Урбандалу процестерін моделдеудің ақпараттық жүйесін құру
Түйіндеме
Дипломдық жұмыс 50 беттен, 38 суреттен, 24 кестеден, 18 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және 5 қосымшадан тұрады.
Кілттік сөздер: CSS, HTML, PHP, SQL, ДАРБИН-УОТСОН КРИТЕРИЙІ, ДИСПЕРСИЯЛЫҚ АНАЛИЗ, КОРРЕЛЯЦИЯ, РЕГРЕССИЯЛЫҚ АНАЛИЗ, РОБОТ-ПАРСЕР, СТЬЮДЕНТ КРИТЕРИЙІ, УРБАНДАЛУ, ФИШЕР КРИТЕРИЙІ.
Зерттеу нысаны: урбандалу процесі, web-сайт және ақпараттық жүйе құру мүмкіндіктері.
Жұмыс мақсаты: урбандалу процестерін моделдеудің ақпараттық жүйесін құру.
Зерттеу әдістері: ең кіші квадраттар әдісі, регрессиялық анализ, web-технологиялар, робот-парсер технологиясы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
oo урбандалу процесін модельдеуде ең кіші квадраттар әдісімен регрессиялық анализ жасалынды.
oo процесті модельдеуге негізделген ақпараттық жүйе құрылды.
oo модельдің ақпараттық жүйесі web-технологияларының көмегімен жүзеге асырылды.
Жасалған жұмыстар: кестелік процессорда регрессиялық анализ жасалып, урбандалу процестері моделі құрылды. Құрылған модель және сызықты тренд моделі көмегімен алдағы жылға демографиялық көрсеткіш болжамы жасалынды. Урбандалу процестері моделінің ақпараттық жүйесін құруда web-технологиялар, JetBrains PhpStorm мәтіндік өңдеушісі қолданылды. Робот-парсер технологиясы көмегімен факторлар туралы мәліметтерді басқа сайттардан алу функциясы жасалынды.
Зерттеу міндеттері:
oo эконометрика негізінде урбандалу процестері моделін құрудың критерийлері мен анализдерін қарастыру;
oo құрылған урбандалу процестері моделінің ақпараттық жүйесін программалау тілінде жасау;
oo модель негізінде болжам жасау.
Қолдану аясы: әлеуметтік-экономикалық процестерді зерттеу саласында, статистикалық мәліметтер сайтында, қала мен инфраструктураның даму перспективасын анықтауда қолданылады.
Зерттеу объектісі бойынша келешекке жасалатын жұмыстарға болжам: урбандалу процестері моделін бірнеше фактор бойынша жасау, модельді қолдана отырып, болжам жасауды дамытуға ұсыныстар жасау.
Реферат
Дипломная работа состоит из 50 страниц, 38 рисунков, 24 таблиц, 18 источников и 2 приложений.
Ключевые слова: CSS, HTML, PHP, SQL, ДИСПЕРСИОННЫЙ АНАЛИЗ, КОРРЕЛЯЦИЯ, КРИТЕРИЙ ДАРБИНА-УОТСОНА, КРИТЕРИЙ СТЬЮДЕНТА, КРИТЕРИЙ ФИШЕРА, РЕГРЕССИОННЫЙ АНАЛИЗ, РОБОТ-ПАРСЕР, УРБАНИЗАЦИЯ.
Объекты исследования: процесс урбанизации, возможность разработки информационной системы и web-сайта.
Цель работы: разработка информационной системы для моделирования процессов урбанизации.
Методы исследования: метод наименьших квадратов, регрессионный анализ, web-технологии, технология робот-парсер.
Научная новизна:
oo в моделировании процессов урбанизации сделан регрессионный анализ методом наименьших квадратов.
oo создана информационная система, основанная на процессе моделирования.
oo модель информационной системы была реализована с использованием веб-технологий.
Выполненные работы: при разработке регрессионного анализа, создан модель процессов урбанизации в табличном процессоре. С помощью модели и модели линейного тренда сделан прогноз демографического показателя на предстоящий год. При создании информационной системы для моделирования процессов урбанизации использовались web-технологии и текстовый редактор JetBrains PhpStorm. Для извлечения информации с другого сайта разработана функция по технологии робот-парсер.
Задачи исследования:
oo рассмотрение критериев для создания модели процессов урбанизации и анализа на основе эконометрики;
oo создание информационной системы модели урбанизации на языке программирования;
oo сделать анализ на основе модели.
Сфера применения: социально-экономические процессы в области исследований, используется на сайтах статистических данных и для определения перспектив развития города и инфраструктуры.
Дaльнeйшee paзвитиe иccлeдoвaний: создание модели процессов урбанизации при нескольких факторов, предложить рекомендации для анализа.
Abstract
These is consists of 50 pages, 38 pictures, 24 tables, 18 sources and 5 applications.
Keywords: ANALYSIS OF VARIANCE, CORRELATION, CSS, HTML, PHP, REGRESSION ANALYSIS, ROBOT-PARSER, SQL, THE DURBIN-WATSON TEST, THE FISHER TEST, THE STUDENT TEST, URBANIZATION.
The objects of research: urbanization process, the possibility of developing an information system and a web-site.
The purpose of research: Development of information systems for the simulation of the processes of urbanization.
The methods of research: Ordinary least squar, regression analysis, web-technology, robot-parser technology.
Innovation of research:
oo in modeling the processes of urbanization regression analysis is made by ordinary least squares.
oo information system is created, that based on process modeling.
oo model of information system was implemented using web technologies.
The done work: the development of regression analysis, created a model of urbanization in the spreadsheet application. With the model and the linear trend made the forecast of demographic indicators for the coming year. Information systems for the simulation of the processes of urbanization is created by web - technology and a text editor JetBrains PhpStorm. Function is developed by robot-parser technology to extract information from another site.
The tasks of research:
oo consideration of the criteria for creating a model of urbanization and on the basis of the analysis of Econometrics;
oo creation of an information system model of urbanization in the programming language;
oo make an analysis based on models.
Application: socio-economic processes in the field of research, used on the websites of statistical data and to determine the prospects for cities and infrastructure development.
Further research: creating a model of urbanization with several factors, make recommendations for the analysis.
Мазмұны
Кіріспе 6
1 Урбандалу процесі 8
1.1 Урбандалу процесінің мәні мен мағынасы 8
1.2 Алматы қаласы бойынша урбандалу мәселелері мен даму қарқыны 9
1.3 Урбандалу процесіне әсер ететін факторлар 11
2 Урбандалу процесінің математикалық моделін құру 18
2.1 Урбандалу процесінің моделін құру талаптары мен этаптары 18
2.2 Урбандалу процесінің математикалық моделі 21
2.3 Регрессия моделінің сапасы мен баламалығын анықтау 26
2.4 Қалдықтар автокорреляциясын тексеру 30
2.5 Урбандалу процесінің есептелу процесінің моделі 32
2.6 Болжам жасау үшін сызықты тренд моделі 37
3 Урбандалу процестерін моделдеудің ақпараттық жүйесін құруды жүзеге асыру 39
3.1 Урбандалу процестерін моделдеудің ақпараттық жүйесін құрудағы программалық жабдықтар мен программалау тілдері 39
3.2 Ақпараттық жүйенің жұмыс схемасы және жобасы 40
3.3 Ақпараттық жүйенің веб-интерфейсі 42
Қорытынды 48
Пайдаланылған әдебиеттер 49
А қосымшасы 50
Ә қосымшасы 52
Б қосымшасы 70
В қосымшасы 77
Г қосымшасы 87
Кіріспе
Халық санының өсуі, құрамы және орналастырудың заманауи процестері көптеген қиындықтарға алып келеді. Урбандалу процесі елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды бөлімі болып табылады. Қала санының өсуі адам өмірінің көптеген аспектілеріне және ұлттық экономикалық өсу мен дамудың қалыптасуына әсер етеді. Соңғы кездері бүкіл әлемде урбандалу процесінің дамуына үлкен көңіл бөлінуде. Осыған орай көптеген дамыған елдерде урбандалу процестерін модельдеу амалдары жүргізілуде. Модельдеу негізіне алдағы жылға қала санының өсу деңгейі мен даму көрсеткішін болжау жатады. Процесс моделі урбандалу процесіне әсер ететін факторлар негізінде тұрғызылады. Демографиялық, экономикалық, экологиялық және әлеуметтік факторлар есебінен регрессиялық модель тұрғызылып, алдағы жылдарға урбандалу деңгейін көрсететін цифрлық болжам жасалынады.
Дипломдық жұмыс өзектілігі соңғы жылдары әлемдік маңызды процестердің бірі - урбандалу процесінің моделі негізінде ақпараттық жүйе құрылуымен байланысты.
Ақпараттық жүйелер бұл ақпараттық, техникалық, программалық, математикалық, ұйымдастырушылық, құқықтық, лингвистикалық құрылымдардың өзара жинақтылығы мен қатынасын көрсететін жүйе. Егер жүйе ақпаратты жеткізу, сақтау, өңдеу функцияларын атқарса, онда ол ақпараттық жүйені құрайды. Веб-сайт ақпараттық жүйе бола тұра, субъектің жеке деректері мен кез келген ақпараттық өңдей алады. Сол себептен қазіргі кезде веб-сайт қолданушыларға қажетті мәліметтерді алудың, жеткізудің ең тиімді әрі тез жолдарының бірі болып табылады. Дипломдық жұмыста аталған ақпараттық ресурс жиынтығы урбандалу процестері моделінің ақпараттық жүйесін құруда қарастырылады. Пәндік аймақты жан-жақты зерттеу нәтижесінде веб-сайт жасалынды. Веб-сайтың бизнес-логикасы құрылған урбандалу процестері моделін көрсету, болжам жасау және робот-парсер технологиясының көмегімен болжам жасауды жеңілдетуді қамтиды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны - урбандалу процесі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні - процеске әсер ететін факторлар негізінде урбандалу процесінің моделін құру және модельдің ақпараттық жүйесін жасау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - урбандалу процесіне әсер ететін факторлар негізінде көпфакторлы регрессиялық анализ жасау арқылы модель құру, урбандалу процестерін моделдеудің ақпараттық жүйесін құру.
Қойылған мақсатқа жету үшін мынадай есептер қойылды:
oo пәндік аймақты зерттеу.
oo көптік регрессиялық анализді зерттеу және оны жүзеге асыру жолдарын қарастыру.
oo урбандалу процесі модельдеу.
oo модель негізінде Алматы қаласы бойынша 2016 жылға урбандалу процесінің деңгейіне болжам жасау.
oo урбандалу процестер моделінің ақпараттық жүйесін жасау.
oo программа негізін PHP, JavaScript тілдерінде жазу.
oo программада модельдің жүзеге асырылуын көрсету.
oo робот-парсер технологиясы арқылы болжам жасауды жеңілдету.
Дипломдық жұмыс тақырыбының жаңашылдығы - эконометрика негіздерін пайдаланып урбандалу процесінің моделі құрылды, робот-парсер технологиясын қолдану. Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы - құрылған урбандалу процестері моделін қолдану арқылы алдағы жылдарға болжам жасау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, зерттеу объектісі, зерттеу пәні, мақсаты, мақсатқа жету үшін қойылған есептер, тақырыптың жаңашылдығы және тәжірибелік маңыздылығы сипатталды.
Бірінші бөлімде урбандалу процесінің мәні мен маңызы, Алматы қаласы бойынша урбандалу деңгейі мен процеске жүзеге асырылуына әсер ететін факторлар қарастырылды және дипломдық жұмыс мақсатына жету үшін есеп қойылымы анықталды. Екінші бөлімде урбандалу процесінің моделі құрылды, кестелік процессорде процестің регрессиялық моделін жасалынып, болжам алынды. Үшінші бөлімде дипломдық жұмыстың тәжірибелік жүзеге асырылуы, урбандалу процестер моделінің ақпараттық жүйесінің жұмыс істеу ерекшеліктері қарастырылды.
Қорытындыда қойылған есептердің нәтижелері көрсетіліп, урбандалу процесінің моделін қолдана отырып, болжам жасауды дамытуға ұсыныстар жасалды.
1 Урбандалу процесі
0.1 Урбандалу процесінің мәні мен мағынасы
Урбандалу қоғамның қалыптасуына әсер ететін қала санының өсуіне алып келетін бүкіләлемдік тарихи процесс болып табылады. Процесс негізіне елдің демографиялық көрсеткішінің құрылымы, халықтың көшіп-қонуы, өндіріс күшінің өзгерісі, мәдениеттегі өзгеріс пен жаңа мәдениеттің қалыптасуы кіреді. Урбандалу процесі демографиялық, географиялық, әлеуметтік және экономикалық аспектерді қамтиды. Дамыған өнеркәсіп процестің басты шарты болып табылады., сондай-ақ мәдени және саяси функциялар, еңбек көрсеткіші бойынша шекаралық бөліну бұл урбандалу процесінің қосымша шарттары болып табылады [1].
1.1-сурет. Урбандалуға алып келетін процестер
Урбандалу процесі қалалық елді-мекенде халық санының қалыптасуы мен қаланың өсу процесімен тығыз байланысты. Өмір сүру шарттары қаланың өмір сүру шарттарына жақын аудандар қалалық агломерацияны құрайды.
Процестің демографиялық аспектері қала халық санының көрсеткіші арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш сәйкесінше әр елде әртүрлі. Деректерді біріктіру үшін берілген аймақтағы халық санының белгілі бір көрсеткіші алынады. Мысалы, 2002 жылы Жер тұрғынының 13 бөлігі 5000 адамның қалалық аймаққа көшіп-келуін көрсетті. Урбандалу процесінің динамикасы келесі түрде болды: 1800 жылы - Жер шарының қала тұрғыны 3% құраса, 1850 жылы 6,4%, ал 1900 жылы қала тұрғын саны 19,6%-ды құрады.
Заманауи урбандалу процесінің негізгі аспектісі қалалық елді-мекендегі халық санының көрсеткішімен анықталады. Австралия, Еуропа және Солтүстік Америка елдері қалалық елді-мекендердегі халық санының жоғары көрсеткішімен алда тұр. Африка мен Азия елдерінде ауылдық елді - мекендер саны басым нәтиже көрсетуде. Еуропада урбандалу процесінің жоғары деңгейін көрсететін елдер: Ұлыбритания - 91%, Бельгия - 72%, ал Америка Құрама Штатындағы қала тұрғын саны - 77%, Канада елі 76%-ды көрсетіп тұр.
1.2-сурет. Урбандалу деңгейі диаграммасы
Адамның бүкіл өмірі белгілі бір әлеуметтік территориялық қауымдастықтар шаңберінде өтеді [2]. Халық санының өсуі, құрамы және орналастырудың заманауи процестері көптеген қиындықтарға алып келеді. Урбандалу процесі елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды бөлімі болып табылады. Қала санының өсуі адам өмірінің көптеген аспектілеріне және ұлттық экономикалық өсу мен дамудың қалыптасуына әсер етеді. Соңғы кездері бүкіл әлемде урбандалу процесінің дамуына үлкен көңіл бөлінуде. Осыған орай көптеген дамыған елдерде урбандалу процестерін модельдеу амалдары жүргізілуде [3].
0.2 Алматы қаласы бойынша урбандалу мәселелері мен даму қарқыны
Қала өзінің өнеркәсібінің дамуымен, жұмысқа орналасу мүмкіндігінің барымен, жақсы өмір сүру деңгейінің жоғарылығымен әрқашан да өзіне ауыл, кішігірім қала, село тұрғындарын өзіне тартады. Сонымен бірге қаладағы мәдени және коммуналдық қызмет ету жоғарылығымен; ауылшаруашылықтық жерлердегі жұмыс күшінің ауырлығынан бас тарту да әсер етеді. Осының барлығы да ауыл тұрғындарын қалаға ағылуына себеп болып қалыптасты.
Қазақстан қалаларының кейінгі дамуы әлемдік тенденцияларға сәйкес. Басынан бастап-ақ Қазақстан қалалары, бүкіл әлемдік қалалар секілді, әкімшілік, қаржылық, шаруашылық, идеологиялық, әскери-стратегиялық және мәдени аймақтарды басқару қызметтерін мойнына алды. Қалалар қоғамдағы жетістіктер деңгейінің көрсеткіші болды. Қазақстандық өркениеттің дамуы далалық кеңістіктегі және көшпенді тұрғындардың қалаға біртіндеп бейімделуімен байланысты.
Қазақстан бүгінгі күні экономиканың индустриалды даму деңгейінде. Бұл процестерде қалалар айрықша орын алып отыр. Алматы қаласы - елдің қаржылық, мәдени, туристік, білім беру орталығы болып табылатын ірі мегаполис. Алматының экономикасы тұрақты дамуымен ерекшеленеді. Өнеркәсіптің азық-түлік, машина жасау және басқа да салаларындағы, сондай-ақ қызмет көрсету саласындағы жылдам өсу қарқыны өнеркәсіптегі орташа 15%-дық тұрғын үй құрылысындағы - 11%-дық, инвестициядағы - 14%-дық жыл сайынғы өсімді қамтасыз етеді.
Алматы қаласы ірі мегаполис бола тұра, өзіне жақын маңдағы кіші қалалар мен ауылдық жерлерден ғана емес, тұтастай республикадан еңбек ресурстарын тарта отырып, өңірдегі урбанизация процестеріне объективті түрде айтарлықтай ықпал етеді. Статистика органдарының деректері бойынша қалаға көшіп-қонушылардың саны 2014 жылы 38 мың адам болды. Көшіп-қонушы халықтың негізгі құрамы өңіраралық көшіп-қонушылардан тұрады, қалаға келушілердегі олардың үлесі 90%-ды құрайды.
Қазіргі әлеуметтік, инженерлік инфрақұрылым және еңбек нарығының мүмкіндіктері ескерілмей, елдің басқа өңірлерінен халықтың ағыны жүйесіз сипатқа ие болуда. Осыған байланысты қазіргі уақытта Алматы қаласында халықтың шамадан тыс қоныстануы және мүмкіндігінен тыс жүктемесі, қоршаған табиғи орта сапасының төмендеуі, ішкі көшіп-қонушылар ортасында жұмыссыздық деңгейінің жоғары болуы және қалаға стихиялы түрде келушілер үшін тұрғын үйдің қол жетімділігі оның негізгі проблемалы мәселелері болып табылады.
Алматы қаласы мен Алматы облысының жергілікті атқарушы органдарының жер мәселелерін реттеудегі келісілмеген іс-қимылы Алматы қаласының маңына заңсыз жаппай қоныстануға себеп болуда. Алматы қаласының проблемасын шешу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі Алматы облысының аумағында серіктес қалалар қалыптастыру жолымен Алматы агломерациясын кешенді дамыту, қала мен қала маңы аумақтарын салу бойынша жол берілген заңсыздықтарды жою, Алматы қаласының мемлекеттік қала құрылысы кадастрын құру, ірі инвестициялық жобаларды іске асыру жөніндегі шараларды іске асыруды бастады.
Ұлттық және әлемдік нарықтарда Алматы өңірі көлік, логистика, халықаралық сауда саласындағы, халықаралық оператор және қаржылық қызмет, сауда, туризм, шағын және орта бизнес, жоғары технологиялар, білім беру, медицина саласындағы қазіргі сервистік орталық ретінде ұстанымдануы қажет.
Әлемдік деңгейде өңірдің қазіргі кездегі ұстанымы төмен, себебі Алматы мегополисінің ұстанымдануының әр түрлі бағыттары, қаржы, инновация, сауда, туризм бойынша әлемде кемінде оннан бірнеше жүздеген бәсекелестік өңірлер бар.
Бәсекелестіктің жоғары деңгейі маманданудың таңдалған салаларына неғұрлым нақты бағытталудың қажеттілігін негіздейді - дамудың іріленген саласымен қатар мамандандырудың неғұрлым ықшам науашасы да таңдалуы қажет, себебі біріншіден, Алматы өңірінде қосымша бәсекелестік артықшылықтары бар немесе құрылуы мүмкін және екіншіден, халықаралық нарықтарда бәсекелестіктің төмен деңгейі байқалады. Сонымен бірге Алматы қаласы және Алматы облысының бәсекелестік артықшылығы туризмді дамыту саласында кластерлік бастамашылықты іске асырудан тұрады. Әсіресе, осы жерде қонақ үйлер, демалыс орындары, ойын-сауық объектілері, табиғат қорықтары және саябақтар барынша шоғырланған және туристер үшін өңірдің жалпы тартымдылығын жоғарылатуға жеке бизнес өкілдерінің шынайы дайындығы байқалуда. Өңірлік деңгейде негізгі міндет ретінде Қазақстанның өңірлік көшбасшылығын нығайтуға бағытталған өңірге және елге ресурстар мен іскерлік белсенділікті тарту орталығын қалыптастыру болып табылады. Әлемдік экономика деңгейінде Алматы өңірін ұстанымдандырудың негізгі міндеті өндірістік-коммерциялық қызметтің ауқымы мен тиімділігін ұлғайту, қала кәсіпорындарының, Алматы агломерациясының және тұтастай Қазақстанның мол пайда табуы, сонымен қатар шетелдік ресурстардың көмегімен қала мен облыс экономикасының жоғары технологиялық өндірістерінің озық дамуы мен жаңғыру мүмкіндіктерін іске асыру болып табылады.
Алматы қаласын қаржылық қызмет орталығы ретінде дамыту барлық Алматы өңірін дамытуда инвестицияларды тартуға мүмкіндік береді және оның инвестициялық тартымдылығын жоғарылатады [4].
0.3 Урбандалу процесіне әсер ететін факторлар
Урбандалу процесі, яғни қала санының өсуі, адам өмірінің көптеген аспектілеріне және ұлттық экономикалық өсу мен дамудың қалыптасуына әсер етеді. Қаланың өсуіне алып келетін факторларды үш деңгейге бөліп қарастыруға болады: адам, мәдениет және жаһандану. Адамның қалалық өмірге деген қажеттіліктері мен талаптары бірінші кезекте урбандалу процесінің сапалық қасиетін анықтаса, демографиялық факторлар процестің сандық қасиетін көрсетеді. Адам заманауи урбандалу процесінің сипаттамасын, яғни, қалалық өмірдің сапалық деңгейін анықтайды. Қалалық өмірдің сапалық көрсеткіші табиғи-климаттық талаптар, өмір сүру деңгейі, баспана, денсаулық сақтау талаптары, транспорт, білім беру, мәдениет, шекараның экологиялық көрсеткіші урбандалу процесінің дамуының факторларын көрсетеді [5].
1.3-сурет. Урбандалу процесіне әсер ететін факторлар
Демографиялық фактордың ролі халық саны, миграция, яғни, қалалық елді мекенге қоныстану нәтижелерімен анықталады. Урбандалу процестерін моделдеу үшін анықталатын негізгі фактор демографиялық көрсеткіш болып табылады.
1-кесте. Алматы бойынша демографиялық көрсеткіш, мың адам
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
1 247,9
1 278,3
1 324,7
1 361,9
1 390,7
1 413,5
1 449,8
1 475,4
1 507,5
1 642,3
1 703,5
1.4-сурет. Алматы қаласы бойынша демографиялық көрсеткіш
Экономикалық факторға жұмыспен қамтылу құрылымындағы өзгерістер, өндіріс концентраиясы, шекаралық экономикалық даму жатады. Қалалық революция негізінде ауыл шаруашылығынан тыс жұмыспен қамтылу деңгейі ғана көтерілмей, оның құрылымы толықтай өзгереді. Құрылым ретінде қызмет көрсету, ғылым, басқару ,ақпараттандыру аймағының кеңейуі қарастырылады. 2-кестеде халықтың өмір сүру деңгейі Алматы қаласы бойынша 2005 жылдан 2015 жылға дейінгі орташа номиналды айлық негізінде, ал 3-кестеде жұмыссыздық деңгейінің және 4-кестеде қала бойынша 10 жыл аралығындағы баға көрсеткіш нәтижесі көрсетілген.
.
2-кесте. Алматы бойынша халықтың өмір сүру деңгейі, теңге
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
39 614
49 201
59 240
78 021
90 239
95 139
106 597
121 674
134 378
142 310
155 242
1.5-сурет. Алматы қаласы бойынша өмір сүру деңгей көрсеткіші
3- кесте. Жұмыссыздық деңгейі, пайыз
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
8,8
8,4
8,2
7,8
7,4
7,7
6,3
5,6
5,6
5,6
5,5
Жұмыссыз деңгейі көрсеткіші урбандалу процесіне әсер ететін факторлардың бірі болып табылады. Дегенмен демографиялық көрсеткіштің мәні мен жұмыссыздық деңгейінің көрсеткішінің мәні кері пропорионал шамалар болып табылады. Жұмыссыздық деңгейі көрсеткіші кеміген сайын, қала халқы санының өсу шамасы, яғни урбандалу процесінің дамуы көрсеткіші жоғарылайды. 1.6-суретте Алматы қаласы бойынша жұмыссыздық деңгей көрсеткіші графигі келтірілген.
1.6-сурет. Алматы қаласы бойынша жұмыссыздық деңгей көрсеткіші
4-кесте. Тұтынушылық баға индексі, пайыз
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
109,6
112,0
127,1
110,7
107,5
108,0
106,8
106,1
104,4
107,0
114,8
1.7-сурет. Алматы қаласы бойынша баға көрсеткіш деңгейі
Экономикалық фактордың қосымша аспектілері ретінде денсаулық сақтау, транспорт және тұрғын үймен қамтамасыз ету факторларын жатқызуға болады. Қалалық өмірдің сапалық көрсеткіші табиғи - климаттық талаптар, өмір сүру деңгейі, баспана, денсаулық сақтау талаптары, транспорт, шекараның экологиялық көрсеткіші урбандалу процесінің дамуының факторларын көрсетеді.
5-кесте. 1000 адамға шаққандағы диагноз бойынша тіркелген ауру адамдар саны
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
695,9
624,
781,3
778,5
757,0
733,5
780,1
752,7
753,6
725,2
728,8
1.8- сурет. Алматы қаласы бойынша денсаулық көрсеткіш деңгейі
6-кесте. Бір адамға шаққандағы баспанамен қамтамасыз ету
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
16,7
18,4
18,5
18,6
19,1
19,3
19,5
20,3
20,8
24,4
28,0
1.9 - сурет. Алматы қаласы бойынша тұрғын үймен қамтамасыз ету деңгейі
7-кесте. Барлық транспорт түрінің жүк айналымы, млн. тонна
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
5 843,6
6 260,9
7 418,9
8 024,8
8212,0
8591,3
11476,8
16130,5
17957,6
18928,4
21780,3
Бүгінгі таңда экологиялық факторлар халықтың қалалық агломерацияға қоныстануына, қала мен қала сырты зоналарда өнеркәсіптің дамуын, қалалық ортаның өмір сүру деңгейін анықтайды. Жекелей алғанда урбандалу процесінің дұрыс жүргізілмеуі қоршаған ортаның ластануына, яғни, экологиялық проблемаларға алып келеді. 1.10-суретте Алматы қаласының барлық транспорт түрі бойынша жүк айналым статистикасы график түрінде көрсетілген.
1.10-сурет. Алматы қаласы бойынша транспорттық жүк айналым көрсеткіші
Алматы қаласы бойынша 2005 жылдан 2015 жылға дейінгі атмосфераға шығарылған зиянды заттар көлемі 8-кестеде берілген.
8-кесте. Атмосфераға шығарылған зиянды заттар көлемі, мың тонна
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
6
8
8,7
10,1
10,6
18,2
11,0
11,7
12,1
12,4
43,5
Қалалық өмір салтының қалыптасуына тұрғын мобильділігі үлкен роль атқарады. Мобильділік қалалық және ауылдық тұрғындардың байлынысының күшеуіне әсер ететін негізгі фактор болып табылады. Әлеуметтік, еңбек және шекаралық мобильділік үлкен қаладағы әлеуметтік-мәдени потенциалдың қалыптасуына алып келетін форма ретінде қарастыруға болады [6].
1 Урбандалу процесінің математикалық моделін құру
0.1 Урбандалу процесінің моделін құру талаптары мен этаптары
Кез келген,көп жағдайда экономикалық, көрсеткішке бірнеше факторлар әсер етеді. Қала халық санының өсуіне транспорттық, халықтың орташа еңбекақы көрсеткіші және тағы басқа факторлар әсер етеді. Мұндай жағдайда жұптық регрессия орнына көптік немесе көпфакторлы регрессия қолданылады.
Көптік регрессияның негізгі мақсаты бірнеше фактор негізінде модель тұрғызу, сонымен қатар әр фактордың нәтижелік көрсеткішке жекелей әсерін көрсету болып табылады.
Көптік регрессиялық анализ жұптық анализдің дамыған түрі болып табылады. Анализ жасау кезінде жұптық регрессиялық анализдің алгоритмін қолданамыз, алайда матрицалық регрессиялық анализді қолдану барысында екі мәселе шешімін табу керек:
oo әр тәуелсіз айнымалының тәуелді айнымалыға әсер етуі ықпалын анықтау;
oo модель спецификациясы, яғни, соңғы регрессия теңдеуіне кіретін факторлар мен шығарылатын факторларға талдау жасау.
Көптік регрессияның сызықтық моделі көпфакторлы регрессияның ең кең қолданылатын моделі болып табылады:
, (2.1)
мұндағы α параметрі регрессия теңдеуінің барлық айнымалылары 0-ге тең болған кездегі y тәуелді мүшенің мәнін анықтайды және бос мүше болып табылады. факторлар коэффициенттерін көрсететін шамалар. Регрессия теңдеуінің параметрлерін анықтауда ең көп қолданылатын әдіс ең кіші квадраттар тәсілі болып табылады. Әдістің мақсаты y регрессия теңдеуі мен тәуелді айнымалы y мәндерінің орташа квадраттық ауытқу қосындысын минималдау болып табылады. параметрлері кездейсоқ шамалар болғандықтан, регрессия теңдеуін, яғни процесс моделі бірден анықталмайды. Сондықтан регрессияның теориялық теңдеуі орнына регрессияның эмпирикалық теңдеуі қолданылады:
, (2.2)
мұндағы - регрессия теңдеуінің теориялық мәні немесе регрессияның эмпирикалық коэффициенттері, е - ε ауытқуының көрсеткіші болып табылады. Есептелінетін өрнек келесі түрде болады:
y=a+b1x1+b2x2+...+bpxp. (2.3)
Регрессия теңдеуінің параметрлерін анықтау үшін бақылаулар саны параметрлерін санынан артық болу керек және өрнегімен сипатталу керек.
Тәуелсіз айналымы мәндері өлшемді жиынмен беріледі:
. (2.4)
Регрессия теңдеуінің эмпирикалық теңдеуі келесі түрде болады:
, (2.5)
мұндағы B - параметрлер векторы, X - тәуелсіз айнымалылар мәндері жиыны. e кездейсоқ ауытқу векторы. төмендегідей есептелінеді:
. (2.6)
ЕКК әдісі бойынша минималданатын функционалы е' қатарындағы вектор туындысы мен е бағанадағы вектор көбейтіндісі түрінде жазылады:
. (2.7)
ЕКК бойынша Q векторы В векторы бойынша дифференциалданса, келесідей өрнек алынады:
, (2.8)
(2.8) теңдеуінен регрессия параметрлерінің векторын анықтайтын өрнек алынады:
. (2.9)
Көптік сызықты регрессияның эмпирикалық теңдеу анализі. Регрессияның статистикалық сапасы теңдеу параметрлерінің маңыздылығымен анықталады.
Регрессия теңдеуінің жалпы сапасын тексеру үшін R2 детерминация коэффициенті қолданылады, коэффициент келесі түрде есептелінеді:
. (2.10)
Коэффициент мәні 0 мен 1 аралығында болады, мән 1-ге жақын болған сайын y теңдеудің маңыздылығын көрсетеді.
Детерминация коэффицентінің статистикалық маңыздылығы, яғни F - статистика, келесі формула бойынща есептелінеді:
, (2.11)
егер F=0, онда детерминация коэффициенті R[2]=0 - ге тең болса, регрессия мәнге ие болады. Бұл көрсеткіш факторлардың мәні y шамасының өзгеруіне әсер етпейтінін көрсетеді. Fкесте(α; p; n-p-1) бойынша нольдік гипотеза тексеріледі. Егер FFкесте мәнге ие болса, онла нольдік гипотеза орындалмай, R2 коэффициентінің статистикалық маңыздылығы анықталады [7].
2.1-сурет. Көптік немесе көпфакторлы регрессиялық анализ жасау кезеңдері
oo Бастапқы деректерді дайындау кезеңінде регрессиялық модель құруға қажетті x1, x2,..., xm - тәуелсіз айнымалы немесе факторлар және y - тәуелді айнымалы немесе нәтижелі көрсеткіш мәндері анықталады.
oo Ең кіші квадраттар әдісі көмегімен теңдеудің параметрлерін бағалау кезеңі нәтижелік көрсеткіш пен сол көрсеткішке әсер ететін факторлардың коэффииенттерін анықтауды қамтиды.
oo Жұпты корреляция коэффициентін анықтау кезеңі нәтижелік көрсеткіш пен факторлар арасында және акторлар арасындағы корреляция коэффициенттерінің анықталуын көрсетеді.
oo Регрессиялық анализ жасау кезеңінде теңдеу параметрлері мен жұпты корреляция коэффициенттерін ескеріледі, егер теңдеу параметрлері теріс мәнге ие болса, стандартты қателік мәні коэффициент мәнінен үлкен болса, корреляция коэффициенті теріс және орташа мәнге ие болса онда соңғы регрессия теңдеуіне аталған нәтижені көрсететін факторлар мәні алынбайды.
oo Қалдықтар автокорреляциясын тексеру кезеңінде Дарбин-Уотсон критерийі бойынша автокорреляцияның бар болуы тексеріледі.
oo Регрессия моделінің сапасы мен баламалығын анықтау кезеңінде корреляция коэффициенті (R) мен детерминация коэффициенті (R2) және регрессия теңдеуінің маңыздылығы Фишер F - критерийі арқылы анықталынады.
oo Болжам жасау кезеңі соңғы модель негізінде 2016 жылға болжам жасау және сызықты тренд моделі арқылы болжам жасауды қамтиды.
0.2 Урбандалу процесінің математикалық моделі
Көпфакторлы регрессиялық анализ жасау кезеңдері мен жүзеге асырылуы:
oo Бастапқы деректерді дайындау кезеңі. 9-кестеде 2005 жылдан 2015 жыл аралығында Алматы қаласы бойынша урбандалу үрдісіне әсер ететін 7 фактордың сандық нәтижелері көрсетілген.
9-кесте. Нәтижелік көрсеткіш пен факторлар кестесі
N
Y(мың адам)
X1(тг)
X2(%)
X3(%)
X4(1000 ад.шақ)
X5(кв.м.)
X6(млн. Тонн)
X7(мың. Тонн)
2005
1247,9
39614
8,8
109,6
695,9
16,7
5843,6
6
2006
1278,3
49201
8,4
112
624,8
18,4
6260,9
8
2007
1324,7
59240
8,2
127,1
781,3
18,5
7418,9
8,7
2008
1361,9
78021
7,8
110,7
778,5
18,6
8024,8
10,1
2009
1390,7
90239
7,4
107,5
757
19,1
8212
10,6
2010
1413,5
95139
7,7
108
733,5
19,3
8591,3
18,2
2011
1449,8
106597
6,3
106,8
780,1
19,5
11476,8
11
.2012
1475,4
121674
5,6
106,1
752,7
20,3
16130,5
11,7
2013
1507,5
134378
5,6
104,4
753,6
20,8
17957,6
12,1
2014
1642,3
142310
5,6
107
725,2
24,4
18928,4
12,4
2015
1703,5
155242
5,5
114,8
728,8
28
21780,3
43,5
Нәтижелік көрсеткіш пен факторлар кестесіндегі анықтамалар:
oo n - бақылаулар саны(2005-2015 жылдар аралағы );
oo Y - нәтижелі көрсеткіш(кездейсоқ тәуелді шама). Алматы қаласы бойынша 2005 жыл мен 2015 жыл аралығындағы демографиялық көрсеткіш;
oo X1 - Алматы қаласы бойынша халықтың өмір сүру деңгейі, теңге;
oo X2 - жұмыссыздық деңгей көрсеткіші, пайыз;
oo X3 - тұтынушылық баға индексі, пайыз;
oo X4 - 1000 адамға шаққандағы диагноз бойынша тіркелген ауру адамдар саны;
oo X5 - бір адамға шаққандағы баспанамен қамтамасыз ету көрсеткіші, шаршы метр;
oo X6 - барлық транспорт түрінің жүк айналымы, млн. тонна;
oo X7 - атмосфераға шығарылған зиянды заттар көлемі, мың тонна.
oo Ең кіші квадраттар әдісі көмегімен теңдеудің параметрлерін анықтау кезеңі. Бұл кезеңде нәтижелік көрсеткіш пен сол көрсеткішке әсер ететін факторлар мәні анықталғаннан кейін, регрессия теңдеуі құрылады. Модель теңдеуінің параметрлері ең кіші квадраттар әдісі арқылы анықталады. формуланы қолдану арқылы регрессия параметрлерінің векторы есептелінеді.
2.2-сурет. 7 фактор бойынша есептелінген регрессиялық анализ нәтижесі
Xj айнымалысы бар матрица урбандалу процесіне әсер ететін факторлар мәндерінен құралады, Xj айнымалысы бар матрицаға бірлік бағаны қосылады. (2.9) - формула арқылы регрессия теңдеуі анықталады. Регрессия теңдеуі келесі түрде болады:
Y=496.43+0.0019X1+12.02X2-1.08X3+0. 23X4+31.8X5-0.00053X6-1.89X7 . (2.12)
Регрессия теңдеуінде X3, X5 және X7 факторлары коэффициенттері теріс мәнді көрсетіп тұр, сонымен қатар X2 факторының стандартты қателік мәні коэффициент мәнінен үлкен нәтижені көрсетіп тұр [8]. Демек бұл 4 фактор мәндері регрессиялық теңдеуге алынбайды, қалған 3 фактор негізінде регрессиялық анализ жасалынады.
10-кесте. Бастапқы мәліметтер кестесі
n
Y(мың адам)
X1(тг)
X4(1000 ад.шақ)
X5(кв.м.)
2005
1247,9
39614
695,9
16,7
2006
1278,3
49201
624,8
18,4
2007
1324,7
59240
781,3
18,5
2008
1361,9
78021
778,5
18,6
2009
1390,7
90239
757
19,1
2010
1413,5
95139
733,5
19,3
2011
1449,8
106597
780,1
19,5
2012
1475,4
121674
752,7
20,3
2013
1507,5
134378
753,6
20,8
2014
1642,3
142310
725,2
24,4
2015
1703,5
155242
728,8
28
Кестеде көрсетілген мәліметтер бойынша регрессиялық анализ жасалынады. Анализ нәтижесі арқылы регрессия теңдеуі анықталады және сол теңдеу негізінде болжам жасалынады.
2.3-сурет. Регрессиялық анализ нәтижесі
Регрессиялық анализ нәтижесі факторлар коэффициенттерінің оң мәнге ие болғанын көрсетіп тұр, демек факторлар параметрлері регрессия теңдеуіне кіреді, алайда X4 факторының стандартты қателік мәні коэффициент мәнінен үлкен болып тұр. Жүргізілген анализ нәтижесінде X1 және X5 факторларының мәні регрессия теңдеуіне кіреді.
11-кесте. Нәтижелік көрсеткіш пен факторлар кестесі
Бақылау
Демографиялық көрсеткіш
Орташа айлық көлемі
Баспанамен қамтамасыз ету көлемі
n
Y
X1
X5
(мың адам)
(тг)
(кв.м.)
2005
1247,9
39614
16,7
2006
1278,3
49201
18,4
2007
1324,7
59240
18,5
2008
1361,9
78021
18,6
2009
1390,7
90239
19,1
2010
1413,5
95139
19,3
2011
1449,8
106597
19,5
2012
1475,4
121674
20,3
2013
1507,5
134378
20,8
2014
1642,3
142310
24,4
2015
1703,5
155242
28
Ең кіші квадраттар әдісі көмегімен теңдеудің параметрлерін бағалау кезеңі. формуланы қолдану арқылы регрессия параметрлерінің векторы есептелінеді.
12-кесте. Xj матрицасы 13-кесте. Y матрицасы
1247.9
1278.3
1324.7
1361.9
1390.7
1413.5
1449.8
1475.4
1507.5
1642.3
1703.5
1
39614
16.7
1
49201
18.4
1
59240
18.5
1
78021
18.6
1
90239
19.1
1
95139
19.3
1
106597
19.5
1
121674
20.3
1
134378
20.8
1
142310
24.4
1
155242
28
Xj матрицасы процеске әсер ететін әр фактордың мәнінен тұрады және пайда болған матрица көлемі 11x4 болып табылады. Ендігі кезекте урбандалу тәуелді айнымалы мәндері немесе анықталатын параметрлер мәндерін матрица түрінде жазылады.
Xj айнымалысы бар және Y матрицасы анықталғаннан кейін (2.9) формула бойынша X матрицасы транспонерленеді.
14-кесте XT матрицасы
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
39614
49201
59240
78021
90239
95139
106597
121674
134378
142310
155242
16.7
18.4
18.5
18.6
19.1
19.3
19.5
20.3
20.8
24.4
28
XT матрицасы анықталғаннан кейін формула бойынша 12-кестеде көрсетілген Xj матрицасының мәндерін көбейтіледі, нәтижесі 15-кестеде көрсетілген. XT*X матрицасы анықтау арқылы ортаквадраттық ауытқу көрсеткіші анықталады. Бұл көрсеткіштің анықталуы урбандалу процесі моделігің коэффициенттерінің стандартты қателігін анықтап, коэффициенттердің маңздылығы есептелінеді. (2.9) формуласы негізінде модель параметрлері анықталып, параметрлер маңыздылығы Стьюдент критерийі есебінде тексеріледі.
15-кесте. XT*X матрицасы 16-кесте. XTY матрицасы
15795,5
1591841775,8
325389,7
15795,5
1591841775,8
325389,7
15795,5
1591841775,8
XT X =
11
1071655
223,6
1071655
119358312113
22836556,5
223,6
22836556,5
4647,3
XT*X матрицасы мәндері анықталған соң, формула бойынша транспонерленген XT матрицасы Y матрицасына көбейтіледі.
Регрессия параметрлерін анықтаудың келесі қадамында 17-кестеде анықталған (XTX)-1 кері матрицасы есептелінеді.
17-кесте. (XTX)-1 матрицасы
7.202
2.7E-5
-0.481
2.7E-5
2.4E-10
-3.0E-6
-0.481
-3.0E-6
0.0357
(XTX)-1 матрицасының мәндері анықталғаннан кейін, регрессия теңдеуінің коэффициент векторының мәні Y(X) = (XTX)-1XTY формуласы бойынша есептелінеді.
18-кесте. Регрессия теңдеуінің коэффициент векторының мәні
812,001
0,000208
20,694
Регрессия теңдеуі (2.13) формуласымен келтірілген:
Y=812.001+0.000745X1+20.694X5 . (2.13)
0.3 Регрессия моделінің сапасы мен баламалығын анықтау
Регрессия теңдеуінің статистикалық анализі абсолютті және салыстырмалы қателігін есептеумен анықталады. Теңдеудің абсолютті қателігі ε = Y - Y(x) формуласы бойынша анықталады.
Аппроксимацияның орташа қателігі (2.14) формула бойынша анықталады.
A=∈:Yn*100%=0.0008511*100%=0.0078%, (2.14)
егер аппорксимация мәні 12% - дан асып кетсе, онда регрессия теңдеуі статистикалық маңызды болып табылмайды [9].
Дисперсия қателігі (2.15) формула бойынша есептелінеді:
s2=1n-m-1se2=111-2-1*1867,791=233,4 73875. (2.15)
Ортаквадраттық ауытқу көрсеткіші (2.16) формуласымен анықталынады (Y бағасы үшін анықталатын стандартты қателік)
S=S2=233,473875=15,27985. (2.16)
Стандартты қателік Y бағасымен қатар факторларға да есептелінеді. Ол үшін k = S2 :: (XTX)-1 векторының коварациялық матрицасының бағасы анықталады [10].
19-кесте. Статистикалық анализ кестесі
Y
Y(x)
ε = Y - Y(x)
ε2
ε : Y
1247,9
1240,246997
7,653003
58,56846
0,006133
1278,3
1295,433011
-17,133
293,5401
-0,0134
1324,7
1318,453939
6,246061
39,01328
0,004715
1361,9
1359,719646
2,180354
4,753944
0,001601
1390,7
1395,565308
-4,86531
23,67122
-0,0035
1413,5
1409,930287
3,569713
12,74285
0,002525
1449,8
1437,981981
11,81802
139,6656
0,008151
1475,4
1486,002279
-10,6023
112,4083
-0,00719
1507,5
1522,862236
-15,3622
235,9983
-0,01019
1642,3
1613,910474
28,38953
805,9652
0,017286
1703,5
1715,393841
-11,8938
141,4635
-0,00698
1867,791
0,00085
20-кесте. Коварация матрицасының бағасы кестесі
1681,4093
3,278
-57661,68
3,278
5,6E-8
-0,301
-57661,68
-0,301
8,334549
Регрессия теңдеуі коэффициенттерінің маңыздылығы t - статистика (Стьюдант криттерийі) (2.20) формуласы бойынша анықталады.
tp=PSp . (2.17)
Нәтижелік көрсеткіштің(Y) коэффициенті Стьюдант критерийі бойынша 19,8025 санына тең болды. Есептелген шаманың маңыздылығы Стьюдант кестесімен салыстырылады:
Әр факторлар параметрлерінің стандартты қателігінің есептелуі (2.18), (2.19) және (2.20) формулаларымен көрсетілген.
Sb0=1681.4093=41.0049. (2.18)
Sb1=5.6E-8=0.000238. (2.19)
Sb2=8.334549=2.8868. (2.20)
2.4-сурет. Стьюдант кестесі
a = n - k - 1 - еркіндік дәрежесі саны, мұндағы n - бақылау саны, k - фактор саны, демек еркіндік дәреже саны a = 8 тең болды. Кесте бойынша a = 8 бен үндеместік бойынша сенімділік көрсеткіші s = 0,95 мәндерінің қиылысы tк = 2,306 санына тең. tк - Стьюданттың кестелік мәні. Шарт бойынша tp tк орындалса, демек регрессия теңдеуі коэффициенті статистикалық маңызға ие деп саналады. Факторлар параметрлерінің маңыздылығы Стьюдент критерийімен анықталады. Параметрлердің t мәні (2.21), (2.22) және (2.23) формулаларымен анықталған.
tb0=812,002441,0049=19,8025. (2.21)
tb1=0,002080,000238=8,748. (2.22)
tb2=20,69272,8869=7,1676. (2.23)
tb0, tb1және tb2 tк болып табылатындықтан регрессия коэффициенттерінің 0-дік гипотезасы жоққа шығарылып, статистикалық маңызды болып табылады.
Регрессия теңдеуінің жалпы сапасын тексеру үшін R2 детерминация коэффициенті қолданылады, коэффициент (2.10) формуласы бойынша есептелінеді.
R2=1-se2yi-y2=1-1867,791201658.707= 0.9907378
Регрессия теңдеуінің маңыздылығы F-критерийі арқылы (Фишер критерийі) арқылы анықталынады. Детерминация коэффициентінің статистикалық маңызы H0 нөлдік-гипотезасын тексеру: R2=0 H1 алтернативті гипотезаға қарсы: R20 тексеру арқылы тексереміз. Гипотезаны тексеру үшін (2.12) формуласы бойынша F - статистика қолданылады. Егер F=0, онда детерминация коэффициенті R2=0 - ге тең болса, регрессия мәнге ие болады. Бұл көрсеткіш факторлардың мәні y шамасының өзгеруіне әсер етпейтінін көрсетеді. Fкесте(α; p; n-p-1) бойынша нольдік гипотеза тексеріледі. Егер F Fкесте мәнге ие болса, онла нольдік гипотеза орындалмай, R2 коэффициентінің статистикалық маңыздылығы анықталады. Осы маңыздылықтарды ескере отырып, F - статиска есептелінеді:
F=R21-R2n-m-1m = 0.99073781-0.9907378*82=426,8628
F статистиканың маңыздылығы Фишер кестесі бойынша анықталынады.
k2=2 (факторлар саны) және k2=n-m-1=11-2-1=8 Fkp0.05;2;8=0.0012098.
Есептеулер негізінде F Fkp орындалғандықтан детерминация коэффициенті статистикалық тұрғыдан маңызды және регрессия теңдеуі сенімді болып табылады [10].
0.4 Қалдықтар автокорреляциясын тексеру
Автокорреляция деп зерттелінетін айнымалы (Y) арасында болатын корреляцияны айтады. Автокорреляция екі жағдайда болады:
oo Y мәнінің өлшемінің қателігінен қалдықтар автокорреляциясы пайда болады;
oo қалдықтар автокорреляциясының пайда болуының екінші себебі модель құру барысында нәтижелік көрсеткіштің өзгеруіне әсер ететін факторды теңдеуге қоспағаннан пайда болады. Әдетте мұндай факторларға уақыт көрсеткіші жатады.
Автокорреляцияның бар болуы уақыт қатарымен берілген мәліметтерге тиесілі. Сонымен қатар бұл көрсеткіш алдыңғы айнымалының келесі айнымалыға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс 50 беттен, 38 суреттен, 24 кестеден, 18 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және 5 қосымшадан тұрады.
Кілттік сөздер: CSS, HTML, PHP, SQL, ДАРБИН-УОТСОН КРИТЕРИЙІ, ДИСПЕРСИЯЛЫҚ АНАЛИЗ, КОРРЕЛЯЦИЯ, РЕГРЕССИЯЛЫҚ АНАЛИЗ, РОБОТ-ПАРСЕР, СТЬЮДЕНТ КРИТЕРИЙІ, УРБАНДАЛУ, ФИШЕР КРИТЕРИЙІ.
Зерттеу нысаны: урбандалу процесі, web-сайт және ақпараттық жүйе құру мүмкіндіктері.
Жұмыс мақсаты: урбандалу процестерін моделдеудің ақпараттық жүйесін құру.
Зерттеу әдістері: ең кіші квадраттар әдісі, регрессиялық анализ, web-технологиялар, робот-парсер технологиясы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
oo урбандалу процесін модельдеуде ең кіші квадраттар әдісімен регрессиялық анализ жасалынды.
oo процесті модельдеуге негізделген ақпараттық жүйе құрылды.
oo модельдің ақпараттық жүйесі web-технологияларының көмегімен жүзеге асырылды.
Жасалған жұмыстар: кестелік процессорда регрессиялық анализ жасалып, урбандалу процестері моделі құрылды. Құрылған модель және сызықты тренд моделі көмегімен алдағы жылға демографиялық көрсеткіш болжамы жасалынды. Урбандалу процестері моделінің ақпараттық жүйесін құруда web-технологиялар, JetBrains PhpStorm мәтіндік өңдеушісі қолданылды. Робот-парсер технологиясы көмегімен факторлар туралы мәліметтерді басқа сайттардан алу функциясы жасалынды.
Зерттеу міндеттері:
oo эконометрика негізінде урбандалу процестері моделін құрудың критерийлері мен анализдерін қарастыру;
oo құрылған урбандалу процестері моделінің ақпараттық жүйесін программалау тілінде жасау;
oo модель негізінде болжам жасау.
Қолдану аясы: әлеуметтік-экономикалық процестерді зерттеу саласында, статистикалық мәліметтер сайтында, қала мен инфраструктураның даму перспективасын анықтауда қолданылады.
Зерттеу объектісі бойынша келешекке жасалатын жұмыстарға болжам: урбандалу процестері моделін бірнеше фактор бойынша жасау, модельді қолдана отырып, болжам жасауды дамытуға ұсыныстар жасау.
Реферат
Дипломная работа состоит из 50 страниц, 38 рисунков, 24 таблиц, 18 источников и 2 приложений.
Ключевые слова: CSS, HTML, PHP, SQL, ДИСПЕРСИОННЫЙ АНАЛИЗ, КОРРЕЛЯЦИЯ, КРИТЕРИЙ ДАРБИНА-УОТСОНА, КРИТЕРИЙ СТЬЮДЕНТА, КРИТЕРИЙ ФИШЕРА, РЕГРЕССИОННЫЙ АНАЛИЗ, РОБОТ-ПАРСЕР, УРБАНИЗАЦИЯ.
Объекты исследования: процесс урбанизации, возможность разработки информационной системы и web-сайта.
Цель работы: разработка информационной системы для моделирования процессов урбанизации.
Методы исследования: метод наименьших квадратов, регрессионный анализ, web-технологии, технология робот-парсер.
Научная новизна:
oo в моделировании процессов урбанизации сделан регрессионный анализ методом наименьших квадратов.
oo создана информационная система, основанная на процессе моделирования.
oo модель информационной системы была реализована с использованием веб-технологий.
Выполненные работы: при разработке регрессионного анализа, создан модель процессов урбанизации в табличном процессоре. С помощью модели и модели линейного тренда сделан прогноз демографического показателя на предстоящий год. При создании информационной системы для моделирования процессов урбанизации использовались web-технологии и текстовый редактор JetBrains PhpStorm. Для извлечения информации с другого сайта разработана функция по технологии робот-парсер.
Задачи исследования:
oo рассмотрение критериев для создания модели процессов урбанизации и анализа на основе эконометрики;
oo создание информационной системы модели урбанизации на языке программирования;
oo сделать анализ на основе модели.
Сфера применения: социально-экономические процессы в области исследований, используется на сайтах статистических данных и для определения перспектив развития города и инфраструктуры.
Дaльнeйшee paзвитиe иccлeдoвaний: создание модели процессов урбанизации при нескольких факторов, предложить рекомендации для анализа.
Abstract
These is consists of 50 pages, 38 pictures, 24 tables, 18 sources and 5 applications.
Keywords: ANALYSIS OF VARIANCE, CORRELATION, CSS, HTML, PHP, REGRESSION ANALYSIS, ROBOT-PARSER, SQL, THE DURBIN-WATSON TEST, THE FISHER TEST, THE STUDENT TEST, URBANIZATION.
The objects of research: urbanization process, the possibility of developing an information system and a web-site.
The purpose of research: Development of information systems for the simulation of the processes of urbanization.
The methods of research: Ordinary least squar, regression analysis, web-technology, robot-parser technology.
Innovation of research:
oo in modeling the processes of urbanization regression analysis is made by ordinary least squares.
oo information system is created, that based on process modeling.
oo model of information system was implemented using web technologies.
The done work: the development of regression analysis, created a model of urbanization in the spreadsheet application. With the model and the linear trend made the forecast of demographic indicators for the coming year. Information systems for the simulation of the processes of urbanization is created by web - technology and a text editor JetBrains PhpStorm. Function is developed by robot-parser technology to extract information from another site.
The tasks of research:
oo consideration of the criteria for creating a model of urbanization and on the basis of the analysis of Econometrics;
oo creation of an information system model of urbanization in the programming language;
oo make an analysis based on models.
Application: socio-economic processes in the field of research, used on the websites of statistical data and to determine the prospects for cities and infrastructure development.
Further research: creating a model of urbanization with several factors, make recommendations for the analysis.
Мазмұны
Кіріспе 6
1 Урбандалу процесі 8
1.1 Урбандалу процесінің мәні мен мағынасы 8
1.2 Алматы қаласы бойынша урбандалу мәселелері мен даму қарқыны 9
1.3 Урбандалу процесіне әсер ететін факторлар 11
2 Урбандалу процесінің математикалық моделін құру 18
2.1 Урбандалу процесінің моделін құру талаптары мен этаптары 18
2.2 Урбандалу процесінің математикалық моделі 21
2.3 Регрессия моделінің сапасы мен баламалығын анықтау 26
2.4 Қалдықтар автокорреляциясын тексеру 30
2.5 Урбандалу процесінің есептелу процесінің моделі 32
2.6 Болжам жасау үшін сызықты тренд моделі 37
3 Урбандалу процестерін моделдеудің ақпараттық жүйесін құруды жүзеге асыру 39
3.1 Урбандалу процестерін моделдеудің ақпараттық жүйесін құрудағы программалық жабдықтар мен программалау тілдері 39
3.2 Ақпараттық жүйенің жұмыс схемасы және жобасы 40
3.3 Ақпараттық жүйенің веб-интерфейсі 42
Қорытынды 48
Пайдаланылған әдебиеттер 49
А қосымшасы 50
Ә қосымшасы 52
Б қосымшасы 70
В қосымшасы 77
Г қосымшасы 87
Кіріспе
Халық санының өсуі, құрамы және орналастырудың заманауи процестері көптеген қиындықтарға алып келеді. Урбандалу процесі елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды бөлімі болып табылады. Қала санының өсуі адам өмірінің көптеген аспектілеріне және ұлттық экономикалық өсу мен дамудың қалыптасуына әсер етеді. Соңғы кездері бүкіл әлемде урбандалу процесінің дамуына үлкен көңіл бөлінуде. Осыған орай көптеген дамыған елдерде урбандалу процестерін модельдеу амалдары жүргізілуде. Модельдеу негізіне алдағы жылға қала санының өсу деңгейі мен даму көрсеткішін болжау жатады. Процесс моделі урбандалу процесіне әсер ететін факторлар негізінде тұрғызылады. Демографиялық, экономикалық, экологиялық және әлеуметтік факторлар есебінен регрессиялық модель тұрғызылып, алдағы жылдарға урбандалу деңгейін көрсететін цифрлық болжам жасалынады.
Дипломдық жұмыс өзектілігі соңғы жылдары әлемдік маңызды процестердің бірі - урбандалу процесінің моделі негізінде ақпараттық жүйе құрылуымен байланысты.
Ақпараттық жүйелер бұл ақпараттық, техникалық, программалық, математикалық, ұйымдастырушылық, құқықтық, лингвистикалық құрылымдардың өзара жинақтылығы мен қатынасын көрсететін жүйе. Егер жүйе ақпаратты жеткізу, сақтау, өңдеу функцияларын атқарса, онда ол ақпараттық жүйені құрайды. Веб-сайт ақпараттық жүйе бола тұра, субъектің жеке деректері мен кез келген ақпараттық өңдей алады. Сол себептен қазіргі кезде веб-сайт қолданушыларға қажетті мәліметтерді алудың, жеткізудің ең тиімді әрі тез жолдарының бірі болып табылады. Дипломдық жұмыста аталған ақпараттық ресурс жиынтығы урбандалу процестері моделінің ақпараттық жүйесін құруда қарастырылады. Пәндік аймақты жан-жақты зерттеу нәтижесінде веб-сайт жасалынды. Веб-сайтың бизнес-логикасы құрылған урбандалу процестері моделін көрсету, болжам жасау және робот-парсер технологиясының көмегімен болжам жасауды жеңілдетуді қамтиды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны - урбандалу процесі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні - процеске әсер ететін факторлар негізінде урбандалу процесінің моделін құру және модельдің ақпараттық жүйесін жасау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - урбандалу процесіне әсер ететін факторлар негізінде көпфакторлы регрессиялық анализ жасау арқылы модель құру, урбандалу процестерін моделдеудің ақпараттық жүйесін құру.
Қойылған мақсатқа жету үшін мынадай есептер қойылды:
oo пәндік аймақты зерттеу.
oo көптік регрессиялық анализді зерттеу және оны жүзеге асыру жолдарын қарастыру.
oo урбандалу процесі модельдеу.
oo модель негізінде Алматы қаласы бойынша 2016 жылға урбандалу процесінің деңгейіне болжам жасау.
oo урбандалу процестер моделінің ақпараттық жүйесін жасау.
oo программа негізін PHP, JavaScript тілдерінде жазу.
oo программада модельдің жүзеге асырылуын көрсету.
oo робот-парсер технологиясы арқылы болжам жасауды жеңілдету.
Дипломдық жұмыс тақырыбының жаңашылдығы - эконометрика негіздерін пайдаланып урбандалу процесінің моделі құрылды, робот-парсер технологиясын қолдану. Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы - құрылған урбандалу процестері моделін қолдану арқылы алдағы жылдарға болжам жасау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, зерттеу объектісі, зерттеу пәні, мақсаты, мақсатқа жету үшін қойылған есептер, тақырыптың жаңашылдығы және тәжірибелік маңыздылығы сипатталды.
Бірінші бөлімде урбандалу процесінің мәні мен маңызы, Алматы қаласы бойынша урбандалу деңгейі мен процеске жүзеге асырылуына әсер ететін факторлар қарастырылды және дипломдық жұмыс мақсатына жету үшін есеп қойылымы анықталды. Екінші бөлімде урбандалу процесінің моделі құрылды, кестелік процессорде процестің регрессиялық моделін жасалынып, болжам алынды. Үшінші бөлімде дипломдық жұмыстың тәжірибелік жүзеге асырылуы, урбандалу процестер моделінің ақпараттық жүйесінің жұмыс істеу ерекшеліктері қарастырылды.
Қорытындыда қойылған есептердің нәтижелері көрсетіліп, урбандалу процесінің моделін қолдана отырып, болжам жасауды дамытуға ұсыныстар жасалды.
1 Урбандалу процесі
0.1 Урбандалу процесінің мәні мен мағынасы
Урбандалу қоғамның қалыптасуына әсер ететін қала санының өсуіне алып келетін бүкіләлемдік тарихи процесс болып табылады. Процесс негізіне елдің демографиялық көрсеткішінің құрылымы, халықтың көшіп-қонуы, өндіріс күшінің өзгерісі, мәдениеттегі өзгеріс пен жаңа мәдениеттің қалыптасуы кіреді. Урбандалу процесі демографиялық, географиялық, әлеуметтік және экономикалық аспектерді қамтиды. Дамыған өнеркәсіп процестің басты шарты болып табылады., сондай-ақ мәдени және саяси функциялар, еңбек көрсеткіші бойынша шекаралық бөліну бұл урбандалу процесінің қосымша шарттары болып табылады [1].
1.1-сурет. Урбандалуға алып келетін процестер
Урбандалу процесі қалалық елді-мекенде халық санының қалыптасуы мен қаланың өсу процесімен тығыз байланысты. Өмір сүру шарттары қаланың өмір сүру шарттарына жақын аудандар қалалық агломерацияны құрайды.
Процестің демографиялық аспектері қала халық санының көрсеткіші арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш сәйкесінше әр елде әртүрлі. Деректерді біріктіру үшін берілген аймақтағы халық санының белгілі бір көрсеткіші алынады. Мысалы, 2002 жылы Жер тұрғынының 13 бөлігі 5000 адамның қалалық аймаққа көшіп-келуін көрсетті. Урбандалу процесінің динамикасы келесі түрде болды: 1800 жылы - Жер шарының қала тұрғыны 3% құраса, 1850 жылы 6,4%, ал 1900 жылы қала тұрғын саны 19,6%-ды құрады.
Заманауи урбандалу процесінің негізгі аспектісі қалалық елді-мекендегі халық санының көрсеткішімен анықталады. Австралия, Еуропа және Солтүстік Америка елдері қалалық елді-мекендердегі халық санының жоғары көрсеткішімен алда тұр. Африка мен Азия елдерінде ауылдық елді - мекендер саны басым нәтиже көрсетуде. Еуропада урбандалу процесінің жоғары деңгейін көрсететін елдер: Ұлыбритания - 91%, Бельгия - 72%, ал Америка Құрама Штатындағы қала тұрғын саны - 77%, Канада елі 76%-ды көрсетіп тұр.
1.2-сурет. Урбандалу деңгейі диаграммасы
Адамның бүкіл өмірі белгілі бір әлеуметтік территориялық қауымдастықтар шаңберінде өтеді [2]. Халық санының өсуі, құрамы және орналастырудың заманауи процестері көптеген қиындықтарға алып келеді. Урбандалу процесі елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды бөлімі болып табылады. Қала санының өсуі адам өмірінің көптеген аспектілеріне және ұлттық экономикалық өсу мен дамудың қалыптасуына әсер етеді. Соңғы кездері бүкіл әлемде урбандалу процесінің дамуына үлкен көңіл бөлінуде. Осыған орай көптеген дамыған елдерде урбандалу процестерін модельдеу амалдары жүргізілуде [3].
0.2 Алматы қаласы бойынша урбандалу мәселелері мен даму қарқыны
Қала өзінің өнеркәсібінің дамуымен, жұмысқа орналасу мүмкіндігінің барымен, жақсы өмір сүру деңгейінің жоғарылығымен әрқашан да өзіне ауыл, кішігірім қала, село тұрғындарын өзіне тартады. Сонымен бірге қаладағы мәдени және коммуналдық қызмет ету жоғарылығымен; ауылшаруашылықтық жерлердегі жұмыс күшінің ауырлығынан бас тарту да әсер етеді. Осының барлығы да ауыл тұрғындарын қалаға ағылуына себеп болып қалыптасты.
Қазақстан қалаларының кейінгі дамуы әлемдік тенденцияларға сәйкес. Басынан бастап-ақ Қазақстан қалалары, бүкіл әлемдік қалалар секілді, әкімшілік, қаржылық, шаруашылық, идеологиялық, әскери-стратегиялық және мәдени аймақтарды басқару қызметтерін мойнына алды. Қалалар қоғамдағы жетістіктер деңгейінің көрсеткіші болды. Қазақстандық өркениеттің дамуы далалық кеңістіктегі және көшпенді тұрғындардың қалаға біртіндеп бейімделуімен байланысты.
Қазақстан бүгінгі күні экономиканың индустриалды даму деңгейінде. Бұл процестерде қалалар айрықша орын алып отыр. Алматы қаласы - елдің қаржылық, мәдени, туристік, білім беру орталығы болып табылатын ірі мегаполис. Алматының экономикасы тұрақты дамуымен ерекшеленеді. Өнеркәсіптің азық-түлік, машина жасау және басқа да салаларындағы, сондай-ақ қызмет көрсету саласындағы жылдам өсу қарқыны өнеркәсіптегі орташа 15%-дық тұрғын үй құрылысындағы - 11%-дық, инвестициядағы - 14%-дық жыл сайынғы өсімді қамтасыз етеді.
Алматы қаласы ірі мегаполис бола тұра, өзіне жақын маңдағы кіші қалалар мен ауылдық жерлерден ғана емес, тұтастай республикадан еңбек ресурстарын тарта отырып, өңірдегі урбанизация процестеріне объективті түрде айтарлықтай ықпал етеді. Статистика органдарының деректері бойынша қалаға көшіп-қонушылардың саны 2014 жылы 38 мың адам болды. Көшіп-қонушы халықтың негізгі құрамы өңіраралық көшіп-қонушылардан тұрады, қалаға келушілердегі олардың үлесі 90%-ды құрайды.
Қазіргі әлеуметтік, инженерлік инфрақұрылым және еңбек нарығының мүмкіндіктері ескерілмей, елдің басқа өңірлерінен халықтың ағыны жүйесіз сипатқа ие болуда. Осыған байланысты қазіргі уақытта Алматы қаласында халықтың шамадан тыс қоныстануы және мүмкіндігінен тыс жүктемесі, қоршаған табиғи орта сапасының төмендеуі, ішкі көшіп-қонушылар ортасында жұмыссыздық деңгейінің жоғары болуы және қалаға стихиялы түрде келушілер үшін тұрғын үйдің қол жетімділігі оның негізгі проблемалы мәселелері болып табылады.
Алматы қаласы мен Алматы облысының жергілікті атқарушы органдарының жер мәселелерін реттеудегі келісілмеген іс-қимылы Алматы қаласының маңына заңсыз жаппай қоныстануға себеп болуда. Алматы қаласының проблемасын шешу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі Алматы облысының аумағында серіктес қалалар қалыптастыру жолымен Алматы агломерациясын кешенді дамыту, қала мен қала маңы аумақтарын салу бойынша жол берілген заңсыздықтарды жою, Алматы қаласының мемлекеттік қала құрылысы кадастрын құру, ірі инвестициялық жобаларды іске асыру жөніндегі шараларды іске асыруды бастады.
Ұлттық және әлемдік нарықтарда Алматы өңірі көлік, логистика, халықаралық сауда саласындағы, халықаралық оператор және қаржылық қызмет, сауда, туризм, шағын және орта бизнес, жоғары технологиялар, білім беру, медицина саласындағы қазіргі сервистік орталық ретінде ұстанымдануы қажет.
Әлемдік деңгейде өңірдің қазіргі кездегі ұстанымы төмен, себебі Алматы мегополисінің ұстанымдануының әр түрлі бағыттары, қаржы, инновация, сауда, туризм бойынша әлемде кемінде оннан бірнеше жүздеген бәсекелестік өңірлер бар.
Бәсекелестіктің жоғары деңгейі маманданудың таңдалған салаларына неғұрлым нақты бағытталудың қажеттілігін негіздейді - дамудың іріленген саласымен қатар мамандандырудың неғұрлым ықшам науашасы да таңдалуы қажет, себебі біріншіден, Алматы өңірінде қосымша бәсекелестік артықшылықтары бар немесе құрылуы мүмкін және екіншіден, халықаралық нарықтарда бәсекелестіктің төмен деңгейі байқалады. Сонымен бірге Алматы қаласы және Алматы облысының бәсекелестік артықшылығы туризмді дамыту саласында кластерлік бастамашылықты іске асырудан тұрады. Әсіресе, осы жерде қонақ үйлер, демалыс орындары, ойын-сауық объектілері, табиғат қорықтары және саябақтар барынша шоғырланған және туристер үшін өңірдің жалпы тартымдылығын жоғарылатуға жеке бизнес өкілдерінің шынайы дайындығы байқалуда. Өңірлік деңгейде негізгі міндет ретінде Қазақстанның өңірлік көшбасшылығын нығайтуға бағытталған өңірге және елге ресурстар мен іскерлік белсенділікті тарту орталығын қалыптастыру болып табылады. Әлемдік экономика деңгейінде Алматы өңірін ұстанымдандырудың негізгі міндеті өндірістік-коммерциялық қызметтің ауқымы мен тиімділігін ұлғайту, қала кәсіпорындарының, Алматы агломерациясының және тұтастай Қазақстанның мол пайда табуы, сонымен қатар шетелдік ресурстардың көмегімен қала мен облыс экономикасының жоғары технологиялық өндірістерінің озық дамуы мен жаңғыру мүмкіндіктерін іске асыру болып табылады.
Алматы қаласын қаржылық қызмет орталығы ретінде дамыту барлық Алматы өңірін дамытуда инвестицияларды тартуға мүмкіндік береді және оның инвестициялық тартымдылығын жоғарылатады [4].
0.3 Урбандалу процесіне әсер ететін факторлар
Урбандалу процесі, яғни қала санының өсуі, адам өмірінің көптеген аспектілеріне және ұлттық экономикалық өсу мен дамудың қалыптасуына әсер етеді. Қаланың өсуіне алып келетін факторларды үш деңгейге бөліп қарастыруға болады: адам, мәдениет және жаһандану. Адамның қалалық өмірге деген қажеттіліктері мен талаптары бірінші кезекте урбандалу процесінің сапалық қасиетін анықтаса, демографиялық факторлар процестің сандық қасиетін көрсетеді. Адам заманауи урбандалу процесінің сипаттамасын, яғни, қалалық өмірдің сапалық деңгейін анықтайды. Қалалық өмірдің сапалық көрсеткіші табиғи-климаттық талаптар, өмір сүру деңгейі, баспана, денсаулық сақтау талаптары, транспорт, білім беру, мәдениет, шекараның экологиялық көрсеткіші урбандалу процесінің дамуының факторларын көрсетеді [5].
1.3-сурет. Урбандалу процесіне әсер ететін факторлар
Демографиялық фактордың ролі халық саны, миграция, яғни, қалалық елді мекенге қоныстану нәтижелерімен анықталады. Урбандалу процестерін моделдеу үшін анықталатын негізгі фактор демографиялық көрсеткіш болып табылады.
1-кесте. Алматы бойынша демографиялық көрсеткіш, мың адам
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
1 247,9
1 278,3
1 324,7
1 361,9
1 390,7
1 413,5
1 449,8
1 475,4
1 507,5
1 642,3
1 703,5
1.4-сурет. Алматы қаласы бойынша демографиялық көрсеткіш
Экономикалық факторға жұмыспен қамтылу құрылымындағы өзгерістер, өндіріс концентраиясы, шекаралық экономикалық даму жатады. Қалалық революция негізінде ауыл шаруашылығынан тыс жұмыспен қамтылу деңгейі ғана көтерілмей, оның құрылымы толықтай өзгереді. Құрылым ретінде қызмет көрсету, ғылым, басқару ,ақпараттандыру аймағының кеңейуі қарастырылады. 2-кестеде халықтың өмір сүру деңгейі Алматы қаласы бойынша 2005 жылдан 2015 жылға дейінгі орташа номиналды айлық негізінде, ал 3-кестеде жұмыссыздық деңгейінің және 4-кестеде қала бойынша 10 жыл аралығындағы баға көрсеткіш нәтижесі көрсетілген.
.
2-кесте. Алматы бойынша халықтың өмір сүру деңгейі, теңге
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
39 614
49 201
59 240
78 021
90 239
95 139
106 597
121 674
134 378
142 310
155 242
1.5-сурет. Алматы қаласы бойынша өмір сүру деңгей көрсеткіші
3- кесте. Жұмыссыздық деңгейі, пайыз
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
8,8
8,4
8,2
7,8
7,4
7,7
6,3
5,6
5,6
5,6
5,5
Жұмыссыз деңгейі көрсеткіші урбандалу процесіне әсер ететін факторлардың бірі болып табылады. Дегенмен демографиялық көрсеткіштің мәні мен жұмыссыздық деңгейінің көрсеткішінің мәні кері пропорионал шамалар болып табылады. Жұмыссыздық деңгейі көрсеткіші кеміген сайын, қала халқы санының өсу шамасы, яғни урбандалу процесінің дамуы көрсеткіші жоғарылайды. 1.6-суретте Алматы қаласы бойынша жұмыссыздық деңгей көрсеткіші графигі келтірілген.
1.6-сурет. Алматы қаласы бойынша жұмыссыздық деңгей көрсеткіші
4-кесте. Тұтынушылық баға индексі, пайыз
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
109,6
112,0
127,1
110,7
107,5
108,0
106,8
106,1
104,4
107,0
114,8
1.7-сурет. Алматы қаласы бойынша баға көрсеткіш деңгейі
Экономикалық фактордың қосымша аспектілері ретінде денсаулық сақтау, транспорт және тұрғын үймен қамтамасыз ету факторларын жатқызуға болады. Қалалық өмірдің сапалық көрсеткіші табиғи - климаттық талаптар, өмір сүру деңгейі, баспана, денсаулық сақтау талаптары, транспорт, шекараның экологиялық көрсеткіші урбандалу процесінің дамуының факторларын көрсетеді.
5-кесте. 1000 адамға шаққандағы диагноз бойынша тіркелген ауру адамдар саны
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
695,9
624,
781,3
778,5
757,0
733,5
780,1
752,7
753,6
725,2
728,8
1.8- сурет. Алматы қаласы бойынша денсаулық көрсеткіш деңгейі
6-кесте. Бір адамға шаққандағы баспанамен қамтамасыз ету
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
16,7
18,4
18,5
18,6
19,1
19,3
19,5
20,3
20,8
24,4
28,0
1.9 - сурет. Алматы қаласы бойынша тұрғын үймен қамтамасыз ету деңгейі
7-кесте. Барлық транспорт түрінің жүк айналымы, млн. тонна
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
5 843,6
6 260,9
7 418,9
8 024,8
8212,0
8591,3
11476,8
16130,5
17957,6
18928,4
21780,3
Бүгінгі таңда экологиялық факторлар халықтың қалалық агломерацияға қоныстануына, қала мен қала сырты зоналарда өнеркәсіптің дамуын, қалалық ортаның өмір сүру деңгейін анықтайды. Жекелей алғанда урбандалу процесінің дұрыс жүргізілмеуі қоршаған ортаның ластануына, яғни, экологиялық проблемаларға алып келеді. 1.10-суретте Алматы қаласының барлық транспорт түрі бойынша жүк айналым статистикасы график түрінде көрсетілген.
1.10-сурет. Алматы қаласы бойынша транспорттық жүк айналым көрсеткіші
Алматы қаласы бойынша 2005 жылдан 2015 жылға дейінгі атмосфераға шығарылған зиянды заттар көлемі 8-кестеде берілген.
8-кесте. Атмосфераға шығарылған зиянды заттар көлемі, мың тонна
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Алматы
қаласы
6
8
8,7
10,1
10,6
18,2
11,0
11,7
12,1
12,4
43,5
Қалалық өмір салтының қалыптасуына тұрғын мобильділігі үлкен роль атқарады. Мобильділік қалалық және ауылдық тұрғындардың байлынысының күшеуіне әсер ететін негізгі фактор болып табылады. Әлеуметтік, еңбек және шекаралық мобильділік үлкен қаладағы әлеуметтік-мәдени потенциалдың қалыптасуына алып келетін форма ретінде қарастыруға болады [6].
1 Урбандалу процесінің математикалық моделін құру
0.1 Урбандалу процесінің моделін құру талаптары мен этаптары
Кез келген,көп жағдайда экономикалық, көрсеткішке бірнеше факторлар әсер етеді. Қала халық санының өсуіне транспорттық, халықтың орташа еңбекақы көрсеткіші және тағы басқа факторлар әсер етеді. Мұндай жағдайда жұптық регрессия орнына көптік немесе көпфакторлы регрессия қолданылады.
Көптік регрессияның негізгі мақсаты бірнеше фактор негізінде модель тұрғызу, сонымен қатар әр фактордың нәтижелік көрсеткішке жекелей әсерін көрсету болып табылады.
Көптік регрессиялық анализ жұптық анализдің дамыған түрі болып табылады. Анализ жасау кезінде жұптық регрессиялық анализдің алгоритмін қолданамыз, алайда матрицалық регрессиялық анализді қолдану барысында екі мәселе шешімін табу керек:
oo әр тәуелсіз айнымалының тәуелді айнымалыға әсер етуі ықпалын анықтау;
oo модель спецификациясы, яғни, соңғы регрессия теңдеуіне кіретін факторлар мен шығарылатын факторларға талдау жасау.
Көптік регрессияның сызықтық моделі көпфакторлы регрессияның ең кең қолданылатын моделі болып табылады:
, (2.1)
мұндағы α параметрі регрессия теңдеуінің барлық айнымалылары 0-ге тең болған кездегі y тәуелді мүшенің мәнін анықтайды және бос мүше болып табылады. факторлар коэффициенттерін көрсететін шамалар. Регрессия теңдеуінің параметрлерін анықтауда ең көп қолданылатын әдіс ең кіші квадраттар тәсілі болып табылады. Әдістің мақсаты y регрессия теңдеуі мен тәуелді айнымалы y мәндерінің орташа квадраттық ауытқу қосындысын минималдау болып табылады. параметрлері кездейсоқ шамалар болғандықтан, регрессия теңдеуін, яғни процесс моделі бірден анықталмайды. Сондықтан регрессияның теориялық теңдеуі орнына регрессияның эмпирикалық теңдеуі қолданылады:
, (2.2)
мұндағы - регрессия теңдеуінің теориялық мәні немесе регрессияның эмпирикалық коэффициенттері, е - ε ауытқуының көрсеткіші болып табылады. Есептелінетін өрнек келесі түрде болады:
y=a+b1x1+b2x2+...+bpxp. (2.3)
Регрессия теңдеуінің параметрлерін анықтау үшін бақылаулар саны параметрлерін санынан артық болу керек және өрнегімен сипатталу керек.
Тәуелсіз айналымы мәндері өлшемді жиынмен беріледі:
. (2.4)
Регрессия теңдеуінің эмпирикалық теңдеуі келесі түрде болады:
, (2.5)
мұндағы B - параметрлер векторы, X - тәуелсіз айнымалылар мәндері жиыны. e кездейсоқ ауытқу векторы. төмендегідей есептелінеді:
. (2.6)
ЕКК әдісі бойынша минималданатын функционалы е' қатарындағы вектор туындысы мен е бағанадағы вектор көбейтіндісі түрінде жазылады:
. (2.7)
ЕКК бойынша Q векторы В векторы бойынша дифференциалданса, келесідей өрнек алынады:
, (2.8)
(2.8) теңдеуінен регрессия параметрлерінің векторын анықтайтын өрнек алынады:
. (2.9)
Көптік сызықты регрессияның эмпирикалық теңдеу анализі. Регрессияның статистикалық сапасы теңдеу параметрлерінің маңыздылығымен анықталады.
Регрессия теңдеуінің жалпы сапасын тексеру үшін R2 детерминация коэффициенті қолданылады, коэффициент келесі түрде есептелінеді:
. (2.10)
Коэффициент мәні 0 мен 1 аралығында болады, мән 1-ге жақын болған сайын y теңдеудің маңыздылығын көрсетеді.
Детерминация коэффицентінің статистикалық маңыздылығы, яғни F - статистика, келесі формула бойынща есептелінеді:
, (2.11)
егер F=0, онда детерминация коэффициенті R[2]=0 - ге тең болса, регрессия мәнге ие болады. Бұл көрсеткіш факторлардың мәні y шамасының өзгеруіне әсер етпейтінін көрсетеді. Fкесте(α; p; n-p-1) бойынша нольдік гипотеза тексеріледі. Егер FFкесте мәнге ие болса, онла нольдік гипотеза орындалмай, R2 коэффициентінің статистикалық маңыздылығы анықталады [7].
2.1-сурет. Көптік немесе көпфакторлы регрессиялық анализ жасау кезеңдері
oo Бастапқы деректерді дайындау кезеңінде регрессиялық модель құруға қажетті x1, x2,..., xm - тәуелсіз айнымалы немесе факторлар және y - тәуелді айнымалы немесе нәтижелі көрсеткіш мәндері анықталады.
oo Ең кіші квадраттар әдісі көмегімен теңдеудің параметрлерін бағалау кезеңі нәтижелік көрсеткіш пен сол көрсеткішке әсер ететін факторлардың коэффииенттерін анықтауды қамтиды.
oo Жұпты корреляция коэффициентін анықтау кезеңі нәтижелік көрсеткіш пен факторлар арасында және акторлар арасындағы корреляция коэффициенттерінің анықталуын көрсетеді.
oo Регрессиялық анализ жасау кезеңінде теңдеу параметрлері мен жұпты корреляция коэффициенттерін ескеріледі, егер теңдеу параметрлері теріс мәнге ие болса, стандартты қателік мәні коэффициент мәнінен үлкен болса, корреляция коэффициенті теріс және орташа мәнге ие болса онда соңғы регрессия теңдеуіне аталған нәтижені көрсететін факторлар мәні алынбайды.
oo Қалдықтар автокорреляциясын тексеру кезеңінде Дарбин-Уотсон критерийі бойынша автокорреляцияның бар болуы тексеріледі.
oo Регрессия моделінің сапасы мен баламалығын анықтау кезеңінде корреляция коэффициенті (R) мен детерминация коэффициенті (R2) және регрессия теңдеуінің маңыздылығы Фишер F - критерийі арқылы анықталынады.
oo Болжам жасау кезеңі соңғы модель негізінде 2016 жылға болжам жасау және сызықты тренд моделі арқылы болжам жасауды қамтиды.
0.2 Урбандалу процесінің математикалық моделі
Көпфакторлы регрессиялық анализ жасау кезеңдері мен жүзеге асырылуы:
oo Бастапқы деректерді дайындау кезеңі. 9-кестеде 2005 жылдан 2015 жыл аралығында Алматы қаласы бойынша урбандалу үрдісіне әсер ететін 7 фактордың сандық нәтижелері көрсетілген.
9-кесте. Нәтижелік көрсеткіш пен факторлар кестесі
N
Y(мың адам)
X1(тг)
X2(%)
X3(%)
X4(1000 ад.шақ)
X5(кв.м.)
X6(млн. Тонн)
X7(мың. Тонн)
2005
1247,9
39614
8,8
109,6
695,9
16,7
5843,6
6
2006
1278,3
49201
8,4
112
624,8
18,4
6260,9
8
2007
1324,7
59240
8,2
127,1
781,3
18,5
7418,9
8,7
2008
1361,9
78021
7,8
110,7
778,5
18,6
8024,8
10,1
2009
1390,7
90239
7,4
107,5
757
19,1
8212
10,6
2010
1413,5
95139
7,7
108
733,5
19,3
8591,3
18,2
2011
1449,8
106597
6,3
106,8
780,1
19,5
11476,8
11
.2012
1475,4
121674
5,6
106,1
752,7
20,3
16130,5
11,7
2013
1507,5
134378
5,6
104,4
753,6
20,8
17957,6
12,1
2014
1642,3
142310
5,6
107
725,2
24,4
18928,4
12,4
2015
1703,5
155242
5,5
114,8
728,8
28
21780,3
43,5
Нәтижелік көрсеткіш пен факторлар кестесіндегі анықтамалар:
oo n - бақылаулар саны(2005-2015 жылдар аралағы );
oo Y - нәтижелі көрсеткіш(кездейсоқ тәуелді шама). Алматы қаласы бойынша 2005 жыл мен 2015 жыл аралығындағы демографиялық көрсеткіш;
oo X1 - Алматы қаласы бойынша халықтың өмір сүру деңгейі, теңге;
oo X2 - жұмыссыздық деңгей көрсеткіші, пайыз;
oo X3 - тұтынушылық баға индексі, пайыз;
oo X4 - 1000 адамға шаққандағы диагноз бойынша тіркелген ауру адамдар саны;
oo X5 - бір адамға шаққандағы баспанамен қамтамасыз ету көрсеткіші, шаршы метр;
oo X6 - барлық транспорт түрінің жүк айналымы, млн. тонна;
oo X7 - атмосфераға шығарылған зиянды заттар көлемі, мың тонна.
oo Ең кіші квадраттар әдісі көмегімен теңдеудің параметрлерін анықтау кезеңі. Бұл кезеңде нәтижелік көрсеткіш пен сол көрсеткішке әсер ететін факторлар мәні анықталғаннан кейін, регрессия теңдеуі құрылады. Модель теңдеуінің параметрлері ең кіші квадраттар әдісі арқылы анықталады. формуланы қолдану арқылы регрессия параметрлерінің векторы есептелінеді.
2.2-сурет. 7 фактор бойынша есептелінген регрессиялық анализ нәтижесі
Xj айнымалысы бар матрица урбандалу процесіне әсер ететін факторлар мәндерінен құралады, Xj айнымалысы бар матрицаға бірлік бағаны қосылады. (2.9) - формула арқылы регрессия теңдеуі анықталады. Регрессия теңдеуі келесі түрде болады:
Y=496.43+0.0019X1+12.02X2-1.08X3+0. 23X4+31.8X5-0.00053X6-1.89X7 . (2.12)
Регрессия теңдеуінде X3, X5 және X7 факторлары коэффициенттері теріс мәнді көрсетіп тұр, сонымен қатар X2 факторының стандартты қателік мәні коэффициент мәнінен үлкен нәтижені көрсетіп тұр [8]. Демек бұл 4 фактор мәндері регрессиялық теңдеуге алынбайды, қалған 3 фактор негізінде регрессиялық анализ жасалынады.
10-кесте. Бастапқы мәліметтер кестесі
n
Y(мың адам)
X1(тг)
X4(1000 ад.шақ)
X5(кв.м.)
2005
1247,9
39614
695,9
16,7
2006
1278,3
49201
624,8
18,4
2007
1324,7
59240
781,3
18,5
2008
1361,9
78021
778,5
18,6
2009
1390,7
90239
757
19,1
2010
1413,5
95139
733,5
19,3
2011
1449,8
106597
780,1
19,5
2012
1475,4
121674
752,7
20,3
2013
1507,5
134378
753,6
20,8
2014
1642,3
142310
725,2
24,4
2015
1703,5
155242
728,8
28
Кестеде көрсетілген мәліметтер бойынша регрессиялық анализ жасалынады. Анализ нәтижесі арқылы регрессия теңдеуі анықталады және сол теңдеу негізінде болжам жасалынады.
2.3-сурет. Регрессиялық анализ нәтижесі
Регрессиялық анализ нәтижесі факторлар коэффициенттерінің оң мәнге ие болғанын көрсетіп тұр, демек факторлар параметрлері регрессия теңдеуіне кіреді, алайда X4 факторының стандартты қателік мәні коэффициент мәнінен үлкен болып тұр. Жүргізілген анализ нәтижесінде X1 және X5 факторларының мәні регрессия теңдеуіне кіреді.
11-кесте. Нәтижелік көрсеткіш пен факторлар кестесі
Бақылау
Демографиялық көрсеткіш
Орташа айлық көлемі
Баспанамен қамтамасыз ету көлемі
n
Y
X1
X5
(мың адам)
(тг)
(кв.м.)
2005
1247,9
39614
16,7
2006
1278,3
49201
18,4
2007
1324,7
59240
18,5
2008
1361,9
78021
18,6
2009
1390,7
90239
19,1
2010
1413,5
95139
19,3
2011
1449,8
106597
19,5
2012
1475,4
121674
20,3
2013
1507,5
134378
20,8
2014
1642,3
142310
24,4
2015
1703,5
155242
28
Ең кіші квадраттар әдісі көмегімен теңдеудің параметрлерін бағалау кезеңі. формуланы қолдану арқылы регрессия параметрлерінің векторы есептелінеді.
12-кесте. Xj матрицасы 13-кесте. Y матрицасы
1247.9
1278.3
1324.7
1361.9
1390.7
1413.5
1449.8
1475.4
1507.5
1642.3
1703.5
1
39614
16.7
1
49201
18.4
1
59240
18.5
1
78021
18.6
1
90239
19.1
1
95139
19.3
1
106597
19.5
1
121674
20.3
1
134378
20.8
1
142310
24.4
1
155242
28
Xj матрицасы процеске әсер ететін әр фактордың мәнінен тұрады және пайда болған матрица көлемі 11x4 болып табылады. Ендігі кезекте урбандалу тәуелді айнымалы мәндері немесе анықталатын параметрлер мәндерін матрица түрінде жазылады.
Xj айнымалысы бар және Y матрицасы анықталғаннан кейін (2.9) формула бойынша X матрицасы транспонерленеді.
14-кесте XT матрицасы
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
39614
49201
59240
78021
90239
95139
106597
121674
134378
142310
155242
16.7
18.4
18.5
18.6
19.1
19.3
19.5
20.3
20.8
24.4
28
XT матрицасы анықталғаннан кейін формула бойынша 12-кестеде көрсетілген Xj матрицасының мәндерін көбейтіледі, нәтижесі 15-кестеде көрсетілген. XT*X матрицасы анықтау арқылы ортаквадраттық ауытқу көрсеткіші анықталады. Бұл көрсеткіштің анықталуы урбандалу процесі моделігің коэффициенттерінің стандартты қателігін анықтап, коэффициенттердің маңздылығы есептелінеді. (2.9) формуласы негізінде модель параметрлері анықталып, параметрлер маңыздылығы Стьюдент критерийі есебінде тексеріледі.
15-кесте. XT*X матрицасы 16-кесте. XTY матрицасы
15795,5
1591841775,8
325389,7
15795,5
1591841775,8
325389,7
15795,5
1591841775,8
XT X =
11
1071655
223,6
1071655
119358312113
22836556,5
223,6
22836556,5
4647,3
XT*X матрицасы мәндері анықталған соң, формула бойынша транспонерленген XT матрицасы Y матрицасына көбейтіледі.
Регрессия параметрлерін анықтаудың келесі қадамында 17-кестеде анықталған (XTX)-1 кері матрицасы есептелінеді.
17-кесте. (XTX)-1 матрицасы
7.202
2.7E-5
-0.481
2.7E-5
2.4E-10
-3.0E-6
-0.481
-3.0E-6
0.0357
(XTX)-1 матрицасының мәндері анықталғаннан кейін, регрессия теңдеуінің коэффициент векторының мәні Y(X) = (XTX)-1XTY формуласы бойынша есептелінеді.
18-кесте. Регрессия теңдеуінің коэффициент векторының мәні
812,001
0,000208
20,694
Регрессия теңдеуі (2.13) формуласымен келтірілген:
Y=812.001+0.000745X1+20.694X5 . (2.13)
0.3 Регрессия моделінің сапасы мен баламалығын анықтау
Регрессия теңдеуінің статистикалық анализі абсолютті және салыстырмалы қателігін есептеумен анықталады. Теңдеудің абсолютті қателігі ε = Y - Y(x) формуласы бойынша анықталады.
Аппроксимацияның орташа қателігі (2.14) формула бойынша анықталады.
A=∈:Yn*100%=0.0008511*100%=0.0078%, (2.14)
егер аппорксимация мәні 12% - дан асып кетсе, онда регрессия теңдеуі статистикалық маңызды болып табылмайды [9].
Дисперсия қателігі (2.15) формула бойынша есептелінеді:
s2=1n-m-1se2=111-2-1*1867,791=233,4 73875. (2.15)
Ортаквадраттық ауытқу көрсеткіші (2.16) формуласымен анықталынады (Y бағасы үшін анықталатын стандартты қателік)
S=S2=233,473875=15,27985. (2.16)
Стандартты қателік Y бағасымен қатар факторларға да есептелінеді. Ол үшін k = S2 :: (XTX)-1 векторының коварациялық матрицасының бағасы анықталады [10].
19-кесте. Статистикалық анализ кестесі
Y
Y(x)
ε = Y - Y(x)
ε2
ε : Y
1247,9
1240,246997
7,653003
58,56846
0,006133
1278,3
1295,433011
-17,133
293,5401
-0,0134
1324,7
1318,453939
6,246061
39,01328
0,004715
1361,9
1359,719646
2,180354
4,753944
0,001601
1390,7
1395,565308
-4,86531
23,67122
-0,0035
1413,5
1409,930287
3,569713
12,74285
0,002525
1449,8
1437,981981
11,81802
139,6656
0,008151
1475,4
1486,002279
-10,6023
112,4083
-0,00719
1507,5
1522,862236
-15,3622
235,9983
-0,01019
1642,3
1613,910474
28,38953
805,9652
0,017286
1703,5
1715,393841
-11,8938
141,4635
-0,00698
1867,791
0,00085
20-кесте. Коварация матрицасының бағасы кестесі
1681,4093
3,278
-57661,68
3,278
5,6E-8
-0,301
-57661,68
-0,301
8,334549
Регрессия теңдеуі коэффициенттерінің маңыздылығы t - статистика (Стьюдант криттерийі) (2.20) формуласы бойынша анықталады.
tp=PSp . (2.17)
Нәтижелік көрсеткіштің(Y) коэффициенті Стьюдант критерийі бойынша 19,8025 санына тең болды. Есептелген шаманың маңыздылығы Стьюдант кестесімен салыстырылады:
Әр факторлар параметрлерінің стандартты қателігінің есептелуі (2.18), (2.19) және (2.20) формулаларымен көрсетілген.
Sb0=1681.4093=41.0049. (2.18)
Sb1=5.6E-8=0.000238. (2.19)
Sb2=8.334549=2.8868. (2.20)
2.4-сурет. Стьюдант кестесі
a = n - k - 1 - еркіндік дәрежесі саны, мұндағы n - бақылау саны, k - фактор саны, демек еркіндік дәреже саны a = 8 тең болды. Кесте бойынша a = 8 бен үндеместік бойынша сенімділік көрсеткіші s = 0,95 мәндерінің қиылысы tк = 2,306 санына тең. tк - Стьюданттың кестелік мәні. Шарт бойынша tp tк орындалса, демек регрессия теңдеуі коэффициенті статистикалық маңызға ие деп саналады. Факторлар параметрлерінің маңыздылығы Стьюдент критерийімен анықталады. Параметрлердің t мәні (2.21), (2.22) және (2.23) формулаларымен анықталған.
tb0=812,002441,0049=19,8025. (2.21)
tb1=0,002080,000238=8,748. (2.22)
tb2=20,69272,8869=7,1676. (2.23)
tb0, tb1және tb2 tк болып табылатындықтан регрессия коэффициенттерінің 0-дік гипотезасы жоққа шығарылып, статистикалық маңызды болып табылады.
Регрессия теңдеуінің жалпы сапасын тексеру үшін R2 детерминация коэффициенті қолданылады, коэффициент (2.10) формуласы бойынша есептелінеді.
R2=1-se2yi-y2=1-1867,791201658.707= 0.9907378
Регрессия теңдеуінің маңыздылығы F-критерийі арқылы (Фишер критерийі) арқылы анықталынады. Детерминация коэффициентінің статистикалық маңызы H0 нөлдік-гипотезасын тексеру: R2=0 H1 алтернативті гипотезаға қарсы: R20 тексеру арқылы тексереміз. Гипотезаны тексеру үшін (2.12) формуласы бойынша F - статистика қолданылады. Егер F=0, онда детерминация коэффициенті R2=0 - ге тең болса, регрессия мәнге ие болады. Бұл көрсеткіш факторлардың мәні y шамасының өзгеруіне әсер етпейтінін көрсетеді. Fкесте(α; p; n-p-1) бойынша нольдік гипотеза тексеріледі. Егер F Fкесте мәнге ие болса, онла нольдік гипотеза орындалмай, R2 коэффициентінің статистикалық маңыздылығы анықталады. Осы маңыздылықтарды ескере отырып, F - статиска есептелінеді:
F=R21-R2n-m-1m = 0.99073781-0.9907378*82=426,8628
F статистиканың маңыздылығы Фишер кестесі бойынша анықталынады.
k2=2 (факторлар саны) және k2=n-m-1=11-2-1=8 Fkp0.05;2;8=0.0012098.
Есептеулер негізінде F Fkp орындалғандықтан детерминация коэффициенті статистикалық тұрғыдан маңызды және регрессия теңдеуі сенімді болып табылады [10].
0.4 Қалдықтар автокорреляциясын тексеру
Автокорреляция деп зерттелінетін айнымалы (Y) арасында болатын корреляцияны айтады. Автокорреляция екі жағдайда болады:
oo Y мәнінің өлшемінің қателігінен қалдықтар автокорреляциясы пайда болады;
oo қалдықтар автокорреляциясының пайда болуының екінші себебі модель құру барысында нәтижелік көрсеткіштің өзгеруіне әсер ететін факторды теңдеуге қоспағаннан пайда болады. Әдетте мұндай факторларға уақыт көрсеткіші жатады.
Автокорреляцияның бар болуы уақыт қатарымен берілген мәліметтерге тиесілі. Сонымен қатар бұл көрсеткіш алдыңғы айнымалының келесі айнымалыға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz