
Жетекші:
аға оқытушы
_______________
Молдабеков Б.Қ.
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
_______________
Абенова А.Е.
___ ___________ 2016 ж.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
№
Өңделетін сұрақтар және бөлім тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Ақпараттық жүйені құру мақсаты мен тағайындалуы
15.01.2017
2
Талғар қаласы бойынша жобалауды басқару бөлімінің есеп кешенін орындау үшін қолданылатын бағдарламалық құралдардың сипаттамасы
7.02.2017
3
Жобаның бағдарламалық қамтамасыздандыруы
03.03.2017
4
Экономикалық бөлім
29.04.2017
Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.к., қауымдастырылған
профессор
_______________
Сейдалиева Г.О.
Жетекші:
аға оқытушы
_______________
Молдабеков Б.Қ.
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
_______________
Абенова А.Е.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
Салық жүйесінің пайда болуы және даму даму тарихы ... ... ... ... ... ...
8
1.1
Әлемдегі қазіргі салықтық жүйелер бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
8
1.2
Мемлекеттік бюджетті қаржыландырудағы салықтық түсімдердің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.3
ҚР салық түрі. Жанама салық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
1.4
Жеке табыс салық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
1.5
Әлеуметтік салықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2
Ақпараттық жүйені құрудың мақсаты мен тағайындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.1
Мәліметтер қоры туралы түсініктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2.2
Delphi бағдарламалау тiлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.3
Қолданылатын ДҚБЖ-ның қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2.4
Жобаны өңдеудегі Delphi құралдарын мәліметтер базасында қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
3
Салық бөлімі қызметкерінің автоматтандырылған жұмыс орны ... ... ..
46
3.1
Бағдарламаның баяндалуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.2
Жалпы мағлұматтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
3.3
Функционалдық тағайындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
3.4
Бағдарламалық кешеннің сипатталуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
48
4
Экономика бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
4.1
Экономикалық есептер. Жобалауға кететін шығындар ... ... ... ... ... ...
55
4.2
Бағдарламалық өнімдерді құруға кететін шығындарды есептеу ... ... .
57
4.3
Шығындарды үнемдеу есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ...
63
4.4
Ақпараттық өнімді сатуға берілетін кеңестер және нәтижесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
65
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
Қосымша А. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
Қосымша Б. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 101
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 106
Кіріспе
Салық - бүгінгі күннің өте өзекті мәселесі. Еліміздің экономиксының өркендеп, халық тұрмысының жақсару негізінен салық үлкен роль атқарады.
Жаңа салық есептемесінің тәсілі бұрыңғы жүйеден әлде қандай тиімді. Ол салық саласы қызметкерлеріне нақты, дәл есеп жүргүзуге мүмкіндік берсе, салық төлеушінң салықшымен тікелей байланыс орнатуына жол ашады. Тиімділігі - жолай бұрмаланбай электронды құралдар арқылы тура есепке алынады.
Салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту және оны тұрақтандыру барысында экономикалық тетік ретінде пайданылады.
Салық және басқа төлемдер деп заң актілерімен белгіленген тәртіпен шарттарға сәкес төлеушілердің бюджетке немесе бюджеттік емес қорларға міндетті түрде жасайтын жарнамалары аталады. Ұлттық табысты қайта бөлу фкторы бола отыра салықтар мына жағдайларда жүзеге асырады. Бөлу жүйесінде пайда болатын қатерлерді жоюға мүмкіндік туғызады. Адамдардың осы немесе басқа әрекеттерінің дамуын ынталандырады (немесе ынталандырмайды).
Мемлекетке түсетін салықтардың алымдардың, баждардың және басқа төлемдердің ( бұдан кейін салықтар) жиынтығы және олардың құрылуын формалары мен әдістерінің жиынтығы салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі мемлекеттің сәйкес келетін заңдылық актілеріне негізделеді. Оның арқасында салықтың құрылуының және жиналуының нақты әдістері, яғни салықтар элементтері белгіленеді.
Мен, Талғар қаласы Талғар ауданының Салық Басқармасында өндірістік және диплом алды практиканы өткіздім. 20 қаңтар мен 20 мамыр аралығында практикада барысында басқарманың көптеген жұмыстарымен таныстым. Практика барысында Заңды тұлғалардың ақпараттарын қабылдау және өңдеу орталығы, Жеке кәсіпкерлердің ақпараттарын қабылдау және өңдеу орталығы, Ақпараттық технологиялық бөлімдерінде көптеген жұмыстарды өзімнің жетекшіммен біріге жұмыс істей отырып таныстым.
Бұл бөлімдер негізінен арнаулы салық режимімен жұмыс істейді. Яғни, бір жолғы талон негізіндегі кәсіпкерлер, патент негізінде қызмет атқаратын кәсіпкерлер және оңайлатылған декларация негізінде қызмет атқаратын кәсіпкерлердің жұмыстарымен танысып, әр түрлі қызметтер атқаруға көмектестім.
Басқармадағы Салықтар бөлімінде салық комитеттінің ұсынылған декларациялардың, есептеулердің дұрыстығын, салықтың дұрыс есептелуін жеке және заңды тұлғаларға салынатын жанама салықтардың уақытысында төленуін қадағалайды. Жанама салықтар бөліміне келесі функционалдық міндеттер жүктеледі:
-қосылған құнға салық және акциз бойынша қабылданған декларацияларды жинақтап, тіркелген салық төлеушілерді тексеру;
-тұрақты дебет сальдосы бар кәсіпорындардың жай-күйін бақылау;
-жабдықтаушылардың есеп-фактураларын электронды мәліметтер базасын қолдана отырып тексеру;
-акциз бойынша тематикалық тексерулерді жүзеге асыру;
-рейд тексерулерін жүзеге асыру;
-көлік жанармай құю станцияларын хронометражды тексеруін ұйымдастыру;
-№558 шешімге сәйкес кедендік құжаттарды рәсімдеу кезіндегі қосымша құн салығының төленбеуін бақылау болып табылады.
Мен осы бөлімде жүрген уақытта жеке кәсіпкер болып мемлекеттік тіркелуден бастап, мемлекеттік тіркеуден шығу арасындағы процестермен жеке таныса отырып, өзімде ат салыстым. Жеке кәсіпкерлердің жұмыстарын тоқтату және уақытша тоқтату немесе қайта бастауға арналған өтініштерімен таныстым. Ақпараттық технологиялық бөлімде негізгі атқаратын жұмыстар салық төлеушілердің жеке кілттері арқылы салық есеп - қисаптарын енгізуге көмектесу. Бұл бөлімде салық төлеушілер өздері ЭФНО, СОНО, НДС бағдарламаулары арқылы жұмыс істей алады.
Жұмыстың мақсаты - салық комитеттіндегі жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық төлемдерін есепке алудың ақпараттық жүйесін тұрғызу, яғни кез-келген уақытта салық инспекторының немесе салық төлеушінің сұранысы бойынша айқын, нақты салық төлемі бойынша ақпарат алуды ұйымдастырады, сонымен қатар есепті жылы мүлікке төленген салық жайлы толық ақпарат алуға көмектеседі.
Дипломдық жоба кіріспеден, теориялық, негізгі, корытынды бөлімдерінен, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Салық жүйесінің пайда болуы және даму даму тарихы
1.1 Әлемдегі қазіргі салықтық жүйелер бағыттары
Салықтар - бұл ертеде пайда болған, мемлекетпен алынатын міндетті төлемдер. Тарихтан бүгінгі күнде тек қана салықтың жеке түрлері жетті, яғни ертедегі мемлекеттердегі салықтар жиынтығы ретіндегі салық жүйесі туралы толық мағлұматты білмейміз.
Салықтарды алудың әдістер мен формаларының дамуында үш ірі кезеңді бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең - бұл көне әлемнен орта ғасырға дейінгі даму, мемлекеттің салықтарды жинау және анықтау бойынша қаржылық аппараты жоқ. Мемлекет тек қана алғысы келетіән қаражаттарын жалпы сомасын ғана анықтайды, ал салық жинауды тайпаға немесе қалаға жүктейді.
Екінші кезең (XVI - XIX ғасырдың басы) бұл елде мемлкеттік мекемелер жүйесі, оның ішінде қаржылық пайда болу, мемлекет қызметтердің бір бөлігін өз мойнына алады: салық салу квотасын белгілейді, салық жинау процесін бақылайды.
Үшінші кезең - қазіргі мемлекет салықты белгілеу және жинау бойынша барлық қызметтерді және салық салудың өңделген тәртіптерінің бәрін өз қолына алады. Биліктің аймақтық ұйымдары мемлекеттің көмекшлік рөлін атқарады.
Қазақстанның салық жүйесі Совет өкіметінің салық жүйесі құрамында дамыды. Мұнда дүниежүзіндегі бірінші салықсыз мемлекет құруды көдегендіктен, салықтық жүйе теориясына жетік көңіл бөлінген жоқ. Американы адам басына өнім өндіруден озамыз ұраны бойынша тұрғындар жоғары салықтар төледі. Ауыл шауруашылығы нашарлап, 60 жылдары өндірістік дағдарыс басталды. Ашаршылық қаупін сезгеннен кейін ғана ел басшылары шаруа қожалықтарына салықтарды азайтты.
ХХ ғасырдың соңында Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып табылды, ел алдында тиімді нарықтық экономиканы құру міндеті тұрды. Реформаларды дамытудың маңызды факторларының бірі салық саясаты болып табылады. Қазақстандық қаржылық ғылым алдында салық және салық салудың күрделі және ауқымды мәселесі, яғни жоғарғы тиімді дамыған салықтық жүйе құру міндеті тұр [1].
80 жылдары аралас экономиканың бірінші элементтерінің пайда болуына байланысты, өндірістің барлық сфераларында жалпы экономикада түрлі өзгерістер болған еді, сонымен қатар салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Нарықтық экономика қалыптасуы салық жүйесінің трансформациясы үш бағыт бойынша жүзеге асқан болатын, тура және қосымша салықтар арқылы және қосымша жинаулар арқылы әртүрлі қорларға төлемдер жасалды.
Болатын қайта бағалаулар, экономикалық қатынастар әкімшілік тұрғыдан қайта бөлуіне алып келді. Бұл жағдайда салық менеджментінің рөлі айтарлықтай өсуде. Экономикалық тұрақтылық өндірістік және комерциялық қызметтердің субъектілеріне байланысты болатын болса, мемлекетте амандық та, тыныштық та болады. Базалық принциптердің болмауы елде салықтар мен алымдардың көп болуына алып келеді, заңнамалық актілер арқылы экономикаға кірісімен олар салық жүйесіне ұдайы келетін болған еді.
1991 жылы 1 қаңтарда енгізілген Кәсіпорындар мен бірлескен ұйымдардың салығы туралы СССР заңын негіз ете отырып ТМД мемлекеттері сияқты Қазақстан Республикасының өзінің салық жүйесі пайда болды.
Шаруашылық байланыстардың үзілуі Қазақстанда барлық өндіріс мекемелерінің шаруашылығының төмендеуіне алып келді, шикізат өндірісіне бағытталған өндіріс-шаруашылық қызметтері зиян шекті, күйреуге ұшырап өндірістің тоқтауы инфляцияға алып келді. Осы приоритеттердің қызметтен алыну себептерімен республикада мақсатты әлеуметтік-экономикалық дамуы мемлекеттің өз жеке, дербес салық жүйесін қалыптастырды. Қазақстан Республикасының алдында әртүрлі меншік формалары пайда болды, мүліктік құкықтарды бөлу және экономиканы тұрақты дамумен қамтамасыз ету болды. Осы және өзге де мәселелерді шешу Қазақстан Республикасының салық жүйесі шешуді қолға алды. Осы мәселелерді шешу үшін көптеген мәселелер пайда болды айта келетін болсақ. Олар мыналар: дербес ұлттық салық жүйесін қандай да бір өзіндік жеке тәжірибесі болмаған еді. Нарық жағдайына сай келетін және лайықты мамандар мен кадрлардың болмауында еді [2].
Осындай мәселелердің шешімі салық менеджменті стратегиясымен байланысты, мемлекеттің салық жүйесінің мақсаты мен мемлекет экономикасына қандай дәрежеде араласуын көрсетеді. Осы мәселелердің басты мақсаты бюджетке түсетін түсімдерді жоғарлату, оны стратегиялық мақсаттармен қаражаттарды пайдалы бөлу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мына шараларды қолдану қажет:
:: Қоралдардың қайнар көзін анықтау;
:: Салық салу базасын ұлғайту;
:: Бюджеттік салымдарды дұрыс пайдалану туралы түрлі бағдарламаларды қолдану.
Осы аталған бағыттардың біріншісінде бюджетке түсетін түсімдердің құралдарының қайнар көзін анықтау және қайдан, қай мөлшерден бөлу кертектігі мен олардың құрлымын анықтау керек. Екінші және үшінші бағыттарда бір бірімен тығыз байланыста. Олар өндіріс қатынастарының дамуымен сипатталады. Мақсаттардың масштабтылық ұлттык салық жүйесінің кезеңді эволюциялық даму қажеттігін сипаттайды. Салык жүйесінің қалыптасуы мен дамуы экономикалық саясаттың өзгеруіне байланысты болып келеді, яғни бір модельден екінші бір модельге өтуінде жатыр. Біздің пікірімізше, Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуын келесідей кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші кезең 1991-1994 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең әртүрлі құралдарды қолдану жолымен ұлттық салық жүйесінің кұрылумен сипатталады, сонымен қатар, салық түрлері сияқты және олардың мемлекет қаражат қорына арналған әлеуметтік және инфляцияны тоқтатуға арналған. Негізгі заң мақаласында Салық туралы 25 желтоксан 1991 жылы шыкқан заң, салықты тәртіпке салуға бағытталған болатын, инфляция деңгейін төмендетеді, сол инфляция деңгейі бұрын 2000 пайыздан асқан болатын, соны төмендетіп және макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандырады.
Екінші кезең 1995-1998 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде ұлттық салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы және макроэкономикалық тұрақтылық қажет. Экономикалық субъектілерге белсенді қаражаттық-шаруашылық қызметіне арналған қолайлы шарттар жасаумен сипатталады, Салық салу базасын тұрақтандыру және әлеуметтік мүмкіндіктердің ұлғаю мәселесі шешілген. Өндірісті макроэкономикалық тұрактандыруға ынталандыру болып келеді.
Үшінші кезең 1999-2001 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең эномикалық, макроэкономикалық көрсеткіштердің өсумен сипатталады. Оларға мыналар жатады: жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім және жалпы ұлттық табыс сияқты көрсеткіштермен сипатталады.Осы кезеңде салық салу базасы ұлғая бастады, ал мұндай шаралар бюджетке салық ретіне түсімдердің көбеюіне алып келді. Алмастырылған салықтық қатынастар жаңа принциптеріне өтуіне байланысты оның жүзеге асу қажеттілігін анықтайды.
Төртінші кезеңді 2002 жылмен байланыстырса болады. Бұл кезеңде Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексін кіргізуімен байланыстырамыз [3].
:: Анық және қайшысыз экономикалық анықтама, әлеуметтік-экономикалық мәселелер және олардың шешіміне арналған салық құралдары;
:: Қаражаттардың кейбір көзін және оны бөлу - қолдану;
:: Әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды қаржыландыру нәтижелік бағытын анықтау;
:: Салық қызметтерінің қолында бар құралдарды тиімді қолдану;
:: Заң шығаратын және атқаратын өкімет өкілдерінің жоғары кәсіпкерлігі.
Салық кодексінде объективті және субъективті факторлар да ескерілген, салық салу жүйелері жұмыс жасауына әсер етуші, ұзақ мерзімдегі мақсаттардың іске асырылуын қамасыз етеді. Салық жүйесі тұрақты экономикалық өсу шегіне жағдай жасайды, қаражатты пайдалы бөлуге және пайдалануды жоғары деңгейде қамтамасыз етеді.
Салық қызметінің міндеттері келесілерден тұрады:
1) Салық қызметінің ұйымдарына салықтарды және бюджетке басқа міндетті төлемдердің түсімінің толықтығын қамтамасыз ету, міндетті зейнетақылық төлемдерді уақытылы және толық аудару, сонымен қатар салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауда салықтық бақылау жүргізу бойынша міндеттер қойылады.
2) Салық қызметінің ұйымдары өкілетті мемлекеттік ұйымнан және салық ұйымдарынан құралады.
3) Салық ұйымдарына аймақтық салық комитеттері, облыстар, Алматы және Астана қалалары бойынша салық комитеттері, аудан аралық салық комитеттері жатады. Арнайы экономикалық аймақ құрылған жағдайда осы аймақ территорияларында салық комитеттері құрылуы мүмкін.
4) Салық органдары тікелей сәйкес жоғары тұрған салық қызметі органына бағынады және жергілікті ұйымдарға жатқызымайды.
5) Өкілетті мемлекеттік ұйым салық ұйымдарына басшылық жасайды.
6) Салық ұйымдарының басшылары өкілетті мемлекеттік ұйымның бірінші басшысымен тағайындалады.
Салық қызметінің ұйымдарының құқықтары:
# Кодекспен қарастырылған нормативтік құқықтық актілерді өңдеу және бекіту;
# салықтық міндеттемелердің пайда болуы, орындалуы және тоқтатылуы бойынша мағлұматтар және түсініктемелер беруге;
# Кодекспен бекітілген тәртіпте салықтық бақылауды іске асыруға;
# Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгелінген тәртіптерді
# сақтай отырып салық төлеушінің салықтық міндеттемелерді орындаумен байланысты декларациялар және басқа құжаттарды, есеп берулерді, құнды қағаздарды, ақша қаражаттарын, металлдарды, бухгалтерлік кітаптарды, ақшалай құжаттардың тексерісін жүргізуге;
# салық төлеушінің салық және бюджетке басқа міндетті төлемдерді есептеу және төлеу (ұстап қалу және аудару) бойынша өкілетті мемлекеттік ұйыммен белгіленген формаларға сәйкестігін, сонымен қатар салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және уақытылы төлемін растайтын құжаттары талап етуге;
# Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгіленген тәртіпке салық тексерістерін жүргізу кезінде салық төлеушіден салықт ық құқық бұзушылықты растайтын құжаттарды талап етуге;
# орналасу жеріне байланысты салық салумен байланысты табыс алу мақсатында кез-келген объектілерді зерттеуге, салық төлеушінің мүлкіне тексеріс жүргізуге;
# Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленген тізім бойынша салық төлеушіден өкілетті мемлекеттік органымен анықталған тәртіпке электронды құжаттар түрінде мағлұмат алуға;
# тексерілетін салық төлеуші - заңды тұлға немесе жеке кәсіпкердің салық салумен байланысты мәселелер бойынша банктік шоттардың бар болуын және номерін Қазақстан Республикасының заңды актілерімен белгіленген талаптарды сақтай отырып, осы шарттардағы ақша қаражаттарының қозғалысы және қалдығы жөніндегі мәліметтерді тексеру [3].
# Кодекстің ерекше бөлімінен қарастырылған жағдайларда салық төлеушінің салық міндеттемс ін жанама әдіспен анықтау;
# салықтық тексерістерге басқа мемлекеттік ұйымдардың мамандарын тартуға;
# Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес сотқа шағым жасауға;
# сотқа заңды тұлғаны жою жөнінде бұйрық беруге.
Салық қызметі ұйымдарының міндеттері:
* салық төлеушінің құқықтарын сақтауға;
* мемлекет қызығушылықтарын қорғауға, яғни салық төлеушінің салықтық міндеттемелерді орындауға салықтық бақылау жасауға, сонымен қатар жиназ зейнетақы қорларын міндетті зейнетақы төлемдерін ұстауға және уақытылы аударуға; белгіленген тәртіпке салық төлеушілердің есебін, салық салу объектілерін және салық салумен байланысты объектілердің есебін, салық есептелуін және төленуінің есебін енгізуге;
* қабылданған салықтық есеп берудің формаларын толтыру тәртібін түсіндіруге;
* салықтық тексерістердің қатаң тәртіп бойынша жүргізуге;
* Кодекс талаптарына сәйкес салықтық құпияны сақтауға;
* салық төлеушіге салықтық міндеттемені уақытылы орындау бойынша және кодекспен қарастырылған жағдайларда ескертпе жасау;
* салық төлеушінің өтініші бойынша үш күн мерзім ішінде салық міндеттемелерін орындау бойынша бюджетпен есеп айырысу жағдайы туралы оның есеп айырысу шотынан көшірме беруге;
* бес жыл мерзім бойы салық және бюджетке басқа төлемдер төлемі бойынша салықтық міндеттемелерді орындау фактын растайтын салық төлеушіге берілетін квитанциялар көшірмелерінің сақтығын қамтамасыз етуге;
* мемлекет меншігіне берілген мүліктің есебін сақталуын, бағалануын және өткізілуі тәртібін сақтауға, сонымен қатар оны өткізуден ақшалар бюджетке уақытылы және толық түсуіне бақылау жасау;
* салықтық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдістерін қолдану және Кодекске сәйкес еріксіз тәртіпте салық бойынша қарызын алу;
* әкімшілік құқық бұзу туралы Қазақстан Республикасының Кодексіне сәйкес салық төлеушіге әкімшілік салықтар салу.
Салықтар тексеріс кезінде салықтардан және бюджетке басқа міндетті төлемдерден жалтару анықталған жағдайда салық ұйымдары сәйкес құқық қорғаушы ұйымдарға қылмыстық белгілері бар сәйкес материалдарды жалдап, Қазақстан Республикасының заңды актілеріне сәйкес процессуалды шешім қабылдауды талап етеді [4].
Салықтық қызмет ұйымдары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының салық заңдылығымен қарастырылған басқа да міндеттемелді орындайды.
Салық заңнамасы Салық кодексінен және Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен мемлекеттік кіріс министрлігінің нормативтік құқықтық актілері қабылданатын мәселелер шеңбері де Салық кодексімен анық айқындалған.
Алайда, салық құқық қатынастары саласындағы барлық мәселелерді реттеуді қамтитын біртұтас нормативтік акті - Салық кодексін әзірлеу жөніндегі міндет мүмкін болмады, өйткені жариялану құқығындағы құқық теориясына, оның ішінде салық құқық қатынастарына сәйкес құқықтық қатынастарды реттеу салық төлеушінің мемлекет алдындағы салық міндеттемесін орындаумен байланысты барлық рәсімдік сәттерді жіктеп реттеуді талап етеді. Мәселен, салық міндеттемесін орындаудың осындай нысандары декларациялар, есеп айырысулар және салықтық есеп берудің басқа да нысандары болып табылады.
Құқық теориясы бойынша заң актісіне жататын салық кодексі, яғни осы заңды іс-әрекетті реттеуі тиіс қоғамдық қатынастар қатынасушыларының құқықтары мен міндеттері құқық нормасын ғана белгілеуі тиіс. Декларациялар, есеп айырысулар нысандарын және салық есеп берулерінің басқа да нысандарын бекіту құқық нормасын белгілеу деп атауға болмайды, сондай-ақ сол уақытты олардың нысандарын бекіту мемлекет үшін де салық төлеуші үшін де міндетті болып табылады.
Сондықтан салық кодексі Үкімет пен уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерді бекітуін көздейді. Мәселен, салық есеп беруі нысандарын бекіту уәкілеттілік мемлекеттік органға берілген. Әдетте, салық есеп берушінің аталған нормалары уәкілетті орган - Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кіріс министрлігінің бұйрығымен бекітіледі. Осындай жолмен, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кіріс министрлігі мен үкіметтің нормативтік құқықтық актілері салық заңдарының құрамына енгізіледі [2].
Салық кодексі Салық кодексіне тікелей көрсетілген тек сол нормативтік құқықтық актілерді ғана бекітуді болжайды. Егер Үкімет немесе уәкілетті орган Салық кодексінде жоқ қандай да бір нысанды немесе нормативтік құқықтық актіні белгілемесе, онда мұндай нысандар немесе нормативтік құқықтық актілердің салық төлеушілер үшін міндетті мәні болмайды.
1.2. Мемлекеттік бюджетті қаржыландырудағы салықтық түсімдердің ролі
Шаруашылықтың нарықтың негізі жалпы өндірісті басқаруда экономикалық әдістерді қолдануды талап етеді, яғни бюджет түсімдерінің табыс жүйесі түбірімен өзгерді - ол салықтық төлемдер жүйесінен құралады, кәсіпорын мне бюджет арақатынасы құқықтық негізде заңмен реттеледі.
Бүгінгі күні шаруашылықтың нарықтық бастамасының салықтық жүйесі кәсіпкерліктің дамуына және төмен жалақы алатын тұрғындардың әлеуметтік кедейленуіне кедергі жасау жолында қызмет етеді. Салықтық жүйені іске асырудағы басты қағидалар қатарына жататындар:
1. Тікелей және жанама салықтардың үйлесімдігі, оның әртүрлі түрлерін қолдану, бұл салық төлеушінің мүліктік жағдайы мен алатын табысын санау мақсатында. Экономика дағдарыстық жағдай кезеңі туындағанда бюджет толтыру үшін сәйкесінше төменгі ставкамен және салық салынатын базаның кеңбігімен қаражат тарту көздері болу тиімді.
2. Салық салынудың әмбебаптылығы, біріншіден шаруашылықтың қандай да болмасын ұйымдын - құқықтық жағдайына қарамастан шаруашылығын тиімді жүргізуі үшін барлық төлеушілерге бірдей талаптар қойылуы, екіншіден салық төлеу кезінде табыс көзіне, шаруашылық кешеніне, экономикалық саласына қарамастан бірдей болуы;
3. Белгілі бір объектіге заңмен белгіленген кезеңде салықтың бір ғана түрімен алынды;
4.Салық салыну үлесі негізіндегі оның нақты ставкалық мөлшерін анықтауға ғылыми жағынан қарастырылуы, яғни субъектінің салық төлеуге табысының болуы оның қалыпты өмір сүруін қамтамасыз ету;
5. Табыс деңгейіне байланысты салық салушы ставкасының дифференциясы;
6. Ұзақ кезеу бойында қызмет ететін салық салыну ставкасының бірқалыптылығы, және төлем аударуінің қарапайымдылығы;
7. Салықтың жеңілдіктер жүйесін қолдану, олар нәсіпкерлік құралдарды инвестициялайтын процестерді ынталандыруы және әлемуеттік теңдікті қалыптастыру қағидасын, сонымен қатар азаматтардың күнелту минимумының кетілдігін қамтамасыз етуі;
Салықтың мемлекеттік басқару деңгейінде бөлу: орталық және жергілікті салықтар. Бұл жағдайдың артықшылығы экономикалық процесті макродеңгейде реттеуде салықты қолданудын өзіндік тұжырымдаманы шығаруы болып табылады. Салықтың саясатпен және кәсіпкерліктің қаржалық жағдайы мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып табылады. Мемлекет келесідей негізгі мақсаттарды көздейді:
а) экономиканың тұракты өсу қарқынына жету;
б) негізгі тауарлар мен қызметтер бағасының тұрақтылығын камтамасыз ету;
в) еңбекке жарамды тұрғындардың жұмыспен қамтылуына жету;
г) тұрғындардың табысынын белгілі бір минималды деңгейін камту;
д) азаматтарды әлеуметтік қорғау жүйесін құру, біріншіден зейнет керлерді, мүгедектерді және көп балаларды;
е) сыртқы экономикалық қызметтегі тұрақтылық.
Бұл мақсаттардың барлығына қол жеткізу мүмкін емес, егер баға өсе бастаса, оларды шектеуге және реттеуге шаралар жүргізу қажет.
Бірақ бағаларды шектеу экономикалық өсуді тежеп, жұмысбастылықты төмендетеді. Толық жұмысбастылыққа жететін болса, бағалар жоғарылайды,сондықтан халыктың көп бөлігінің еңбекақысын жоғарлату керек, одан еңбек нарығындағы бәсекелестік төмендейді. Теугерім қатынасын табу - мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды бөлігі болып табылады [3].
Нарықтың шаруашылыққа тән экономикалық жүйелілік көмегімен салықс алу, несиелендіру, инвестициялау, мемлекет жалпы қажеттіліктерді қанағаттандыратын шаруашылық қызметін жүзеге асырады.Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі табыстарының бөлігі, ол экономикаға шығындар бойынша қаржылық әсер беруге мүмкіндік көрсетеді.
Мемлекеттің кеңейтілген ұдайы өндіріс процесіне қаржылық - бюджеттік әсерінің негізгі бағыттары келесілер:
Біріншіден, кәсіпорындарды тікелей дотатция немесе қайтарылатын несие беру арқылы субсидиялау;
Екіншіден, экономикаға мемлекеттік инвестициялау;
Үшіншіден, мемлекеттік сатып алу жүйесі арқылы тауарлар мен қызметтердің негізгі бөлігін дамыту, демек мемлекет нарықта тауарлардың ірі тұтынушысы болып табылады;
Төртіншіден, жергілікті салықтар мен салықтық жеңілдіктерді қосқандағы салықтық реттеулер.
Мұны жергілікті басқару органдары жанама көмек түрінде толықтырып отырады. Бұған сату бағасы кезінде немесе жер бөлігі мен ғимаратты сатып алғандағы немесе жалдағандағы акциздік төлемдерге жеңілдік көрсету, несиелік қамтумен, кепілдік қорларға қатысумен, өндірістік аймақ құруға көмек көрсету болып табылады. Әдетте өндірістік аймақтағы территориялар мен ғимараттар кәсіпорынға тек қолайсыз қаржылық жағдайда ұсынылады. Онда жиі-жиі жергілікті шоттан шаруащылық қызметтің жаңа түрін дамыту мақсатында арнайы өндірістік ғимарат құрылысын жүзеге асырады. әрине ынталандыру шаралары үшін жергілікті салықтардан тұрақты немесе уақытша босату болып табылады.
Мемлекеттік және жергілікті өкіметпен экономикалық инфрақұлымыға қомақты ақша қаражаттарын тарту жүзеге асырылуда. Бұл салымдар табыс табуға бағытталмаған, бірақ жанама түрде және капитал табысының жоғарылауына әсер етеді. Шығындар ең алдымен құрылыс пен көліктік коммуникацияны қамтуға, байланыс желілеріне, өндірісітің сумен қамту жүйесіне, тазарту үймереттеріне, жер аумағын өндірістік құрылысқа дайындау болып табылады [3].
Дамыған елдердің салықтық саясаты жекеменшік капиталды тартуға бағытталған. Салықтық жеңілдіктердің ынталандыру әсерін кәсіпкерлік қызметті жанама түрде субсидиялық нысанында қарастыру қажет.
Экономиканы дамытудағы салықтың әсері тек ынталандыру үшін емес, тұрақтандыру үшін де қажет. Бұл қажеттілік өндірістің жоғары концентрациясы мен тұрғындары бар аудандардың дамуын реттеуге мүмкіндік туғызады. Тұрғындардың шамадан тыс концентрациясы мен шаруашылық қарқындылығы қоршаған табиғи ортаға, халық тұрғындарына, ресурспен қамтамасыз етілуіне және басқа да мәселелердің көбеюіне әкеп соғады. Шаралар мазмұны негізінде мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының шаралары жағынан кәсіпкерлік қызметке қосымша салық салу немесе лицензиялау болып табылады.
Салықтық механизмді қолдану тиімділігі мемлекеттің ішкі салықтарының мәнін, олардың қозғалу заңдылықтарын, қарама-қайшылықтарын ескеруге байланысты. Мемлекет салықтық саясатты өзгерте отырып, экономикалық дамуды ынталандыруға немесе тежеуге мүмкіндігі бар.
Салықтық реттеулер еліміздің экономикасын, өндіріс құрылымын, капитал жинаған, жеке тұтынушылықты қамтиды, яғни салықтық шаралар базистік қатынасты құрудың әмбебап құралы болып табылады.
Реттеудің басты бағыты - кәсіпорын мен кәсіпкерлердің сыртқы және ішкі қызметтерінің жалпы салықтық климатын құру және артықшылығы бар салалық бағыттардағы қаржылық ресурстар қозғалысына салықтың ынталандырумен жағдай жасау болып табылады. Теория жағынан салықтық реттеу кең ауқымды болуы мүмкін, бірақ өндіріс процесі салықтық механизм көрсеткендей бағыттарда дамымайды.
Нарықтың экономикада салықты теңбе-тең қолдануға ұмтылу керек. Мұндай концепция салықтық саясатта ұзақ уақытты курсты қарастырады немесе салық салу мәселері жиі өзгеріп тұратын болса, ол салық төлеушінің экономикалық мүдделеріне әсер етеді. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының өзгеруі салық реформасының өткізілу себебі болып табылады. Сондықтан мемлекеттің салықтық саясаты еліміздің экономикасы мен әлеуметтік кешенмен байланысты. әрбір салықтық реформаның негізгі қағидасы тұрақты салықтық жүйені құру болып табылады. Бірақ салықтық реформаның жеткен деңгей бағыттары этаптарында өзгеріп отыруы мүмкін, одан нақты шешілетін мәселе жойылады [4].
Сонымен, қазіргі салықтық жүйенің құрылуының тұжырымдамалық және әдістемелік негізі қалыптастырылды. Қазіргі қазақстандық салық жүйесі көп жағдайларда шетелдік тәжірибеге сүйенеді. Бұл алғышарттардың ұқсастығымен және міндеттемелердің жарлығымен байланысты.
1.3 Қазақстан Республикасының салық түрлері. Жанама салықтар
Жанама салықтар-жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар сальтқ төлеушінің табыстарына немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне ыңғайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланатын көбірек артықшылығы болады. Өйткені,олардан жалтарыну қиынырақ. Олармен экономикалық бұзушылык аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.
Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз -- тұрғын, кəсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық мəселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар -- мемлекет егемендігінің бір көрінісі. Салық -- нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық реформалардың нəтижелілігімен тығыз байланысты.
Салық салудың негізгі мақсаты -- мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің экономикасын дамыту, əлеуметтік жағдайды жақсарту жəне кəсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту.
Біздің Елбасымыздың жəне еліміздің алға қойған мақсаты -- дамыған отыз елдердің қатарына қосылу. Ал мұндай мақсатқа қол жеткізудің басты алғышарттарының бірі -- мемлекеттік бюджетті қалыптастыруда салықтардың тиімділігін арттыру.
Салықтар құқықтық жағдайы мен қолданылу шарттары жағынан алуан түрлі болып келеді. Жанама салық салудың мəні салықтың тауар бағасына (қызмет тарифіне) қосылатындығында. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Жанама салықтар -- бағаға не тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады. Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Бұл салықтардың ең соңғы төлеушісі болып тауарды тұтынушы табылады [1].
Жанама салық салудың мəні салықтың тауар бағасына (қызмет тарифіне) қосылатындығында. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды. Жанама салықтар салық салу объектісіне қарай төмендегіше бөлінеді:
1. Жеке жанама салықтар -- қатаң түрде белгіленген бір тауар топтарына салынады.
2. Əмбебап жанама салықтар -- негізінен барлық тауарлар мен қызметтерге салынады.
3. Фискалды-монополиялық жанама салықтар -- мемлекеттік құрылымдарда сатылатын өндірістің барлық тауарларына салынады.
Кедендік баж -- экспортты-импортты операциялар жасау кезінде тауарлар мен қызметтерге салынады.
Салықты алатын жəне оған билік жасайтын органға қарай салықтар жалпымемлекеттік жəне жергілікті болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтар -- барлық элементтері мемлекеттің заңдарымен анықталатын жəне сол елді жалпыға бірдей біртұтас қолданылатын салықтар. Бұл салықтарды бекітіп, жүзеге асыратын ел Парламенті. Бұл салықтар ір деңгейдегі бюджеттерге бөлініп отырады.
Жергілікті салықтар -- мемлекеттің заңдарына сəйкес жергілікті өкімет органдары жүзеге асыратын салықтар. Олар жергілікті деңгейде қабылданған шешім негізінде ғана жүзеге асырылады. Бұл салықтар толығымен жергілікті бюджетке түсіп отырады.
Пайдалану тəртібіне қарай барлық салықтар жалпы жəне арнаулы болып бөлінеді. Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады жəне жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Арнаулы салықтардың нысаналы мақсаты болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын əлеуметтік салық).
Нысанның экономикалық белгілері бойынша табысқа жəне тұтынуға салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген нысаннан алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар -- бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Нарықты экономиканы дамыту үшін мемлекет тарапынан салыққа аса мəн беріледі. Салықтар мемлекеттің қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып, дамуына жəне саяси-əлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Салықтар -- кез келген өркениетті мемлекеттердің негізгі кіріс көзі. Салықтар, жалпы экономикалық мазмұнына қарай, тікелей жəне жанама болып бөлінеді. Қазақстан Республикасының аумағында қолданылып жүрген барлық салықтар мен бюджетке төленетін міндетті төлемдердің ішінде жанама салықтардың алатын орны ерекше. Əлемнің қандай мемлекеті болмасын, барлығында жанама немесе тұтынуға салынатын салықтар кең қолданылады.
Жанама салықтар -- бұл салық төлеушінің табысына немесе мүлкіне тікелей байланысты емес, тауардың бағасына жəне қызметтің тарифіне қосылатын салықтар. Жанама салықтардың ең соңғы төлеушісі болып тауарды тұтынушы табылады.
Салықтардың тікелей жəне жанама болып бөлінуі XVІІ ғасырдың соңында Д. Локкпен салықтардың басқаға аудару критериін негізге ала отырып, енгізілген болатын. Нəтижесінде тек жерге салынатын салық тікелей деп танылды да, қалғандары -- жанама болды (себебі оларды төлеу, ақыр соңында, жер иеленушілерге аударылатын).
Дж. Миль болса критерийге құқықтық тұрғыдан қарады. Оның құқықтық (мемлекет) көзқарасы тұрғысынан тікелей салықтар -- бұл салық төлеушіге тікелей жүктелетін, ал жанама салықтар -- бұл салық төлеушімен басқаға жүктеле алатын салықтар. Бұл критерийді А. Вагнер де ұстанды.
XІX ғасырда тікелей салықтардың басым бөлігі басқа тұлғаға аударыла алуы, жанама салықтардың толығымен тиісті тəртіпте пайдаланылмауы оларға деген көзқарасты өзгертті. Енді критерийге салық салу мен алу тəртібі ескерілді. Тікелей салықтар тұрақты сипаттағы құбылыстарға негізделгендіктен (мүлікті басқару немесе пайдалану), олар салық төлеушілермен жасалған тізімге сəйкес бөлек жəне белгілі бір белгіленген мерзімде төленді, жанама салықтар болса өзгермелі құбылыстардан, бөлек іс-əрекеттерден, факторлардан (белгіленген тарифтер негізінде салынатын тұтыну, келісім-шарт, қызмет көрсету актілері) бастау алады.
Жанама салықтардың келесі ерекшеліктерден тұрады:
* жанама салықтар салық салынатын өндіріс кезеңдеріне қарамастан, ақырғы тұтынушыға бағытталады;
* мемлекеттің фискалдық функциясын атқарады. Мəселен, белгілі бір тауардан үлкен көлемде қосымша кіріс алу мақсатында тауарлардың белгілі бір топтарына (арақ жəне темекі өнімдеріне) акциз салығын қолданады;
* тұтыным есебінен жиналған ақша қаражаттары нақты белгіленген мақсаттарға -- мемлекеттің түрлі бағдарламаларын қаржыландыруға жұмсалады.
Ел экономикасын көтеру мен мемлекеттік бюджеттің кірісін молайтуда сүбелі үлесті жанама салықтар қосатындығы белгілі. Оны олардың бюджеттің салықтық кірістерінің жартысына жуық бөлігін құрауынан байқауға болады. Осыны біле білген Еуропалық одақ жанама салықтарды оған мүшелікке кірудің басты шартына айналдырып отыр.
Себебі:
* оларды төлемеу мүмкін емес;
* олармен болатын экономикалық қылмыстар аз;
* еңбекке деген құлшынысқа аз көлемде əсер етеді;
* тапшылық жоқ кезде, яғни тауар алмастыратын басқа да тауарлар болған кезде, тұтынушының тауар таңдау құқықтарын қалыптастырады;
* салықтардың көрінбеуі жəне басқалары.
Қазақстанда жанама салықтардың келесі түрлері қолданылады:
* қосылған құнға салынатын салық;
* акциз;
* кедендік баж салығы.
Қазақстанда жанама салықтардың ішінде бюджеттің негізгі кіріс көзі болып табылатын салық болып қосылған құн салығы табылады. 2012 жылы бұл салық жалпы мемлекеттік бюджет кірісінің 22,4 % құрады [2].
Шет мемлекеттер тəжірибесі көрсеткендей, салық реформасын жүргізудің бір ұшы салық жүйесіне қосылған құнға салынатын салықты (ҚҚС) енгізудің қажеттілігін саралап, тиімді жолын табу болып табылады.
1991 жылдың 24 желтоқсанында Қосылған құнға салынатын салық туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданып, республиканың салық жүйесіне қосылған құнға салынатын салықты енгізді. Бүгінгі күні бұл салық Салық кодексімен реттеледі жəне ол жанама салықтар қатарына жатады.
КСРО кезеңі мен одан кейінгі экономикалық кезеңде де ұзақ уақыт бойына айналым салығы қолданылып келді. 30-жылдардың басында енгізілген бұл салық бюджеттің ауқымды да тұрақты кіріс көзі болып, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етті нарықтық экономикаға көшуімізге орай өнеркəсіп өзі тұрған жері бойынша айналым салығын төлеуге көшуіне байланысты бұл тұрақты қаржы көзінен айрылды. Мұны республикамызда аяқ киім, темекі, кондитер, тоң май кəсіпорындары бойынша келіп түсетін түсімдердің кемігендігімен түсіндіруге болады. Əйтсе де өнеркəсіп тауарларының бағасы қолдан кемітілді. Айналым салығы арзан азық-түлік өнімдеріне берілетін дотация түрінде жабылды, ол, əрине, қайта бөлу тиімділігін бере алмады.
Қазақстан Республикасы нарыққа өту кезеңінде аса ауыр қаржы жағдайында қалды, өйткені экономикалық тұрғыдан құрылымдық қайта құру ұзақ уақытты, елеулі қосымша қаржы ресурстарын талап етті, ал бұлар бізде жоқ еді.
Айналым салығы тауарлардың көтерме жəне бөлшек сауда бағасы арасындағы айырманы білдіреді. Бұл, əрине бағаның жоспарлы белгіленуі кезінде тиімді болып табылады. Салық мөлшерлемелері бюджеттің қажеттілігіне қарай белгіленіп, өзгертіледі. Алайда орталықтандырылған жоспарлау жағдайында бұл өндіріс қызметіне əсері аз еді, өйткені салық салу шарты бойынша маңызы төмен өнеркəсіп салаларын мемлекет қаржыландырды. Себебі баға босатылып жіберілген кезде айналымнан алынатын салық бағалар айырмасы болғандықтан, мүлде жоғалып кетті.
1991 жылдың қаңтарынан бастап республиканың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz