Ислам шариғатындағы ижтиһадтың түсінігі мен түрлері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 5

1 Жалпы ижтиһад ұғымының түсінігі7
1.1 Ижтиһад сөзінің тілдік ұғымы 7
1.2 Ислам шариғатындағы ижтиһад түсінігі 9

2 Ижтиһадтың маңыздылығымен оның түрлері23
2.1 Ижтиһадтың түрлері 23
2.2 Ижтиһадтың шарттары мен ижтиһад аясы 32
ҚОРЫТЫНДЫ 62

Пайдаланылған әдебиеттер ТІЗІМІ 63

КІРІСПЕ

Аса қамқор ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын.
Ислам діні шапағының нұры шашылғанына, адамзаттың ең ұлық ардақтысы, парасат падишасы Мұхамммед (с.а.у)-ның келгеніне он төрт ғасырдан артық уақыт болсада шариғатымыздың қыр-сыры әлі толығымен ашылмады. Әліде зерттейтін, зерделейтін шариғатымыздың тармақты мәселелері ұшан теңіз.
Дініміз ислам адамзатты ойлануға, толғануға, ой жүгіртуге шақырады. Сонымен қатар ол адам баласының осы дүние мен ақырет күнінде яғни адамның дүниеден өткенінен кейінгі өмірде өкініште қалып қоюдан сақтандырады. Сол үшін әлемдердің раббысы, он сегіз мың ғаламның жаратушысы Алла Тағала адамзатқа міндеттер жүктеп және сол міндеттірді орындауды өзінің кітабы Құран Кәрімде тілге тиек етті. Мысалы: намаз, ораза, қажылық. Осы міндеттерді қалай орындатындылатындығын қарастырып, зерттейтін және сол міндеттерді қай уақытта парыз, қай уақытта уәжіп, қай уақытта мәндүп екендігін бекітетін ғылымның түрі ислам құқығы деп аталады. Ал, осы ислам құқығындағы мәселелердің үкімін шығарып, белгілейтін ғылымның саласы фиқһ негіздері деп аталады. Осы фиқһ негіздері ғылымының маңызы қазіріг таңда өте зор болып табылады.
Ислам дінінен үкім шығарарда алғаш Алланың кітабы болған Құран Кәрімге сүйенеді, егер Құран Кәрімнен үкім табылмаса, Парасат падишасы болған, адамзаттың асыл тәжі Мұхаммед (с.а.у)-ның сүннетіне сүйенеді, егер сүннеттен үкім таппаса ғалымдардың бір ауыздан келіскен мәселелеріне жүгініледі.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаты.Осы дипломдық жұмысымызда ислам шариғатындағы ижтиһадтың түсінігі мен түрлерін қарастырдық.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бұл дипломдық тақырыбымыздың өзектілігі жайында айтатын болсақ, ижтиһад сөзін әркім өз пайымы мен ақыл-ойының парасаттылығына сай түсініп жүр. Сонымен қатар әркім ешқандай бір үкім шығаратын дәлелдерге сүйенбестен өз ойынша ислам шариғаты үшін заң шығарып, соны өзгелерге насихаттап кеңінен таратуда. Шариғат үкімінен дәлелдер шығаруда ижтиһадтың маңызы өте зор, егер шариғат үкімін шығаруда ижтиһадтың шарттарын білмесе ол адамның ижтиһады дұрыс болып есептелмейді. Шариғат үкімінде ижтиһад етуге тек қана мұжтаһид ғалымдарға ғана рұқсат етіледі. Қазақта мынандай керемет сөз бар тауық сойса да, қасапшы сойсын деген сондықтан әркім өзінің ақыл-ойы мен парасат пайымының мөлшерінше ислам шариғатымен жүрсе дұрыс болар еді. Сол себепті ижтиһад ұғыының мәні мен мағынасын білу өте маңызды болып табылады.

Зерттеу жұмыстың мақсаты. Бұл тақырыптың мақсаты - фиқһ негіздері ғылымында қалыптасқан ижтиһад сөзінің ұғымының мәнісін ашып түсіндіру.
Зерттеу әдістемесі. Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде Аллаһ тағаланың әсем Құраны мен Алла елшісінің (с.ғ.с.) мубәрәк хадистері алынды. Сонымен қатар фиқһ негіздері ғылымының қайнар көздері болып табылатын кейбір ғылыми жұмыстар негізге алынды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі.Дипломдық жұмыс кіріспеден және екі тараудан құралған. Сонымен қатар осы дипломдық жұмыста ижтиһад ұғымы жан-жақты қарастырылып елімізге белгілі мүйізі қарағайдай ғалымдарымыздың ғылыми еңбектері пайдаланылған. Дипломдық жұмыс 63 беттен тұрады.
Жұмысты жазу барысында болған қыйыншылықтар. Жұмыстың жазылуында фиһқ негіздері ғылымының терминдік атаулары мен тілдік атауларына салыстырып мағына беруде және осы зерттеу еңбегіме байланысты ғылыми жұмыстарды іздеуде біршама қиындықтарға жолықтым.
.

1.ЖАЛПЫ ИЖТИҺАД ҰҒЫМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ

1.1Ижтиһад сөзінің тілдік ұғымы

Ижтиһад тілдік мағынада жимнің фатхасы және даммасымен келеді. Ол қиындық. Алла Тағала ижтиһад жайында:
Олар: Алла өлгенді тірілтпейді деп Алланың атымен ант ішті, - деп баяндады[1,16.38]. Құран кәрімде ыждаһаттылық туралы үш жерде келеді. Оның үшеуінде күш-жігер,ынта деген мағынаға саяды. Зубайди деген ғалым: Жаһду яғни фатха және даммамен келеді. Тырысу, күш деген мағыналарды береді,-деді.
Ибн Ясир: Жуһд емес жаһд фатха харекетімен болады,-деді. Айтылды: ол шектен шығушылық,ұмтылу,талаптану деген мағыналарды да білдіреді,- деп[2,2.64].
Лисанул араб сөздігінде: Ижтиһад және тужаһид деген деген екі сөз ынталану,тырысу,зер салу деген мағынаға саяды. Муғаз ибн Жәбалдан жеткен хадисте: Муғаз ибн Жәбал ойыммен ізденемін деп айтты. Ынталану әмір мағынасында араб тіліндегі морфология саласында اجتهاد сөзіافتعال бабында тұр.
Сағд Тәфтәзәни: Ижтиһад тілдік мағынада өзіне бір істі міндеттеу және ол қиыншылығы бар іс,- деді[2,2.18-б.].
Жалпы ижтиһад тілдік мағынасында бір мақсатқа жету жолында еш нәрсеге мән бермей, қарсы келген кедергіге мойымай қол жеткізу деген мағынаға саяды. Ижтиһад ісі сезімталдық істері сияқты жүру, істеу немесе мағнауи істер сияқты үкім, зерттеу, ақыл жүгірту, заңнама жүргізіледі.Тағы да мынандай ой бар: Қиыншылық пен маңдайтерді талап ететін істерде ғана ижтиһад жасалады. Бір заттың орнын ауыстыр,қаламды көтерерде,дәптерге сызарда т.б. қиындығы жоқ істерге ижтиһад жаса деп айтылмайды.
Ижтиһад сөзінің тілдік мағынасы: ижтиһад сөзі араб тілінен енген терминдік сөз. Негізінен )араб тілінде جهد) етістігінен шығады,негізгі мағынасы тырысу,ынта деген мағыналарға саяды.
Арабтың қазақ тіліне біраз сөздері енген. Сол сөздердің қатарында осы ижтиһад сөзі де бар. Ижтиһад сөзінің халқымызда қолданылып жүрген атауларына тоқталсақ.
Ижтиһад - ижтиһат - тырысу, ынта, жігер, ықылас (Араб тілінен ауысқан ижтиһад деген сөздің тек Қ.Т.Т.С. мен Қ.Т.О.С. сөздіктерінде қазақша 12 фонетикалық варианты бар екен. Бұл ол сөздің көп мағыналығынан емес,қазақша қате айту мен қате жазудан пайда болған. Мысалы, Абай арабша жақсы білген. Ол сөзді қате жазуы мүмкін емес. Бірақ дұрыс көшірмеудің салдарынан оның шығармаларында ежтиһад,иждиһат деген нұсқаларын кездестіруге болады. Бұл өзі ойланатын мәселе болғандықтан ол сөздің қазақ тіліндегі нұсқаларын осы сөздікке енгізіп отырмыз - Н.С.)[3,1т.б-14].
Иждаһат ... .Әнуар онан сайын қылды иждаһат, Үміттің көргеннен соң жылы жүзін (С.Торайғыров). Сәбең бәрінде зор иждаһатпен құлақ қойып тыңдады.(С.Шәймерденов).
Иждиһат. Өзіміздің найманды кооперативке кіргізуді иждиғат істеу керек,- деді Ахметша (І.Жансүгіров).
Иждиһат. Үшінші әрбір хақиқатқа тырысып,ижтиһатыңнан көзің жетсе,соны тұт,өлсең айырылма,егер ондай білгендігің өзіңді жеңе алмаса,кімге тұл болады (Абай)[3,1т.б-15].
Ыждағат. Оқиғаны қызықтап кету,мәндіні қосалқыдан тазартып екшей алмау,характерді әлден пісіру, ширатуға жеткілікті ыждағат етпеу көп.
Ыждаһат. Сәтбала сыңарынан қалыспауға бар ыждаһатын салып ақ баққанды.(Г.Сланов). Өткен ғасырлардағы өз ыждаһаттарымен қазақ ауыз әдебиетін жинап, бастырушылардың еңбектерін біз бағалаймыз да құрметтейміз де (Қ.Жұмалиев)
Іждиһат. Ықылас, іждиһат пен жиһат етіп, шыбын жан шыдай алмас шерін тәнда. Жеміс ең пісіп тұрған бақшадағы, Ерік барма бұйырмаса біз мехманда(Әріп) Ұстаз әңгімесін бадана көзін кең ашып, аса бір іждиһатпен үнсіз тыңдаушы еді (Р.Тагор)
Іждаһат. Көңіл нені іждаһат қылса.соны алады екен (Ғ.Мұстафин)
Ыждаһаттану - тырысу, ынталыну,жігерлену. Сапа бірінші немісті атып түсіргенде, рота командирінің өзі ыждаһаттанып, оны Жауынгерлік еңбектері үшін медальна ұсынды (Ә.Нұрпейісов) Көрермендер Кенжебала Көшербаеваның әр қимылына ыждаһаттана көз тіге қалыпты (А.Тегінбаев)
Ыждағаттау. Ғалым әр шөпті сабағынан бәкімен қиып алып, ыждағаттап дорбасына салып,қойын дәптеріне әлденелерді жазумен әлек (Ш.Мұртазаев).
Ыждаһаттау. Кім ыждаһаттап ықыласын соған салса, оқу соған табылады (С.Торайғыров) Өмірді ыждаһаттап, зертеп барып, көрген-түйгеніңді көкіректе қорыту арқылы дүниеге келеді (Ғ.Мүсірепов)[3,1т.16-б.].
Ыждағатты. Осындай қасиетті мінезіңді байқаймын хатқа жазған сөздер басып,жұмысқа ыждағатты деп айтады. Күнің жоқ бір жазылып қалған жасып (Ы.Мырзалыұлы) Коростылев ыждағатты, тындырымды адам болатын (Т.Ахтанов)
Ыждаһатты. Педагог ақын (Тайыр Жомартбаев ақын - Н.О.) Ыждаһатты бала, жалқау бала, ыждаһатты баланың надан ортаға айтқан сөзі сияқты өлеңдерінде баланың бойындағы жақсы қасиеттері мен жаман да жарамсыз әдеттерін қатар алып, біріне-бірін қарсы қоя отырып суреттейді (Б.Кенжебаев,Ө.Есназаров) Орыс мекткбінде үш ай оқығанда ыждаһатты бала орысша оқу, жазуды үйреніп алады (М.Қаратаев)[3,1 т.18-б.].
Ыждиһатты. Оқуға ыждағатты зерек өзге, миына жинастырып біліп лезде (Г.Майкин) Саналы әскери тәртіптің нығаюына командир әр алуан шараларды жүргізе отырып, өзінің күнделікті ыждиһатты ісімен, уставтардың қағидаларына, үлкендердің тәжірибесіне, саяси ақпаратқа, әскери бұқараға сүйене отырып, бірте-бірте жетеді(Б.Момышұлы).
Іждаһатты. І.Есенберлиннің тарихи трилогиясы, қазақ совет әдебиетінің тарихи роман дәстүрін дамыта түскен, өз тарапынан жаңа жетістіктермен байытқан, отаншылдық ойдан, іждаһатты ізденістен, халқымыздың көркемдік дәстүріне сүйенуден туған тамаша көркемдік әлем (Р.Бердібаев).
Іждиһатты.Төр үйдің іші бұдан гөрі аз кеңірек ... .. Бояуы көшіңкіреген ағаш төсек үстінде іждиһатты қолмен жиылған сұрғылт түсті көне-тоздау екі-үш көрпе, жастық (М.Әуезов )[3,1 т.18,19-бет].
Ыждаһаттылық. Залда жиналғандар аса ыждаһаттылықпен В. П. Виноградовтың Ленин жайлы айтқан естеліктерін ұйып тыңдады. (Л.Ж.)
Ыждағаттылық. Әдебиетіміздің соңғы жылдардағы тағы бір ерекшелігі дегенде айтарымыз - оның бүгінгі тақырып пен бүгінгі замандас өміріне басым назар аудара отырып, халықтың тарихына, оның қайнар көзіне ыждағаттылықпен үңілу, өткеніміздің тереңіне, келешегіміздің биігіне көз тастауы (Ә. Әлімжанов). Соңғы жылдары совет ғалымдары Иран, араб елдерінің фарабишілері оның еңбектерін асқан ыждағаттылықпен мұқият зерттеуге ден қойды (Е.Бекмұхамбетов).
Ыждақаттылық. Мені таң қалдырған жіне сүйсіндірген - аудармашының өзі аударып отырған шығармаға терең ықыласы мен ыждақаттылығы, әр образ, әр бояуды дәл әрі көркем жеткізуге ұмтылушылығы, аударма кәсіп демей, таза өнер деп қарауы (Ж. Қыдыров).
Ыждаһаттылық. Ғалым Мұхамеджанов өзінің ыждиһаттылығы, ұқыптылығы арқасында, зор журналистік талант-қабілетінің арқасында әдеби қызметкерліктен облыстық газеттің редакторлығына дейін көтерілді (С. Шаймерденов).
Ежтиһатсыз. Ежтиһатсыз, михнатсыз табылмас ғылым сарасы. Аз білгенін көпсінсе, көп қазаққа епсінсе, кімге тиер пайдасы (Абай)[3,1 т.18-б.].
Іждағат. Ынта қоюшылық, зейін. Іждағаты іске аспады.
Іждеғатты. Іждеғаты бар. Әуелгі кезде іждеғатты еді.(Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 10-том.Алматы 1986. Ғылым баспа.665 бет)
Іждағат. Зейін, ынта, ықылас. Альбом беттеріндегі іждағатпен жазылған жазуларды оқып отырмыз (Байжанов).
Іждағатсыз. Жігерсіз, ынтасыз, талапсыз.
Іждағатсыздық. Ынтасы болмаушылық, ықылассыздық. Тарихи мұрағаттарды сақтауда - болмасқа керек.
Іждағатта. Зейін салу, қадағалау. Ол жұмысын бітіріп қалды.
Іждағатты. Ықыласты, зейінді, ынталы. Ол ұғымталда ыждағатты - шәкірт.
Іждағаттылық. Ықыластылық, ынталылық, зейінділік. Әр түрлі деректерді үлкен іждағаттылықпен жинастырған.(Қазақ тілінің сөздігі. Алматы 1999ж. дайк-прес баспа.)

1.2 Ислам шариғатындағы ижтиһад түсінігі

Ижтиһад сөзінің терминдік мағынасы өте көп. Алайда, ол жазылуы әр-түрлі болғанмен бір мағынаны береді. Ижтиһад сөзінің терминдік мағынасына көп тоқталдық. Шындығында ижтиһадтың не екеніне тоқталғанды жөн көріп отырмын. Осы сөзімі айғақ ретінде, шариғаттың негізі болып саналатын усулул фиқһтың салып кеткен сара жолына сүйенгім келеді. Ендеше,шариғат негіздерінің дара жолымен зерттеуімді бастайын.
Біріншіден: Ижтиһадтың түсінігі осы олардың көзқарастарының қайшы болуына себеп болуы[4.45-б].
Екіншіден:Кейбір шектеулердің айтылып, кейбірінің айтылмағанынан шығар. Мүмкін осы нәрседе, әсер еткен шығар. Алла қаласа кеңінен ашып түсіндіремін.
Көзқарастары қайшы болуына байланысты:
Бұл ижтиһадтың басталуы немесе ижтиһадтың көрініс тапқанына байланысты. Ғалымдар осы мәселені екі жолда қарастырды.
Олардың қарастырған әуелгі жолы: Ижтиһад дегеніміз - мүжтаһидтің ісі. Расында олар бұл бағытталу түсінігін күш жұмсау немесе бір нәрсені талқандау деп түсіндіреді. Шариғат негізі ғалымдарының кейбірі осы екі сөзді дұрыс деп тапса, енді біреулері тек біреуін ғана аламыз деп өз пікірлерін білдірді.

Имам Ғазали күш жұмсау яғни бірінші мағынаны таңдады. Ол оны былайша түсіндірді: Күш жұмсау дегеніміз - дін білгірлерінің танымында мүжтаһид ғалымның шариғат үкімдерімен білуге талаптануда ынта-шынтасымен бір мәселені зерттеуі. Және толық ижтиһад өзінің әлсіздік танытқан тұстарын жалпылай, кең көлемде зерттеу деп анықтама берді.
Имам Ғазалидің осы тұжырымдамасына бір сыпыра ғалымдар келісті оның ішінде ханафи ғалымы, фақиһ Имам Бәздауи, Кәмәл ибн Һумам, Ибн Қидам деген атақты ғалымдар бар.
Ал енді استفراع яғни қазақ тіліне аударғанда барлық күшін салу деген мағынаны Сәйфуддин Әл-Әмәди таңдады. Сөйтіп ол оған былай деп мағына берді: Өзіндегі сезілген әлсіздікті шариғат үкімдерін пайдалана отырып өз ойын жүзеге асыру. Осы тұжырымдаманы Ибн Хажиб, Байдоуи, Фатухи және т.б. ғалымдар дұрыс деп тапты.

Ал, Әбу Исхақ Әш-Ширози осы екі сөзді біріктіріп мынандай анықтама берді: Ижтиһад - дегеніміз дін білгірлерінің танымында шариғат үкімін талап етуде барлық күшін сарп ету және еңбектену.
Ижтиһад дегендегі мақсат мұжтаһидтің барлық күш-жігері мен ынтасын зерттеу жұмысында жұмсауы. Өзінің мойнына жүк түскен кезде, сөйтіп ол әлсіздігін сезінген кезде тіпті оның ижтиһады кемшіліксіз болса да , ижтиһады есептелмейді. Ширози егер екі сөздің бірін кемітетін болса, тіпті түсінігін айтпасада абзал болады,- деді.
Мүмкін, осы берілген анықтамалардың айырмашылығы тек сөздік құрылымында ғана шығар,бірақ мағыналарында айырмашылық жоқ шығар. Бұл мағыналарындағы айырмашылық еш нарсеге кедергі емес.
Екінші бағыт:
Мұжтаһид сипаттарының қандай болуы керек екендігі жайында. Бұл зерттеу бағыты ملكة деген яғни, дарын деген сөзге ғалымдар мынандай анықтамалар берді: Дарын дегеніміз - жеке-жеке дәлелдерден сонымен амал қылатын шариғи үкімдерді шығаруға күші жету.Осы анықтаманы хадис мамандарының кітаптарынан кездестіруге болады[5,57-б].

Тағыда мынандай анықтама берілген: Дарын - ол шариғат үкімдеріне дәлелдерді біріктіру немесе амал қылатын шариғи немесе шариғи емес тапсырмалар.
Расында алдындағы айтып өткен бірінші зерттеу бағытымыздағыдай, бұл зерттеуімізге көп тоқтала алмаймыз. Себебі, бұл зерттеу өте сирек кездеседі және өте қатты танымалда емес. Ал, енді осы анықтама بزل және استفراغ сөздеріне қарама-қайшы. Бұл екеуі бір істе зәру жағдай болғанда, үкім шығарылып істетіледі. Алдындағы берілген анықтама мұжтаһидтің хақысына кірмейді.
Біз бұл зерттеу бағытымызды ижтиһад анықтамасына бөтен және ада болғасын дұрыс деп қабылдамаймыз.
بزل мен استفرا сөздері анықтамада барлығын қамтып кетеді. Ол фақиһ немесе фақиһ болмаған адамдардың ақысында болсада. Және үкімдерде немесе басқа істерде болсада[6,45-б.].

Екініші зерттеу бағыты:
Ол ижтиһадқа кейбір шектеулердің енгізіліп, кейбірінің еңгізілмегені жайында болмақ
Әл-Қоди Әл-Байдоуи ижтиһадқа мынандай анықтама берді:
Ижтиһад дегеніміз - шариғат үкімдерін зерттеуде барлық ынтамен, күш жұмсау.
Имам Ғазали ижтиһадқа мынандай анықтама берді:
Ижтиһад - шариғат үкімдерімен білім ізденуде мұжтаһидтің кең көлемде зерттеп, бар ынтасын жұмсау.
Ибн Хажиб ижтиһадқа мынандай анықтама берді:
Құқықтанушының шариғат үкімдері арқылы ойды жеткізу үшін кең көлемде барлық күшін жұмсауы.

Кәмал ибн Әл-Һумам ижтиһадқа мынандай анықтама берді:
Ижтиһад дегеніміз - құқықтанушының шариғат үкімдерін жеткізуінде ол ақли немесе нақли, бекітілген немесе бекітілмеген болсын бар күшін жұмсауы.
Осы зерттеуді қарай отыра ижтиһадтың анықтамаларын баяндап береміз.
Әуелгі: Алдында келтірген анықтамаларға сол анықтама бергендер Бәзлун немесе истифроғун немесе уәсғун немесе жуһдун сөздеріне т.б. лайықты сөздерге келісімдерін ижтиһадтың мағынасына лайық бір ауыздан келісті.
Сол сияқты құқықтанушы ғалымдар мұжтаһидтің жан-жақты, терең ізденудегі нәтижесінің жемісін атауы хукмун болатындығына да бір ауыздан келісімдерін берді.
Екіншіден:
Имам Ғазалидің ижтиһад жайында берген анықтамасына қарайтын болсақ ол мұжтаһидте истифроғ сипаты болу керек дейді. Бұл ижтиһад анықтамасында ауадай қажет. Осының түсіндірмесі.Біз ижтиһадтың қарқынын бекіту үшін сонымен қатар оны баяндап ижтиһад анықтамасын жалғастырып келеміз. Анығында мұжтаһидтің бір істі орындап бекітуі ижтиһадтың шарттарынан болып табылады. Сол секілді ижтиһадтың бірнеше түрлері болған. Егер біз ижтиһадтың бүдан алдын бірнеше түрі болды десек ғылымның дамуы дағдарысқа түскен дәуірлерде ижтиһадтың дамуы тәртіппен болар еді дер едік.

Сол себепті Ибн Хажиб пен Кәмал ибн Һумам фақиһ (білгір) яғни, қазақша баламасы құқықтанушыны мұжтаһид дәрежесінің айналасынан алыстатты. Алайда Сағд Әт-Тәфтәзәни бұл тұжырымдамаға қарсы шықты. Ол: Фақиһ ижтиһад жасаумен ғана фақиһ болады деп тұжырым жасады. Және тағыда былай деп айтты: Құқықтанушы дегендегі мақсат үкімдерді танып білуге дайындалған адам,- деді.
Сол сияқты Сағд: Егер олар мұжтаһидты хақиқи фақиһ сипатымен сипаттығысы келсе, онда мұжтаһид шариғат үкімдері үшін қамтушы болар еді. Біз олардың осы тұжырымдамасымен келіспейміз. Біз оларға Имам Ғазалидің анықтамасын қайтарамыз[7,25-б].

Құқықтанушы дегендегі мақсат, ол үкімдерді тану үшін таңдалған адам болғандықтан, олар үшін дұрыс болды. Расында мен өзімнен мағлұматты тану үшін бір себептің бар екенін ойлап, осыны дұрыс деп есептедім. Шындығында Кәмәл ибн Һумамның берген анықтамасы дұрыс емес.
Тағыда мынандай көзқарастар айтылды: Бәлкім фақиһ сөзін айту тіл мамандары немесе ақида мамандарында фиқһтық терминнің болмағанынан шығар. Олар ижтиһад сөзінің терминдік мағынасын атамаған.
Тағы мынаннай айтылған әлсіз бір ой бар:Егер кімде-кімнің фақиһ сөзін айтудағы мақсаты оны шығару болса, онда біз оны үкім үшін бекітілген шариғи мағынасынан шығарамыз. Сол кезде фақиһ сөзі үкім үшін шектелген шариғаттың шеңберінен шықпайды.
Бұл Имам Ғазалидің анықтамасынан өзгеше. Расында Имам Ғазали фақиһ немесе мұжтаһид сол екеуін айтты.
Үшіншіден:
Имам Ғазалидің анықтамасы мұжтаһид деген - білімді іздеген адам деді. Бұл анықтама ойды талап етудің барлығын қамтымайды.Үкімдердің көпшілігі зонни екендігі белгілі. Бұл анықтамаға нұқсан келтіреді. Егер Имам Ғазали мұжтаһид деген ілімді талап қылып ізденетін адам деп айтуды қаласа ілім деген сөз ақылға жүгінетін зонниді де, қамтиды.
Ал, Нәһж ибн Хажиб Имам Ғазалидің анықтамасының терісін келтірді. Ол анықтаманы Зонни мен шектеп қойып, фақиһ тек зонниді әдісті талап етумен ғана фақиһ бола алады деді. Ол осы тұжырымдамасын шариғи құрметтелмеген ойдың шығуы үшін, онда белгілі болмаған жеке-жеке істердің кіруінен тосылғаны үшін, үкімдерден білім терминін шығару үшін, белгілі болған жеке істерді жинап негіздеді.
Біз бұл тұжырымдамаға былай деп жауап береміз: Бұл жердегі зонни(ой) дегендегі мақсат шариғат аясында өзінің беделі бар білу үшін болған барлық нәрсе қамтылды дейміз. Олар былай дейді: Расында білім дегеніміз - қарсы шығуды қайтаратын онда ықтималды істер теңеспеген, ең дұрысырақ зерттеуді жүзеге асыратын нәрсе,-деді.
Сонымен бірге Имам Ғазали ижтиһадтың анықтамасын білім деп көрсетті.Ибн Хажиб ой яғни зонни деп көрсетті. Ал, Байдоуи болатын болса осы екі түсініктіде қолдамады. Себебі талап қылынатын нәрсе ілім және оймен де жүзеге асатындығынан. Осы Байдоуидің тұжырымы өте дұрыс. Осы нәрсе еш түсіндірілмеген еді, тек қана Кәмал ибн Һумам ілім мен ойға тоқталып түсіндірді. Бәлкім бұл тұжырмдамаларға тоқтамағаннан гөрі, тоқтап ашып түсіндірген әлде қайда артық шығар!
Сол үшінде Кәмал ибн һумамның анықтамасы анықтамалардың ең дұрысы. Өйткені оның анықтамасында ақли және нақли, бекітілген нақли немесе бекітілмеген нақлида қамтылған.
Егер де маған ижтиһад сөзіне анықтама беруге мүмкіншілік туындаса фақиһ сөзін алып тастап әлбетте Кәмал ибн Һумамның анықтамасын таңдап былай дер едім: Ижтиһад дегеніміз - бекітілген нақли немесе бекітілмеген зонни болған шариғат үкімдерін жүзеге асыруда барлық күшін жұмсау.
Осы анықтаманы ол жерде, төрт нәрсе қамтылғандықтан таңдадым:
Біріншісі: Ол анықтама түсіндірілуі мен баяндалуы ерекше болғандықтан.
Екіншіден: Өйткені, ол анықтама да ижтиһадтың бекітілгені немесе бекітілмегені де қамтылған.
Үшіншіден: Ол анықтамада ижтиһад ижмағии мен ижтиһад фәрди қамтылған.
Төртіншіден: Ол анықтамада жоғарыда айтылған өзге анықтамаларға қарағанда өзіне тиесілі аз ғана, айырмашылығы бар.
Ижтиһад ұғымының тілдік және терминдік мағынасын тәмамдаған соң басқа тараптарынан зерттеуді жөн көрдік .Атақты, есімдері әлем сахнасынан орын алатын фақиһтарымыз өздерінің ижтиһад жайында білек сыбана кіріскен зерттеулерінен көп нәрсені аңғаруға болады. Сол зерттеулірінің бірі хикая болып, осы заманымызға дейін жеткен оқиғаны назарларыңызға ұсынамын. Бірде Имам Шафиғидан бір адам: Имам Шафиғи қияс деген не ижтиһад па?Әлде, екеуі екі түрлі ме? ,- дейді. Сонда Имам Шафиғи ижтиһад пен қияс бір мағынаны білдіреді,- дейді. Ал, енді Имам Шафиғидың жауабына қарасақ екеуінде синоним деп айтып тұр. Имам Шафиғидың осы пікірін шафиғи мәзһабының үлкен ғалымы Әбу Әли ибн Әбу Һурайрада қолдады.
Сол сияқты Әбу Бәкр Әр-Рози өзінің зерттеуінде үш мағынадан болған бірінші мағынаға келісті .Шәукәни Әбу Бәкр Әр-Розидің айтқанын айтып беріп былай баяндады: Әбу Бәкр Әр-Рози: Ижтиһад үш мағынаны қамтиды,-деді.
Біріншісі: Шариғи қияс өйткені ижтиһадта үкімнің дұрыс болуы үшін себеп уәжіб емес және сол үшін ілімді талап ету уәжіб болмады. Сол үшін бұл ижтиһад жолы.
Екіншісі: Ойда себептен басқа нәрсе басым болмайды, бейне бір ижтиһадта уақыт пен орынның және түзетудің (арасын байланыстыру немесе бағалы боуын өлшеу) болмағаны сияқты.
Үшіншісі: Ижтиһадта дәлелдермен негіздер қамтылған.
Әбу бәкр Әр-Рози бірінші мағынада Имам Шафиғимен бір ауыздан келіскенде, ол кезде біз екінші мағынаның ижтиһадтың терминдік мағынасының ауылынан алыс екенін байқаған болар едік. Ал, енді үшінші берілген мағына ижтиһад үшін жалпы берілген.
Имам Ғазали осы баяндап былай дейді: Ғұламалардың кейбірі қияс ол ижтиһад деді, деп өзінің түжырымдамасын айтып кетті: Ижтиһад ол қияс деген қате тұжырым, себебі ижтиһад қиясқа қарағанда өзіне көп нәрсені қамтиды. Өйткені ол зерттеуде көп нәрсені қамтиды, сонымен қатар сөздердің нәзік тұстарында және дәлел боларлық барлық жолдарды да зерттейді. Ал қияс болса олай емес. Енді, Имам Шафиғи қияс пен ижтиһатың арасындағы сөздік серіктестік байланыс бар немесе синонимдік байланыс бар деп айтқысы келді деп ойлай алмаймыз. Қиястың терминдік мағынасын алатын болсақ ол ижтиһадтың бір түрінен екенін байқаймыз. Осы жайында ғұламалар көп мәрте тілге тиек етті. Әл-Қоди Әл-Уәһһәб пен Әл-Кәйә Әл-Һурросии: Ижтиһад қиясты және одан өзгені сонымен қатар мутлақтың муқойядтты қамтығаны және ғамның хосты() жекешені қамтығаны сияқты қамтиды. Ол екеуінің арасында байланыс бар.Өйткені ижтиһад пен қияс шараптың харам екенін арақтың харам екендігін қиясқа салып үкім шығаруда екеуі ұқсас. Ижтиһад арақтың харам болған себебінде дараланады[8,63-б].
Біз осы тұжырымдамаға былай деп айтсақ болады: Қияс ол ижтиһад емес.Және әрбір ижтиһад қияс емес.
Осы нәрседен аңғарамыз Имам Шафиғидің қиястың терминдік мағынасы ижтиһадқа ұқсас емес деп айтпағанын.
Біз осы себепті былай деп тұжырым жасаймыз: Ақиқатында Имам Шафиғи ижтиһадтың сөздік мағынасын немесе ижтиһадтың терминдік мағынасын қалады. Және жәй ғана қиястың орнын айтып кетті. Осы зерттеу қиястың үкіміне бағдарланған. Алайда, оның терминдік мағынасына арналмаған.
Ал, енді ижтиһадтың қияспен байланысу үкімінің себебін зерттеуге болады. Ижтиһадтың үкімі қияспен байлыныспайды десек онда ижтиһадтың бөліктерінде себептің бар болуы жүзеге асады немесе Имам Шафиғидың ижтиһад пен қиясты байланыстыруының себебі Алланың елшісіне (с.ғ.с.) және оның сахабаларына ергеннен шығар. Осылай кішіпейілдік таныту ғұламалар мен фақиһтардың ісінен.
Шейх Әбдул Уаһһаб өзінің Имам Шафиғидың берген анықтамасына қарсы екенін, осы анықтамаға қарсы уәж айтумен білдірді: Ижтиһад оймен болады: Ол - еңбектің жұмсалуы онда құран мен хадис болмаған үкімге жетуі үшін терең ойлауды және үкімдерді шығаруға арналған әдістерді қолдана отыру. Ол ой ижтиһадтың түрлерінен бір түрі, - деп былай айттты: Ижтиһад - оймен болады. Ой жалпы ижтиһадтың түрлерінен болып келеді. Өйткені жалпылама ижтиһад дәлелді зонни құран мен хадистен мақсат етілген үкімге жету үшін еңбектенуді қажет етеді. Және ижтиһад истихсан немесе истислах немесе қияс немесе одан да өзге шариғат жолымен үкім шығаруға себепкер болатын әдістермен үкімге жету үшін еңбекті жұмсауды қамтыған[9.45-б]
Шейх Мұстафа Әбдуррозақ өзінің зерттеуінде ойға, қиясқа, истинбатқа синоним деп қарастырды.
Осы мағыналардың арасында синонимік сәйкестік бар деу, өте бөтен ой. Осы мағыналарды бір түсінікке топтастыру мағыналардың қарама-қайшылығын туғызады.
Осыған байланысты ижтиһад қиястан және оданда өзгеден басқаны қамтушы деген мағынаға саяды. Ижтиһадтың қолдану аясы кең және әсері күшті.
Егерде біз сахабалардың, табиғиндердің, олардың үкімдеріне ерген барлық фақиһтардың жүйесімен қарастырсақ онда, ол жерден көптеген үкімдерді байқаймыз. Олардың әрбірі үкімнің бекітілуіне дәлел болады, және бейбітшіліктің бастауы болған мәсләханың орнығығуына септігін тигізеді.Кей кездерде ижтиһад қияспен суреттеледі. Ал, кей-кездерде қиястан өзге болған истихсан, мәсолихул мурсәләтун, сәддуз зәроиғ сияқтылармен суреттеледі. Насқа арналған құқықтық түсінікте суреттелгендей.
Ижтиһадтың сөздік және терминдік мағынасын айтқаннан кейін тағыда былай деп айтамыз. Расында ижтиһадтың терминдік мағынасы сөздік мағынасынан алыс емес екендігін екеуіне де анықтама бергеннен кейін білдік бұл анық көрсеткіш болып тұр. Ижтиһадтың терминдік мағынасымен сөздік мағынасының бір-біріне сәйкес екендігіне грамматикалық тұрғыдан алғанда соңғы нүктесін қойдық. Бұл тұжырымдамамызды күшейтпелі етіп қолдандық.Мүмкін былай депте айтсақ болады: Бұл екеуінің арасындағы мағына ғам және жалпы хос екендігін білдіреді. Ал, енді оның сөздік қолданысын алатын болсақ ол ғамдықты білдіреді. Және ол машақаты мен қиындығы бар мутлақты қамтиды. Енді, фиқһ негіздеріндегі терминдік қолданысын айтатын болсақ, ол махсустықты шариғат үкімінен шығару үшін кең көлемде еңбектену дегенді білдіреді. Міне, осы іс ижтиһадтың терминдік мағынасы мен сөздік ұғымында байланыс бар екенін көрсетеді[10,62-б]
Ижтиһад жасау қазіргі уақыттағы ең маңызды іс болып табылады. Ол біздің күнделікті күйбең тіршілігіміздің гүлденіп, өркендеуіне,жайылуына септігін тигізетін маңызды бастама болып табылады. Ижтиһад - өмірдің ең көркем тіршілігімен сипатталатын ислам шариғатының кең етек алуына септігін тигізетін көмектесуші үлкен толқынды, бір күш болып табылады. Біздің кұнімізге дейін ижтиһад жасайтын еш нәрсені ғұламаларымыз қалдырмады , барлық мәселенің шешімін тауып беріп кетті. Алайда, қазіргі заманда жаңадан пайда болған мәселелер ижтиһад етуді қажет етеді. Егерде ғұламалар ижтиһадқа өздерінің күштері мен еңбектерін жұмсамағанда бізге ижтиһад жетпейтін еді және ол дамымайтын еді. Өркендеп дамудан, өмірдің ұзаруынан, ислам шариғатының замандар мен дәуірлерді артқа тастап кең етек алып жайылуынан, ислам шариғатына сәйкес біздің заманымызда ижтиһадтың есіктері айқара ашылды. Жаңа оқиғалардың пайда болуымен, заманауи мәселелердің топан судай қаптауы, әр түрлі байланыстың болуынан ижтиһадқа сұраныс артты. Осы кезде шешімін таппаған сұрақтар көбейіп кеттті. Бұл жаңадан пайда болған мәселелерді ижтиһадсыз шешу мүмкін емес еді. Ижтиһад ету мұжтаһидтердің Аллаға жақындауларының ең жақын жолы болатын.
Имам Ғазали : Ижтиһад дегеніміз - ислам шариғатындағы үлкен тірек оны ешкім теріске шығармаған және Алла Тағала өзінің елшісі, парасат падишасы Мұхаммедті (с.ғ.с.) жанына алған кейін ,оның сахабалары мен олардың артынан ерген табиғиндерде ижтиһадқа бір ауыздан құптаулары бар,-деді.[11,47-б.]
Ешқандай күмән жоқ ижтиһад әдістерінің біздің заманымызға дейін жеткеніне. Және осы жерде оларға тоқталсақ болады. Оларға : Барлық үкім аятттары, барлық үкім хадистер, осыларға жалпы ұстанымдар, Құран Кәрімде келген насих пен мансух аяттар, үкім негіздері жайындағы кітаптарда келген дәлелдер, тәпсір кітаптары да жатады.Сол сияқты хадистің әлсіз немесе дұрыс екендігінен хабар беретін хадис жеткізушілер жайында баяндайтын сын тағу мен түзету кітаптары, адамдардың өмірі мен жағдайларын сыр шертетін табақот пен тарожум кітаптары да ижтиһад ету үшін ауадай қажет.
Сонымен қатар араб тілінің ішіндегі ғылымдардың барлығы жатады.Олар : грамматика ғылымы ,марфология ғылымы , әдеп , діни оқу орындар да оқытылатын сонымен бірге араб тілінің нәзік тұстарын зерттеп ,қамтитын университеттер мен колледждерде оқытылатын шешендік жатады.Және де ижтиһад ету үшін құқық және құқық негіздері онда қамтылатын барша мәселелер мен қағидалар және ғұламалардың тартысуының себептері , барлық мәзһабты бүге - шүгесіне шейін білу ижтиһадтың дұрыс жасалуына үлкен септігін тигізеді.
Имам Ғазали тағы осы шарттарға дәлелдердің негізін, дәлелдердің тармақтарын, дәлелдердің шарттарын одан басқа қатысы бар заттарды қосты.
Ал , енді осы замандағы ижтиһадты жасауға апаратын барлық тәсілдерді айтып аяқтаймыз.Біздің заманымызда ижтиһадты жасауға апаратын тәсідерге оңай қол жеткізуге болады.Себебі ,айшылық алыс жерлерден әп-сәтте жылдам хабар алып, мыңдаған шақырым болатын мемлекеттерге тіпті мұхиттың ар жағындағы мемлекеттерге ұшақпен санаулы сағаттарда жетуге болады.Әлеуметтік желінің дамыған уақыты. Бізден алдын мыңдаған жылдар бұрын өмір сүрген мұхаддистер хадисті жеткізу үшін немесе сол хадистің дұрыстығын анықтау үшін арып- ашып күндеп , айлап жол жүретін еді.
Ислам шариғаты фиқһның әуелгі қайнар көздерінің бірі Құран Кәрім мен Мұхаммед ( с.ғ.с.) - ның сүннеті.Құран Кәрім ислам шариғатының ең негізгісі.Ислам шариғаты жер бетінде мәңгі үстемдігін жүрізеді.Енді , осы мәңгі деген сөзді растайтын болсақ , себебі Құран Кәрімде барлық қағидалар және барлық үкімдердің негіздері айтылды.Тармақты мәселелер жүйеге келтірілмеді тек жалпы қағидалар ғана құрылды немесе талақ, үйлену мәселелеріне қатысты болған ерлі- зайыптылардың құқығы және мирас сияқты мәселерді қарастыруға ижтиһадта орын болмады.Саф алтындай таза болған сүннет ол Құранды баяндап сонымен қатар түсіндіреді.Ислам шариғаты өзіне сәйкес болған шешімдермен мәселелерді шешу үшін, Нәби (с.ғ.с.) - ның заманында келді.Ол кезде әрбір туындаған мәселені Алла Тағала пайғамбарына уахи арқылы білдіретін және Пайғамбарымыз (с.ғ.с) сахабаларына ижтиһадтың жасалу жолдарын, қалай жасалатынын ,жасалатын орнын , басталатын орнын , негіздерін , ижтиһад өнерін үйретті.
Алдыңғы уақыттарда жаңарып отыратын мәселелерді немесе орындалатын мәселелерді ахыретке дейін жалғасатын екі қайңар көзден шығарамыз.Олар (Құран Кәрім мен Мұхаммед (с.ғ.с.) - ның сүннеті).Осы маңызды болған екеуінің біреуін ислам шариғатынан бөлектеу дұрыс емес .Бұл екі қайнар көз ислам шариғатының жүйесі іспеттес.өйткені , ол екеуі ислам шариғатының тірегі, негізі, күш-қайраты болып табылады.Осы үшін ислам шариғаты Алла Тағаланың құлдарына негізделген және адамдарға оған еру міндеттелген Алланың діні.Исламнан өзге дінді , қабыл етпеу адамдарға міндетті. Өйткені , Алла Тағала басқа дінді ұстанбау жайында Құран Кәрімде былай деп баяндайды: ان الدين عند الله الاسلام Расында Алланың алдындағы дін ислам діні [1,3.19] және و من يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه و هو في الأخرة من الخاسرين Кімді-кім Исламнан өзге дінді көксесе, онікі қабылданбайды, ол ақыретте зиян тартушылардан болады [1,3.85] және يا ايها الناس انا خلقناكم من ذكر و انثى و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اكرمهم عند الله اتقاكم ان الله عليم خبير Ей,адамдар! Сендерді (бір еркек , бір ұрғашыдан (Адам мен Хауадан) жараттық.Біріңді-бірің танып алуларың үшін , сендерді ұлттарға және руларға жіктедік.Алланың алдында ең ардақты болғандарың (бұл жалғанда) тақуа болғандарың. Алла шексіз білгір, бәрінен хабардар [1,49.13] Бұл аятта Алла Тағала адамдардың Алланың алдындағы дәрежесі тек қана , тақуалықпенен өлшенетінін айтуда.
Ислам діні адамдардың арасындағы бауырмалдық пен құлдық дәрежені ажырататын болса, ислам үмметі бірлік ынтымақты Алла Тағаланың кітабы мен Алла елшісінің (с.ғ.с.)-ның сүннеті осы екеуін жалпы және жалқы істерде осыларға ереді.Алла Тағаланың қасиетті кітабы Құран Кәрімде: و من احسن من الله حكما لقوم يوقنون және Олар жәһилият дәуіріндегі үкімдерді көксей ме?(Аллаға) нақ сенетін адамдар үшін Алладан артық әділ үкім айтатын кім бар[1,5.50]
Уахи шариғаттың негізі, алайда барлық түскен уахиді саралап, сұрыптап ,ақылға салып ойлану үшін Алла Тағала адам баласына ақыл берді.Алла Тағала ол жайында Құран Кәрімнің бірнеше жерінде айтып өтті.Сонымен қатар Алла Тағала иман мен таухидті бекітілетін орын, Алла Тағаланың құдіретін ойлауды , жаратылыс жайында ой-жүгіртуді , шариғат үкімдерін адамның дұрыс ақылына салып ойлануды көбірек айтты.Және бір ағробидің пайғамбарымыз (с.ғ.с.) жайында айтқаны бар: Мұхаммед (с.ғ.с.) - ға істе деген істі , ақылы істеме және істеме деп бұйырған істе , ақылы істе деп айтқанын көрмедім ,-деді. Ақыл бейне бір ислам шариғатының бағыт- бағдар беретін, бағдаршамы іспеттес.
Пайғамбарымыз Мұхаммед (Оған Алланың игілігімен сәлемі болсын): Үш адамнан қалам көтерілді: Мәжнүн ақылы оған қайта оралғанға дейін , ұйқыдағы адам оянғанға дейін ,сәби балиғатқа толғанға дейін. ,-деді.
Ешқандай күмән жоқ шариғат үкімдерін шығарарда ,ақылдың айтарлықтай орны бар екендігіне. Біз ақылдың шариғат үкімдерін шығарардағы орнын екі түрімен қарастыруды жөн көрдік.
Бірінші түрі:Ислам шариғатының дәлелдері болып саналатын Құран мен хадистегі сөйлемдердің мақсатын білу және шариғи настың әр-біріндегі даналықты және қарама-қайшы болған үкімдердің нормаларынан жиналған үкімдермен шариғат мақсатын анықтауды білдіреді.
Екінші түрі:Құран мен хадисте келмеген үкімдерді шығару үшін.Себебі ,жаңадан пайда болып үкімді қажет ететін істерде тоқтау жоқ ,ал Құран мен хадис шектеулі.Құран мен хадисте келмеген үкімдерді , шариғат үкімдерінен шығару міндетті болады.
Міне осы жерден мынаны байқасақ болады.Алла Тағала Құран кәрімде адам баласы үшін ақылды қолдану жайында айтады.Және осы жайында көптеген аяттарда لعلكم تعقلون Бәлкім ақылға саларсыңдар , لعلكم تتفكرون Бәлкім ой жүгіртерсіңдер , افلا تعقلون Ақылға салмайсыңдар ма? ان في خلق السماوات و الارض و اختلاف اليل و النهار لآيات لأولي الألباب Көкпен жердің жаратылысында , күн мен түннің кезекпен алмасуында ақыл иелері үшін айқын дәлелдер бар[1,3.190].
Осы айтылған аяттардың барлығы ,иман келтіргендерден қай уақытта болмасын жаңа пайда болған мәселелерге үкім шығару жағын меңзегендей.Ол ғибадат мәселесі немесе муамалат мәселесі немесе діни және дүниелік істерде де.
Осы үшінде барлығымыз білеміз жаңадан пайда болып жатқан істердің шегі жоқ екенін және тоқтаусыз пайда бола беретін.Ал Құран мен хадисте келген үкімдер шектеулі ғана.Сондықтанда үкімдерді тану үшін біріншіден ақылдасу керек ,екіншіден қияс жасау керек , үшіншіден бір ауыздан келісім болу керек , төртіншіден Құран мен сүннет қабыл алатындай ой болу керек ижтиһадты танып білу үшін.
Осы себепті шариғат настарымен келген барлық шариғи үкімдерде, жаңадан пайда болған оқиғаларда Құран мен хадисте келуі мүмкін.Сол себепті міндетті болады жаңадан пайда болған істерде және оқиғаларда көбірек ақылдың көмегіне жүгіну.Содан кейін Құранда келген барлық аяттарды білу және пайғамбар (с.ғ.с.) - ның сүннетін білу не үшін? Міндеттердің орнын және үкімдердің себептерін білу үшін.
Ақиқатында ижтиһад дегеніміз - ислам шариғатының құндылықтарын баяндау үшін ғылыми зерттеу жүргізу және ислам мәдениеті орталықтарының өте маңыздылығын және шынайы ықыластың бекітілуі жолдарының шариғат жолдары үшін ғылыми зерттеу және хуффаздардың жолдарынан болған бір жолды әрбір заман мен уақыттарға сай сақталып қалуы мен өз үкімдерін жүргізуі сонымен қатар шариғат үкімдерін танып білу дегенді білдіреді.Және шариғат үкімдерін танып білуге әдіс-тәсілдер болып табылады. Бұл жасырын болған барлық қағидаларды ашықтап түсіндіруге итермелейді.
Имам Шафиғи былай деп айтты: Мұсылманға түскен барлық нәрседе орындалуға міндеттілік бар немесе дәлелдер пайда болатын онда үкім міндетті болған хақтық жолға нұсқау бар.Егер ол жерде дұрыс дәлелді талап ететін үкімнің өзі болмаса ,ол жерде ижтиһад бар деген сөз.
Осы себепті расында Құран Кәрім ғұламалар мен ақыл иелеріне аталған орындардан үкім шығару үшін түсірілді. Алла Тағала адамдарға үкімге мұқтаж болған кезде ижтиһадқа қайтуларын әмір етіп былай : Ей ,иман келтіргендер !Аллаға және оның елшісіне және араларыңнан болған басшыларыңа бой ұсыныңдар ! ,-деді.
Осы аяттағы Әмірлеріңе бой ұсыныңдар! дегендегі мақсат адамдарға діннің істерін үйрететін және шариғат үкімдерінен пәтуа шығаратын ғұламаларды меңзеуі деп осы аятты осылай тәпсірлеген Ибн Аббас (Одан Алла разы болсын) одан Хасан, одан Мужаһид ,одан Доххак жеткізді.
Осыны тағы Алла Тағаланың тағы да бір аяты қуаттайды.Алла Тағала қассетті Құран Кәрімде: و لو ردوه الى الرسول و الى اولي الامر منهم لعلمه الذين يستنبطونه منهم و لو لا فضل الله عليكم و رحمته لاتبعتم الشيطان الا قليلا Егер олар оны, пайғамбарға не өздерінің іс басындағыларына ұсынса, олардан оның мән жайын білер еді[1,4.83].
Осы аяттың түсіндірмесін Шейх Мұхаммед Әли Сабунидің Софуатут әт-тәфәсир атты еңбегінде былай дейді: Егер олар олар оны, пайғамбарға не өздерінің іс басындағыларына ұсынса, олардан оның мән жайын білер еді деген аяттағы мағына: Алла елшісіне (с.ғ.с.) және сахабалардың үлкеніне және кө кірек көзі ояу мұсылмандарға деп тұсіндірді. (софуа 1 том 246 бет)
Ғұламаларға истинбат шығарарудың жолдарын былайша таяп қойды.Истинбат дегеніміз - үкім шығару.Сосын былай деп айтты: Фақиһтың ижтиһады және түсінігі арқылы шығарған үкімі истинбат болып табылады.
Қасиетті Құран аяты жаңадан пайда болған үкімдердің наспен білінбесе истинбат арқылы зерттеп , зерделеп шығаруға болатындығына дәлел.Расында истинбат арқылы шығарылған үкім ғұламаларға еруде ,солардың айтқанымен жүруге жалпылама құжат болады.
Қасиетті Құран Кәрім мен Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) - ның сүннетінде келген жалпы настардың келуімен ижтиһад үшін жол ашылды.Олардың ашықтығы жағынан екі сипатқа қарастыруға болады:
Әуелгі белгісі:Жалпылық
Расында Қасиетті Құран Кәрімнің аяттарынан сонымен қатар Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) - ның хадистерінен жалпылама келген негіздер және негіздердің бастауы шариғат мақсаты үшін болады.Бейне бір негізге алынған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.