Абылай - Ұлы тұлға

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Абылай - Ұлы тұлға.

Есімізді енді ғана жиып, іргелі, егеменді ел бола бастаған қазіргі тұста қиян-қилы заманда халықтың бірлігін, елдігін сомдай түсіп, үш жүздің басын қосып, қазақ еліне ашкөзін тіге, қанды қолын созған қас дұшпан - Жоңғар шапқыншыларына қарсы, бүкілхалықтық қозғалыстың ұйымдастырушыларының бірі болған хан Абылайдың тұлғасы, оның тарихта алған ролі жайында көп айтылып жүр. « Қазақтың аңыз-жырларында, - деп жазған Шоқан Уәлиханов, - Абылай есімі өте әсерлі мәнге ие болған. Жұрт Абылай дәуірін қазақ қаһармандығының кемелденген тұсы деп сезінеді. Абылайдың жорықтары, батырларының ерлігі тұрмыстық-салттық дастандардың аркауына айналған».

Абылай ханның бүкіл өмірі бір ғана мақсатқа бағынды. Ол ен далада еркін өскен қазақ халқын аман сақтап қалу үшін барлық ақыл-ойы мен қажыр қайратын сарқа жұмсады.

Осынау ұлы мұрат жолында Абылай хан пенделіктің бәрін тәрік етіп, шын мәнінде иісі қазақтың бір туар көсемі бола білді.

Абылай өмір сүрген XVIII ғасыр - Қазақстан тарихында өзгеше, ерекшеленіп көрінетін, қазақ қоғамының сілкініп оянып, канатын қомдап, оң-солына жіті қарай бастаған тұсы. Мұның өзі ең алдымен ол жүргізгенү ішкі және сыртқы саясатпен, оның қазақ рулары мен тайпаларының басын қосып, іргелі ел етуге тырмысқан іс-арекетімен, өзі орнақтырған ошақтың ұланғайыр кеңістігінде шаруашылық-экономикалық, этно-мәдени және этно-саяси байланыстардың негізінде қалыптасқан аймақтық бірлестіктер, жүздерді аға билер арқылы басқару жүйесімен жандана бастаған егіншілікке, сауда-саттыққа, колөнерін дамытуға жасаған қамқорлығымен, тағы басқалармен тікелей байланысты. Сол кездегі ел басынан кешкен отаншылдық каһармандык оқиғалардың қай-қайсысы да Абылай есіміне қатысты. Қазақ жасактарын жауға қарсы жұмылдыра отырып, талай-талай шайқастарда сөзсіз ерлік көрсеткен, жеңіске жеткен Абылай ел арасында зор беделге ие болған. Жұрт оның есімін жауға шапқанда айтатын ұранға, басына іс түсіп, нар тәукелге бел байлаған шақта, қиналғанда сиынатын ұранға айналдырған.

Ел басқару екінің бірінің қолынан келе бермейтін бірегей өнер екені әмбеге аян. Оның үстіне ел ұстаған екінің бірі есте қала бермейтіні де белгісі ғой. Жымысқы жолмен түлкі боп таққа отырып, халқына қасқыр боп тиген талайларды көнекөз тарих біледі. Бірақ олардың атын білгенімен, затын ілтипатқа ілмейді. Демек, ақыл-парасатына, қажыр-қайраты сай, дегдарлығы мен білімдарлығы бірдей, мінезі маңғыз, жүрегі мейірбан жетекші ғана жұрттың жадында ұзақ сақталмақ. Міне, екі ғасырдан астам атақ-даңқы аңыз-әнгімелер арқылы-ақ ұрпактан ұрпаққа жалгасып, үдеп бара жатқан Абылай хан осындай қайраткер болса керек.

«Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан» кейін көп ұзатпай қазақ халқының басын құрап, жоңғар басқыншыларына ойсырата соққы беруді ұйымдастыруы ерен еңбек емес пе. Сындарлы саясатшы, сарабдал мәмлегер ретінде ол көрші мемлекеттердің бәрімен арақашықтықты сақтай отырып, терезесі тең байланыс жасай білген көреген басшы. Абылай есімі қазақ тарихында ең көп аталып, ардақталған тұлға.

Уәлиұлы Абылай хан (1711-1781жж. ) қазақ халқының әйгілі ханы. Шыңғысханның тікелей ұрпағы, төре. Шежіре деректері бойынша: Шың-ғысхан - Жошы хан -оның төртінші ұлы - Тоқайтемір - Қожа - Бадақұлан - Орыс хан - Құйыршық хан - Барақ хан - Әз Жәнібек - Жәдік - Шығай хан - Ер Есім хан - Жәңгір хан - Уәли - сұлтан -қанішер Абылай сұлтан - Көркем Уәли - Абылай ( Әбілмәнсүр ) хан болып таралады.

Бақсақ, Абылай парасатты елбасшы ғана емес, қабырғалы қолбасшы да екен. Қазақ халқының азаматтағы жолында қасық қаны қалғанша айқасқан аты аңызға айлаған талай батырлар, басы Қанжығалы Бөгенбай мен Қаракерей Қабанбай болып соның ақыл-кеңесіне жүгінген, қажет жерінде жігер-күшіне сүйенген. Небір күрмеу қиын күрделі мәселе тап келсе, ол дереу билер алқасында салып кеңінен кеңесіп, кемел байлам жасаған. Төле мен Әйтеке, Қаздауысты Қазыбек сияқты кең толғар кемеңгер билердің, Бұқар жырау сияқты от ауызды, орақ тілді, данагөй ақындардың ақылына жүгініп, болашақ ісіне бағдар алып отырған. Осының өзі-ақ оның халықтың қайнаған ортасынан шығып, соның мұның мұндап, жоғын жоқтап, сойылын соққан қайраткер екенін қапысыз аңғартса керек.

Асылы, Абылайға бақ та, тақ та оңайлықпен келген жоқ. Оның атасы атышулы Абылай Түркістан әмірі болған. Кемшілікке кеңшілігі жоқ, екіжүзділікке қаны қас ол досқа да дұшпанға да қатал ымырасыз кісі болған сияқты. Жоңғарларға қарсы отыз мың қолды бастап барып ұрысты ойдағыдай ұйымдастыра алмай, жеңіліп қайтқан Қайып ханды жа кінәсін кешіре алмай өлтіріп жіберген. Сол үшін өзі де қанішер атнып, елден аласталды деген сөз бар. Оның орнын ұлы Көркем Уәлі басады. Бірақ оның бақыты ұзағынан сүйіндірмей, Түркістанға тұтқиылдан басып кірген жау билеушінің отбасын түгел қырып тастайды. Бір төлеңгіттің тапқырлығы мен адалдығы арқасында он бір жасар ұлы Әбілмәнсүр ғана аман қалып, қаладан қашып шығады.

Бала сол бетімен атақты Төле бидің ауылынан бірақ шыққан тәрізді, беймәлім жетім бала алғаш түйе баққаны, одан жылқышы болғаны да анық. Алғаш қауіп ойлап атын айтпай «сіз қалай атасаңыз есімім солай болсын» деген соң би шашы өскен, жүдеубас баланы Сабалақ атап кеткен.

Баланың жілік алмақ мінезінен емес пе, елгезек те әдепті, маңғаз да мейірбан жеткіншек ұзамай, осы үйдің туған ұлындай бола кетеді.

Қанжығалы Бөгенбай батырдың хабарлағанындай, келесі көктемде Әбілмәмбет хан қазақтан қол жиып, қалмақтан кек алуға аттанғалы жатыр деген хабар тарайды. Осыны естіген ер жігіт биге келіп, майданға жіберуін өтінеді.

Балам, саған соғысқа барудан гөрі жылқы баққан жақсы емес пе?!- дейді Төле би.
Желіккен дудан, жерқайысқан қолдан қалғанша ер азаматтың өлгені артық қой, - дейді жігіт. Сөзден тосылған би рұқсат береді.

Жау тілеп екі көзі шоқтай жанған жылқышы келгенде қазақ пен қалмақ екі ошарылып, ортада Галдан Цереннің жиені, әскербасы Қонтәжінің ұлы, Шарыш жекпе-жекке батыр сұрап тұр екен. Іркіліп қалған елдің ішінен суырылып шыққан Сабалақ ханнан бата алады да, «абылайлап» Шарышқа қарай тұра шабады. Әудем болмай қостай боп қоқиып тұрған қалмақ батыры төңкеріліп түседі. Қайтар жолда қазақ каһарманы қарсыласының басын кесіп алып, «жау қашты» деп қалмақтарға қайтадан ат қояды. Не керек осы ұрыста ол «Абылайлап» ұран сап, « кірген жерін тесік қып, шыққан жерін есік қып» дұшпанның іргесің айрандай ірітіп, тозандай тоздырады. Жұрт ұранына қарап, оның төре тұтқымы екенін біліп, төбеге көтерліп құрмет көрсетеді. Мәнжайды білген Әбілмәмбеттің ұсынысы мен үш жүздің тоқсанға тарта игі жақсылары жиылып, Әбілмәнсүрді Абылай атымен хан сайлады. Бұл 1734 барыс жылы еді, дейді шежіре, ал ақиқатына келсек, Абылай ағасының көзі тірісінде тағына отыруды ыңғайсыз көріп, хандықтан бас тартқан сияқты. Әуелі Орта жүздегі Атығай-Қарауылдың сұлтаны болса керек. Бұл жайында кей деректерде былай жазылады: Атағы жер жарып шыққан хан Абылай XVIII ғ-да дүниеге келіп, Көкшетау деген жерде қазақ жұртына 48 жыл хан болып тұрыпты.

Ел ауызында Абылайды алғаш Атығай-Карауыл хан көтеріп, алты отау тігіп берген деген сөз бар. Оның қырық жыл бойы Көкшетаудан табан аудармай, әлгі екі тайпаның арасында тұруы да тегін емес. Дегенмен ол осы екі руға ғана емес, исі Орта жүзге билік жүргізіп тұрған. Яғни, ресми түрде Әбілмәмбет хан атанғанымен, бар билік Абылайдың қолында болған. Оны Нәйла Бекмаханованың « Көзбаушы келіншек» атты кітабындағы мына жолдары да нақтылай түседі: « Екі ірі шонжар Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтан бастаған, 1740 жылы Ресейдің бодандығын қабылдаған Орта жүз байларының арасында да әжептәуір алауыздық бар еді. Патша үкіметі Орта жүз қоныстанған ұлан-байтақ аймаққа Абылайдың ықпалы күшті екенің ескеріп, оған хан боп ресми бекітілуін ұсынды. Алайда, Абылай Әбілмәмбет ханмен және рубасыларымен ара-қатынасын ушықтырғысы келмей, әрі орыс үкіметіне тәуелді болмас үшін бұл ұсыныстан бас тартты.

Орыс үкіметі халқына ықпалды Абылайдан қайтсе де көзжазбауды ойлады. Оның пайдасы 1741 жылы ол қалмақтың тұтқынына түскенде тиеді.

Галдан Церен «Қайдан болса да Абылайды тірі ұстап алып кел, Шақырыштың орнына оны өз қолыммен өлтіремін» деп отыз мың қолмен Жалбы деген батырын аттандырады. Ұлытауда аң аулаға шыққан Абылай құмырсқадай құжынаған жаудың қолына ұйықтап жатып қапияда түсіп қалады. Қазақтардың тілегі бойынша Галданға жүз салып Абылайды босатып алу үшін генерал-губернатор Неплюев Миллер деген майорды жіберді. Өз тарапынан өтіну үшін қазақтың үш жүзінен ел жақсылары барады.

Галдан Церен сұлтанның серіктеріне қыруар сый-сияпат беріп, өзіне Күндебауырдан (Үзілмес достық) өзімен нәсілдес бір қызды қосып құрметтеп аттандырады.

Ал кей деректерде екіжүз сарбазы бар барлаушы топпен жүрген Абылай қоршауда қалып, тұтқынға түседі делінеді. Ол қалмақ тұтқынында болған 2 жыл ішінде олардың тілі мен жазуын үйреніп, Жоңғар мемлекетінің ішкі саяси жағдайын жете бақылап, мықты және осал жағын зерттей жүреді. Абылай Жоңғар мемлекетінің күштілігі - мықты орталықтанған билікте және бірлікте екендігін түсінеді. Осы жағдайды ол кейіннен өз саясатында кеңінен қолданылады делінген

Кейін аспанасты империясымен келісімге келіп, саяси, сауда және мәдени байланыстарды өрістету арқылы қазақ шаруалары өз ата мекені Алтай, Іле, Тарбағатай тәрізді шұрайлы өңірлерге қайта қоныстана бастайды. Қытайлар тоқсан мың қолмен жоңғарларға қайтып бас көтере алмастай күйрете соққы берген соң өріс тіпті кеңиді. Осы тұста саудамен қатар егіншілікті өрістетуге де көп күш салынады. Ресейден кісі жалдап әкеп, егіншіліктің қырсарын үйренуге ден қойылады.

Абылай ыңғайына қарай біресе орыс үкіметіне, біресе қытай үкіметіне бағыныштымыз деп жүрді, -деп жазады орыстарихшысы А. Левшин. - Ал шын мәнінде бұлардың ешқайсысына да бағынбады, өзінеше билік, өзінше саясат жүргізді. Айтса айтқандай XVIII ғ-ң 60 - 70 ж-ры Абылайдың қайраткерлік кемелділігі шырқау шегіне жетіп, билігі үш жүздің үшеуне де жүре бастаған кезеңі еді. Осыдан қауіп ойлаған Ресей үкіметі одан тағы да шекараға келіп ант беруін, хандық атағын бекіттіріп алуын талап етті. Бұндай басыбайлыққа барғысы келмеген Абылай: « мені хат етіп, халық сайлап, «Көктіңұлы» пәрменімен әлдеқашан бекітіп қойған» деп онша-мұншаға оңайлықпен мойын ұсынбайтынын анғартты.

Ойда орыс, қиянда қытаймен ара-қатынасты осылай ұтымды ұстап, еліне, жеріне нұқсан келтірмес үшін оны орайына қарай өзгертіп отырған Абылайдың бір бүйірінен Орта Азия билеушілерінің алакөздігі де шыққан жоқ. Екі ұлы көршісінің бейтарап, бейқам бір тұсында ол Тәшкент пен Ходжнтке жорық жасап, Жизаққа дейін жеті шаһарды басып алды. Шығыс шекарасын Алтай мен әдіптеп, терістігін Тобылдан әрі тұйықтаған ол осы жорық арқылы оңтүстік өңірін Тәшкентке жеткізді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.