Тәуекелдікті басқару жүйесі
2
3
4
5
АҢДАТПА
Бұл дипломдық жобада өндірістік тәуекелдерді төмендетуге арналған
қауіпсіздік критерилерін өңдеу шаралары қарастырылған. Өндірістегі кәсіби
қауіпті бағалау,кәсіби қауіпті кешенді түрде бағалау мәселелері екінші
бөлімде қамтылған. Үшінші бөлімде оқшалағыштардың ластану себебінен
болатын апаттар және жарақаттар қауіпін бағалауға талдау жасалынған.
Сонымен бірге, дипломдық жобада экономикалық және өмір
тіршілігінің қауіпсіздігі бөлімдеріндегі сұрақтар қарастырылған.
АННОТАЦИЯ
В данном дипломном проекте рассмотрен вопрос по разработке
критериев безопасности для снижения производственных рисков. Во втором
разделе рассмотрена методика анализа и оценки риска,комплексная оценка
профессионального риска. В третьем разделе рассматривалась оценка риска
аварий и травматизма в электрических сетях по причине загрязнения
изоляторов.
Также рассмотрены вопросы экономической целесообразности и
безопасности жизнедеятельности.
ANNOTATION
In this project considered the development of safety criteria to reduse
production risks. The second chapter discusses the methodology of analysis and risk
assessment, comprehensive assessment of professional risk. The third section deals
assessment of the risk of accidents and injuries in networks because of
contamination of insulators.
As the issues of economic feasibility and safety of life.
6
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 . Тәуекел теориясы негізінде еңбек қауіпсіздігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Тәуекел түсінігі, оның түрі мен тәуекел мүмкіндігінің мөлшері ... ... ... .5
1.2 Тәуекелділікті бақару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Тәуекел классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2. Тәуекелді сараптау және бағалау әдіснамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...21
2.1 Өндірістегі кәсіби тәуекелді бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2 Кәсіби тәуекелді кешенді түрде бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3. Оқшалағыштардың ластану себебінен болатын апаттар және жарақаттар
қауіпін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.1 110 кВ кернеуі бар электр желісіндегі апаттар және жарақаттар қауіпін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.2 Ластанған оқшаулағыштардың оқшалау қасиетін және ластау қабатының
сипаттамасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3.3 Зертханалық жағдайда 110 кВ АЖ оқшаулағыштардың электр өрісінің
кернеулігін зерттеу барысындағы нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
4.Өмір тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 53
4.1 Прожекторлық жарықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...53
5. Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...59
5.1 Ауа желілері желілік оқшаулағыштарының дәрежелік сипаттамаларын
зерттеуге кеткен шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
5.2 Экссплуатациялық шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
7
Кіріспе
Бүгiнгi таңда адамның еңбек қызметінің басты басымдықтарының бірі -
адамның өмірін және денсаулығын сақтау. Еңбек жағдайларын жақсарту,
өндiрiстегі кәсiби аурулардың және жарақаттанудың алдын алу бойынша іс -
шаралар жетекшiлердiң және мүдделi қызметтердің басты құралдары болып
табылады.
Тәуекелдi бағалау және талдау, тұжырымдамалық қағидаттардың
негiзiнде оларды іске асыру бойынша кешенді шараларды жасау - елдiң
ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жүйесінің функционалдық құрамдас
бөлiктерiнің басты арнауы. Қазақстандықтардың, барлық әлеуметтiк
топтардың әлеуметтiк хал-жайын тұрақты жақсарту мемлекеттiк саясаттың ең
алдында болуы керек.
Бүгiн өндiрiсте тәуекелдiң ең аз шектеулі деңгейiн анықтау мақсатында
еңбек саласындағы отандық мамандар тәуекелге қатысты әр түрлi:
техникалық, жеке, потенциалдық, қолайлы, ұжымдық (топты, әлеуметтiк),
соның iшiнде кәсiби тәуекел терминдерді қолдануға мәжбүр. Кез-келген
тәуекелдің шамасы бойынша, сондай-ақ өз табиғаты бойынша
айырмашылығы болады. Сондықтан оны өлшеудегі мiндетке талдау, бағалау
жұмыстарын жүргізу: бiрiншiден тәуекелдiң барлық мәндi түрлерiнiң
ауқымдарын бағалау (өндiрiстiк жарақаттанушылықтың және науқастықтың
жиiлiгi, соның iшiнде ажалдың болуы), екiншiден әрi зиянды және қауiптi
факторлар салдарынан болған зияндыққа қатысты санын салыстырмалы
бағалау кіреді.
Халықаралық тәжiрибеде өндірістік тәуекел еңбек процессінің және
өндiрiстiк ортаның факторларынан қызметкерлердiң кәсiби ауруларының
және жарақаттарының пайда болуы сандық заңдылықтары кең аспектiлік және
ауқымды қаралады. Өндірістік тәуекелді талдау және бағалау жазатайым
оқиғаларды болдырмауда негiзгi буын болып тұр және еңбек қауiпсiздiгiн
басқаруға тәсiлдердi анықтаудың бастапқы буыны (кезеңі) болып табылады.
Өндiрiстегi тәуекелдердi нақты бағалаудың жоқтығы сақтандыру шараларын
жоспарлауда уақытында емес және нақтылығы, сонымен бiрге шаралар
тиiмдiлiгінің кері әсерінің салдарынан болу себептері бар. Осыған сүйене келе
елде өндірістік тәуекелдерді басқару әдістерін, және оның жаңа талаптарын
әзірлеу,қауіпсіздік критерийлерін әзірлеу, өндірістік тәуекелдерді бағалау
мәселелерінің маңыздылығын белгілеуге болады.
8
1. Тәуекел теориясы негізінде еңбек қауіпсіздігін бағалау
1.1 Тәуекел түсінігі, оның түрі мен тәуекел мүмкіндігінің мөлшері.
Тәуекел (R) - қауіптің жиі боп тұруын анықтайтын сандық сипаттама.
Ол мынадай сандық тұжырымды білдіреді:
R=
(1.1)
n-қауіп болатын жағдай саны; N - қауіпті жағдайдың болуының мүмкін
саны
Тәуекел бүгінгі күнде қауіпті талдау мен жалпы технологиялық жүйе
және өнеркәсіпте қауіпті басқаруда пайдаланады.
Қауіпті және төтенше жағдайды қалыптастыру - белгілі тәуекелді
әрекет ететін, негіздеріне сәйкес туатын тәуекел шарттары жиынтығының
нәтижесі.
Тіршілік әрекетінде қауіпсіздік мәселесіне жататын жағдайға
денсаулықтың нашарлауы немесе адам өлімі, апат немесе техника жүйесі мен
құрылымының апаты , экологиялық жүйенің ластануымен бұзылуы, бір топ
адамның өлімі мен халық өлімінің өсуі, қауіптің салдарынан болған
материалдық зиян және де қауіпсіздікке жұмсалған қаражаттың өсуі.
Әр қаламаған оқиға белгілі бір құрбанға - қатер объектісіне байланысты
болуы мүмкін. Оқиға мен тәуекел объектісінің ара қатынасына байланысты
мына тәуекел түрін ажыратуға болады: дара, техникалық, экологиялық,
әлеуметтік және экономикалық. Әр түрлі өзіндік негіз бен тәуекелге шарт
себепші. Мына кестеден тәуекел түрлерін топтастыру мен сипаттаманы
байқаймыз.
Кесте 1.1 - Тәуекел түрін сипаттау мен топтастыру
9 Тәуекел түрі
Тәуекел
объектісі
Тәуекел
негіздері
Қаламайтын
оқиға(жағдай)
Дара(өзіндік)
адам
Адамның
тіршілік
әрекетіндегі
жағдайы
Ауру,
жарақат,
мүгедектік, өлім
Техникалық
Техникалық
жүйе мен
объектілері
Техникалық
шыңдалмау,
техникалық
жүйе мен
объектілірінің
пайдалану
ережелерін
бұзушылық
Апат, жарылыс,
зілзала, өрт,
қиратылуы
1.1 - кестенің жалғасы
Жекелей тәуекел қаупі жағдайында потенциалды қауіптің туындауына
себепкер болады. Оны тәуекелге себепкер шарт санынан анықтауға болады:
(1.2)
мұнда R - жекелей тәуекел; P - зардап шекендер (өлім) саны, t уақыт
бірлігі негізінде белгілі тәуекел факторы шартынан (f) анықталған; L - халық
саны, f тәуекел факторының шарты негізінде t уақыт бірлігіне сай.
Жеке тәуекелге
себепкер шарты
мен негіздері (негіз көздері)
1.2 - кестеде көрсетілген:
10 Жекеше тәуекелдің негізі
Ең көп тараған өлім қатеріне себепкер
шарт
Адам ағзасының ішкі ортасы
Тұқым қуалаушылық генетикалық,
психосоматикалық аурулар, қартаю
Виктимдік
Потенциалды қатердің құрбаны ретінде
адамның өзіне тән қасиетінің
жиынтығы
Әдеттер
Шылым шегу, алькоголь іщу,
нашақорлық, ирроциональді тамақтану
Әлеуметтік экология
Сапасыз ауа, су, азық-түлік, вирустық
инфекция, тұрмыстық жарақат, өрт
Кәсіптік жұмыс
Қауіпті және зиянды, өндіріске
себепкер шарттар
Көлік қатынастары
Көлік қатынастарының апаты
мен зілзаласы, олардың адаммен
соғылысуы (қақтығысуы)
Экологиялық
Экологиялық
жүйе
Антропогенді
табиғат
ортасына араға
түсу, техногеді
потенциал
жағдайлар
Антропогенді,
экологиялық
апаттар,
стихиялық
апаттар
(зілзалалар)
Әлеуметтік
Әлеуметтік
топтар
Төтенше
жағдайлар, өмір
сапасының
төмендеуі
Топтық жарақат,
ауру, халық
ажалы, өлім өсуі
Экономикалық
Материалдық
ресурстар
Өндіріспен
табиғат
ортасындағы
жоғарғы
қауптілік
Қауіпсіздікке
жұмсалған
қаражаттың
өсімі жеткіліксіз
қорғаудан
тартқан зиян
1.2 - кестенің жалғасы
Жеке тәуекел еркін болуы да мүмкін, егерде ол адамның еркін
қызметімен байланысты болса және де амалсыздықтан да болуы, егер адам
қоршаған ортаның арасында болыпта ол қатерге ұрынады. ( мысалы:
экологиялық жағдайсыз аймақта, жоғары қауіпті ошақта тұрған жағдайда).
Кәсіптік тәуекел - денсаулықтың бұзылуының, зақым алуынан да
болуы мүмкін. Ол жағдайсыз кәсіптік ортамен еңбек барысында - олардың
қиындық салдарынан туындайды. Кәсіптік тәуекелде бағалау кәсіптік ортамен
еңбек жүйесінің себепкер шартының көлемін ескере отырып, денсаулық
жағдайына қарап және де қызметкердің еңбекке жарамсыздығына байланысты
жүргізіледі.
Техникалық тәуекел - техносфераның бөлшектерінің (бөліктерінің)
сенімді кешенді көрсеткіші. Ол апатпен зілзала болуы мүмкіндігінде машина,
механизмнің пайдалануы, техникалық әрекеттерді жүзеге асыру барысында,
ғимаратпен құрылыс салынуда болады:
RT =
(1.3)
мұндағы R - техникалық тәуекелдік, - біртекті (біркелкі) жүйелер мен
объектілердегі t уақыт бірлігі ішіндегі апат саны,T - жалпы тәуекелдік
факторына ұшыраған біртекті техникалық жүйелер мен объектілер саны.
Техникалық тәуелділіктің көздері және факторлары 2.3 кестеде
келтірілген.
1.3 Кесте - Техникалық тәуелділік көздері мен факторлары
11 Техникалық тәуелділік көздері
Техникалық тәуелділіктің ең көп
таралған факторы
Ғылыми зерттеу жұмыстары
деңгейінің төмендігі
Техника және технологияның даму
бағыттарының қауіпсіздік
критерилерін таңдаудағы жіберілген
қателіктер
Жаңа техниканың тіжірибелік
өндірісі.
Қауіпсіздік критерилері бойынша
құжаттардың, технологияның,
құрастыруды жетілдірудің
(аяқталуының) сапасыздығы.
Кәсіптік емес жұмыс
Қауіптер, себепші болушылар:
спортқа жанкүйерлік, туризм және
басқа әуесқойлық
Әлеуметтік орта
Қарулы жанжал, қылмыс,
суицид, кісі өлтіру
Қоршаған табиғат ортасы
Жер сілкінісі, вулканның
атқылауы, су тасқыны, көшкін,
дауыл және басқа стихиялық апаттар
1.3 - кестенің жалғасы
12 Тәжірибелік - құрылымдық жұмыс
деңгейінің төмендігі
Қауіптілігі жоғары құрылымдалған
схеманың таңдалуы және техникалық
жүйелердің қызмет ету принциптері.
Эксплуатациялық
жүктелімін(қолдануға белгіленген
жүктемесі) анықтаудағы қателіктер.
Құрастыратын материалды таңдау
қателігі.Шыдамдылық қорының
жетіспеушілігі.бағдарламадағы
техникалық қауіпсіздік
құралдарының жетіспеушілігі.
Жаңа техниканың тіжірибелік
өндірісі.
Қауіпсіздік критерилері бойынша
құжаттардың, технологияның,
құрастыруды жетілдірудің
(аяқталуының) сапасыздығы.
Қауіпсіз емес техниканың
сериялық(өндірістік) шығарылуы
Құрастырушы материалдардың
берілген химиялық құрамының
сақталмауы.Құрастырудағы
өлшемдердегі дәлсіздік. Бөлшектерді
термиялық және химио-термиялық
өңдеу тәртібінің бұзылуы.
Бөлшектерді жинақтау регламентінің
бұзылуы, құрастырылымдар және
машина түйіндері мен
монтаждалуындағы регламентінің
сақталмауы.
Техникалық жүйелердің
қолданылуындағы қауіпсіздік
ережелерінің бұзылуы
Техниканың жарамдылығына қарай
қолданылмауы. Қолданудың
паспорттық(бағдарламалық)
тіртібінің бұзылуы.
Профилактикалық тексеріс және
жөндеу жұмыстарының уақытылы
жүргізілмеуі. Сақталу мен жеткізу
талаптарының орындалмауы.
Қызметкерлердің қателіктері
Қиын жағдайларда әрекет ету
біліктілігінің нашарлығы. Процесс
жағдайы туралы ақпаратты бағалай
білмеуі, жүріп жатқан процестің
негізі туралы білімінің нашарлығы.
Стресс жағдайында өзін-өзі ұстай
білуінің жоқтығы. Тәртіпке
бағынбаушылық.
Экологиялық тәуекелдік табиғи ортаға антропогендік араласу немесе
белгілі бір залал келтіретін стихиялық апат нәтижесінде экологиялық жүйелер
мен нысандардың ары қарай қалыпты қызмет жасауының бұзылуының,
апаттарының экологиялық апаттың ықтималдығын сипаттайды. Экологиялық
тәуелділік антропогендік араласу аймақтарының өзінде кездеседі, сондай-ақ
одан тысқары да болады:
RO =
мұндағы R - экологиялық тәуелсіздік;
(1.4)
- экологиялық апаттар мен
табиғи апаттардың t уақыт бірлігіндегі саны, О - құрастырылған аумақтағы
потенциалдық ошақ көздерінің экологиялық бұзылуының саны.
Экологиялық тәуелділік масштабы
апаттық немесе кризистік
аумақтар ауданының
қатынасымен бағаланады:
қарастырылатын биогеоценоз S ауданына
Rom =
(1.5)
Экологиялық тәуелсіздіктің қосымша жанама критериі ретінде
тұрғылықты халықтың тығыздығы жұмыс істеушілер саны динамикасымен
салыстырмалы қарастырылған мекеме аумағының экологиясының
интегралдық кқрсеткіші алынады:
OT =
(1.6)
мұндағы
- аумақтың экологиялық деңгейі;
- тұрғындар (жұмыс
істейтіндер) тығыздығының динамикасы; S - зерттелетін аумақ ауданы;
-
бақылау жиілігі аралығындағы тұрғындар (жұмысшылар) санының өсімінің
динамикасы:
ΔМ= G+ F - U - V,
(1.7)
мұндағы G, F, U, V - сәйкесінше бақылау жиілігі аралығындағы
туғандар саны; осы аумаққа тұрақты тұруға келгендер саны, өлгендер және
қайтыс болғандар саны, басқа жерге тұрғылықты қоныс аударғандар
(жұмыстан босатылғандар) саны
Бұл формуладағы Q-U айырмасы қалыпты жағдайды(немесе
табиғи жағдайды) сипаттайды,ал F-V аймақтағы халықтың миграциясын өсуін
(мамандардын ауысуын) сипаттайды.
Экологиялық деңгейдің мәнінің оң болуы және керсінше экологиялық
зілзала дәрежесі бойынша деңгейдің мәнінің теріс болуы экологиялық
жайлылық(игіліктілік) дәрежесіне қарай аймақтарды бөлуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар аймақтың экологиялық жайлылықсыз деңгейінің динамикасы
ұзақ уақыт аралығында осы аймақтағы экологиялық жағдайдың өзгерісін
сипаттауға мүмкіндік береді, экологиялық зілзала зоналарын (демографиялық
кризисті) немесе жайлылығын анықтауға мүмкіндік жасайды. Экологиялық
тәуекелдік факторлары және көздері 1.4 кестеде келтірілген
13
Кесте 1.4 - Экологиялық тәуекелдік факторлары және көздері
Әлеуметтік
тәуекелдік төтенше жағдайлардың жағымсыз
салдарларының ықтималдығын (жиілігін) және ауыртпашылығын (масштабы),
сонымен қатар адам өмірінің сапасын төмендететін әртүрлі тектегі
құбылыстар мен құрылымдарды сипаттайды. Негізінде бұл адамдардың
топтары немесе қоғамдастығы үшін тәуекелдік. Оны мысалы, нақтылы уақыт
аралығында сәйкес топтың 1000 адамына шағылып есептелінген адам өлімінің
динамикасы арқылы бағалауға болады:
(1.8)
мұндағы
- әлеуметтік тәуекелдік;
-зерттелінетін топта бақылаудың
бастапқы периодында, мысалы төтенше жағдайдың орын алуына дейінгі,
уақыт бірлігі ішіндегі адам өлімінің саны;
- сол адамдар тобындағы
бақылаудың соңғы периодындағы, мысалы төтенше жағдайдың аяқталуы
сатысындағы, адам өлімінің саны; L - зерттелінетін топтың жалпы саны.
Кесте 1.5 - Әлеуметтік тәуелділіктің негізгі және жиі кездесетін факторлары
14 Экологиялық тәуекелдік көздері
Экологиялық тәуекелдіктің ең көп
тараған факторы
Табиғи ортаға антропогендік
араласу
Пайдалы қазбаларды өндіру
барысында ландшафтын бұзылуы;
қолда жасалған су қоймаларының
пайда болуы; интенсивті
мелиорациялау; орман массивтерін
құрту.
Қоршаған табиғи ортаға техногендік
әсер
Су қоймаларының, атмосфералық
ауаның зиянды заттармен ластануы;
топырақтың(жер бетінің) өндіріс
қалдықтары мен ластануы, ауаның
газдық құрамының өзгеруі;
биосфераның энергетикалық
ластануы.
Табиғи құбылыстар
Жер сілкінісі, жанартаулардың
атқылауы, су тасқыны, дауыл,
ландшафтық өрт, құрғақшылық.
Әлеуметтік
тәуелділіктің негізі
Әлеуметтік тәуелділіктің негізгі және жиі
кездесетін факторлары
Тұрақсыз
экологиялық
аймақтың
урбанизациясы
Су басу қаупі бар аймаққа адамдарды қоныстандыру,
сел, тасқын, табиғи өрт, жанар таудың атқылауы,
аймақтың сейсмикалық жоғарылығы
1.5 - кестенің жалғасы
Кейбір экономикалық және экологиялық жобаларда экономикалық
тәуекел көрсеткішінің түсінігі қолданылады, (индексі, коэфициенті) ол
ортамен қарастырылатын қызмет түрінен алынатын пайда мен зиянның
қатынасымен анықталады:
∙100%
(1.9)
мұндағы
- экономикалық тәуекел көрсеткіші,%; В - қарастырылатын
қызмет түрінен алынатын зиян; П - пайда. Жалпы жағдайда:
В =
+ У, (1.10)
- белгіленген қауіпсіздік деңгейі жетістігінің шығыны.
У - қауіпсіздік салдарынан адамның және қоршаған ортаны қорғаудың
жеткіліксіздігінен туындаған залал.
Таза пайда, яғни барлық пайданың (құндық мәнде) қарастырылатын
қызмет түрінен алынатын көлемі:
П=Д-
- В 0 немесе П=Д-З-
З - негізгі өндірістік шығын
Мүмкін болатын тәуекелдік - қоғамдық құндылықта кездесетін
жағдайлар қол жетімді болып саналады. Бұл тәуекелділік өзінде
технологиялық, экономикалық,
техникалық, экологиялық, қоғамдық,
құқықтық, этикалық және басқа да қауіпсіздік және экономикалық
мүмкіндіктердің жетістіктерін үйлестіреді. Үрдістің туындысы және қауіптің
өсуі - көп жағдайлы фактор,шарттың, өнеркәсіптік жүйеге тән көпжақты
күшті әсер етеді.(сурет 1.1) Келтірілген кестемен танысу қауіптің алғашқы
қатарын көрсетуге мүмкіндік береді: олардың құрылымдық кемшіліктері
нәтижесінде құрамдас бөліктердің және жабдықтардың іштен шығуы,
құралдардың дұрыс жасалмауынан немесе техникалық қауіпсіздік ережесінің
бұзылуынан; қауіпті жұмыс жағдайларындағы ауытқу жұмысшылардың
қателігінен, ішкі әсерден және т.б.
15 Жоғары қауіпті
нысандар және
өнеркәсіптік
нысандар
Химиялық комбинаттарда, өнім өтімдері, АЭС,ТЭС
апаттары. Көлік апаттары. Қоршаған ортаны
техногендік ластау
Әлеуметтік және
әскери қақтығыстар
Ереуілдер. Қарсыластар шеруі. Әскери әрекеттер.
Жаппай қаруларды қолдану
Эпидемиялар
Вирустық инфекциялардың таралуы
Қоршаған орта үшін
... .
Обьект үшін
Ны уанә ж жее)
Адам үшін
Болашақ
t
Қирау себептері
Сыртқы қауіпті әсерлер
Құралдармен ғимараттардағы,
Пайдалану қателіктері
құрылыстардағы бүлінулер
Сурет 1.1 - Тәуекелдің функционалдық дамуының моделі
Осы айтылғандардың нәтижесінде көптеген жүйелер мысалы қауіпті
өндірістік обьектілер үнемі тұрақсыз жағдайда
болады қауіпсіздік
шараларына қатысты ерекше сыни түрде обьектілердегі апаттық жағдайлар
туындағанда ауысады
16
Сыртқы қауіпті әсерлер
Көрші өнеркәсіптердің әсерлері
Судың ластануы
Техногендік қауіпті аймақтар
Ресурстардың берілуінің
тоқтатылуы
Бөгде әсерлер
Топырақтың ластануы
Ауаның ластануы
Ақаулар
Істен шығу, ескіру
Тікелей материалдық
шығындар
Өнімдердің толық
шығарылмауы
Сапасыз жөндеу
Сапасыз кұрылыс, жөндеу
Жөндеу және қалыпқа
келтіруге жұмсалатын
шығындар
Тұтынушылардың
шығындарының орынын
толтыру
Жобалаудағы қателіктер
Іс-әрекеттердің қателіктері
Құрбандар
Қанағаттанарлықсыз ұйымдастыру
жұмыстары
Жарақаттар
ТЭ және ТБ ережелерінің бұзу
Аурулар
Тәртіптің бұзылуы
Бұзс (тиүй сі
Ақырында, соңғы фазада күтпеген оқиға - техникалық жүйе адамдарға
бағынуды тоқтатады, кейде мүлдем түрткі ролді ойнайды нәтижесі апатқа
ұласады.
Өндірістік және басқа да іс-шараларда тәуекелдік еріксіз объективті
фактор болып табылады. Тәуекелдерді басқаруға қатысты, басқаруға
қабылданған шешімдердің сақталуын қамтамасыз етуге бағытталған
мониторинг, бағалау (қайта бағалау) және іс-әрекеттерді қамтуы мүмкін
тәуекелге қатысты ұйымның көшбасшылық және басқару үйлестірілген іс-
шараларды қамтиды. Қазіргі таңдағы адам өлімінің тәуекелдік жағдайы 1.6
кестеде көрсетілген:
Кесте 1.6 - Өнеркәсібі дамыған елдерде адамдардың қайтысболу деңгейінің
таралымы (R - өлгендер саны,
)
Қазіргі кезде әр түрлі салалардағы қауіпсіздікті негіздей отырып
салыстыру үшін адамға әртүрлі кері факторлардың әсерін бағалау кезінде
бірыңғай зиян индексі ретінде тәуекедік қолданыла бастады [1].
17
№ Көздері
себептері
Орта мәні
1 Адам ағзасының
ішкі ортасы
Генетикалық
және тән аурулары,
қартаюы
2 Табиғи мекен
Табиғи
апаттар залалдары
(және т.б. жер
сілкінісі, дауыл, су
тасқыны)
Су тасқыны 4 ∙
Жер сілкінісі 3 ∙
Нөсер жаңбыр 6 ∙
Дауыл 3 ∙
3 техносфера
Үйдегі
келеңсіз
жағдайлар,
көліктегі апаттар,
қоршаған ортаның
ластануынан
аурулар.
1 ∙
4 Кәсіби қызметі
Кәсіби
қызметте
кездесетін кәсіби
аурулар,
өндірістегі
бақытсыздықтар
Кәсіби қызмет
түрлері: қолайлы
қауіпсіз R 1 ∙
салыстырмалы қауіпсіз
R + 1 ∙
қауіпті R +
1 ∙
Өте қауіпті R
Мүмкін болатын тәуекелдік - бұл қалыптасқан қоғамдық көзқарас
жағдайында ғылым мен техниканың дамуының белгілі жағдайында жіберілуі
мүмкін болатын тәуелділік.
Жіберілуі мүмкін социалдық тәуекелдік өмір сүру жағдайының көптеген
аспектілерін ескере отырып тәуекелдіктің абсолют шамасын ғана бағалап
қоймайды, сонымен қатар қоғам қабылдаған әр түрлі консервативті және жаңа
әрекет түрлерінің тәуекелдік шамасының өсу немесе азаю тенденциясын да
көрсетеді .
Экономиканың түрлі
салаларының ұйымдастыруынан бастап
мемлекеттік деңгейге дейінгі әр түрлі салалар үшін жіберілетін тәуекелдікті
анықтап алған жөн болады. Жіберілетін тәуекелдіктің шамасын анықтаудың
мысалы 2.2 суретте көрсетілген.
Сурет 1.2 - Жіберілетін тәуекелдікті анықтау
Құрал - жабдықты жетілдіруге кететін шығынды арттырған жағдайда
техникалық тәуелділіктің шамасы азаяды , бірақ әлеуметтік тәуекелдік
артады.
Техникалық және әлеуметтік сфераларға салынған инвестициялар
аралығында жиынтық тәуекелдік төменгі шектік мәнін қабылдайды. Бұл
жағдайда
жіберілетін тәуекелдікті таңдау барысында
ескеру қажет.
Жіберілетін тәуелділікті бағалау туралы көзқарастар көп.
1.2 - суретте көрсетілген график мемлекеттік деңгейде де, нақты бір
ұйым үшін де бірдей мөлшерде қолданылады. Бірінші жағдайда қоғам үшін
жіберілетін тәуекелдікті таңдау негізгісі болса, екінші жағдайда - ұйым
ұжымы үшін жіберілетін тәуекелдік негізгі болады.
Қазіргі таңда халықаралық практиканы есепке ала отырып,техногендік
қауіптің (техникалық тәуекелдік) әсері
-
аралығында болуы қажет
деп қабылданған (өліп кету жағдайы
∙
), ал
жеке
тәуекелдіктің жіберілуі мүмкін деңгейі болып саналады [2].
Ресейдің заңнамалары бойынша қауіпсіздік аймағында бұл шама өрт
қауіпсіздігі мен радиоциалық қауіпсіздікті бағалау үшін
қолданылады.Сонымен қатар адамдардың анықталған нақты қауіпті
18
ескермеуі, адамдардың жеке басына және қоғамға қатысты ақталмайтын
тәуекелдікке әкеліп соғады.
Осымен жұмысшылардың қолданыстағы техникалық әрекет қауіпсіздігі
талаптарын орындауға құлықсыздығы,жеке басын қорғау заттарын
қолданбаулары т.с.с. жарақат алып қалуға және өндірістік аварияларға
алғышарттардың пайда болуына ықпал ететін ақталмайтын тәуекелдікті
туындатады.
1.2 Тәуекелдікті басқару жүйесі.
Тәуекелдерді басқару Қоғам қызметінің тәуекелдерімен байланысты
залалдардың басталуы барысында қаржылық өтеуді алу немесе залал
мүмкіндігі мен жағымсыз әсерді азайтатын шараларды жасау және іске
асыруды білдіреді. Тәуекелдерді басқару жүйесі келесідей негізгі элементтерді
қамтиды:
1. мақсаттарды анықтау -- Қоғамның тәуекелдерді басқару әдістерін
бағалауы және әзірлеуі, тиімді сәйкестендірудің негізгі шарты және ішкі және
сыртқы дереккөздердің тәуекелдер әрекетіне ұшырауы мақсат қою болып
табылады.
2. тәуекелдерді сәйкестендіру -- Қоғам ұшыраған немесе ұшырауы
мүмкін ішкі және сыртқы тәуекелдерді анықтау, олардың қызметіне әсер ету
сипатын белгілеу;
3. тәуекелдерді өлшеу -- Қоғамның тәуекелдер мүмкіндігі мен көлемін
объективті түрде орнатуға мүмкіндік беретін құралдар мен жүйені әзірлеу
және қолдану;
4. тәуекелдерді азайту -- әлеуетті шығындар көлемінің азаюына
(шектеу) және (немесе) шығынға соқтыратын жағдайлар немесе оқиғалардың
басталу мүмкіндігінің төмендеуіне бағытталған шаралардың кешенін іске
асыруды көздейді.
Тәуекелдікті басқару ғылымның дамуы салыстырмалы тұрақты
экономикалық коньюнктура жағдайындағы, қаржылық институттар
тарапынан қажеттілік дәрежесі тұрғысынан қарастырылады. Тұрақсыз саяси,
экономикалық және әлеуметтік жағдайда өндірістік мекемелердегі
тәуекелдікті қайта қарау қажеттілігі қолданыстағы тәуекелдікті басқару
принциптеріне және қолданылып келген тәуекелдікті талдау тәсілдерінің
тиімділігіне түзетулер енгізуді талап етеді.
Тәуекелдікті басқарудың тиімсіздігінің негізгі себептерінің бірі бұл
методологиялық процестің анық және нақты берілген негіздерінің болмауы
болып табылады. Әр түрлі әдебиеттерде берілген тәуекелдікті басқару
принциптерінің талдауы ол туралы пікірлердің шашыраңқылығын көрсетеді,
ал оларды бір жүзеге келтіруге жасалған жекелеген таныстарда көптеген
таласты (сәттер) пікірлер кездесіп отырады.
19
Сөйтсе де заманауи экономика талаптары ескерілген тәуекелдікті
басқару методологиясы төңірегіндегі зерттеулер талдауы тәуекелдікті басқару
принциптерінің жүйесін құруға мүмкіндік береді:
-
Тәуекелдікпен байланысты жасалатын шешімдер экономикалық
сауатты жазылуы керек және мемлекеттердің қаржылық - шаруашылық
жұмысының нәтижесіне кері әсер тигізбеуі керек;
-
Тәуекелдікті басқару ұйымдардың корпоративті
стратегияларының шеңберінде жүзеге асырылуы қажет;
-
Тәуекелдікті басқаруда
қабылданған шешімдер қажетті
анықталған ақпараттардың белгілі көлеміне негізделуі тиіс;
-
Тәуекелдікті басқарудағы қабылданған шешімдер мекемелер
жұмыс жасайтын ортаның объективті сипаттамаларын есепке алып отыруы
тиіс;
-
-
Тәуекелдікті басқару жүйесі сипат алуы керек;
Тәуекелдікті басқаруда қабылданған шешімдердің тиімділігінің
кезекті талдауына болжамды күтілетін нәтижелер көрсетілуі қажет.
Жалпы алғанда, тәуекелдерді басқару тиімді қауіпсіздік саласындағы
шешімдерді іске асыру үшін әзірленген іс-шаралар ең үздік бағдарламаларын
әзірлеу және қолдау болып табылады. Осы қызметтің негізгі элементі-
қауіпсіздік процессі. Бұл қызмет үдерісінің негізгі элементі қоғамдық
қауіпсіздік деңгейін. Бұл қызмет үдерісінің негізгі элементі сияқты қоғамдық
қауіпсіздік деңгейін және экономикалық және әлеуметтік факторлар
тұрғысынан мүмкін қоғамдық қауіпсіздік және қоршаған ортаны қорғау
осындай деңгейге жету үшін тәуекелге әртүрлі азайту үшін тапшы
ресурстарды оңтайлы бөлу. Бұл процесс экологиялық мониторинг және
тәуекелдерді талдаған негізделген.
Тәуекелдікті басқарудың келесі анықтамасына сәйкес
-
бұл
ресурстармен уақытқа қойылатын шектеулерге байланысты қоғам дұрыс деп
қабылдаған деңгейге дейін тәуекелдікті азайтудың мүмкін тәсілдерінің ең
жақсысың таңдап жүзеге асырудағы тәуекелдікті бағалауға негізделген бір
бағытты қызмет болып табылады [3].
Тәуекелдікті басқару үшін көп жағдайларда қоғаммен жеке тұлғаның
қауіпсіздігінің деңгейге белгілі бір анықтайтын социалды - экономикалық
аспектілерді ескерусіз қалдыратын және субъективті пікірлерге негізделген
тәсіл қолданылады. Қоғамның нақты даму мақсатында шешімдерді
қабылдауға деген ғылыми көз қарас, яғни адам қауіпсіздігі әрбір жеке
тұлғаның өмір сүруінің сапасын арттыру жағдайында оны қоршаған орта
қауіпсіздігін қамтамасыз ету тәуекелдігінің сандық талдауы мен қабылданған
шешімдердің салдарынан негізделген күн ілгері, салыстырмалы, кесіліп
ойластыруды талап етеді. Бұл шешімдер тәуекелділікті басқару жүйесі
шеңберінде қабылданады. Тәуекелділікті басқару жүйесіне маңызды құрамдас
бөлігі төтенше жағдайдағы тәуекелділікті басқару жүйесі болып табылады.
20
Төтенше жағдайда тәуекелдікті басқару үшін төмендегі принциптерді дамыту
қажет:
-
Мониторинг жүйесін, тәуекелдікті талдау және төтенше
жағдайдағы тәуекелдікті төмендетудегі негізгі қызмет ретінде төтенше
жағдайларды болжамдау;
-
Тәуекелдікті мемлекеттік реттеу механизмі және төтенше
жағдайларды ескерту жүйесі;
-
Төтенше жағдайларды жою жүйесі; мұнда сондай-ақ төтенше
жағдайда шапшаң әрекет ету, апаттық құтқару жұмыстарын жүзеге асыру
барысында технологияны құрал жабдықтарды қолдану; жапа шеккен
тұрғындарға бірінші кезекті қалыпқа түсу үшін көмек көрсету өмір сүру
жағдайын қамтамасыз ету;
-
Басқару органдарының басшылық құрылымын дайындау жүйесі,
мамандармен төтенше жағдайдың масштабын азайту аймағындағы тұрғындар
тәуекелділігін төмендету.
Мемлекеттік немесе нақты аймақ масштабында табиғи және
техногендік тәуекелдікті басқарудың жүйелік құрылымы 1.3 - суретте
кескінделген түрде болады.
Жүйе құрылымына келесі негізгі элементтер кіреді:
-
Қауіпсіздікті мемлекеттік реттеу механизмін құру, экономикалық
және социалдық факторлардан тәуекелдікке барудың қолданысқа жарамды
деңгейін тұрғызу (құру);
-
Жеткілікті және қажетті қорғаныс іс-шараларын өткізу туралы
шешім қабылдау;
-
Қауіпті төмендетудің превентивті шараларына және төтенше
жағдайлар масштабын азайту шараларына құрал-жабдықтарды жеткілікті әрі
тиімді мөлшерде бөлу;
-
Апаттық жағдайларда тәуекелге баруды төмендету және олардың
салдарын азайтудың превентивті шараларын жүзеге асыру;
-
Төтенше жағдайларда құтқару және қалпына келтіру жұмыстарын
жүргізу.
21
Экономикалық және әлеуметтік факторлар
(мемлекеттің экономикалық жағдайы, әртүрлі тәуекелдіктің қабылдануы және қолданылу
мүмкіндігі)
Мемлекеттік реттеу
механизмі
Қолданысқа жарамды
тәуекелдік деңгейі
Қоршаған орта мониторингісі, төтенше тәуекелдіктің талдауы,
жағдайларды болжамдау.
Жерді
пайдаланудың
және өмір сүру
жағдайының
шарттары
Қауіп-
қатердің
монитор
инг--
Қауіптің
болуыны
ң талдауы
--
Аймақты
ң қауіп-
қатерге
бей--мділіг
інің
Тұрғында
р үшін
қауіптіліг
інің--
талдауы
Қауіпсіздік
шараларың
өткізу
тур--лы
шешімдерді
(биосфера,
талдауы
қабылдау
техносфера және
қоғамдық қауіп)
Превентивті шаралар
Келтірілген
шығнды өтеу
Қауіпсіздік
шараларың
жүзеге
асыру
Қауіпсіздік
шараларың
превентивті
негіздеу
Жеңілдетілген салдарлар (ликвидация)
Құрал
жабдықтарды
тиімді бөлу
Қалпына
кетіру,
реабилитация
Шұғыл әрекет
ету
Жабдықтану АСФ-ны
оқыту және дайындық
жағдайында ұстау,
резервті құру
Төтенше жағдай
Сурет 1.3 Табиғи және техногендік тәуекелдікті басқару жүйесінің
құрылымы.
22
ісі
і
а
1.3 Тәуекел классификациясы.
Тәуекелдікті топтастыру дегеніміз қойылған мақсатқа жету үшін
нақтылы қандай да бір белгілері бойынша тәуекелдікке баруды жіктеу.
Ғылыми негізделген тәуекелге бару классификациясы олардың жалпы
жүйесінің ішіндегі әрбір тәуекелдіктің орнын нақты анықтауға мүмкіндік
береді. Тәуекелдікті топтастыру әртүрлі пікірлер бар. Сонда да оларға талдау
жасай отырып оларды біріктіретін ортақ жерлерін (нәрселерді) табуға болады.
Тәуекелділіктің классификациясы әртүрлі критерийлер бойынша жүзеге
асырылады: шығу тегі бойынша; функционалдық түрлері мен кәсіпкерліктің
салалары бойынша; сақтандыру деңгейі бойынша; жіберілу деңгейіне
байланысты және т.б. Әрбір жағдайда қойылған мақсатқа байланысты
классификация түрі таңдалады.
Тәуекелдікке барудың қолдану сферасының көптүрлілігіне қарай әрбір
нақты жағдайда қойылған мақсатқа байланысты классификацияның
(топтастырылығының) осы немесе келесі түрін қолдануға болады. Мұндағы ең
негізгісі
-
топтастырылымды анықтайтын белгілерің қабылданған
критерилерін сақтап қалу.
Топтастырылған тәуекелге бару жүйесіне топтар, категориялар, түрлер,
түрлердің топтары және тәуекелдікке барудың әр түрлері кіреді.
Тәуекелдікті түрлерге болу үшін жиынтық белгілерін қолдануға болады.
(1.7 кесте)
Берілген кестеде толық қамтылған ақпарат қарастырылды деуге
келмейді, ол тек тәуекелдіктің түрлерінің көптүрлілігі туралы түсінік береді
және қызметке жарамдылығы әлдеқайда жоғары болатын
топтастырылымдарды құруға негіз бола алады.
Кесте 1.7 - Тәуекел классификациясы
23 Топтастырылымдардың белгілері
Тәуекелдік түрлері
Масштаб өлшемі
Глобусты, локальды тәуекел
Шешімдерді қабылдану объективті
және субъективтілігінің дәрежесі
Объективті ықтималды тәуекел
Объективті - субъективті
Шешімдердің тәуекелдік
деңгейлерінің толықтылығы
Төмен, орташа, оптималды, жоғары
тәуекелдік
Тәуекелдік түрі
Рационалды: тиянақты, анықталған,
жіберілуі мүмкін .Рационалды емес,
анықталмаған, негізделмеген
Тәуекелдік туралы шешімдерді
қабылдау уақыты
Алдын ала қабылдануы, уақтылы
қабылдануы, кешігіп қабылдануы
Шешімді қабылдайтын адамдар
Жекеше, топпен
Жағдайға қарай
Анықталмаған, ықтималдық жағдайдағы
тәуекелдік
Аспектілер бойынша
Психологиялық,экономикалық,заңгерлі к,
жиынтық (комбинированный) тәуекелдік
1.7 - кестенің жалғасы
Таза тәуекелдік дегеніміз теріс немесе нөлдік нәтиже алу мүмкіндігін
білдіреді, сауда-саттық тәуекелдік оң нәтижеге қол жеткізу мүмкіндігімен,
сондай-ақ теріс нәтиже алу мүмкіндігімен сипатталады [4].
Тәуекелдік классификациясының бұл түсініктемелері тәуекелдіктің
нақты түрлерің зерттеумен байланыс барлық мәселелерді қамтымайды,
мысалы әсіресе экономикалық сферада. Экономикалық, шаруашылық,
кәсіпкерлік тәуекелдікке берілген анықтамалардағы осының үлкен
сипаттамалықтар осының дәлелдемелері болып табылады, сонымен бірге
классификациялауды бөлшектеудің жоқтығы да мұны растай
24 Сақтандыру мүмкіндіктеріне
тәуекелділік жағынан
Сақтандырумен байланысты емес
тәуекелдік.Сақтандыруға
байланысты тәуекелдік
Жеке кәсіпкерлік түрі мен іс-әрекет
түріне қатысты
Өңдірушінің, жеке кәсіпкердің
тәуекелдігі (экономикалық,
шаруашылық, коммерсиялық),
қаржылық (банк жүйесінің
қызметімен байланысты), социалды
экономикалық және ғылыми
техникалық (бағдарламаларды)
жүзеге асыру ретімен байланысты
тәуекелдік, саясаткерлік,(қаржылық
санын) инвестициялық
Пайда болу сферасы бойынша
Ішкі және сыртқы
2. Тәуекелді сараптау және бағалау әдіснамасы
2.1 Өндірістегі кәсіби тәуекелді бағалау әдістері
Мемлекеттің ең негізгі мақсаты - қоғамның маңызды өндіретін күші
ретінде еңбек қорын сақтап қалатын сұрақтарды шешу.
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан-2050 Стратегиясы
Қазақстан халқына арнаған жолдауында байқағандай: ...Біздің бастапқы
мақсатымыз - 2050 жылға дейін ең дамыған 30 мемлекеттердің ішіне
кіру...2050 жылғы Қазақстан - бұл жалпы еңбек қоғамы. Бұл тек ғана адам
үшін жасалатын, мықты экономикасы бар мемлекет ... [5].
Бұл сұрақтарды мемлекеттегі еңбектің шарттарын және еңбек
потенциалдың денсаулық күйін жақсарту арқылы шешуге ғана болады..
Ол үшін Қазақстан Республикасының еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау Министрлігі еңбек қорғау жүйесін өзгертуге бел байлады. Өндірістік
қауіпті бағалау негізіндегі еңбек қорғауды басқаратын жүйені Қазақстанда
жүргізу жоспарланады.
Еңбек қорғау жүйені өзгертудің ең басты мақсаты - жұмысшылардың
денсаулығын қорғау, қауіпсіздікті және еңбек қорғау басқаратын жүйені
әрбір жұмыс орында кәсіби қауіпті басқаратын жүйені еңгізу жолымен
жетілдіру, сонымен қатар әлеуметтік серіктестіктің негізгі жақтарының-
жұмыс беруші мен жұмысшыларды осы қауіпті басқаруға еліктіруді
қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында өнеркәсіпте зиянды еңбек
жағдайларында 667000 астам адам жұмыс істеп жатыр.
Ресми мағлұматтар бойынша, өндірісте жыл сайын 2 мыңнан астам
жұмысшылар жарақат алады және оның ішінде 300 жуық адам мерт болады.
Зерттеу барысында өндірісте жарақат алу негізгі себебтерді анықтадық:
- Еңбек және технология дисциплиналарын бұзу;
- кәсіби дайындықтың төмен деңгейде болуы;
- жұмыс жалдаушының экономика жақтан өндірісте қауіпсіз жағдайлар
жасау қызығушылыққа негізделген, еңбек қорғауда ең тиімді әдістерді
қолданбау.
Бәріне белгілі, еңбек қорғау басқаратын жүйе ең тиімді жүйе болып
саналады, егерде өндірісте сәтсіз жағдайларды болдырмау принципіне
негізделген болса. Көп авторлар байқағандай, ол принципті орындайтын ең
тиімді және сұранысқа ие тәсіл - кәсіби қауіпті басқару және бағалау
процессі.Бірақ қауіпті басқару алдында, тәсілдерді және сапалы немесе
сандық жұмысшылар денсаулығының зақымдау қауіпті бағалау жүйені
тұрғызу керек.
Осы соңғы бір-екі жылдар ішінде кәсіби қауіпті бағалау тәсілдердің
артықшылығы және кемшілігі туралы белсенді пікір талас өтіп жатыр.Бірақ,
кәсіби қауіпті -
өндірістік жарақаттар немесе кәсіби ауруларды бағалау
методикасы келесі талаптарға сай болу керектігін бәрі біледі:
25
- санды түрде қауіпті бағалау мәліметтерді беру;
- қарапайым және қөрнекті болу, яғни кәсіби қауіпті басқаратын
бастықтар қолдануға мүмкіндігі болатындай жасау керек;
- еңбек таластар болған жағдайларда, қауіпті азайтуда жасалған іс-
шаралардың тиімділігін бағалауда қолдануға болатыны.
Республикалық ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлер, еңбек
қорғау және Қазақстан Республиканың тұрғындарын әлеуметтік жағынан
қорғау Министрлігі кәсіби қауіпті бағалауды зерттей бастады.
Зерттеу объект ретінде келесі ҚР әртүрлі саладағы кәсіпорындар
алынды: ҚККЕ Қалалық емхана №7 (Астана, денсаулық сақтау,); РГКП
Атыраулық бекіре балық өсіретін зауыт (Атырау қ, балық өсіретін сала);
Өркен-Атасу өкілдігі ЖШС Өркен (кен өндіруші өнеркәсіп, Қарағанды
облысы); АҚ Астана Халықаралық Аэропорт (Астана қ., авиакөлік,);
МКӨК Қайнармұнайгаз ПФЭмбамұнайгаз РД Қазмұнайгаз (газ-
мұнайлы сала, Атырау облысы); шаруашылықпен айналысуға құқығы бар
Мемлекеттік коммуналды кәсіпорын Жамбыл-Жылу (коммуналды
шаруашылық, Тараз қ); АҚ НК Қазақстан темір жолы - ДС Астана (темір
жол саласы, Астана қ); ЖШС Апрель (сату желі, Астана қ); ЖШС
Концерн Цесна - Астық (тағам саласы,Астана қ).
Қазіргі кездегі пайдаланатын кәсіби қауіпті бағалау әдістеріне
салыстырма талдау жасап, тәжіребеде қолдануға ең қолайлы, қарапайым
әдістерді тандаймыз.
Жұмыс орындағы қауіпті бағалауда қолданатын сапалы әдіс Финляндия
мемлекетінің техникалық зерттеу центрінің ғалымы көрсетеді.Кәсіби қауіпті
бағалау әдіс негізі ретінде Ресей Федерацияның Клинский еңбек жағдайлары
және еңбек қорғау институты ҒЗИ еңбек медицина РАМН серіктестігімен
бірге жасалған индивидуалды кәсіби қауіпті бағалау әдісі алынды (ИКҚ),
(ары қарай - Клинский әдісі) [6].
Кәсіби қауіпті бағалау жартылай сандық әдісі ретінде техникалық,
экономикалық және әлеуметті минималды рұқсат етілген қауіпті ақталған
өндірістік орта факторларға тәуелді кәсіби қауіпті бағалау унифицирленген
әдіс алынды, (ары қарай - унифицирленген әдіс), Республикалық ғылыми-
зерттеу институтының қызметкерлер, еңбек қорғау және Қазақстан
Республиканың тұрғындарын әлеуметтік жағынан қорғау Министрлігі жасап
шығарған.
Сапалы әдіске сүйеніп, жұмыс орында тексеріс, оларды бағалау және
жұмысшыларға сауалнама жүргізілді. Әр жұмыс орындағы қауіптің 5 негізгі
түрлерінен: физикалық, химикалық, сәтсіз жағдай қауіпі, эргономика және
психофизиологиялық факторлар (еңбек процессінің ауырлығы және
қауырттылығы) керекті формалар толтырылды. Кауіптің шамасы минималды
және максималды мәніне өзгеріп отырды (көп рөль ойнамайтын, аздау,
орташа, маңызды, рұқсат етілмеген).
Кауіпті бағалау деңгейін визуалды көрсету қорытындысында қауіптің
профилі анықталды. Бұл жұмыс толық кәсіби қауіпті бағалау үшін
26
жасалынды.Ең үлкен қауіпті профильдің мәні бойынша жұмыс орындағы
қауіпті азайту (болдырмау) шаралары жүргізілді.Толық өнеркәсіп ішінде
жұмыс орындағы кәсіби қауіпті бағалау барлық қауіп деңгейі бойынша ең көп
процентті мәнімен анықталады .
Клиндік әдіс
бойынша келесі көрсеткіштерге тәуелді
жұмысшылардың индивидуалды (немесе жеке ) кәсіби қауіпі (ИКҚ)
анықталады:
- жұмыс орындағы еңбек жағдайын интегралды түрде бағалау;
- Жұмысшының жасы және денсаулық жағдайы;
- Жұмысшының зиянды еңбек жағдайларындағы еңбек өтілі;
- жарақат;
- жұмыс орындағы кәсіби аурулар.
Ұйымдағы
кәсіби қауіптің интегралды көрсеткіші (КҚИК)
жұмысшылардың ИКҚ - ның орташа арифметикалық мәнімен анықталады.
Индивидуалды және топты кәсіби қауіптің инегралды көрсеткіштің
межелігі 2.1 - кестеде көрсетілген.
Унифицирленген әдіснама бойынша кәсіби қауіптің инегралды бағасы
анықталды (ИП), ол бағасы жұмыс орындағы зиянды және қауіпті еңбек
жағдайлардың, өндірістік процесстегі жарақат алу және жұмысшыны қорғау
есеппен бірге, жиындығының бір сандық балды сипаттамасы түрінде
көрсетіледі (2.2 - кесте).
Кәсіби қауіптің инегралды бағасын есептеу барысында бес негізгі
көрсеткішті қолданады:
-
-
-
-
еңбек жағдайларды гигиеналық тұрғыдан сынақталған бағасы;
кәсіби қауіптің ауруға жалдығу бағасы;
кәсіби қауіптің жарақат алу бағасы;
жұмысшыны өндірістік процесстерден қорғау бағасы, коллективті
және индивидуалды құралдармен қамтамасыз ету жағдайы;
-
жұмысшының кәсіби қауіптің индивидуальды бағасы.
Кесте 2.1 - Индивидуалды және топты кәсіби қауіптің инегралды
көрсеткіштің межелігі
27 №
Көрсеткіштің мәні
Қауіптің сипаттамасы
1
0,13
Төмен
2
0,13 - 0,21
Орташа
3
0,22 - 0,39
Жоғары
4
0,40 и
Өте жоғары
Кесте 2.2 - Унифицирленген әдіснама бойынша қауіптің әсер ету деңгейі
Финдік және унифицирленген әдістер бойынша кәсіби қауіп бес
деңгейлі межелікпен бағаланады, ал Клинский әдісі бойынша
-
төрт
деңгейлі межелікпен,оған қарамастан,қауіптің мәнділігін әртүрлі көрсетеді.
Айтылып кеткен кәсіби қауіпті,оның деңгейін, қауіптің әсер етуі бағалау
әдістерді талдай отырып, жалпы сипаттамасына келтіріп , келесі төрт деңгейлі
межелікпен бағалайтын болдық. Олар: өте жоғары қауіп, маңызды қауіп,
орташа қауіп және аз мөлшердегі қауіп.Зерттелетін өнеркәсіп орындарында
кәсіби қауіп үш әдіспен бағаланады және оларға салыстырмалы талдау өтеді.
(Кесте 2.3).
Өнеркәсіпте қауіпті бағалау жүргізілген соң, шыққан қауіптерді
болдырмау үшін іс-шаралар жасалынды. Тәжиребеде қолданған кәсіби
қауіпті бағалау әдістер арасындағы салыстыру анализы бойынша,
өнеркәсіптегі жұмысшылырдың кәсіби қауптің деңгейі орташа және маңызды
екені анықталды, сондықтан, басқару шаралар қолдану керек (төмен деңгейге
түсіру керек).
Кесте 2.3 - Зерттелетін өнеркәсіптегі кәсіби қауіпті бағалау нәтижесі
28 №
№ Өнеркәсіптің аты
Унифицирленген
әдіс
Клинский
әдісі
1
ҚК1КЕ Қалалық емхана №7 (Астана,
денсаулық сақтау,)
Төмен
(ИК= 48,23)
Орташа
(КҚИК =0,14)
2
РГ2КП Атыраулық бекіре балық
өсіретін зауыт (Атырау қ, балық
өсіретін сала)
Орташа
(ИК=88,5)
Орташа
КҚИК=0,13)
3
Ө3ркен-Атасу өкілдігі ЖШС Өркен
(кен өндіруші өнеркәсіп, Қарағанды
облысы)
Маңызды
(ИК=164)
Орташа
(КҚИК =0,18)
4
АҚ4 (Астана қ.) Халықаралық
Аэропорт (Астана қ., авиакөлік,);
Орташа
(ИК=71,88)
Орташа
(КҚИК =0,16)
№
ҚБ
Қауіптің деңгейі
1
= 400
Ең жоғарғы
2
200 - 400
Жоғарғы
3
70 - 200
Білінетін
4
20 - 70
Болатын
5
0 - 20
Аз мөлшерде
2.3 - кестенің жалғасы
Қауіпті басқару профилактика шаралар жиынтығын тандағанда, келесі
басымдылыққа қарадық:
- зиянды факторды немесе қауіпті жою;
- көздегі зиянды фактормен немесе қауіппен күресу;
- зиянды фактордың деңгейін төмендету немесе қауіпсіз жұмыс істеу
жүйесін еңгізу;
- қауіпті қалдығы сақталса, жеке қорғау құралдарды қолдану.
Осылайша , қауіпті бағалауға қолданған әр әдістерде өзінің жақтастары
және сыншылары бар. Бірақ осы әдістер бір стратегиалық мақсатты - кәсіби
қауіпті бағалау және басқару үшін бағыттылғанын толық сенімменен айтса
болады. Демек, жұмыс істейтін адамның денсаулығын және өмірін сақтау
үшін [7].
Жоғарыда айтылғанды ортақтаса, демек, бұрын жиналған жақсы, дұрыс
нәрселерді болашақта кәсіби қауіпті басқару жүйесін жасап шығарғанда -
өндірістегі қауіпсіз еңбек жағдайларды қамтамасыз ететін кепіл ретінде
пайдалануға болады.
2.2 Кәсіби тәуекелді кешенді түрде бағалау
Кез - келген еңбек қорғау тиімді жүйесінің керекті бөлігі - кәсіби
қауіпті басқаратын қосалқы жүйе. Қосалқы жүйе зиянды және қауіпті
өндірістік факторлардың жұмыс істейтін адамның денсаулығының
жағдайына тигізетін әсерін бағалайтын жүйе болып табылады.
Ресей Федерациясында кәсіби қауіпті бағалау үшін еңбек жағдайлары
бойынша жұмыс орындарға аттестация жүргізеді және ол тексерісті жұмыс
беруші өткізу міндетті.
Қазіргі уақытта өндірістік жарақаттарды, кәсіби және басқада
жұмыспен байланысты ауруларды бағалау үшін бірнеше әртүрлі
29 5
МКӨК5 Қайнармұнайгаз
ПФЭмбамұнайгаз РД Қазмұнайгаз
(газ-мұнайлы сала, Атырау облысы);
Орташа
(ИК=135,5)
Орташа
(КҚИК =0,13)
6
Ш6аруашылықпен айналысуға құқығы
бар Мемлекеттік коммуналды кәсіпорын
Жамбыл-Жылу (коммуналды
шаруашылық, Тараз қ);
Маңызды
(ИК=231,0)
Орташа
(КҚИК =0,16)
7
АҚ7 НК Қазақстан темір жолы - ДС
Астана (темір жол саласы, Астана қ);
Орташа
(ИК=161,1)
Орташа
(КҚИК =0,17)
8
ЖШС8 Апрель (сату желі, Астана қ);
Төмен
(ИК=62,2)
Орташа
(КҚИК =0,14)
9
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
3
4
5
АҢДАТПА
Бұл дипломдық жобада өндірістік тәуекелдерді төмендетуге арналған
қауіпсіздік критерилерін өңдеу шаралары қарастырылған. Өндірістегі кәсіби
қауіпті бағалау,кәсіби қауіпті кешенді түрде бағалау мәселелері екінші
бөлімде қамтылған. Үшінші бөлімде оқшалағыштардың ластану себебінен
болатын апаттар және жарақаттар қауіпін бағалауға талдау жасалынған.
Сонымен бірге, дипломдық жобада экономикалық және өмір
тіршілігінің қауіпсіздігі бөлімдеріндегі сұрақтар қарастырылған.
АННОТАЦИЯ
В данном дипломном проекте рассмотрен вопрос по разработке
критериев безопасности для снижения производственных рисков. Во втором
разделе рассмотрена методика анализа и оценки риска,комплексная оценка
профессионального риска. В третьем разделе рассматривалась оценка риска
аварий и травматизма в электрических сетях по причине загрязнения
изоляторов.
Также рассмотрены вопросы экономической целесообразности и
безопасности жизнедеятельности.
ANNOTATION
In this project considered the development of safety criteria to reduse
production risks. The second chapter discusses the methodology of analysis and risk
assessment, comprehensive assessment of professional risk. The third section deals
assessment of the risk of accidents and injuries in networks because of
contamination of insulators.
As the issues of economic feasibility and safety of life.
6
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 . Тәуекел теориясы негізінде еңбек қауіпсіздігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Тәуекел түсінігі, оның түрі мен тәуекел мүмкіндігінің мөлшері ... ... ... .5
1.2 Тәуекелділікті бақару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Тәуекел классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2. Тәуекелді сараптау және бағалау әдіснамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...21
2.1 Өндірістегі кәсіби тәуекелді бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2 Кәсіби тәуекелді кешенді түрде бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3. Оқшалағыштардың ластану себебінен болатын апаттар және жарақаттар
қауіпін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.1 110 кВ кернеуі бар электр желісіндегі апаттар және жарақаттар қауіпін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.2 Ластанған оқшаулағыштардың оқшалау қасиетін және ластау қабатының
сипаттамасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3.3 Зертханалық жағдайда 110 кВ АЖ оқшаулағыштардың электр өрісінің
кернеулігін зерттеу барысындағы нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
4.Өмір тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 53
4.1 Прожекторлық жарықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...53
5. Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...59
5.1 Ауа желілері желілік оқшаулағыштарының дәрежелік сипаттамаларын
зерттеуге кеткен шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
5.2 Экссплуатациялық шығындарды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
7
Кіріспе
Бүгiнгi таңда адамның еңбек қызметінің басты басымдықтарының бірі -
адамның өмірін және денсаулығын сақтау. Еңбек жағдайларын жақсарту,
өндiрiстегі кәсiби аурулардың және жарақаттанудың алдын алу бойынша іс -
шаралар жетекшiлердiң және мүдделi қызметтердің басты құралдары болып
табылады.
Тәуекелдi бағалау және талдау, тұжырымдамалық қағидаттардың
негiзiнде оларды іске асыру бойынша кешенді шараларды жасау - елдiң
ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жүйесінің функционалдық құрамдас
бөлiктерiнің басты арнауы. Қазақстандықтардың, барлық әлеуметтiк
топтардың әлеуметтiк хал-жайын тұрақты жақсарту мемлекеттiк саясаттың ең
алдында болуы керек.
Бүгiн өндiрiсте тәуекелдiң ең аз шектеулі деңгейiн анықтау мақсатында
еңбек саласындағы отандық мамандар тәуекелге қатысты әр түрлi:
техникалық, жеке, потенциалдық, қолайлы, ұжымдық (топты, әлеуметтiк),
соның iшiнде кәсiби тәуекел терминдерді қолдануға мәжбүр. Кез-келген
тәуекелдің шамасы бойынша, сондай-ақ өз табиғаты бойынша
айырмашылығы болады. Сондықтан оны өлшеудегі мiндетке талдау, бағалау
жұмыстарын жүргізу: бiрiншiден тәуекелдiң барлық мәндi түрлерiнiң
ауқымдарын бағалау (өндiрiстiк жарақаттанушылықтың және науқастықтың
жиiлiгi, соның iшiнде ажалдың болуы), екiншiден әрi зиянды және қауiптi
факторлар салдарынан болған зияндыққа қатысты санын салыстырмалы
бағалау кіреді.
Халықаралық тәжiрибеде өндірістік тәуекел еңбек процессінің және
өндiрiстiк ортаның факторларынан қызметкерлердiң кәсiби ауруларының
және жарақаттарының пайда болуы сандық заңдылықтары кең аспектiлік және
ауқымды қаралады. Өндірістік тәуекелді талдау және бағалау жазатайым
оқиғаларды болдырмауда негiзгi буын болып тұр және еңбек қауiпсiздiгiн
басқаруға тәсiлдердi анықтаудың бастапқы буыны (кезеңі) болып табылады.
Өндiрiстегi тәуекелдердi нақты бағалаудың жоқтығы сақтандыру шараларын
жоспарлауда уақытында емес және нақтылығы, сонымен бiрге шаралар
тиiмдiлiгінің кері әсерінің салдарынан болу себептері бар. Осыған сүйене келе
елде өндірістік тәуекелдерді басқару әдістерін, және оның жаңа талаптарын
әзірлеу,қауіпсіздік критерийлерін әзірлеу, өндірістік тәуекелдерді бағалау
мәселелерінің маңыздылығын белгілеуге болады.
8
1. Тәуекел теориясы негізінде еңбек қауіпсіздігін бағалау
1.1 Тәуекел түсінігі, оның түрі мен тәуекел мүмкіндігінің мөлшері.
Тәуекел (R) - қауіптің жиі боп тұруын анықтайтын сандық сипаттама.
Ол мынадай сандық тұжырымды білдіреді:
R=
(1.1)
n-қауіп болатын жағдай саны; N - қауіпті жағдайдың болуының мүмкін
саны
Тәуекел бүгінгі күнде қауіпті талдау мен жалпы технологиялық жүйе
және өнеркәсіпте қауіпті басқаруда пайдаланады.
Қауіпті және төтенше жағдайды қалыптастыру - белгілі тәуекелді
әрекет ететін, негіздеріне сәйкес туатын тәуекел шарттары жиынтығының
нәтижесі.
Тіршілік әрекетінде қауіпсіздік мәселесіне жататын жағдайға
денсаулықтың нашарлауы немесе адам өлімі, апат немесе техника жүйесі мен
құрылымының апаты , экологиялық жүйенің ластануымен бұзылуы, бір топ
адамның өлімі мен халық өлімінің өсуі, қауіптің салдарынан болған
материалдық зиян және де қауіпсіздікке жұмсалған қаражаттың өсуі.
Әр қаламаған оқиға белгілі бір құрбанға - қатер объектісіне байланысты
болуы мүмкін. Оқиға мен тәуекел объектісінің ара қатынасына байланысты
мына тәуекел түрін ажыратуға болады: дара, техникалық, экологиялық,
әлеуметтік және экономикалық. Әр түрлі өзіндік негіз бен тәуекелге шарт
себепші. Мына кестеден тәуекел түрлерін топтастыру мен сипаттаманы
байқаймыз.
Кесте 1.1 - Тәуекел түрін сипаттау мен топтастыру
9 Тәуекел түрі
Тәуекел
объектісі
Тәуекел
негіздері
Қаламайтын
оқиға(жағдай)
Дара(өзіндік)
адам
Адамның
тіршілік
әрекетіндегі
жағдайы
Ауру,
жарақат,
мүгедектік, өлім
Техникалық
Техникалық
жүйе мен
объектілері
Техникалық
шыңдалмау,
техникалық
жүйе мен
объектілірінің
пайдалану
ережелерін
бұзушылық
Апат, жарылыс,
зілзала, өрт,
қиратылуы
1.1 - кестенің жалғасы
Жекелей тәуекел қаупі жағдайында потенциалды қауіптің туындауына
себепкер болады. Оны тәуекелге себепкер шарт санынан анықтауға болады:
(1.2)
мұнда R - жекелей тәуекел; P - зардап шекендер (өлім) саны, t уақыт
бірлігі негізінде белгілі тәуекел факторы шартынан (f) анықталған; L - халық
саны, f тәуекел факторының шарты негізінде t уақыт бірлігіне сай.
Жеке тәуекелге
себепкер шарты
мен негіздері (негіз көздері)
1.2 - кестеде көрсетілген:
10 Жекеше тәуекелдің негізі
Ең көп тараған өлім қатеріне себепкер
шарт
Адам ағзасының ішкі ортасы
Тұқым қуалаушылық генетикалық,
психосоматикалық аурулар, қартаю
Виктимдік
Потенциалды қатердің құрбаны ретінде
адамның өзіне тән қасиетінің
жиынтығы
Әдеттер
Шылым шегу, алькоголь іщу,
нашақорлық, ирроциональді тамақтану
Әлеуметтік экология
Сапасыз ауа, су, азық-түлік, вирустық
инфекция, тұрмыстық жарақат, өрт
Кәсіптік жұмыс
Қауіпті және зиянды, өндіріске
себепкер шарттар
Көлік қатынастары
Көлік қатынастарының апаты
мен зілзаласы, олардың адаммен
соғылысуы (қақтығысуы)
Экологиялық
Экологиялық
жүйе
Антропогенді
табиғат
ортасына араға
түсу, техногеді
потенциал
жағдайлар
Антропогенді,
экологиялық
апаттар,
стихиялық
апаттар
(зілзалалар)
Әлеуметтік
Әлеуметтік
топтар
Төтенше
жағдайлар, өмір
сапасының
төмендеуі
Топтық жарақат,
ауру, халық
ажалы, өлім өсуі
Экономикалық
Материалдық
ресурстар
Өндіріспен
табиғат
ортасындағы
жоғарғы
қауптілік
Қауіпсіздікке
жұмсалған
қаражаттың
өсімі жеткіліксіз
қорғаудан
тартқан зиян
1.2 - кестенің жалғасы
Жеке тәуекел еркін болуы да мүмкін, егерде ол адамның еркін
қызметімен байланысты болса және де амалсыздықтан да болуы, егер адам
қоршаған ортаның арасында болыпта ол қатерге ұрынады. ( мысалы:
экологиялық жағдайсыз аймақта, жоғары қауіпті ошақта тұрған жағдайда).
Кәсіптік тәуекел - денсаулықтың бұзылуының, зақым алуынан да
болуы мүмкін. Ол жағдайсыз кәсіптік ортамен еңбек барысында - олардың
қиындық салдарынан туындайды. Кәсіптік тәуекелде бағалау кәсіптік ортамен
еңбек жүйесінің себепкер шартының көлемін ескере отырып, денсаулық
жағдайына қарап және де қызметкердің еңбекке жарамсыздығына байланысты
жүргізіледі.
Техникалық тәуекел - техносфераның бөлшектерінің (бөліктерінің)
сенімді кешенді көрсеткіші. Ол апатпен зілзала болуы мүмкіндігінде машина,
механизмнің пайдалануы, техникалық әрекеттерді жүзеге асыру барысында,
ғимаратпен құрылыс салынуда болады:
RT =
(1.3)
мұндағы R - техникалық тәуекелдік, - біртекті (біркелкі) жүйелер мен
объектілердегі t уақыт бірлігі ішіндегі апат саны,T - жалпы тәуекелдік
факторына ұшыраған біртекті техникалық жүйелер мен объектілер саны.
Техникалық тәуелділіктің көздері және факторлары 2.3 кестеде
келтірілген.
1.3 Кесте - Техникалық тәуелділік көздері мен факторлары
11 Техникалық тәуелділік көздері
Техникалық тәуелділіктің ең көп
таралған факторы
Ғылыми зерттеу жұмыстары
деңгейінің төмендігі
Техника және технологияның даму
бағыттарының қауіпсіздік
критерилерін таңдаудағы жіберілген
қателіктер
Жаңа техниканың тіжірибелік
өндірісі.
Қауіпсіздік критерилері бойынша
құжаттардың, технологияның,
құрастыруды жетілдірудің
(аяқталуының) сапасыздығы.
Кәсіптік емес жұмыс
Қауіптер, себепші болушылар:
спортқа жанкүйерлік, туризм және
басқа әуесқойлық
Әлеуметтік орта
Қарулы жанжал, қылмыс,
суицид, кісі өлтіру
Қоршаған табиғат ортасы
Жер сілкінісі, вулканның
атқылауы, су тасқыны, көшкін,
дауыл және басқа стихиялық апаттар
1.3 - кестенің жалғасы
12 Тәжірибелік - құрылымдық жұмыс
деңгейінің төмендігі
Қауіптілігі жоғары құрылымдалған
схеманың таңдалуы және техникалық
жүйелердің қызмет ету принциптері.
Эксплуатациялық
жүктелімін(қолдануға белгіленген
жүктемесі) анықтаудағы қателіктер.
Құрастыратын материалды таңдау
қателігі.Шыдамдылық қорының
жетіспеушілігі.бағдарламадағы
техникалық қауіпсіздік
құралдарының жетіспеушілігі.
Жаңа техниканың тіжірибелік
өндірісі.
Қауіпсіздік критерилері бойынша
құжаттардың, технологияның,
құрастыруды жетілдірудің
(аяқталуының) сапасыздығы.
Қауіпсіз емес техниканың
сериялық(өндірістік) шығарылуы
Құрастырушы материалдардың
берілген химиялық құрамының
сақталмауы.Құрастырудағы
өлшемдердегі дәлсіздік. Бөлшектерді
термиялық және химио-термиялық
өңдеу тәртібінің бұзылуы.
Бөлшектерді жинақтау регламентінің
бұзылуы, құрастырылымдар және
машина түйіндері мен
монтаждалуындағы регламентінің
сақталмауы.
Техникалық жүйелердің
қолданылуындағы қауіпсіздік
ережелерінің бұзылуы
Техниканың жарамдылығына қарай
қолданылмауы. Қолданудың
паспорттық(бағдарламалық)
тіртібінің бұзылуы.
Профилактикалық тексеріс және
жөндеу жұмыстарының уақытылы
жүргізілмеуі. Сақталу мен жеткізу
талаптарының орындалмауы.
Қызметкерлердің қателіктері
Қиын жағдайларда әрекет ету
біліктілігінің нашарлығы. Процесс
жағдайы туралы ақпаратты бағалай
білмеуі, жүріп жатқан процестің
негізі туралы білімінің нашарлығы.
Стресс жағдайында өзін-өзі ұстай
білуінің жоқтығы. Тәртіпке
бағынбаушылық.
Экологиялық тәуекелдік табиғи ортаға антропогендік араласу немесе
белгілі бір залал келтіретін стихиялық апат нәтижесінде экологиялық жүйелер
мен нысандардың ары қарай қалыпты қызмет жасауының бұзылуының,
апаттарының экологиялық апаттың ықтималдығын сипаттайды. Экологиялық
тәуелділік антропогендік араласу аймақтарының өзінде кездеседі, сондай-ақ
одан тысқары да болады:
RO =
мұндағы R - экологиялық тәуелсіздік;
(1.4)
- экологиялық апаттар мен
табиғи апаттардың t уақыт бірлігіндегі саны, О - құрастырылған аумақтағы
потенциалдық ошақ көздерінің экологиялық бұзылуының саны.
Экологиялық тәуелділік масштабы
апаттық немесе кризистік
аумақтар ауданының
қатынасымен бағаланады:
қарастырылатын биогеоценоз S ауданына
Rom =
(1.5)
Экологиялық тәуелсіздіктің қосымша жанама критериі ретінде
тұрғылықты халықтың тығыздығы жұмыс істеушілер саны динамикасымен
салыстырмалы қарастырылған мекеме аумағының экологиясының
интегралдық кқрсеткіші алынады:
OT =
(1.6)
мұндағы
- аумақтың экологиялық деңгейі;
- тұрғындар (жұмыс
істейтіндер) тығыздығының динамикасы; S - зерттелетін аумақ ауданы;
-
бақылау жиілігі аралығындағы тұрғындар (жұмысшылар) санының өсімінің
динамикасы:
ΔМ= G+ F - U - V,
(1.7)
мұндағы G, F, U, V - сәйкесінше бақылау жиілігі аралығындағы
туғандар саны; осы аумаққа тұрақты тұруға келгендер саны, өлгендер және
қайтыс болғандар саны, басқа жерге тұрғылықты қоныс аударғандар
(жұмыстан босатылғандар) саны
Бұл формуладағы Q-U айырмасы қалыпты жағдайды(немесе
табиғи жағдайды) сипаттайды,ал F-V аймақтағы халықтың миграциясын өсуін
(мамандардын ауысуын) сипаттайды.
Экологиялық деңгейдің мәнінің оң болуы және керсінше экологиялық
зілзала дәрежесі бойынша деңгейдің мәнінің теріс болуы экологиялық
жайлылық(игіліктілік) дәрежесіне қарай аймақтарды бөлуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар аймақтың экологиялық жайлылықсыз деңгейінің динамикасы
ұзақ уақыт аралығында осы аймақтағы экологиялық жағдайдың өзгерісін
сипаттауға мүмкіндік береді, экологиялық зілзала зоналарын (демографиялық
кризисті) немесе жайлылығын анықтауға мүмкіндік жасайды. Экологиялық
тәуекелдік факторлары және көздері 1.4 кестеде келтірілген
13
Кесте 1.4 - Экологиялық тәуекелдік факторлары және көздері
Әлеуметтік
тәуекелдік төтенше жағдайлардың жағымсыз
салдарларының ықтималдығын (жиілігін) және ауыртпашылығын (масштабы),
сонымен қатар адам өмірінің сапасын төмендететін әртүрлі тектегі
құбылыстар мен құрылымдарды сипаттайды. Негізінде бұл адамдардың
топтары немесе қоғамдастығы үшін тәуекелдік. Оны мысалы, нақтылы уақыт
аралығында сәйкес топтың 1000 адамына шағылып есептелінген адам өлімінің
динамикасы арқылы бағалауға болады:
(1.8)
мұндағы
- әлеуметтік тәуекелдік;
-зерттелінетін топта бақылаудың
бастапқы периодында, мысалы төтенше жағдайдың орын алуына дейінгі,
уақыт бірлігі ішіндегі адам өлімінің саны;
- сол адамдар тобындағы
бақылаудың соңғы периодындағы, мысалы төтенше жағдайдың аяқталуы
сатысындағы, адам өлімінің саны; L - зерттелінетін топтың жалпы саны.
Кесте 1.5 - Әлеуметтік тәуелділіктің негізгі және жиі кездесетін факторлары
14 Экологиялық тәуекелдік көздері
Экологиялық тәуекелдіктің ең көп
тараған факторы
Табиғи ортаға антропогендік
араласу
Пайдалы қазбаларды өндіру
барысында ландшафтын бұзылуы;
қолда жасалған су қоймаларының
пайда болуы; интенсивті
мелиорациялау; орман массивтерін
құрту.
Қоршаған табиғи ортаға техногендік
әсер
Су қоймаларының, атмосфералық
ауаның зиянды заттармен ластануы;
топырақтың(жер бетінің) өндіріс
қалдықтары мен ластануы, ауаның
газдық құрамының өзгеруі;
биосфераның энергетикалық
ластануы.
Табиғи құбылыстар
Жер сілкінісі, жанартаулардың
атқылауы, су тасқыны, дауыл,
ландшафтық өрт, құрғақшылық.
Әлеуметтік
тәуелділіктің негізі
Әлеуметтік тәуелділіктің негізгі және жиі
кездесетін факторлары
Тұрақсыз
экологиялық
аймақтың
урбанизациясы
Су басу қаупі бар аймаққа адамдарды қоныстандыру,
сел, тасқын, табиғи өрт, жанар таудың атқылауы,
аймақтың сейсмикалық жоғарылығы
1.5 - кестенің жалғасы
Кейбір экономикалық және экологиялық жобаларда экономикалық
тәуекел көрсеткішінің түсінігі қолданылады, (индексі, коэфициенті) ол
ортамен қарастырылатын қызмет түрінен алынатын пайда мен зиянның
қатынасымен анықталады:
∙100%
(1.9)
мұндағы
- экономикалық тәуекел көрсеткіші,%; В - қарастырылатын
қызмет түрінен алынатын зиян; П - пайда. Жалпы жағдайда:
В =
+ У, (1.10)
- белгіленген қауіпсіздік деңгейі жетістігінің шығыны.
У - қауіпсіздік салдарынан адамның және қоршаған ортаны қорғаудың
жеткіліксіздігінен туындаған залал.
Таза пайда, яғни барлық пайданың (құндық мәнде) қарастырылатын
қызмет түрінен алынатын көлемі:
П=Д-
- В 0 немесе П=Д-З-
З - негізгі өндірістік шығын
Мүмкін болатын тәуекелдік - қоғамдық құндылықта кездесетін
жағдайлар қол жетімді болып саналады. Бұл тәуекелділік өзінде
технологиялық, экономикалық,
техникалық, экологиялық, қоғамдық,
құқықтық, этикалық және басқа да қауіпсіздік және экономикалық
мүмкіндіктердің жетістіктерін үйлестіреді. Үрдістің туындысы және қауіптің
өсуі - көп жағдайлы фактор,шарттың, өнеркәсіптік жүйеге тән көпжақты
күшті әсер етеді.(сурет 1.1) Келтірілген кестемен танысу қауіптің алғашқы
қатарын көрсетуге мүмкіндік береді: олардың құрылымдық кемшіліктері
нәтижесінде құрамдас бөліктердің және жабдықтардың іштен шығуы,
құралдардың дұрыс жасалмауынан немесе техникалық қауіпсіздік ережесінің
бұзылуынан; қауіпті жұмыс жағдайларындағы ауытқу жұмысшылардың
қателігінен, ішкі әсерден және т.б.
15 Жоғары қауіпті
нысандар және
өнеркәсіптік
нысандар
Химиялық комбинаттарда, өнім өтімдері, АЭС,ТЭС
апаттары. Көлік апаттары. Қоршаған ортаны
техногендік ластау
Әлеуметтік және
әскери қақтығыстар
Ереуілдер. Қарсыластар шеруі. Әскери әрекеттер.
Жаппай қаруларды қолдану
Эпидемиялар
Вирустық инфекциялардың таралуы
Қоршаған орта үшін
... .
Обьект үшін
Ны уанә ж жее)
Адам үшін
Болашақ
t
Қирау себептері
Сыртқы қауіпті әсерлер
Құралдармен ғимараттардағы,
Пайдалану қателіктері
құрылыстардағы бүлінулер
Сурет 1.1 - Тәуекелдің функционалдық дамуының моделі
Осы айтылғандардың нәтижесінде көптеген жүйелер мысалы қауіпті
өндірістік обьектілер үнемі тұрақсыз жағдайда
болады қауіпсіздік
шараларына қатысты ерекше сыни түрде обьектілердегі апаттық жағдайлар
туындағанда ауысады
16
Сыртқы қауіпті әсерлер
Көрші өнеркәсіптердің әсерлері
Судың ластануы
Техногендік қауіпті аймақтар
Ресурстардың берілуінің
тоқтатылуы
Бөгде әсерлер
Топырақтың ластануы
Ауаның ластануы
Ақаулар
Істен шығу, ескіру
Тікелей материалдық
шығындар
Өнімдердің толық
шығарылмауы
Сапасыз жөндеу
Сапасыз кұрылыс, жөндеу
Жөндеу және қалыпқа
келтіруге жұмсалатын
шығындар
Тұтынушылардың
шығындарының орынын
толтыру
Жобалаудағы қателіктер
Іс-әрекеттердің қателіктері
Құрбандар
Қанағаттанарлықсыз ұйымдастыру
жұмыстары
Жарақаттар
ТЭ және ТБ ережелерінің бұзу
Аурулар
Тәртіптің бұзылуы
Бұзс (тиүй сі
Ақырында, соңғы фазада күтпеген оқиға - техникалық жүйе адамдарға
бағынуды тоқтатады, кейде мүлдем түрткі ролді ойнайды нәтижесі апатқа
ұласады.
Өндірістік және басқа да іс-шараларда тәуекелдік еріксіз объективті
фактор болып табылады. Тәуекелдерді басқаруға қатысты, басқаруға
қабылданған шешімдердің сақталуын қамтамасыз етуге бағытталған
мониторинг, бағалау (қайта бағалау) және іс-әрекеттерді қамтуы мүмкін
тәуекелге қатысты ұйымның көшбасшылық және басқару үйлестірілген іс-
шараларды қамтиды. Қазіргі таңдағы адам өлімінің тәуекелдік жағдайы 1.6
кестеде көрсетілген:
Кесте 1.6 - Өнеркәсібі дамыған елдерде адамдардың қайтысболу деңгейінің
таралымы (R - өлгендер саны,
)
Қазіргі кезде әр түрлі салалардағы қауіпсіздікті негіздей отырып
салыстыру үшін адамға әртүрлі кері факторлардың әсерін бағалау кезінде
бірыңғай зиян индексі ретінде тәуекедік қолданыла бастады [1].
17
№ Көздері
себептері
Орта мәні
1 Адам ағзасының
ішкі ортасы
Генетикалық
және тән аурулары,
қартаюы
2 Табиғи мекен
Табиғи
апаттар залалдары
(және т.б. жер
сілкінісі, дауыл, су
тасқыны)
Су тасқыны 4 ∙
Жер сілкінісі 3 ∙
Нөсер жаңбыр 6 ∙
Дауыл 3 ∙
3 техносфера
Үйдегі
келеңсіз
жағдайлар,
көліктегі апаттар,
қоршаған ортаның
ластануынан
аурулар.
1 ∙
4 Кәсіби қызметі
Кәсіби
қызметте
кездесетін кәсіби
аурулар,
өндірістегі
бақытсыздықтар
Кәсіби қызмет
түрлері: қолайлы
қауіпсіз R 1 ∙
салыстырмалы қауіпсіз
R + 1 ∙
қауіпті R +
1 ∙
Өте қауіпті R
Мүмкін болатын тәуекелдік - бұл қалыптасқан қоғамдық көзқарас
жағдайында ғылым мен техниканың дамуының белгілі жағдайында жіберілуі
мүмкін болатын тәуелділік.
Жіберілуі мүмкін социалдық тәуекелдік өмір сүру жағдайының көптеген
аспектілерін ескере отырып тәуекелдіктің абсолют шамасын ғана бағалап
қоймайды, сонымен қатар қоғам қабылдаған әр түрлі консервативті және жаңа
әрекет түрлерінің тәуекелдік шамасының өсу немесе азаю тенденциясын да
көрсетеді .
Экономиканың түрлі
салаларының ұйымдастыруынан бастап
мемлекеттік деңгейге дейінгі әр түрлі салалар үшін жіберілетін тәуекелдікті
анықтап алған жөн болады. Жіберілетін тәуекелдіктің шамасын анықтаудың
мысалы 2.2 суретте көрсетілген.
Сурет 1.2 - Жіберілетін тәуекелдікті анықтау
Құрал - жабдықты жетілдіруге кететін шығынды арттырған жағдайда
техникалық тәуелділіктің шамасы азаяды , бірақ әлеуметтік тәуекелдік
артады.
Техникалық және әлеуметтік сфераларға салынған инвестициялар
аралығында жиынтық тәуекелдік төменгі шектік мәнін қабылдайды. Бұл
жағдайда
жіберілетін тәуекелдікті таңдау барысында
ескеру қажет.
Жіберілетін тәуелділікті бағалау туралы көзқарастар көп.
1.2 - суретте көрсетілген график мемлекеттік деңгейде де, нақты бір
ұйым үшін де бірдей мөлшерде қолданылады. Бірінші жағдайда қоғам үшін
жіберілетін тәуекелдікті таңдау негізгісі болса, екінші жағдайда - ұйым
ұжымы үшін жіберілетін тәуекелдік негізгі болады.
Қазіргі таңда халықаралық практиканы есепке ала отырып,техногендік
қауіптің (техникалық тәуекелдік) әсері
-
аралығында болуы қажет
деп қабылданған (өліп кету жағдайы
∙
), ал
жеке
тәуекелдіктің жіберілуі мүмкін деңгейі болып саналады [2].
Ресейдің заңнамалары бойынша қауіпсіздік аймағында бұл шама өрт
қауіпсіздігі мен радиоциалық қауіпсіздікті бағалау үшін
қолданылады.Сонымен қатар адамдардың анықталған нақты қауіпті
18
ескермеуі, адамдардың жеке басына және қоғамға қатысты ақталмайтын
тәуекелдікке әкеліп соғады.
Осымен жұмысшылардың қолданыстағы техникалық әрекет қауіпсіздігі
талаптарын орындауға құлықсыздығы,жеке басын қорғау заттарын
қолданбаулары т.с.с. жарақат алып қалуға және өндірістік аварияларға
алғышарттардың пайда болуына ықпал ететін ақталмайтын тәуекелдікті
туындатады.
1.2 Тәуекелдікті басқару жүйесі.
Тәуекелдерді басқару Қоғам қызметінің тәуекелдерімен байланысты
залалдардың басталуы барысында қаржылық өтеуді алу немесе залал
мүмкіндігі мен жағымсыз әсерді азайтатын шараларды жасау және іске
асыруды білдіреді. Тәуекелдерді басқару жүйесі келесідей негізгі элементтерді
қамтиды:
1. мақсаттарды анықтау -- Қоғамның тәуекелдерді басқару әдістерін
бағалауы және әзірлеуі, тиімді сәйкестендірудің негізгі шарты және ішкі және
сыртқы дереккөздердің тәуекелдер әрекетіне ұшырауы мақсат қою болып
табылады.
2. тәуекелдерді сәйкестендіру -- Қоғам ұшыраған немесе ұшырауы
мүмкін ішкі және сыртқы тәуекелдерді анықтау, олардың қызметіне әсер ету
сипатын белгілеу;
3. тәуекелдерді өлшеу -- Қоғамның тәуекелдер мүмкіндігі мен көлемін
объективті түрде орнатуға мүмкіндік беретін құралдар мен жүйені әзірлеу
және қолдану;
4. тәуекелдерді азайту -- әлеуетті шығындар көлемінің азаюына
(шектеу) және (немесе) шығынға соқтыратын жағдайлар немесе оқиғалардың
басталу мүмкіндігінің төмендеуіне бағытталған шаралардың кешенін іске
асыруды көздейді.
Тәуекелдікті басқару ғылымның дамуы салыстырмалы тұрақты
экономикалық коньюнктура жағдайындағы, қаржылық институттар
тарапынан қажеттілік дәрежесі тұрғысынан қарастырылады. Тұрақсыз саяси,
экономикалық және әлеуметтік жағдайда өндірістік мекемелердегі
тәуекелдікті қайта қарау қажеттілігі қолданыстағы тәуекелдікті басқару
принциптеріне және қолданылып келген тәуекелдікті талдау тәсілдерінің
тиімділігіне түзетулер енгізуді талап етеді.
Тәуекелдікті басқарудың тиімсіздігінің негізгі себептерінің бірі бұл
методологиялық процестің анық және нақты берілген негіздерінің болмауы
болып табылады. Әр түрлі әдебиеттерде берілген тәуекелдікті басқару
принциптерінің талдауы ол туралы пікірлердің шашыраңқылығын көрсетеді,
ал оларды бір жүзеге келтіруге жасалған жекелеген таныстарда көптеген
таласты (сәттер) пікірлер кездесіп отырады.
19
Сөйтсе де заманауи экономика талаптары ескерілген тәуекелдікті
басқару методологиясы төңірегіндегі зерттеулер талдауы тәуекелдікті басқару
принциптерінің жүйесін құруға мүмкіндік береді:
-
Тәуекелдікпен байланысты жасалатын шешімдер экономикалық
сауатты жазылуы керек және мемлекеттердің қаржылық - шаруашылық
жұмысының нәтижесіне кері әсер тигізбеуі керек;
-
Тәуекелдікті басқару ұйымдардың корпоративті
стратегияларының шеңберінде жүзеге асырылуы қажет;
-
Тәуекелдікті басқаруда
қабылданған шешімдер қажетті
анықталған ақпараттардың белгілі көлеміне негізделуі тиіс;
-
Тәуекелдікті басқарудағы қабылданған шешімдер мекемелер
жұмыс жасайтын ортаның объективті сипаттамаларын есепке алып отыруы
тиіс;
-
-
Тәуекелдікті басқару жүйесі сипат алуы керек;
Тәуекелдікті басқаруда қабылданған шешімдердің тиімділігінің
кезекті талдауына болжамды күтілетін нәтижелер көрсетілуі қажет.
Жалпы алғанда, тәуекелдерді басқару тиімді қауіпсіздік саласындағы
шешімдерді іске асыру үшін әзірленген іс-шаралар ең үздік бағдарламаларын
әзірлеу және қолдау болып табылады. Осы қызметтің негізгі элементі-
қауіпсіздік процессі. Бұл қызмет үдерісінің негізгі элементі қоғамдық
қауіпсіздік деңгейін. Бұл қызмет үдерісінің негізгі элементі сияқты қоғамдық
қауіпсіздік деңгейін және экономикалық және әлеуметтік факторлар
тұрғысынан мүмкін қоғамдық қауіпсіздік және қоршаған ортаны қорғау
осындай деңгейге жету үшін тәуекелге әртүрлі азайту үшін тапшы
ресурстарды оңтайлы бөлу. Бұл процесс экологиялық мониторинг және
тәуекелдерді талдаған негізделген.
Тәуекелдікті басқарудың келесі анықтамасына сәйкес
-
бұл
ресурстармен уақытқа қойылатын шектеулерге байланысты қоғам дұрыс деп
қабылдаған деңгейге дейін тәуекелдікті азайтудың мүмкін тәсілдерінің ең
жақсысың таңдап жүзеге асырудағы тәуекелдікті бағалауға негізделген бір
бағытты қызмет болып табылады [3].
Тәуекелдікті басқару үшін көп жағдайларда қоғаммен жеке тұлғаның
қауіпсіздігінің деңгейге белгілі бір анықтайтын социалды - экономикалық
аспектілерді ескерусіз қалдыратын және субъективті пікірлерге негізделген
тәсіл қолданылады. Қоғамның нақты даму мақсатында шешімдерді
қабылдауға деген ғылыми көз қарас, яғни адам қауіпсіздігі әрбір жеке
тұлғаның өмір сүруінің сапасын арттыру жағдайында оны қоршаған орта
қауіпсіздігін қамтамасыз ету тәуекелдігінің сандық талдауы мен қабылданған
шешімдердің салдарынан негізделген күн ілгері, салыстырмалы, кесіліп
ойластыруды талап етеді. Бұл шешімдер тәуекелділікті басқару жүйесі
шеңберінде қабылданады. Тәуекелділікті басқару жүйесіне маңызды құрамдас
бөлігі төтенше жағдайдағы тәуекелділікті басқару жүйесі болып табылады.
20
Төтенше жағдайда тәуекелдікті басқару үшін төмендегі принциптерді дамыту
қажет:
-
Мониторинг жүйесін, тәуекелдікті талдау және төтенше
жағдайдағы тәуекелдікті төмендетудегі негізгі қызмет ретінде төтенше
жағдайларды болжамдау;
-
Тәуекелдікті мемлекеттік реттеу механизмі және төтенше
жағдайларды ескерту жүйесі;
-
Төтенше жағдайларды жою жүйесі; мұнда сондай-ақ төтенше
жағдайда шапшаң әрекет ету, апаттық құтқару жұмыстарын жүзеге асыру
барысында технологияны құрал жабдықтарды қолдану; жапа шеккен
тұрғындарға бірінші кезекті қалыпқа түсу үшін көмек көрсету өмір сүру
жағдайын қамтамасыз ету;
-
Басқару органдарының басшылық құрылымын дайындау жүйесі,
мамандармен төтенше жағдайдың масштабын азайту аймағындағы тұрғындар
тәуекелділігін төмендету.
Мемлекеттік немесе нақты аймақ масштабында табиғи және
техногендік тәуекелдікті басқарудың жүйелік құрылымы 1.3 - суретте
кескінделген түрде болады.
Жүйе құрылымына келесі негізгі элементтер кіреді:
-
Қауіпсіздікті мемлекеттік реттеу механизмін құру, экономикалық
және социалдық факторлардан тәуекелдікке барудың қолданысқа жарамды
деңгейін тұрғызу (құру);
-
Жеткілікті және қажетті қорғаныс іс-шараларын өткізу туралы
шешім қабылдау;
-
Қауіпті төмендетудің превентивті шараларына және төтенше
жағдайлар масштабын азайту шараларына құрал-жабдықтарды жеткілікті әрі
тиімді мөлшерде бөлу;
-
Апаттық жағдайларда тәуекелге баруды төмендету және олардың
салдарын азайтудың превентивті шараларын жүзеге асыру;
-
Төтенше жағдайларда құтқару және қалпына келтіру жұмыстарын
жүргізу.
21
Экономикалық және әлеуметтік факторлар
(мемлекеттің экономикалық жағдайы, әртүрлі тәуекелдіктің қабылдануы және қолданылу
мүмкіндігі)
Мемлекеттік реттеу
механизмі
Қолданысқа жарамды
тәуекелдік деңгейі
Қоршаған орта мониторингісі, төтенше тәуекелдіктің талдауы,
жағдайларды болжамдау.
Жерді
пайдаланудың
және өмір сүру
жағдайының
шарттары
Қауіп-
қатердің
монитор
инг--
Қауіптің
болуыны
ң талдауы
--
Аймақты
ң қауіп-
қатерге
бей--мділіг
інің
Тұрғында
р үшін
қауіптіліг
інің--
талдауы
Қауіпсіздік
шараларың
өткізу
тур--лы
шешімдерді
(биосфера,
талдауы
қабылдау
техносфера және
қоғамдық қауіп)
Превентивті шаралар
Келтірілген
шығнды өтеу
Қауіпсіздік
шараларың
жүзеге
асыру
Қауіпсіздік
шараларың
превентивті
негіздеу
Жеңілдетілген салдарлар (ликвидация)
Құрал
жабдықтарды
тиімді бөлу
Қалпына
кетіру,
реабилитация
Шұғыл әрекет
ету
Жабдықтану АСФ-ны
оқыту және дайындық
жағдайында ұстау,
резервті құру
Төтенше жағдай
Сурет 1.3 Табиғи және техногендік тәуекелдікті басқару жүйесінің
құрылымы.
22
ісі
і
а
1.3 Тәуекел классификациясы.
Тәуекелдікті топтастыру дегеніміз қойылған мақсатқа жету үшін
нақтылы қандай да бір белгілері бойынша тәуекелдікке баруды жіктеу.
Ғылыми негізделген тәуекелге бару классификациясы олардың жалпы
жүйесінің ішіндегі әрбір тәуекелдіктің орнын нақты анықтауға мүмкіндік
береді. Тәуекелдікті топтастыру әртүрлі пікірлер бар. Сонда да оларға талдау
жасай отырып оларды біріктіретін ортақ жерлерін (нәрселерді) табуға болады.
Тәуекелділіктің классификациясы әртүрлі критерийлер бойынша жүзеге
асырылады: шығу тегі бойынша; функционалдық түрлері мен кәсіпкерліктің
салалары бойынша; сақтандыру деңгейі бойынша; жіберілу деңгейіне
байланысты және т.б. Әрбір жағдайда қойылған мақсатқа байланысты
классификация түрі таңдалады.
Тәуекелдікке барудың қолдану сферасының көптүрлілігіне қарай әрбір
нақты жағдайда қойылған мақсатқа байланысты классификацияның
(топтастырылығының) осы немесе келесі түрін қолдануға болады. Мұндағы ең
негізгісі
-
топтастырылымды анықтайтын белгілерің қабылданған
критерилерін сақтап қалу.
Топтастырылған тәуекелге бару жүйесіне топтар, категориялар, түрлер,
түрлердің топтары және тәуекелдікке барудың әр түрлері кіреді.
Тәуекелдікті түрлерге болу үшін жиынтық белгілерін қолдануға болады.
(1.7 кесте)
Берілген кестеде толық қамтылған ақпарат қарастырылды деуге
келмейді, ол тек тәуекелдіктің түрлерінің көптүрлілігі туралы түсінік береді
және қызметке жарамдылығы әлдеқайда жоғары болатын
топтастырылымдарды құруға негіз бола алады.
Кесте 1.7 - Тәуекел классификациясы
23 Топтастырылымдардың белгілері
Тәуекелдік түрлері
Масштаб өлшемі
Глобусты, локальды тәуекел
Шешімдерді қабылдану объективті
және субъективтілігінің дәрежесі
Объективті ықтималды тәуекел
Объективті - субъективті
Шешімдердің тәуекелдік
деңгейлерінің толықтылығы
Төмен, орташа, оптималды, жоғары
тәуекелдік
Тәуекелдік түрі
Рационалды: тиянақты, анықталған,
жіберілуі мүмкін .Рационалды емес,
анықталмаған, негізделмеген
Тәуекелдік туралы шешімдерді
қабылдау уақыты
Алдын ала қабылдануы, уақтылы
қабылдануы, кешігіп қабылдануы
Шешімді қабылдайтын адамдар
Жекеше, топпен
Жағдайға қарай
Анықталмаған, ықтималдық жағдайдағы
тәуекелдік
Аспектілер бойынша
Психологиялық,экономикалық,заңгерлі к,
жиынтық (комбинированный) тәуекелдік
1.7 - кестенің жалғасы
Таза тәуекелдік дегеніміз теріс немесе нөлдік нәтиже алу мүмкіндігін
білдіреді, сауда-саттық тәуекелдік оң нәтижеге қол жеткізу мүмкіндігімен,
сондай-ақ теріс нәтиже алу мүмкіндігімен сипатталады [4].
Тәуекелдік классификациясының бұл түсініктемелері тәуекелдіктің
нақты түрлерің зерттеумен байланыс барлық мәселелерді қамтымайды,
мысалы әсіресе экономикалық сферада. Экономикалық, шаруашылық,
кәсіпкерлік тәуекелдікке берілген анықтамалардағы осының үлкен
сипаттамалықтар осының дәлелдемелері болып табылады, сонымен бірге
классификациялауды бөлшектеудің жоқтығы да мұны растай
24 Сақтандыру мүмкіндіктеріне
тәуекелділік жағынан
Сақтандырумен байланысты емес
тәуекелдік.Сақтандыруға
байланысты тәуекелдік
Жеке кәсіпкерлік түрі мен іс-әрекет
түріне қатысты
Өңдірушінің, жеке кәсіпкердің
тәуекелдігі (экономикалық,
шаруашылық, коммерсиялық),
қаржылық (банк жүйесінің
қызметімен байланысты), социалды
экономикалық және ғылыми
техникалық (бағдарламаларды)
жүзеге асыру ретімен байланысты
тәуекелдік, саясаткерлік,(қаржылық
санын) инвестициялық
Пайда болу сферасы бойынша
Ішкі және сыртқы
2. Тәуекелді сараптау және бағалау әдіснамасы
2.1 Өндірістегі кәсіби тәуекелді бағалау әдістері
Мемлекеттің ең негізгі мақсаты - қоғамның маңызды өндіретін күші
ретінде еңбек қорын сақтап қалатын сұрақтарды шешу.
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан-2050 Стратегиясы
Қазақстан халқына арнаған жолдауында байқағандай: ...Біздің бастапқы
мақсатымыз - 2050 жылға дейін ең дамыған 30 мемлекеттердің ішіне
кіру...2050 жылғы Қазақстан - бұл жалпы еңбек қоғамы. Бұл тек ғана адам
үшін жасалатын, мықты экономикасы бар мемлекет ... [5].
Бұл сұрақтарды мемлекеттегі еңбектің шарттарын және еңбек
потенциалдың денсаулық күйін жақсарту арқылы шешуге ғана болады..
Ол үшін Қазақстан Республикасының еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау Министрлігі еңбек қорғау жүйесін өзгертуге бел байлады. Өндірістік
қауіпті бағалау негізіндегі еңбек қорғауды басқаратын жүйені Қазақстанда
жүргізу жоспарланады.
Еңбек қорғау жүйені өзгертудің ең басты мақсаты - жұмысшылардың
денсаулығын қорғау, қауіпсіздікті және еңбек қорғау басқаратын жүйені
әрбір жұмыс орында кәсіби қауіпті басқаратын жүйені еңгізу жолымен
жетілдіру, сонымен қатар әлеуметтік серіктестіктің негізгі жақтарының-
жұмыс беруші мен жұмысшыларды осы қауіпті басқаруға еліктіруді
қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында өнеркәсіпте зиянды еңбек
жағдайларында 667000 астам адам жұмыс істеп жатыр.
Ресми мағлұматтар бойынша, өндірісте жыл сайын 2 мыңнан астам
жұмысшылар жарақат алады және оның ішінде 300 жуық адам мерт болады.
Зерттеу барысында өндірісте жарақат алу негізгі себебтерді анықтадық:
- Еңбек және технология дисциплиналарын бұзу;
- кәсіби дайындықтың төмен деңгейде болуы;
- жұмыс жалдаушының экономика жақтан өндірісте қауіпсіз жағдайлар
жасау қызығушылыққа негізделген, еңбек қорғауда ең тиімді әдістерді
қолданбау.
Бәріне белгілі, еңбек қорғау басқаратын жүйе ең тиімді жүйе болып
саналады, егерде өндірісте сәтсіз жағдайларды болдырмау принципіне
негізделген болса. Көп авторлар байқағандай, ол принципті орындайтын ең
тиімді және сұранысқа ие тәсіл - кәсіби қауіпті басқару және бағалау
процессі.Бірақ қауіпті басқару алдында, тәсілдерді және сапалы немесе
сандық жұмысшылар денсаулығының зақымдау қауіпті бағалау жүйені
тұрғызу керек.
Осы соңғы бір-екі жылдар ішінде кәсіби қауіпті бағалау тәсілдердің
артықшылығы және кемшілігі туралы белсенді пікір талас өтіп жатыр.Бірақ,
кәсіби қауіпті -
өндірістік жарақаттар немесе кәсіби ауруларды бағалау
методикасы келесі талаптарға сай болу керектігін бәрі біледі:
25
- санды түрде қауіпті бағалау мәліметтерді беру;
- қарапайым және қөрнекті болу, яғни кәсіби қауіпті басқаратын
бастықтар қолдануға мүмкіндігі болатындай жасау керек;
- еңбек таластар болған жағдайларда, қауіпті азайтуда жасалған іс-
шаралардың тиімділігін бағалауда қолдануға болатыны.
Республикалық ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлер, еңбек
қорғау және Қазақстан Республиканың тұрғындарын әлеуметтік жағынан
қорғау Министрлігі кәсіби қауіпті бағалауды зерттей бастады.
Зерттеу объект ретінде келесі ҚР әртүрлі саладағы кәсіпорындар
алынды: ҚККЕ Қалалық емхана №7 (Астана, денсаулық сақтау,); РГКП
Атыраулық бекіре балық өсіретін зауыт (Атырау қ, балық өсіретін сала);
Өркен-Атасу өкілдігі ЖШС Өркен (кен өндіруші өнеркәсіп, Қарағанды
облысы); АҚ Астана Халықаралық Аэропорт (Астана қ., авиакөлік,);
МКӨК Қайнармұнайгаз ПФЭмбамұнайгаз РД Қазмұнайгаз (газ-
мұнайлы сала, Атырау облысы); шаруашылықпен айналысуға құқығы бар
Мемлекеттік коммуналды кәсіпорын Жамбыл-Жылу (коммуналды
шаруашылық, Тараз қ); АҚ НК Қазақстан темір жолы - ДС Астана (темір
жол саласы, Астана қ); ЖШС Апрель (сату желі, Астана қ); ЖШС
Концерн Цесна - Астық (тағам саласы,Астана қ).
Қазіргі кездегі пайдаланатын кәсіби қауіпті бағалау әдістеріне
салыстырма талдау жасап, тәжіребеде қолдануға ең қолайлы, қарапайым
әдістерді тандаймыз.
Жұмыс орындағы қауіпті бағалауда қолданатын сапалы әдіс Финляндия
мемлекетінің техникалық зерттеу центрінің ғалымы көрсетеді.Кәсіби қауіпті
бағалау әдіс негізі ретінде Ресей Федерацияның Клинский еңбек жағдайлары
және еңбек қорғау институты ҒЗИ еңбек медицина РАМН серіктестігімен
бірге жасалған индивидуалды кәсіби қауіпті бағалау әдісі алынды (ИКҚ),
(ары қарай - Клинский әдісі) [6].
Кәсіби қауіпті бағалау жартылай сандық әдісі ретінде техникалық,
экономикалық және әлеуметті минималды рұқсат етілген қауіпті ақталған
өндірістік орта факторларға тәуелді кәсіби қауіпті бағалау унифицирленген
әдіс алынды, (ары қарай - унифицирленген әдіс), Республикалық ғылыми-
зерттеу институтының қызметкерлер, еңбек қорғау және Қазақстан
Республиканың тұрғындарын әлеуметтік жағынан қорғау Министрлігі жасап
шығарған.
Сапалы әдіске сүйеніп, жұмыс орында тексеріс, оларды бағалау және
жұмысшыларға сауалнама жүргізілді. Әр жұмыс орындағы қауіптің 5 негізгі
түрлерінен: физикалық, химикалық, сәтсіз жағдай қауіпі, эргономика және
психофизиологиялық факторлар (еңбек процессінің ауырлығы және
қауырттылығы) керекті формалар толтырылды. Кауіптің шамасы минималды
және максималды мәніне өзгеріп отырды (көп рөль ойнамайтын, аздау,
орташа, маңызды, рұқсат етілмеген).
Кауіпті бағалау деңгейін визуалды көрсету қорытындысында қауіптің
профилі анықталды. Бұл жұмыс толық кәсіби қауіпті бағалау үшін
26
жасалынды.Ең үлкен қауіпті профильдің мәні бойынша жұмыс орындағы
қауіпті азайту (болдырмау) шаралары жүргізілді.Толық өнеркәсіп ішінде
жұмыс орындағы кәсіби қауіпті бағалау барлық қауіп деңгейі бойынша ең көп
процентті мәнімен анықталады .
Клиндік әдіс
бойынша келесі көрсеткіштерге тәуелді
жұмысшылардың индивидуалды (немесе жеке ) кәсіби қауіпі (ИКҚ)
анықталады:
- жұмыс орындағы еңбек жағдайын интегралды түрде бағалау;
- Жұмысшының жасы және денсаулық жағдайы;
- Жұмысшының зиянды еңбек жағдайларындағы еңбек өтілі;
- жарақат;
- жұмыс орындағы кәсіби аурулар.
Ұйымдағы
кәсіби қауіптің интегралды көрсеткіші (КҚИК)
жұмысшылардың ИКҚ - ның орташа арифметикалық мәнімен анықталады.
Индивидуалды және топты кәсіби қауіптің инегралды көрсеткіштің
межелігі 2.1 - кестеде көрсетілген.
Унифицирленген әдіснама бойынша кәсіби қауіптің инегралды бағасы
анықталды (ИП), ол бағасы жұмыс орындағы зиянды және қауіпті еңбек
жағдайлардың, өндірістік процесстегі жарақат алу және жұмысшыны қорғау
есеппен бірге, жиындығының бір сандық балды сипаттамасы түрінде
көрсетіледі (2.2 - кесте).
Кәсіби қауіптің инегралды бағасын есептеу барысында бес негізгі
көрсеткішті қолданады:
-
-
-
-
еңбек жағдайларды гигиеналық тұрғыдан сынақталған бағасы;
кәсіби қауіптің ауруға жалдығу бағасы;
кәсіби қауіптің жарақат алу бағасы;
жұмысшыны өндірістік процесстерден қорғау бағасы, коллективті
және индивидуалды құралдармен қамтамасыз ету жағдайы;
-
жұмысшының кәсіби қауіптің индивидуальды бағасы.
Кесте 2.1 - Индивидуалды және топты кәсіби қауіптің инегралды
көрсеткіштің межелігі
27 №
Көрсеткіштің мәні
Қауіптің сипаттамасы
1
0,13
Төмен
2
0,13 - 0,21
Орташа
3
0,22 - 0,39
Жоғары
4
0,40 и
Өте жоғары
Кесте 2.2 - Унифицирленген әдіснама бойынша қауіптің әсер ету деңгейі
Финдік және унифицирленген әдістер бойынша кәсіби қауіп бес
деңгейлі межелікпен бағаланады, ал Клинский әдісі бойынша
-
төрт
деңгейлі межелікпен,оған қарамастан,қауіптің мәнділігін әртүрлі көрсетеді.
Айтылып кеткен кәсіби қауіпті,оның деңгейін, қауіптің әсер етуі бағалау
әдістерді талдай отырып, жалпы сипаттамасына келтіріп , келесі төрт деңгейлі
межелікпен бағалайтын болдық. Олар: өте жоғары қауіп, маңызды қауіп,
орташа қауіп және аз мөлшердегі қауіп.Зерттелетін өнеркәсіп орындарында
кәсіби қауіп үш әдіспен бағаланады және оларға салыстырмалы талдау өтеді.
(Кесте 2.3).
Өнеркәсіпте қауіпті бағалау жүргізілген соң, шыққан қауіптерді
болдырмау үшін іс-шаралар жасалынды. Тәжиребеде қолданған кәсіби
қауіпті бағалау әдістер арасындағы салыстыру анализы бойынша,
өнеркәсіптегі жұмысшылырдың кәсіби қауптің деңгейі орташа және маңызды
екені анықталды, сондықтан, басқару шаралар қолдану керек (төмен деңгейге
түсіру керек).
Кесте 2.3 - Зерттелетін өнеркәсіптегі кәсіби қауіпті бағалау нәтижесі
28 №
№ Өнеркәсіптің аты
Унифицирленген
әдіс
Клинский
әдісі
1
ҚК1КЕ Қалалық емхана №7 (Астана,
денсаулық сақтау,)
Төмен
(ИК= 48,23)
Орташа
(КҚИК =0,14)
2
РГ2КП Атыраулық бекіре балық
өсіретін зауыт (Атырау қ, балық
өсіретін сала)
Орташа
(ИК=88,5)
Орташа
КҚИК=0,13)
3
Ө3ркен-Атасу өкілдігі ЖШС Өркен
(кен өндіруші өнеркәсіп, Қарағанды
облысы)
Маңызды
(ИК=164)
Орташа
(КҚИК =0,18)
4
АҚ4 (Астана қ.) Халықаралық
Аэропорт (Астана қ., авиакөлік,);
Орташа
(ИК=71,88)
Орташа
(КҚИК =0,16)
№
ҚБ
Қауіптің деңгейі
1
= 400
Ең жоғарғы
2
200 - 400
Жоғарғы
3
70 - 200
Білінетін
4
20 - 70
Болатын
5
0 - 20
Аз мөлшерде
2.3 - кестенің жалғасы
Қауіпті басқару профилактика шаралар жиынтығын тандағанда, келесі
басымдылыққа қарадық:
- зиянды факторды немесе қауіпті жою;
- көздегі зиянды фактормен немесе қауіппен күресу;
- зиянды фактордың деңгейін төмендету немесе қауіпсіз жұмыс істеу
жүйесін еңгізу;
- қауіпті қалдығы сақталса, жеке қорғау құралдарды қолдану.
Осылайша , қауіпті бағалауға қолданған әр әдістерде өзінің жақтастары
және сыншылары бар. Бірақ осы әдістер бір стратегиалық мақсатты - кәсіби
қауіпті бағалау және басқару үшін бағыттылғанын толық сенімменен айтса
болады. Демек, жұмыс істейтін адамның денсаулығын және өмірін сақтау
үшін [7].
Жоғарыда айтылғанды ортақтаса, демек, бұрын жиналған жақсы, дұрыс
нәрселерді болашақта кәсіби қауіпті басқару жүйесін жасап шығарғанда -
өндірістегі қауіпсіз еңбек жағдайларды қамтамасыз ететін кепіл ретінде
пайдалануға болады.
2.2 Кәсіби тәуекелді кешенді түрде бағалау
Кез - келген еңбек қорғау тиімді жүйесінің керекті бөлігі - кәсіби
қауіпті басқаратын қосалқы жүйе. Қосалқы жүйе зиянды және қауіпті
өндірістік факторлардың жұмыс істейтін адамның денсаулығының
жағдайына тигізетін әсерін бағалайтын жүйе болып табылады.
Ресей Федерациясында кәсіби қауіпті бағалау үшін еңбек жағдайлары
бойынша жұмыс орындарға аттестация жүргізеді және ол тексерісті жұмыс
беруші өткізу міндетті.
Қазіргі уақытта өндірістік жарақаттарды, кәсіби және басқада
жұмыспен байланысты ауруларды бағалау үшін бірнеше әртүрлі
29 5
МКӨК5 Қайнармұнайгаз
ПФЭмбамұнайгаз РД Қазмұнайгаз
(газ-мұнайлы сала, Атырау облысы);
Орташа
(ИК=135,5)
Орташа
(КҚИК =0,13)
6
Ш6аруашылықпен айналысуға құқығы
бар Мемлекеттік коммуналды кәсіпорын
Жамбыл-Жылу (коммуналды
шаруашылық, Тараз қ);
Маңызды
(ИК=231,0)
Орташа
(КҚИК =0,16)
7
АҚ7 НК Қазақстан темір жолы - ДС
Астана (темір жол саласы, Астана қ);
Орташа
(ИК=161,1)
Орташа
(КҚИК =0,17)
8
ЖШС8 Апрель (сату желі, Астана қ);
Төмен
(ИК=62,2)
Орташа
(КҚИК =0,14)
9
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz