ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖЕКЕ ҚҰҚЫҚТАҒЫ НЕКЕ ЖӘНЕ ОТБАСЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I БӨЛІМ. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖЕКЕ ҚҰҚЫҚТАҒЫ НЕКЕ ЖӘНЕ ОТБАСЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1. Неке және отбаcы құқықтық қатынастарының пайда болу тарихы
1.2. Неке және отбаcы құқықтық қатынастарының түсінігі және оның түрлері
1.3. Отбасылық құқықтық қатынастарды халықаралық деңгейде реттеуді унификациялау мәселелері
ii Бөлім. ОТБАСЫ ҚҰҚЫҒЫ саласындағы коллизиялық МӘСЕЛЕЛЕР
2.1. Шетелдіктердің Қазақстанда және қазақстандықтардың шетелде некеге отыру және некені тоқтату мәселелері
2.2. Ерлi-зайыптылар арасындағы және ата-ана мен
бала арасындағы құқықтық қатынастар.
2.2. Шетелге баланы асырап алуға беру, қамқоршылық және қорғаншылық мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың қысқаша сипаттамасы. Қазақстан Республикасының отбасы және неке заңында, сондай-ақ, халықаралық жеке күкыктағы отбасы және неке қатынастарын реттейтін нормаларда отбасы күкығы, туыстық, бала асырап алу және баланы отбасы тәрбиесіне қабылдаудың басқа да нысандарына орай пайда болатын, яғни отбасы қатынастарын зерттейтін қүқық саласы болып табылады.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Конституциясының 27-ші бабында неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады (1-ші тармақ), балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу - ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы (2-ші тармақ) делінген [1]. Демек, отбасылық қарым-қатынастар мемлекеттің ең жоғарғы заңымен қамқорлыққа алынған.
Отандық зерттеуші А.Ұ. Мухамадиевтің сөзіне сүйенсек, адамзат қоғамының құрамдас бөлігі болып және әр бір адамның қалыпты өмір сүруінің мәні отбаылық қатынастар болып табылатындығы белгілі және осы отбасылық қатынастарда адам өзінің өмірлік маңызды мүдделерін жүзеге асырса, өз кезегінде отбасы қоғамдық қатынастардың дамуы мен өзгеруіне елеулі әсер етеді. Сондықтан отбасылық қатынастар әр адам және тұтастай алғанда қоғам үшін маңыздылығына орай тек мораль, әдет-ғұрып, діни нормалармен ғана реттелініп қоймай, мемлекеттегі құқық жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылатын конституциялық, отбасылық, т.б. заңдарымен де реттелінеді. Ал отбасылық қатынастарды құқықтық реттеу, ең алдымен отбасы мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғауға, олардың арасында өзара түсіністік пен сүйішпеншілікке, бір-бірлерінің алдында өзара жауапкершілік пен көмекке негізделген қатынас қалыптастыруға, отбасына балаларды тәрбиелеуге қажетті барлық жағдайларды қалыптастыруға бағытталған [2, 3 б.].
Отбасылық қатынастар құқықтық табиғаты бойынша азаматтық қатынастарға жақын болуына қарамастан, олардың айтарлықтай ерекшеліктері бар. Осыны ескере отырып, ҚР-ның Азаматтық кодексі өзінің 1-ші бабының 3-ші тармағында отбасылық қатынастарға олардың азаматтық-құқықтық сипаты болса да азаматтық заңнама бір жағдайда ғана қолданылуы мүмкін, егер бұл қатынастар отбасылық құқығымен реттелмесе, - деп нақты бекіткен [3]. Яғни, азаматтық құқық отбасылық қатынастарға тек субсидиарлық тәртіпте ғана қолданылуы мүмкін. Бұл отбасылық қатынастардың және отбасылық құқықтың мәртебесін көрсететін өте маңызды ереже.
Қазақстандық ғалым Б.А. Джандарбектің айтуынша қазіргі отбасылық құқықтың көптеген мәселелері осы уақытқа дейін маңызды дейтіндей теориялық негіздеме таба алмай келе жатыр. Қазақстан Республикасында отбасылық құқық мәселелеріне арналған жекеленген еңбектер ғана кездеседі. Отбасылық-неке қатынастарын реттейтін заңнаманың ауқымды болуына қарамастан бұл заңнама нормаларын қолдану тәжірибесі әлі де тұрақты емес. Отбасылық-неке заңнамасы мен Қазақстанның отбасылық құқық теориясында доктрина жетістіктері құқық жүйесі жағынан отбасылық құқықтың табиғатын нақты анықтай алмай келе жатыр. Елімізде балаларды тәрбиелеудің құқықтық нысандары мәселелері бойынша тұрақты теориялық көзқарас осы кезге дейін қалыптаспаған, бұл болса патронат, балаларға сәбилер үйлерінде тәрбие беру, баланы асырап алу, қамқоршылық пен қоғаншылық мәселелерін қамтиды. Балалар тәрбиесін қамтамасық ететін қолданыстағы нормативтік құқықтық база, сондай-ақ сот тәжірибесі заман талабына сай болмай отыр. Қазақстан Республикасының отбасы мен оның жекеленген мүшелері құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық құқықтық актілер қосылуы, тұлға құқықтарын, балалық-шақты, ана және әке болу құқықтарын қорғауға ерекше көңіл бөлетін 1995 жылғы Конституцияның қабылдануы, сондай-ақ құқықтағы гуманизация сияқты жалпы тенденциялар, Қазақстан Республикасының отбасылық құқық мәселелерін шешудің аса қажеттігін байқатады [4, с.3].
Бала құқықтарының заңи декларациялары мен олардың жүзеге асырылуы жағынан маңызды айырмашылық бар. Сол сияқты кәмелетке толмаған балалар мен еңбекке жарамсыз өзге де отбасы мүшелерінің құқықтары мен заңи мүдделерін қорғаудың іс жүзінде басымдылығын қамтамасыз етілуіне қол жеткізу керек. Осыған орай отбасының жекеленген мүшелерінің құқықтарын жүзеге асыру мәселелерін теориялық тұрғыдан зерттеп, құқықты қолдану тәжірибесіндегі тәсілдерді қайта ойластырып, бірқатар заңи актілердің нормаларынжетілдіру қажет [4, c.4].
Кейінгі кездері бұрын ұлтымыздың салт-дәстүрінде, әдет-ғұрпында болмаған, қанымызға жат - жас аналардың нәрестелерін сәбилер үйіне, перзентқанаға өткізу, далаға тастап кету, некенің тіркелгенінен көп уақыт өтпей жатып бұзылып жатуы, жастар мен жасөмпірімдер басқа да келеңсіз жағдайлардың кеңінен етек алуы қоғамымыздағы өткір де, өзекті мәселе болып отыр.
Ата-аналардың біреуі шетелдік азамат болса, немесе ата-аналар мен баланың азаматтығы әртүрлі болған жағдайларда аталған мәелелер одын әрі күрделене түседі. Осындай жағдайлардың көбеюіне байланысты азаматтардың құқықтық қорғалуы заманымыздың жаһандық мәселесінне айналып отыр, - дейді ресейлік автор Л.З, Павлик. Оның айтуынша мемлекетаралық салада осындай қорғалудың кепілдегі халықаралық жария құқық арқылы орнатылады, ал жеке әрі заңды тұлғалардың қатынастарында ондай кепілдіктер мемлекеттердің ұлттық құқығы аясында, атап айтқанда оның шетелдік сипаты бар кең мағыналы азаматтық-құқықтық қатынастарды реттейтін және халықаралық жеке құқық деп аталатын бөлігіне жатады. Сонымен қатар, бір мемлекеттің шегінен шығатын азаматтық-құқықтық қатынастардың сипатының өзі мемлекеттің бір жақты тәртіпте қабылдаған ішкі нормаларымен ғана емес, мемлекеттер арасында келісу тәртібінде мемлекетаралық келісім нысанында жасалған нормалармен де реттелуді талап етеді. Осындай келісімдер арасында өзара құқықтық көмек көрсету туралы шарттардың орны ерекше, өйткені халықаралық шарттар уағдыласушы мемлекеттер үшін шетелдік элементі бар азаматтық қатынамтардың белгілі бір түрін бірыңғай реттеу жағдайын тұғызады. Мұндай реттеу шарттарға біркелкі (унификацияланған) коллизиялық немесе материалдық-құқықтық нормаларды енгізу арқылы жасалады. Кейде халықаралық шарттар тиісті ішкі заңнама жоқ болып табылатын немесе толық емес болатын қатынастарды реттейді [5, c.3]
Істі қарастырыа отырған сот жауап беруге тиісті куәлардың шетелде өмір сүруіне немесе танысуға тиісті құжаттар мен өзге де айғақтардың шетелде болуына байланысты елден тыс жерде айғақ іздестіру қажеттігіне кезігуі мүмкін. Әр мемлекеттің сот билігі өз елінің аумағыменшектелуіне байланысты аталған және өзге де әрекеттер сот тапсырмасы тәртібі бойынша жузеге асырылуы мүмкін. Халықаралық құқық доктринасында қалыптасқан пікір бойынша тиісті келісім-шарттың болмауы жағдайында бір мемлекеттің екінші мемлекеттен тапсырма алуы заңи тұрғыдан оны орындау міндетін туындатпайды; бірақ басқа мемлекеттің сот тапсырмасын орындаудан негізсіз түрде бас тарту халықаралық сыпайлықта бұзу ретінде бағалануы мүмкін және осы жағынан достастыққа жатпайтын акті ретінде қарастырыла алады. Халықаралық қауымдастықтың бірегей жағдайлардағы тапсырманы орындаудан бас тартуды осылайша түсінеді, ал егер мұндай жағдайлар тіптен көбейіп кетсе аталмыш мәселелер бойынша тиісті мемлекетаралық актілердің, келісім-шарттардың болмауы бірден білінеді [5, с.4]. Бұған қосатынымыз жоғарыда айтылып отырған тапсырмалар тек қана сот органдарымен емес, басқа да мемлекеттік органдармен жіберілуі мүмкін.
Сол сияқты шетелдік құқықты, атап айтқанда прецеденттер жүйесіне немесе әділет құқығына негізделген ағылшын не шотландық құқықты, ішкі жүйелері көп индиялық құқықты, өзінің нормативтік жүйесінде федеративтік нормалар мен штаттардың нормалары бар АҚШ құқығын, не мазхабқа жататындығы жағынан айырмашылығы бар мұсылмандық құқықты қолдану кезінде соттар алдында сөзсіз қиындықтар туындайды. Бұл болса құқығы қолданылуға жататын мемлекеттің құзырлы мекемелерінен тиісті қорытындылар алуды объективті түрде қажет етеді [6, c.366].
Отбасылық істер саласында мұндай мәселелер, әсіресе некеге тұру және некені бұзу, сондай ақ халықаралық бала асырап алу істері бойынша жиі кездеседі. Егер некеге тұру мен оны бұзуға қатысты мәселелер ТМД елдері арасында көбірек болса, халықаралық бала асырап алу мәселелері Еуропа және АҚШ азаматтарының қатысуымен көбірек орын алып отырады. Осыған орай бүгінгі күні отбасылық істердің аталған салаларындағы Қазақстанның шарттық тәжірибесін зерттеу еліміздің құқық ғылымының аса маңызды мәселесіне айналып отыр. Осы күнге дейін бұл тақырып бойынша бірде-бір арнайы диссертациялық немесе өзге де монографиялық зерттеудің жүргізілмегені мәселені одан әрі өзектендіреді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Отбасылық істер, оның ішінде некеге тұру және некені бұзу, сондай-ақ халықаралық бала асырап алу саласында құқықтық көмек көрсету бойынша Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық тәжірибесін зерттеп, оның ішінде: Халықаралық жеке күкыктағы отбасын қатынастарын реттейтін нормалар қатарына Балалар күкыктарын қорғау және халықаралық бала (кыз) асырап алу туралы 1993 жылғы 29 мамырдағы халықаралық Конвенция, Адам күкыктары туралы Жалпыға бірдей Декларация, Экономикалық, элеуметтік және мәдени күкыктарды қорғау туралы Халықаралық пакт, Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша қүқықтық қатынастар және қүқықтық көмек туралы 1993 жылы 1 қаңтардағы Минск конвенциясы, Қазақстан Республиксы заңымен 1999 жылғы 30 желтоқсанда ратификацияланған Шет елден алимент өндіріп алу туралы 1962 жылғы 5 қыркүйектегі Конвенция, Балаларды қорғау және шет елдегі бала (қыз) асырап алу қатынастары жөніндегі қызметтік туралы 1993 жылғы Конвенция, 1966 жылғы азаматтық және саяси қүқықтар туралы пактініц факультативті протоколы, Бала қүқығы туралы 1959 жылғы халықаралық Декларация, Біріккен ұлттар ұйымыныц 1959 жылғы балалар қүқығы туралы Конвенциялар жатады. Қазақстан осындай көптеген конвенцияларды мойындап, осы бағыттағы халықаралық үйымдарға мүше болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты ретінде отбасылық істер, оның ішінде некеге тұру және некені бұзу, сондай-ақ халықаралық бала асырап алу мәселелері саласындағы Қазақстан Республикасының шарттық тәжірибесінің теориялық және қолданбалы тұстарын зерттеп, талдау негізінде осы институтты одан әрі жетілдіру жолдарын негіздеу болып табылады.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер белгіленді:
oo ҚР-ның халықаралық шарттары шеңберінде отбасылық істербойынша ерекшеліктерін анықтау;
oo ҚР-ның заңнамасы мен оның халықаралық шарттарында белгіленген некеге тұру және некені бұзу институтына талдау жүргізу;
oo ҚР-ның заңнамасы мен халықаралық шарттарындағы халықаралық бала асырап алу институтының осал тұстарын айқындау;
oo ҚР-ның отбасылық құқықтық қатынастарын жетілдіру жолдарын негіздеу;
Жұмыстың құрылымы қойылған мақсат пен міндеттерге сай белгіленген. Ол кіріспеден, үш бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Бөлім. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖЕКЕ ҚҰҚЫҚТАҒЫ НЕКЕ ЖӘНЕ ОТБАСЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
Неке және отбаcы құқықтық қатынастарының пайда болу тарихы.
Отбасылық құқықтың дамуын құқықтық әдебиеттерде бірнеше кезеңге бөледі. Бірінші сатысы ретінде Х ғасырдың соңына дейіңгі кезеңді қарастыруға болады. Бұл кезеңде отбасы қатынастары әдет-ғұрып құқығы нормаларымен реттелген. О.А. Андрееваның айтуы бойынша сол кездің өзінде отбасы күрделі одақ ретінде, яғни некедегі азаматтар, ата-анасы мен балалары және де басқа да туысқандар тұрып жатқан жанұя деп саналған. Оның түсіндіруі бойынша ежелден отбасы ұғымы қанды туысқандардан құралған. Осындай қанды туысқандардың қатарына заңды және заңмен анықталған туысқандар, яғни асырап алғандар, қамқоршылар, туыстар жатады [7, с.39].
М.В. Антольская және О.А. Андрееваның айтуы бойынша отбасы қатынастары бұрыннан қалыптасып келе жатқан ұғым [8, с.46]. Мәселен орыс, қазақ және басқа ұлттарда алып қашу немесе жеңгетайлық мәселелері бұрыннан қалыптасқанын білуге болады. Алғашында ата-аналары балаларын аттастырған, яғни өздері шарт жасау арқылы (толық айтсақ құда түсу арқылы) келісімге келген, егер қыз баланы алып қашып кетсе, онда қыздың артынан апарылатын жасауы ата-анасының келісімінсіз берілмейтін болған. Сол сияқты отбасы қатынастарын реттеу кезінде некенің қиылу рәсімі ислам халықтарында имам арқылы мешітте жасалса, христиан халықтарында неке шіркеулерде қиылған. Қазақ елінде отбасын құруға байланысты 13 жас-отау иесі деген сөз қалған.
Жалпы алғанда бірінші кезеңде отбасы қарым-қатынасының қалыптасуы отбасылық әдет-ғұрып құқығымен реттеліп отырған деуге болады.
Екінші кезеңнің ерекшелігін, яғни Х ғ. соңы - ХХ ғ. басында отбасы қатынастары жасылған заңи нормалармен реттеу қалыптасқаны және арнайы неке-отбасына байланысты кодификациялардың пайда болуы құрайды. Дегенменде бұл кезде де көптеген халықтар мен елдерде отбасылық қатынастар әдет-ғұрып нормалармен реттеліп келді. Мұның мысалы дәстүрлі қазақ қоғамы. Қазақ әдет-ғұрып құқығының ережелері бойынша неке күйеу жігіт пен қалыңдықтың ата-аналары немесе жақын туысқандары арасында мәміле ретінде қарастырылған. Бұл мәміле бойынша қалыңдықтың туыстары оны қалың мал үшін күйеу жігіттің үйіне беретін болған, яғни қалың мал төлеу неке қиюға теңестірілген. Басқа сөзбен айтқанда қалың мал төленгеннен кейін неке міндетті түрде қиылуы тиіс болатын және неке туралы шарт жасалған кезде некеге тұратын адамдардың келісімдері талап етілмеген [9, с.302].
Жалпы алғанда З.Ж. Кенжалиев қазақ даласындағы неке тәртібі мен отбасы аралық қатынастардың негізінде тікелей жаратылыс заңдары және табиғи сұрыптау факторының жатқанын көреміз дейді. Осыған байланысты ғалым әдет-ғұрып құқығының неке және отбасы саласын реттеуге бағытталған нормалары мен институттарының негізгі және басты принципі жеті атаға дейін қыз алыспау деп аталады. Яғни, жақын туысқандар арасында қан араластыруға жол бермеу неке және отбасы қатынасын реттеуге арналған әдет-ғұрып құқығы нормаларының басты мақсаты және мәні еді. Бұл принцип, - дейді З.Ж. Кенжалиев, - неке саласындағы әдет-ғұрып құқығының басты қағидасы болып есептелді, сондықтан осы саладағы өзге құқықтық институттар мен нормалар соған сүйенетін, соны негізгі арқау етіп алатынжәне соның талабына бағынатын. Өзге институттар мен нормалар осы принцип аумағында және бақылауында іске асты, оның ықпалынан шықпауға, талабын мойындауға мәжбүр және міндетті болды. Мұндай болмаған жағдайда кез келген некелік келісім немесе отбасылық қатынас, оларды реттеуге бағытталған норма өз күшін жоятын, қоғамдық сана және бақылау мұндай іс-әрекеттерге жол бермейтін [10, с.75].
Дәстүрлі қазақ қоғамында ең үлкен даулы мәселелер ретінде жер дауы мен жесір дауы танылған, яғни басқаша сөзбен айтқанда қазақ қоғамы үшін ең маңызды мәселелер мүліктік (меншік) қатынастар мен отбасылық-неке қатынастары болды деуге болады. ХІХ ғасырдағы дауларды шешу үшін жиналатын билер жиындарының ережелерінде отбасылық-неке мәселелері міндетті түрде белгіленетін болған.
Қазақтың билер соты ХІХ ғасырда халықаралық деңгейде де істерді қарастырған. Мұның мысалы ретінде 1894 жылғы Шубараш халықаралық төтенше съезінің ережесін келтіруге болады [11, с.7]. Бұл жиын Ресей және Қытай империяларының аумағында шекараның екі жағында тұратын қазақтардың дауларын шешу үшін шақырылған болатын. Екі мемлекеттің де шенеуніктері осы жиынды өткізуге рұқсат берген еді. 45 баптан тұратын бұл Ереженің 8 бабы отбасылық-неке қатынастарын реттеуге тікелей қатысты. Мысалы, бұл ережелерде отбасылық істер жалпы негіз бойынша халықтың әдет-ғұрыптары бойынша қарастырылады (26 бап). Бала таба алмайтын және тұрмысқа шыға алмайтын жасқа жеткен жесір әйел тұратын жерін өз қалауы бойынша таңдайды және қайтыс болған күйеуінің мал-мүлкісінің 18 бөлігін иемденеді (29 бап) және т.б. осындай отбасылық мәселелер белгіленген.
Неке туралы түсініктердің тарихи дамуы әлемнің әр жерінде әр түрлі көрініс тапты. Неке туралы діни көзқарастардың орнына кейде әтикалық көзқарастар да қабылданды. Бұл жағдайда неке құпия ретінде де емес, шарт ретінде де емес, ерекше бір институт түрі ретінде қарастырылды. Некеге мұндай анықтама берген И.Кант болатын. Оның ойынша келісім-шарт тұжырымдамасы некеге қатысты қолданылмауы керек, өйткені келісім-шарт некені тудыра алмайды. Келісім-шарттан тек белгілі бір мақсатты түсінуге болады. Ал неке адамның бүкіл өмірін қамтитын және белгілі бір мақсатқа жетумен емес, ерлі-зайыптылардың өлімімен ғана тоқтатылатын бір құбылыс.
Бұл теорияның кемшілігі, неке туралы әтикалық көзқарастарды құқық саласына аудару болды. Құқық, міндетті түрде сол кезеңнің әтикалық көзқарастарына сәйкес құрылуы тиіс еді. Бірақ құқық түгелдей тек әтикалық нормалардан тұра алмайды.
Плюралистік қоғамда, оның барлық мүшелерінің неке туралы бірдей көзқарастарды ұстануы мүмкін емес. Сондықтан да, құқық жүріс-тұрыс ережелеріне негізделе отырып, тек құқықтық реттеуге жататын әрі құқықтық реттелуге мұқтаж неке қатынастарының бөлігін қамтыды.
Некенің құқықтық мазмұнына қатысты бірнеше теориялар бар. Олар: некені келісім ретінде, құпия ретінде, ерекше бір институт ретінде түсіну.
Некені келісім ретінде түсіну теориясы Ежелгі Римде қалыптасты. Классикалық кезеңнің Рим құқығында, некеге тұрудың барлық негізгі нысандары қарапайым азаматтық шарттық белгіге ие болды. Өйткені Римде, құқықтық реттеу пәні ретінде тек ерекше неке қатынастары танылды. Кейіннен канондық нормаларға сәйкес, неке институты оның рухани жағына байланысты құпия сипатқа ие болады.
Некенің түрлі қатынастар тобын бөліп қарастыруға болады: рухани, физикалық және материалдық. Әрине, революцияға дейінгі және қазіргі таңдағы ғалымдардың көбі некенің рухани және физикалық әлементтері құқықпен реттелмейді деген көзқараспен келіседі.
Бірақ некелік одақты құрайтын қатынастарды осылайша бөлу теориясы бірден қабылданған жоқ.
Орта ғасырлардағы отбасы құқығы өте үлкен тарихи маңызға ие. Отбасы құқығы католик шіркеуінің істерімен қалай дамығандығына тоқталайық.
Неке институтына және жалпы еркек пен әйелдің арасындағы қатынастарға деген көзқарастар орта ғасырларда әволюцияға ұшыраған болатын. Католик шіркеуі некені өте кеш таныды. Орта ғасырлардың басында папа Ұлы Грегорий (530-604) мен әулие Иеронимнің (347-430) шығармаларына негізделген некеге деген көзқарас кең өріс алды. Шіркеу қызметкерлері кез-келген некеге адамзат атаулының ата-анасы боп есептелетін Адам ата мен Хауа ананың жасаған күнәсі деген сын көзбен қарады. 451 жылдан бастап шіркеу қызметкерлерінің некеге тұруына тыйым салына бастады. Қиылған некелер айыпталып, некеге тұрудан бас тартқан адамдар ғана нағыз христиан деп танылды.
Қазіргі таңда бұл көзқарас мүлдем жойылып кетті десек қателескен боламыз. Барлығына белгілі болғандай католик шіркеуінде, тек некеге тұрмаған адамдар ғана қызмет ете алды. Алайда әулие Иеронимнің кезінде-ақ некеге қатысты Қасиетті жазбада Гиппонск епископы Августинге (Блаженный Августин) тиесілі (354-430) басқа да анықтамалар болған. Августиннің айтуы бойынша заңды некедегі жыныстық қатынас өлі күнәдан кешірімді күнәға айналады. Августиннің бұл тұжырымдамасы IXғ. басында ресми түрде мақұлданды. Сол кезден бастап қана шіркеулік неке халық арасында кең тарала бастады. Бұған дейін неке қатынастарында екі дәстүр сақталып келді: соңғы антикалық және ежелгі грециялық дәуіріндегі дәстүр. Бұл екі дәстүр бойынша неке одағының бірнеше түрін бір уақытта қолдануға тыйым салынған жоқ. Орта ғасырлардағы неке қазіргі таңдағы неке түсінігінен мүлдем ұзақ болды. Ол кезде неке деп ұзаққа созылған некелік жыныстық одақ танылды.
XIғ. бастап некеге бір құпия ретінде қарала бастап, мұндай көзқарастың салдары некесіз қатынастарға және некені бұзуға тыйым салуға әкеп соқтырды.
Триденттік собор некені құпия деп танымайтын және некені бұзуға жол беретін кез-келген адамға анафема белгіледі. Ерлі-зайыптылардың әлеуметтік жағдайлары бір-біріне сәйкес келмеген жағдайда шіркеу ондай некені заңсыз деп таныды.
Жақын туыстар арасында неке қиюға жол берілген жоқ. Бірақ ерлі-зайыптылардың ешқайсысы қалаған кезінде басқа бір ауылға кете алмады.
Канондық құқық әйелдердің құқықтық жағдайын нашарлатты. Неке жасы қыздар үшін 12, ұлдар үшін 14 жас деп белгіленді.
Сол кездерде Гай секілді Рим заңгерлері табиғи заңға сүйене отырып, әйелдердің ерлі-зайыптылардың мүлкіне билік ету құқығынан аластату әділетсіз деп санап, жыныстар теңдігін уағыздады.
Француз заңгері Тирако 1513 жылғы Неке туралы заңдар атты еңбегінде былай деп жазған: әйел ─ ең төменгі жаратылыс, оның қызметі тек бас ию. Оны табиғат солай жаратқан. Ер адамдар 36 жасында, әйелдер 18 жасында некеге тұруға тиіс [12, с.535].
Орта ғасырлардағы Батыс Европа елдерінің отбасы құқығына келетін болсақ, орта ғасыр ─ әлемнің көптеген бөлігінде мемлекеттік құқықтық процестердің өткен кезі. Батыс Европада бұл процесс төрт кезеңді қамтиды: ерте феодалдық монархия, ленно вассалдық монархия, сословиелік өкілдік монархия, абсолюттік монархия. Әрине бұл кезеңдерді барлық мемлекеттер бір уақытта басынан кешірген жоқ. Бұл олардың ұлттық тарихының ерекшеліктерімен анықталды. Батыс Европа елдерінде құқықтық жүйе дами бастады. Феодалдық бытыраңқылық дәуіріндегі бұл процестің маңызды белгісі ─ бүкіл мемлекетте заңды күшке ие бірыңғай заңның болмауы еді. Англияның феодалдық құқығы бөлек дами бастады. Көп ұзамай батыс европалық құқықтың англосаксондық және континенталдық құқық деп бөліну процесі басталды.
Моногамды некенің христиандық тұжырымдамасы Европа елдерінде тек XII-XIII ғасырларда таныла бастады. Неке қию процедурасына шіркеулік ризашылық, яғни шіркеудің рұқсаты қосылды. Алайда неке, әйел деген түсініктер әлі де ашыла қойған жоқ.
Неке-отбасы қатынастарының өте маңызды бір қосымша көрінісі, XII-XIII ғасырларда пайда болған әйелдің ғибадатын (куртуазный культ Дамы) айту қажет. Оның шетелде пайда болуы XI-XII ғасырлармен байланыстырылады. Францияда негізі қаланып, кейіннен Европаның басқа елдерінде де дами бастады .
Европада XII-XIII ғ.ғ. әйел ғибадатының кеңінен таралуы, әйел затына деген көзқарастың өзгеруіне әкеп соқтырды. Ол ғасырларда еркек пен әйелдің арасындағы қатынастарды өзгерту қажеттілігін барлығы түсіне қойған жоқ. Бұл ең алдымен құндылықтар жүйесін түгелдей бағалауға дейін баратын интеллектуалды әлитаға қатысты еді. Ондай гумманистік интеллегенция алдымен Италияда пайда болып, кейіннен Францияда және XIV-XV ғасырларда Батыс Европа елдерінде пайда болды. Оның қызметі үлкен масштабты болмағанымен сол топтың көзқарастары әйгілі француз жазушысы Кристина Пизанскаяның Книга о граде женском атты кітабында орын тапты. Кристина Пизанскаяның айтуы бойынша әйелді де Құдай жаратты және өзінің қабілеті жағынан еркектен ешқандай да қалыспайды.
Кристина сәтсіз некелердің болуының себебін әйелдің болмысынан емес, нақты адами қателіктерден іздейді. Ал қателік жасау еркекке де әйелге де тән қасиет. Отбасының бақытты немесе бақытсыз болуын ерлі-зайыптылардың екеуіне де байланысты екенін айтады. Әрине, Кристина әлемнің христиандық моделіне тән еркектің үстемділігіне қатысты дәстүрлі көзқарасын жоққа шығара алмайды. Дегенмен де интеллектулдық және моральдік тұрғыдан алғанда еркекке тән қасиеттердің әйел затының бойынан табылатындығы туралы Кристинаның көзқарасы ортағасырлық дәстүрлерді қайта қараудағы маңызды қадам болып табылады.
Отбасы қатынастары сипатының әр түрлі болуына қарамсатан, әр мемлекетте және әр уақытта еркектің және әкенің үстемдігі қағидасы негізінде құрылған.
Францияның солтүстік бөлігінде ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың арасындағы қарым-қатынастар еркінірек болды. Мүліктік қатынастар отбасының басшысы ретінде еркек иелік етіп билік ететін мүліктің жалпылығына негізделіп құрылды. Францияның оңтүстігінде мүліктік жалпылық болған жоқ. Еркек неке бұзылғанға дейін әйелдің жасауын иеленіп, өлгеннен кейін әйелдің иелігіне өтті. Францияның оңтүстігінде рим құқығының әсерінен өсиет бойынша мұра қалдыру кең өріс алды. Солтүстікте мұра қалдыру еркіндігі шектелді. Мұра қалдырушы заң бойынша мұрагерлерді жоққа шығара алған жоқ. Феодалдық иеліктер тек еркектерге өтіп отырды. Ал әйелдер әскери қызметтерге қабілетсіз деп танылып, мұраның ешқандай түріне иелене алмады. Осындай отбасы неке қатынастары католик шіркеуінің дін оқуының негізіндегі канондық құқықпен реттелді.
Францияда неке және отбасы қатынастары канондық құқықпен реттелді. XVI-XVII ғасырларда патша билігі отбасы неке қатынастарына мемлекеттік ықпалды нығайту мақсатында неке қиюға жататын шіркеулік нормалардан шегінді. Некенің өзі баяғыдай шіркеулік кітаптарда тіркелгенімен, кейіннен тек діни құпия ретінде ғана емес азаматтық жағдайдағы акт ретінде де қарастырыла бастады. Некеге тұру кезінде ата-ананың келісімі қажет етілмейтін канондық құқық қайта қарауға жатқызылды. Бұдан былай, ата-ананың еркінен тыс некеге тұрушылар, мұраға құқыққа ие болмайтын болды. Сонымен қатар, XVIIғ. бастап ата-аналар кюре әрекеті, яғни ата-ананың келісімінсіз некеге тұру әрекеті бойынша Париж Парламентіне шағым жасауға құқық алды [13, с.395].
Канондық құқық бойынша некенің бұзуға болмайтындығымен байланысты Парламент ондай некені заңсыз деп тани алмады, бірақ заңсыз негізде қиылғандығын жариялаған. Дегенмен де мұндай неке заңды салдар тудырмайтын еді.
Германияда Франциядағы секілді құқық өзінің шұбарлаңқылығымен ерекшеленді. Қала халқы ертеде пайда болған және дамыған қалалық құқықпен реттелді. Сол кезеңнің неміс құқығында дәстүр басым болды.
Жалпы құқық нормалары жазылған жоқ, тек ауызша беріліп отырды. Германияда неке отбасы қатынастары канондық құқық негізінде пайда болды. Некенің жалғыз нысаны шіркеулік неке болды. Шіркеу некенің жарамдылығына байланысты күрделі бір жүйе жасап шығарды. Белгілі бір неке жасына жетуден басқа, туысқандық дәрежеге және болашақ ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-қатынастарға көңіл аудару қажет болды. Басқа бір тұлғамен некелескеннен кейінгі немесе шоқындырылмаған тұлғамен қиылған неке жарамсыз болып табылды.
Шіркеу некені бұзуға қарсы болды, алайда кейбір жағдайларда (бір-бірінің көзіне шөп салу) ерлі-зайыптылардың бөлек тұруларына рұқсат етілді. Мұндай жағдайда мүлік бөлінуге жататын болды, әйелдің үлесі мүліктің тең жартысын немесе үштен бірін құрады.
Христиан шіркеуінің ықпалы нәтижесінде VII-IX ғасырларда немістердің неке отбасы қатынастарында елеулі өзгерістер пайда болады. 789 жылы Ұлы Карлдың мақұлдаған 744 жылдың капитулярийі христиандық канондарға сәйкес киелі деп жарияланған некенің бұзылуға жатпайтындығын бекітті.
Шетелде қайталанатын некелерге тыйым салатын некенің шіркеулік рәсімделуін міндеттейтін алғашқы заңнамалық актілер пайда бола бастады.
Неке қалыңдықты сатып алу нысанында жасалды. Некеге тұру мақсатында қалыңдықты алып қашқандарға айып салынды. Некеге тұруға кедергі болатын жағдайлар анықталды. Олар: заңды некенің болуы, тұлғаны заңнан тыс деп жариялау, жақын туыстық қатынас, адамның еріксіздігі.
XIIғ. Англияда II Генрих заңына сәйкес бала көтерген кез-келген әйел, ол туралы билік басындағыларға хабарлауға тиіс болды. Ал оны жасамаған жағдайда баланың өлімі анасының өліміне әкеп соқтырды. Мұнда да отбасы қатынастары шіркеумен реттелді. Туысқандар арасында некеге жол берілмеді және некесіз бала тууға тыйым салынды. Шіркеу осындай жолмен туылған балаларды заңдастыруға тырысқанымен де барондар тарапынан қолдау таппады. Отбасы қатынастары еркектің билігі қағидасына негізделді. Францияның солтүстік бөлігінде мүліктік қатынастар мен балаларға қамқоршылық жасау құқығы еркекке берілді [14, с.396].
Германияда отбасы патриархалды сипатқа ие болды, Англияда да солай, бірақ Англияда әйелдер феодалдың әйеліне қарағанда еркінірек болды. Осылайша, әйел бірте-бірте өз бетінше шарт жасау, саудамен айналысу және мүлікке иелену құқығына ие бола бастады.
0.1. Неке және отбаcы құқықтық қатынастарының түсінігі және оның түрлері.
Ең алдымен некеге тұрудың басты себебі болып табылатын отбасы ұғымына анықтама беріп кетейік. Отбасы лат.тіліндегі familia сөзінен шыққан, бірінші мағынасы отбасы болса, екіншісі Ежелгі Римде отбасылық шаруашылық құқықтық бірлікті білдіреді [15, с.676]. Отбасы деп ─ некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиелеуге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы аталады. Отбасы мүшелері әдетте бір үйде тұрады.
Көптеген мемлекеттердің отбасы заңнамасына сәйкес неке ─ бір-біріне және балаларына қатысты құқықтар мен міндеттер тудыратын әйел мен еркектің одағы болып табылады [16, с.546]. Неке ағылшындардың қолданатын marriage сөзіне жақын фр.тіліндегі mariage сөзінен шыққан. Ол неке, той деген мағыналарға ие [17, с.396].
Заң әдебиеттерінде некенің анықтамасына байланысты әр түрлі пікірлерді кездестіруге болады. Мысалы Матвеев Г.К. былай дейді: Неке ─ ерлі-зайыптылардың арасында өзара жеке және мүліктік құқықтар мен міндеттер туғызатын, заңда бекітілген шарттар мен тәртіпке негізделе отырып жасалған еркек пен әйелдің тең құқылы және ерікті одағы, немесе Л.П.Ануфриевтің берген анықтамасына сәйкес, Неке ─ әйел мен еркектің заңда бекітілген тәртіп пен талаптарды сақтай отырып, отбасын құруға ниеттенген және ерлі-зайыптылардың арасында өзара жеке, мүліктік құқықтар мен міндеттер туғызатын еркек пен әйелдің мәңгілікке қиған тең құқылы және ерікті одағы[18, с.76]. Сол сияқты Марокко патшалығының жеке және мұрагерлік құқықтар туралы заңдар кодексінің 1-бабына сәйкес неке анықтамасы келесідей: Неке ─ ерлі-зайыптылардың ұзақ мерзімге қиған заңды міндеттемесі. Бұл анықтамада да некенің отбасы құқығының ерекше бір институты ретінде қарастырыла алатындығын байқауға болады.
Әдетте ерлі-зайыптылардың арақатынасына байланысты белгілер айтылады, бірақ кейбір белгілер жалпы болып табылады, яғни некеге тұру туралы келісімге де, ерлі-зайыптылардың арақатынасына да қатысты болады.
Әрине әр мемлекетте бұл ұғым әр түрлі анықталады. Мысалы, бір АҚШтың өзінде бұл ұғым әр түрлі анықтамаға ие. Батыс Ирландияның қарапайым отбасылары, Тробриан аралдарындағы және израильдік кибутцаларындағы отбасы өмірінің ерекшеліктері жайында жүргізілген зерттеулер дәлелдегендей, бір қоғамда сұмпайы көрінген дәстүр, екінші бір қоғамда әдеттегі жағдай болып саналады.
Түрлі қоғамдардағы отбасы құрылымдарын социологтар мен антропологтар параметр бойынша салыстырады: отбасы нысаны, неке нысаны, билікті бөлу үлгісі, серік таңдау және тұрғылықты жер таңдау, мүліктің пайда болуы мен мұраны иелену тәсілдері.
Аталған тізімдегі неке нысанына тоқталайық. Ирландық шаруалар Тробриан аралының тұрғындары және израильдік кибутца мүшелерінің арасында некенің негізгі нысаны моногамды, яғни бір еркек пен бір әйелдің арасындағы неке ғана орын алған. Дегенмен де некенің басқа да нысандарының орын алғандығы жөнінде мәліметтер бар.
Теория жүзінде неке нысанына қарай төмендегідей болып бөлінеді:
Полигамия ─ бір және бірнеше тұлғалар арасында қиылған неке. Ол 2-ге бөлінеді:
1. полигиния ─ бір еркек пен бірнеше әйелдің арасындағы неке
2. полиандрия ─ бір әйел мен бірнеше еркектің арасындағы неке
Некенің тағы бір нысаны ─ топтық неке, яғни бірнеше еркек пен бірнеше әйелдің арасындағы неке.
Некенің бір немесе екінші түрінің орын алуына қандай факторлар әсер етеді? Кейбір ғалымдар белгілі бір қоғамдағы әкономикалық факторларға көңіл аударады. Мысалы, Тибетте отбасына тиесілі жер барлық балаларына мұрагерлік бойынша беріледі. Жер жекелеген учаскілерге бөлінбегендіктен, бір отбасынан шыққан балалар жерді ортақтаса пайдаланады және әйелдері де барлығына ортақ болады.
Неке нысанына әкономикалық факторлардан басқа да факторлар әсер етеді және олардың маңызы зор. Мысалы, полигиния соғыста көптеген ер азаматтар қайтыс болған қоғамдағы әйелдер үшін тиімді.
Ұнамды және халық арасында ең көп тараған некенің түрі моногамия, яғни бір еркек пен бір әйелдің арасындағы неке. Антропологтар некенің барлық түріне рұқсат етілген қоғамдардың да бар екендігін айтады. Бірақ адамдардың көбі моногамияны таңдайды. Ғалымдардың ойынша халықтың ондай қорытындыға келуіне әкономикалық факторлар әсер етеді.
Бір елдің заңнамасына сәйкес заңды болып табылатын, ал басқа мемлекетте керісінше заңсыз болып табылатын неке түрлері де бар.[19, с. 295]
Сондай-ақ неке, жарамды, жарамсыз және даулы болуы мүмкін. Неке ерлі-зайыптылардың біреуі үшінші бір тұлғамен жарамды некеде тұрса, онда ол жарамсыз болып табылады.
Даулы некелерге, қандай да бір маңызды қателердің салдарынан немесе өтірік айтудың әсерінен қиылған некелерді жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында көптеген мемлекеттердегідей моногамды неке ғана танылады, алайда полигамды некені де танитын мемлекеттер аз емес. Қазіргі таңда мемлекеттердің құқықтық жүйелері некенің бір моделін ғана таңдап отыр. Континенталды және англо-американдық жүйелер моногамды некені, мұсылмандық құқыққа ие елдер мен Африка елдері полигамды некені заңды деп таниды. Алайда құқықтық нормалар мен әдет-ғұрыптың өзара сіңісуі неке одағының екі моделін де тануға әкеп соқтырды. Америка және Европа елдерінде түрлі сексуалдық топтардың көбеюіне байланысты бір жынысты (әйел мен әйел немесе еркек пен еркектің арасындағы неке) тұлғалардың некелерін тіркеу керектігі жөнінде пікірлер айтылуда. Ал бұл, неке табиғатына мүлдем қайшы келеді. Бірақ қазіргі таңда мұндай неке түріне заңмен рұқсат ететін Голландия секілді елдер де бар.[20, Б. 63]
Мысалы, Ресей Федерациясының заңнамасында бекітілген еріктілік принципі некенің қиылуы немесе некенің бұзылуы секілді жағдайларда тараптардың еркін білдіреді. Психикалық, физикалық зорлауға немесе жергілікті дәстүрге негізделген неке жарамсыз болып танылады.
Қазақстан Республикасында бекітілген еркек пен әйелдің құқықтарының теңдігі қағидасына сәйкес төмендегілерді айтуға болады.
Ерлі-зайыптылар тең құқықтарды пайдаланады және тең міндеттер атқарады. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы қызмет, кәсіп түрін, тұрғылықты жерін таңдауға ерікті. Ана, әке болу, балаларды тәрбиелеу, оларға білім беру мәселелері мен отбасы өмірінің басқа да мәселелерін ерлі-зайыптылар бірлесіп шешеді. Ерлі-зайыптылар отбасындағы өз қатынастарын өзара сыйластық және өзара көмек негізінде құруға, отбасының игілігі мен нығаюына жәрдемдесуге, өсіп жетілуіне және олардың әл ауқаты жағдайына қамқорлық жасауға міндетті. Некеге тұру кезінде ерлі-зайыптылар өз тілектері бойынша ортақ тек ретінде өздерінің біреуінің тегін таңдап алады не ерлі-зайыптылардың әрқайсысы өзінің некеге тұрғанға дейінгі тегін сақтап қалады, не өз тегіне екінші жұбайдың тегін қосады. Егер ерлі-зайыптылардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегі қосарлас болса, тектерді қосуға жол берілмейді. Ерлі-зайыптылардың біреуінің тегін өзгертуі екінші жұбайдың тегін өзгертуіне әкеп соқпайды. Неке бұзылған жағдайда ерлі-зайыптылар ортақ текті сақтауға немесе өздерінің некеге тұрғанға дейінгі тегін қалпына келтіруге құқылы. [21] Неке қатынастары тек біздің мемлекетіміздің шеңберінде ғана емес, бүкіл әлемде кең өріс алуда. Елімізде некесіз қатынастардың, жалған некелердің, толық емес отбасыларының саны артуда. Кейде отбасы дағдарысының белгілері ретінде қарастырылатын осындай құбылыстарды қазіргі индустриалдық қоғамның, Қазақстан Республикасы демографиялық дамуының және әлеуметтік экономикалық өмірдің жалпы талаптарына сай отбасының жаңа түрінің пайда болуы деп айтсақ дұрысырақ болады.
Құқықтық көзқарас бойынша шетелдік элементпен күрделенген неке қатынастары мәселесі әрі қызық әрі өзекті мәселелердің біріне айналып келеді. Себебі мұнда қарастырылып отырған мәселені реттеуге ұлттық немесе шетелдік заңнамаға сілтеме жасайтын коллизиялық нормалардың толық әрі жеткілікті білімі қажет етіледі. Шетелдік элементпен күрделенген неке қатынастарының құқықтық режимін анықтау кезінде шетелдік заңнаманы білу маңызды болып табылады, себебі көп жағдайда шетелдік құқық қолданылады[22, 154 бет].
Отбасы және неке ұғымдары бір-біріне тәуелді. Неке ұғымына қарағанда, отбасы ұғымының түсінігі кеңірек. Неке - отбасының негізгі алғышарты болып саналады. Көп жағдайларда дұрыс толыққанды отбасы тек қана неке негізінде құрылады және дамиды. Неке - өз еріктерімен және заңда көрсетілген реттермен толық келісе отырып, отбасы құру мақсатында, мүліктік және мүліктік емес жеке қарым-қатынастарды тудыратын, әйел мен ер адам арасындағы тең құқықты одақ[23, 14 бет]. Міне осы ұғымнан шыға отырып, халықаралық жеке құқықтағы неке, тек олардың азаматтарының әр түрлігіне байланысты болатындығын белгілейді. Бұл жерде міндетті түрде шетел элементі қатысуымен, яғни жеке тұлғаға (шетел азаматы) қатысты болуы тиіс.
Халықаралық сипатқа ие, шетел элементімен күрделенген қатынастар ғана халықаралық жеке құқық әрекет етуінің аясына енетіндігін білеміз. Шетел элементі нормасымен жүргізілетін қатынастар шетел азаматы немесе шетел заңды тұлғасы қатысумен болатын, азаматтық құқықтық қатынастардан туындайды.
Отбасы құқығы - некеге тұру шарттарын және оны тоқтатудың ретін белгілейтін, ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар және басқа да туысқандар арасындағы мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін, бала асырап алудың тәртібін белгілейтін бірнеше нормативтік-құқықтық актілердің жиынтығы. Отбасылық қарым-қатынастарда заңдық нормалармен бірге адамдардың адамгершілік қасиеттердің де маңызы зор екенін айта кету керек.
Халықаралық жеке құқықтағы неке-отбасы қатынастары - бұл шетел элементімен күрделенген отбасы құқығының нормаларымен реттелетін некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе ата-анасыз қалған балалардың басқа да нысандарынан туындайтын қоғамдық қатынастар. Олар тек азаматтық, отбасылық қарым-қатынастарда ғана емес, сонымен бірге адамгершілік сипатта болатын және заңдық реттеуге тәуелді қарым-қатынастар болып табылады[24, 58 бет].
Халықаралық жеке құқықтағы отбасылық құқықтық қарым-қатынастардың ерекшеліктеріне мыналарды жатқызсақ болады:
- көптеген елдерде отбасылық құқықтың субьектілері заңмен анықталған (ерлі-зайыптылар, ата-аналар, асырап алушылар);
- отбасы құқығы субьектілерінің құқықтары мен міндеттерінің басқаға берілмеуі және бөлінбеуі;
- отбасылық-құқықтық қатынастар ақысыз болып табылады;
- жеке қарым-қатынастардан мүліктік қарым-қатынастардың туындауы.
Отбасы құқықтық қатынастарында шетелдік элемент қатысуы тек, заңи факті, яғни шетелде қарым-қатынастың туындауы, өзгертілуі мен тоқтатылуы жағдайларына байланысты болады (мысалы, шетел территориясында Ресей азаматтарының некені құруы немесе бұзуы).
Қазақстан Республикасының азаматтары шетелдіктермен біздің аумақта да, сонымен қатар, басқа мемлекет аумағында да некелесуі мүмкін. Мұндай некелер сол некеге отырушы мемлекеттің заңдарының талаптарымен қойылған неке нысанына сəйкес болуы шарт. Тиісті мемлекеттің муниципалитетінде немесе басқа да оргаңдарында жəне діни ғұрыптарды сақтай отырып жасалған неке сол мемлекетте танылғанымен, кейіннен, біздің мемлекетте танылуы мүмкінбе деген сұрақ туады. Қазақстан Республикасының Неке жəне отбасы туралы Заңының ережесіне сəйкес, егер неке Қазақстан Республикасының аумағынан тыс, сол тиісті мемлекеттің заңнамасы бекіткен нысанда тіркелетін болса жəнеол Қазақстан Республикасының некені тіркеуге байланысты заң талаптарына қайшы болмайтын болса, ол неке заңды деп танылуы ықтимал болып табылады[25, 97 бет].
Басқаша айтқанда, мұндай неке заңды болып танылуы үшін біздің мемлекеттің некелесу бойыншазаңының материалдық нормалары бұзылмауы тиіс болып табылады. Бұл айтылғанның мазмұнын ашатын болсақ, біздің мемлекеттің азаматтығында тұрған азаматтың некесі жарамды болуы үшін ол біздің заңнаманың қоятын материалдық шарттарын сақтауы керек. Шетелдікке қатысты айтар болсақ, Қазақстандық азаматпен некеге тұру үшін оған біздің заңнаманың талаптарын сақта депайта алмаймыз. Себебі, ол неке біздің мемлекеттің аумағында емес, басқа мемлекеттің аумағында жасалуы тиіс. Осыған сəйкес некенің жасалған орнының заңы қолданылуға жатады [26, 60 бет].
Некенің нысанына байланысты айтар болсақ, оның жарамды деп танылуының негіздері басқа да болып калуы мүмкін.Егер Қазақстан Республикасының азаматы мен шетел азаматының некесін тиісті мемлекеттің жергіліктіоргандарында тіркеу кезінде біздің азаматтың шетел азаматымен некелесуге құқығын танитын қағаздыталап етсе, онда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I БӨЛІМ. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖЕКЕ ҚҰҚЫҚТАҒЫ НЕКЕ ЖӘНЕ ОТБАСЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1. Неке және отбаcы құқықтық қатынастарының пайда болу тарихы
1.2. Неке және отбаcы құқықтық қатынастарының түсінігі және оның түрлері
1.3. Отбасылық құқықтық қатынастарды халықаралық деңгейде реттеуді унификациялау мәселелері
ii Бөлім. ОТБАСЫ ҚҰҚЫҒЫ саласындағы коллизиялық МӘСЕЛЕЛЕР
2.1. Шетелдіктердің Қазақстанда және қазақстандықтардың шетелде некеге отыру және некені тоқтату мәселелері
2.2. Ерлi-зайыптылар арасындағы және ата-ана мен
бала арасындағы құқықтық қатынастар.
2.2. Шетелге баланы асырап алуға беру, қамқоршылық және қорғаншылық мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың қысқаша сипаттамасы. Қазақстан Республикасының отбасы және неке заңында, сондай-ақ, халықаралық жеке күкыктағы отбасы және неке қатынастарын реттейтін нормаларда отбасы күкығы, туыстық, бала асырап алу және баланы отбасы тәрбиесіне қабылдаудың басқа да нысандарына орай пайда болатын, яғни отбасы қатынастарын зерттейтін қүқық саласы болып табылады.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Конституциясының 27-ші бабында неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады (1-ші тармақ), балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу - ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы (2-ші тармақ) делінген [1]. Демек, отбасылық қарым-қатынастар мемлекеттің ең жоғарғы заңымен қамқорлыққа алынған.
Отандық зерттеуші А.Ұ. Мухамадиевтің сөзіне сүйенсек, адамзат қоғамының құрамдас бөлігі болып және әр бір адамның қалыпты өмір сүруінің мәні отбаылық қатынастар болып табылатындығы белгілі және осы отбасылық қатынастарда адам өзінің өмірлік маңызды мүдделерін жүзеге асырса, өз кезегінде отбасы қоғамдық қатынастардың дамуы мен өзгеруіне елеулі әсер етеді. Сондықтан отбасылық қатынастар әр адам және тұтастай алғанда қоғам үшін маңыздылығына орай тек мораль, әдет-ғұрып, діни нормалармен ғана реттелініп қоймай, мемлекеттегі құқық жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылатын конституциялық, отбасылық, т.б. заңдарымен де реттелінеді. Ал отбасылық қатынастарды құқықтық реттеу, ең алдымен отбасы мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғауға, олардың арасында өзара түсіністік пен сүйішпеншілікке, бір-бірлерінің алдында өзара жауапкершілік пен көмекке негізделген қатынас қалыптастыруға, отбасына балаларды тәрбиелеуге қажетті барлық жағдайларды қалыптастыруға бағытталған [2, 3 б.].
Отбасылық қатынастар құқықтық табиғаты бойынша азаматтық қатынастарға жақын болуына қарамастан, олардың айтарлықтай ерекшеліктері бар. Осыны ескере отырып, ҚР-ның Азаматтық кодексі өзінің 1-ші бабының 3-ші тармағында отбасылық қатынастарға олардың азаматтық-құқықтық сипаты болса да азаматтық заңнама бір жағдайда ғана қолданылуы мүмкін, егер бұл қатынастар отбасылық құқығымен реттелмесе, - деп нақты бекіткен [3]. Яғни, азаматтық құқық отбасылық қатынастарға тек субсидиарлық тәртіпте ғана қолданылуы мүмкін. Бұл отбасылық қатынастардың және отбасылық құқықтың мәртебесін көрсететін өте маңызды ереже.
Қазақстандық ғалым Б.А. Джандарбектің айтуынша қазіргі отбасылық құқықтың көптеген мәселелері осы уақытқа дейін маңызды дейтіндей теориялық негіздеме таба алмай келе жатыр. Қазақстан Республикасында отбасылық құқық мәселелеріне арналған жекеленген еңбектер ғана кездеседі. Отбасылық-неке қатынастарын реттейтін заңнаманың ауқымды болуына қарамастан бұл заңнама нормаларын қолдану тәжірибесі әлі де тұрақты емес. Отбасылық-неке заңнамасы мен Қазақстанның отбасылық құқық теориясында доктрина жетістіктері құқық жүйесі жағынан отбасылық құқықтың табиғатын нақты анықтай алмай келе жатыр. Елімізде балаларды тәрбиелеудің құқықтық нысандары мәселелері бойынша тұрақты теориялық көзқарас осы кезге дейін қалыптаспаған, бұл болса патронат, балаларға сәбилер үйлерінде тәрбие беру, баланы асырап алу, қамқоршылық пен қоғаншылық мәселелерін қамтиды. Балалар тәрбиесін қамтамасық ететін қолданыстағы нормативтік құқықтық база, сондай-ақ сот тәжірибесі заман талабына сай болмай отыр. Қазақстан Республикасының отбасы мен оның жекеленген мүшелері құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық құқықтық актілер қосылуы, тұлға құқықтарын, балалық-шақты, ана және әке болу құқықтарын қорғауға ерекше көңіл бөлетін 1995 жылғы Конституцияның қабылдануы, сондай-ақ құқықтағы гуманизация сияқты жалпы тенденциялар, Қазақстан Республикасының отбасылық құқық мәселелерін шешудің аса қажеттігін байқатады [4, с.3].
Бала құқықтарының заңи декларациялары мен олардың жүзеге асырылуы жағынан маңызды айырмашылық бар. Сол сияқты кәмелетке толмаған балалар мен еңбекке жарамсыз өзге де отбасы мүшелерінің құқықтары мен заңи мүдделерін қорғаудың іс жүзінде басымдылығын қамтамасыз етілуіне қол жеткізу керек. Осыған орай отбасының жекеленген мүшелерінің құқықтарын жүзеге асыру мәселелерін теориялық тұрғыдан зерттеп, құқықты қолдану тәжірибесіндегі тәсілдерді қайта ойластырып, бірқатар заңи актілердің нормаларынжетілдіру қажет [4, c.4].
Кейінгі кездері бұрын ұлтымыздың салт-дәстүрінде, әдет-ғұрпында болмаған, қанымызға жат - жас аналардың нәрестелерін сәбилер үйіне, перзентқанаға өткізу, далаға тастап кету, некенің тіркелгенінен көп уақыт өтпей жатып бұзылып жатуы, жастар мен жасөмпірімдер басқа да келеңсіз жағдайлардың кеңінен етек алуы қоғамымыздағы өткір де, өзекті мәселе болып отыр.
Ата-аналардың біреуі шетелдік азамат болса, немесе ата-аналар мен баланың азаматтығы әртүрлі болған жағдайларда аталған мәелелер одын әрі күрделене түседі. Осындай жағдайлардың көбеюіне байланысты азаматтардың құқықтық қорғалуы заманымыздың жаһандық мәселесінне айналып отыр, - дейді ресейлік автор Л.З, Павлик. Оның айтуынша мемлекетаралық салада осындай қорғалудың кепілдегі халықаралық жария құқық арқылы орнатылады, ал жеке әрі заңды тұлғалардың қатынастарында ондай кепілдіктер мемлекеттердің ұлттық құқығы аясында, атап айтқанда оның шетелдік сипаты бар кең мағыналы азаматтық-құқықтық қатынастарды реттейтін және халықаралық жеке құқық деп аталатын бөлігіне жатады. Сонымен қатар, бір мемлекеттің шегінен шығатын азаматтық-құқықтық қатынастардың сипатының өзі мемлекеттің бір жақты тәртіпте қабылдаған ішкі нормаларымен ғана емес, мемлекеттер арасында келісу тәртібінде мемлекетаралық келісім нысанында жасалған нормалармен де реттелуді талап етеді. Осындай келісімдер арасында өзара құқықтық көмек көрсету туралы шарттардың орны ерекше, өйткені халықаралық шарттар уағдыласушы мемлекеттер үшін шетелдік элементі бар азаматтық қатынамтардың белгілі бір түрін бірыңғай реттеу жағдайын тұғызады. Мұндай реттеу шарттарға біркелкі (унификацияланған) коллизиялық немесе материалдық-құқықтық нормаларды енгізу арқылы жасалады. Кейде халықаралық шарттар тиісті ішкі заңнама жоқ болып табылатын немесе толық емес болатын қатынастарды реттейді [5, c.3]
Істі қарастырыа отырған сот жауап беруге тиісті куәлардың шетелде өмір сүруіне немесе танысуға тиісті құжаттар мен өзге де айғақтардың шетелде болуына байланысты елден тыс жерде айғақ іздестіру қажеттігіне кезігуі мүмкін. Әр мемлекеттің сот билігі өз елінің аумағыменшектелуіне байланысты аталған және өзге де әрекеттер сот тапсырмасы тәртібі бойынша жузеге асырылуы мүмкін. Халықаралық құқық доктринасында қалыптасқан пікір бойынша тиісті келісім-шарттың болмауы жағдайында бір мемлекеттің екінші мемлекеттен тапсырма алуы заңи тұрғыдан оны орындау міндетін туындатпайды; бірақ басқа мемлекеттің сот тапсырмасын орындаудан негізсіз түрде бас тарту халықаралық сыпайлықта бұзу ретінде бағалануы мүмкін және осы жағынан достастыққа жатпайтын акті ретінде қарастырыла алады. Халықаралық қауымдастықтың бірегей жағдайлардағы тапсырманы орындаудан бас тартуды осылайша түсінеді, ал егер мұндай жағдайлар тіптен көбейіп кетсе аталмыш мәселелер бойынша тиісті мемлекетаралық актілердің, келісім-шарттардың болмауы бірден білінеді [5, с.4]. Бұған қосатынымыз жоғарыда айтылып отырған тапсырмалар тек қана сот органдарымен емес, басқа да мемлекеттік органдармен жіберілуі мүмкін.
Сол сияқты шетелдік құқықты, атап айтқанда прецеденттер жүйесіне немесе әділет құқығына негізделген ағылшын не шотландық құқықты, ішкі жүйелері көп индиялық құқықты, өзінің нормативтік жүйесінде федеративтік нормалар мен штаттардың нормалары бар АҚШ құқығын, не мазхабқа жататындығы жағынан айырмашылығы бар мұсылмандық құқықты қолдану кезінде соттар алдында сөзсіз қиындықтар туындайды. Бұл болса құқығы қолданылуға жататын мемлекеттің құзырлы мекемелерінен тиісті қорытындылар алуды объективті түрде қажет етеді [6, c.366].
Отбасылық істер саласында мұндай мәселелер, әсіресе некеге тұру және некені бұзу, сондай ақ халықаралық бала асырап алу істері бойынша жиі кездеседі. Егер некеге тұру мен оны бұзуға қатысты мәселелер ТМД елдері арасында көбірек болса, халықаралық бала асырап алу мәселелері Еуропа және АҚШ азаматтарының қатысуымен көбірек орын алып отырады. Осыған орай бүгінгі күні отбасылық істердің аталған салаларындағы Қазақстанның шарттық тәжірибесін зерттеу еліміздің құқық ғылымының аса маңызды мәселесіне айналып отыр. Осы күнге дейін бұл тақырып бойынша бірде-бір арнайы диссертациялық немесе өзге де монографиялық зерттеудің жүргізілмегені мәселені одан әрі өзектендіреді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Отбасылық істер, оның ішінде некеге тұру және некені бұзу, сондай-ақ халықаралық бала асырап алу саласында құқықтық көмек көрсету бойынша Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық тәжірибесін зерттеп, оның ішінде: Халықаралық жеке күкыктағы отбасын қатынастарын реттейтін нормалар қатарына Балалар күкыктарын қорғау және халықаралық бала (кыз) асырап алу туралы 1993 жылғы 29 мамырдағы халықаралық Конвенция, Адам күкыктары туралы Жалпыға бірдей Декларация, Экономикалық, элеуметтік және мәдени күкыктарды қорғау туралы Халықаралық пакт, Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша қүқықтық қатынастар және қүқықтық көмек туралы 1993 жылы 1 қаңтардағы Минск конвенциясы, Қазақстан Республиксы заңымен 1999 жылғы 30 желтоқсанда ратификацияланған Шет елден алимент өндіріп алу туралы 1962 жылғы 5 қыркүйектегі Конвенция, Балаларды қорғау және шет елдегі бала (қыз) асырап алу қатынастары жөніндегі қызметтік туралы 1993 жылғы Конвенция, 1966 жылғы азаматтық және саяси қүқықтар туралы пактініц факультативті протоколы, Бала қүқығы туралы 1959 жылғы халықаралық Декларация, Біріккен ұлттар ұйымыныц 1959 жылғы балалар қүқығы туралы Конвенциялар жатады. Қазақстан осындай көптеген конвенцияларды мойындап, осы бағыттағы халықаралық үйымдарға мүше болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты ретінде отбасылық істер, оның ішінде некеге тұру және некені бұзу, сондай-ақ халықаралық бала асырап алу мәселелері саласындағы Қазақстан Республикасының шарттық тәжірибесінің теориялық және қолданбалы тұстарын зерттеп, талдау негізінде осы институтты одан әрі жетілдіру жолдарын негіздеу болып табылады.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер белгіленді:
oo ҚР-ның халықаралық шарттары шеңберінде отбасылық істербойынша ерекшеліктерін анықтау;
oo ҚР-ның заңнамасы мен оның халықаралық шарттарында белгіленген некеге тұру және некені бұзу институтына талдау жүргізу;
oo ҚР-ның заңнамасы мен халықаралық шарттарындағы халықаралық бала асырап алу институтының осал тұстарын айқындау;
oo ҚР-ның отбасылық құқықтық қатынастарын жетілдіру жолдарын негіздеу;
Жұмыстың құрылымы қойылған мақсат пен міндеттерге сай белгіленген. Ол кіріспеден, үш бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Бөлім. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖЕКЕ ҚҰҚЫҚТАҒЫ НЕКЕ ЖӘНЕ ОТБАСЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
Неке және отбаcы құқықтық қатынастарының пайда болу тарихы.
Отбасылық құқықтың дамуын құқықтық әдебиеттерде бірнеше кезеңге бөледі. Бірінші сатысы ретінде Х ғасырдың соңына дейіңгі кезеңді қарастыруға болады. Бұл кезеңде отбасы қатынастары әдет-ғұрып құқығы нормаларымен реттелген. О.А. Андрееваның айтуы бойынша сол кездің өзінде отбасы күрделі одақ ретінде, яғни некедегі азаматтар, ата-анасы мен балалары және де басқа да туысқандар тұрып жатқан жанұя деп саналған. Оның түсіндіруі бойынша ежелден отбасы ұғымы қанды туысқандардан құралған. Осындай қанды туысқандардың қатарына заңды және заңмен анықталған туысқандар, яғни асырап алғандар, қамқоршылар, туыстар жатады [7, с.39].
М.В. Антольская және О.А. Андрееваның айтуы бойынша отбасы қатынастары бұрыннан қалыптасып келе жатқан ұғым [8, с.46]. Мәселен орыс, қазақ және басқа ұлттарда алып қашу немесе жеңгетайлық мәселелері бұрыннан қалыптасқанын білуге болады. Алғашында ата-аналары балаларын аттастырған, яғни өздері шарт жасау арқылы (толық айтсақ құда түсу арқылы) келісімге келген, егер қыз баланы алып қашып кетсе, онда қыздың артынан апарылатын жасауы ата-анасының келісімінсіз берілмейтін болған. Сол сияқты отбасы қатынастарын реттеу кезінде некенің қиылу рәсімі ислам халықтарында имам арқылы мешітте жасалса, христиан халықтарында неке шіркеулерде қиылған. Қазақ елінде отбасын құруға байланысты 13 жас-отау иесі деген сөз қалған.
Жалпы алғанда бірінші кезеңде отбасы қарым-қатынасының қалыптасуы отбасылық әдет-ғұрып құқығымен реттеліп отырған деуге болады.
Екінші кезеңнің ерекшелігін, яғни Х ғ. соңы - ХХ ғ. басында отбасы қатынастары жасылған заңи нормалармен реттеу қалыптасқаны және арнайы неке-отбасына байланысты кодификациялардың пайда болуы құрайды. Дегенменде бұл кезде де көптеген халықтар мен елдерде отбасылық қатынастар әдет-ғұрып нормалармен реттеліп келді. Мұның мысалы дәстүрлі қазақ қоғамы. Қазақ әдет-ғұрып құқығының ережелері бойынша неке күйеу жігіт пен қалыңдықтың ата-аналары немесе жақын туысқандары арасында мәміле ретінде қарастырылған. Бұл мәміле бойынша қалыңдықтың туыстары оны қалың мал үшін күйеу жігіттің үйіне беретін болған, яғни қалың мал төлеу неке қиюға теңестірілген. Басқа сөзбен айтқанда қалың мал төленгеннен кейін неке міндетті түрде қиылуы тиіс болатын және неке туралы шарт жасалған кезде некеге тұратын адамдардың келісімдері талап етілмеген [9, с.302].
Жалпы алғанда З.Ж. Кенжалиев қазақ даласындағы неке тәртібі мен отбасы аралық қатынастардың негізінде тікелей жаратылыс заңдары және табиғи сұрыптау факторының жатқанын көреміз дейді. Осыған байланысты ғалым әдет-ғұрып құқығының неке және отбасы саласын реттеуге бағытталған нормалары мен институттарының негізгі және басты принципі жеті атаға дейін қыз алыспау деп аталады. Яғни, жақын туысқандар арасында қан араластыруға жол бермеу неке және отбасы қатынасын реттеуге арналған әдет-ғұрып құқығы нормаларының басты мақсаты және мәні еді. Бұл принцип, - дейді З.Ж. Кенжалиев, - неке саласындағы әдет-ғұрып құқығының басты қағидасы болып есептелді, сондықтан осы саладағы өзге құқықтық институттар мен нормалар соған сүйенетін, соны негізгі арқау етіп алатынжәне соның талабына бағынатын. Өзге институттар мен нормалар осы принцип аумағында және бақылауында іске асты, оның ықпалынан шықпауға, талабын мойындауға мәжбүр және міндетті болды. Мұндай болмаған жағдайда кез келген некелік келісім немесе отбасылық қатынас, оларды реттеуге бағытталған норма өз күшін жоятын, қоғамдық сана және бақылау мұндай іс-әрекеттерге жол бермейтін [10, с.75].
Дәстүрлі қазақ қоғамында ең үлкен даулы мәселелер ретінде жер дауы мен жесір дауы танылған, яғни басқаша сөзбен айтқанда қазақ қоғамы үшін ең маңызды мәселелер мүліктік (меншік) қатынастар мен отбасылық-неке қатынастары болды деуге болады. ХІХ ғасырдағы дауларды шешу үшін жиналатын билер жиындарының ережелерінде отбасылық-неке мәселелері міндетті түрде белгіленетін болған.
Қазақтың билер соты ХІХ ғасырда халықаралық деңгейде де істерді қарастырған. Мұның мысалы ретінде 1894 жылғы Шубараш халықаралық төтенше съезінің ережесін келтіруге болады [11, с.7]. Бұл жиын Ресей және Қытай империяларының аумағында шекараның екі жағында тұратын қазақтардың дауларын шешу үшін шақырылған болатын. Екі мемлекеттің де шенеуніктері осы жиынды өткізуге рұқсат берген еді. 45 баптан тұратын бұл Ереженің 8 бабы отбасылық-неке қатынастарын реттеуге тікелей қатысты. Мысалы, бұл ережелерде отбасылық істер жалпы негіз бойынша халықтың әдет-ғұрыптары бойынша қарастырылады (26 бап). Бала таба алмайтын және тұрмысқа шыға алмайтын жасқа жеткен жесір әйел тұратын жерін өз қалауы бойынша таңдайды және қайтыс болған күйеуінің мал-мүлкісінің 18 бөлігін иемденеді (29 бап) және т.б. осындай отбасылық мәселелер белгіленген.
Неке туралы түсініктердің тарихи дамуы әлемнің әр жерінде әр түрлі көрініс тапты. Неке туралы діни көзқарастардың орнына кейде әтикалық көзқарастар да қабылданды. Бұл жағдайда неке құпия ретінде де емес, шарт ретінде де емес, ерекше бір институт түрі ретінде қарастырылды. Некеге мұндай анықтама берген И.Кант болатын. Оның ойынша келісім-шарт тұжырымдамасы некеге қатысты қолданылмауы керек, өйткені келісім-шарт некені тудыра алмайды. Келісім-шарттан тек белгілі бір мақсатты түсінуге болады. Ал неке адамның бүкіл өмірін қамтитын және белгілі бір мақсатқа жетумен емес, ерлі-зайыптылардың өлімімен ғана тоқтатылатын бір құбылыс.
Бұл теорияның кемшілігі, неке туралы әтикалық көзқарастарды құқық саласына аудару болды. Құқық, міндетті түрде сол кезеңнің әтикалық көзқарастарына сәйкес құрылуы тиіс еді. Бірақ құқық түгелдей тек әтикалық нормалардан тұра алмайды.
Плюралистік қоғамда, оның барлық мүшелерінің неке туралы бірдей көзқарастарды ұстануы мүмкін емес. Сондықтан да, құқық жүріс-тұрыс ережелеріне негізделе отырып, тек құқықтық реттеуге жататын әрі құқықтық реттелуге мұқтаж неке қатынастарының бөлігін қамтыды.
Некенің құқықтық мазмұнына қатысты бірнеше теориялар бар. Олар: некені келісім ретінде, құпия ретінде, ерекше бір институт ретінде түсіну.
Некені келісім ретінде түсіну теориясы Ежелгі Римде қалыптасты. Классикалық кезеңнің Рим құқығында, некеге тұрудың барлық негізгі нысандары қарапайым азаматтық шарттық белгіге ие болды. Өйткені Римде, құқықтық реттеу пәні ретінде тек ерекше неке қатынастары танылды. Кейіннен канондық нормаларға сәйкес, неке институты оның рухани жағына байланысты құпия сипатқа ие болады.
Некенің түрлі қатынастар тобын бөліп қарастыруға болады: рухани, физикалық және материалдық. Әрине, революцияға дейінгі және қазіргі таңдағы ғалымдардың көбі некенің рухани және физикалық әлементтері құқықпен реттелмейді деген көзқараспен келіседі.
Бірақ некелік одақты құрайтын қатынастарды осылайша бөлу теориясы бірден қабылданған жоқ.
Орта ғасырлардағы отбасы құқығы өте үлкен тарихи маңызға ие. Отбасы құқығы католик шіркеуінің істерімен қалай дамығандығына тоқталайық.
Неке институтына және жалпы еркек пен әйелдің арасындағы қатынастарға деген көзқарастар орта ғасырларда әволюцияға ұшыраған болатын. Католик шіркеуі некені өте кеш таныды. Орта ғасырлардың басында папа Ұлы Грегорий (530-604) мен әулие Иеронимнің (347-430) шығармаларына негізделген некеге деген көзқарас кең өріс алды. Шіркеу қызметкерлері кез-келген некеге адамзат атаулының ата-анасы боп есептелетін Адам ата мен Хауа ананың жасаған күнәсі деген сын көзбен қарады. 451 жылдан бастап шіркеу қызметкерлерінің некеге тұруына тыйым салына бастады. Қиылған некелер айыпталып, некеге тұрудан бас тартқан адамдар ғана нағыз христиан деп танылды.
Қазіргі таңда бұл көзқарас мүлдем жойылып кетті десек қателескен боламыз. Барлығына белгілі болғандай католик шіркеуінде, тек некеге тұрмаған адамдар ғана қызмет ете алды. Алайда әулие Иеронимнің кезінде-ақ некеге қатысты Қасиетті жазбада Гиппонск епископы Августинге (Блаженный Августин) тиесілі (354-430) басқа да анықтамалар болған. Августиннің айтуы бойынша заңды некедегі жыныстық қатынас өлі күнәдан кешірімді күнәға айналады. Августиннің бұл тұжырымдамасы IXғ. басында ресми түрде мақұлданды. Сол кезден бастап қана шіркеулік неке халық арасында кең тарала бастады. Бұған дейін неке қатынастарында екі дәстүр сақталып келді: соңғы антикалық және ежелгі грециялық дәуіріндегі дәстүр. Бұл екі дәстүр бойынша неке одағының бірнеше түрін бір уақытта қолдануға тыйым салынған жоқ. Орта ғасырлардағы неке қазіргі таңдағы неке түсінігінен мүлдем ұзақ болды. Ол кезде неке деп ұзаққа созылған некелік жыныстық одақ танылды.
XIғ. бастап некеге бір құпия ретінде қарала бастап, мұндай көзқарастың салдары некесіз қатынастарға және некені бұзуға тыйым салуға әкеп соқтырды.
Триденттік собор некені құпия деп танымайтын және некені бұзуға жол беретін кез-келген адамға анафема белгіледі. Ерлі-зайыптылардың әлеуметтік жағдайлары бір-біріне сәйкес келмеген жағдайда шіркеу ондай некені заңсыз деп таныды.
Жақын туыстар арасында неке қиюға жол берілген жоқ. Бірақ ерлі-зайыптылардың ешқайсысы қалаған кезінде басқа бір ауылға кете алмады.
Канондық құқық әйелдердің құқықтық жағдайын нашарлатты. Неке жасы қыздар үшін 12, ұлдар үшін 14 жас деп белгіленді.
Сол кездерде Гай секілді Рим заңгерлері табиғи заңға сүйене отырып, әйелдердің ерлі-зайыптылардың мүлкіне билік ету құқығынан аластату әділетсіз деп санап, жыныстар теңдігін уағыздады.
Француз заңгері Тирако 1513 жылғы Неке туралы заңдар атты еңбегінде былай деп жазған: әйел ─ ең төменгі жаратылыс, оның қызметі тек бас ию. Оны табиғат солай жаратқан. Ер адамдар 36 жасында, әйелдер 18 жасында некеге тұруға тиіс [12, с.535].
Орта ғасырлардағы Батыс Европа елдерінің отбасы құқығына келетін болсақ, орта ғасыр ─ әлемнің көптеген бөлігінде мемлекеттік құқықтық процестердің өткен кезі. Батыс Европада бұл процесс төрт кезеңді қамтиды: ерте феодалдық монархия, ленно вассалдық монархия, сословиелік өкілдік монархия, абсолюттік монархия. Әрине бұл кезеңдерді барлық мемлекеттер бір уақытта басынан кешірген жоқ. Бұл олардың ұлттық тарихының ерекшеліктерімен анықталды. Батыс Европа елдерінде құқықтық жүйе дами бастады. Феодалдық бытыраңқылық дәуіріндегі бұл процестің маңызды белгісі ─ бүкіл мемлекетте заңды күшке ие бірыңғай заңның болмауы еді. Англияның феодалдық құқығы бөлек дами бастады. Көп ұзамай батыс европалық құқықтың англосаксондық және континенталдық құқық деп бөліну процесі басталды.
Моногамды некенің христиандық тұжырымдамасы Европа елдерінде тек XII-XIII ғасырларда таныла бастады. Неке қию процедурасына шіркеулік ризашылық, яғни шіркеудің рұқсаты қосылды. Алайда неке, әйел деген түсініктер әлі де ашыла қойған жоқ.
Неке-отбасы қатынастарының өте маңызды бір қосымша көрінісі, XII-XIII ғасырларда пайда болған әйелдің ғибадатын (куртуазный культ Дамы) айту қажет. Оның шетелде пайда болуы XI-XII ғасырлармен байланыстырылады. Францияда негізі қаланып, кейіннен Европаның басқа елдерінде де дами бастады .
Европада XII-XIII ғ.ғ. әйел ғибадатының кеңінен таралуы, әйел затына деген көзқарастың өзгеруіне әкеп соқтырды. Ол ғасырларда еркек пен әйелдің арасындағы қатынастарды өзгерту қажеттілігін барлығы түсіне қойған жоқ. Бұл ең алдымен құндылықтар жүйесін түгелдей бағалауға дейін баратын интеллектуалды әлитаға қатысты еді. Ондай гумманистік интеллегенция алдымен Италияда пайда болып, кейіннен Францияда және XIV-XV ғасырларда Батыс Европа елдерінде пайда болды. Оның қызметі үлкен масштабты болмағанымен сол топтың көзқарастары әйгілі француз жазушысы Кристина Пизанскаяның Книга о граде женском атты кітабында орын тапты. Кристина Пизанскаяның айтуы бойынша әйелді де Құдай жаратты және өзінің қабілеті жағынан еркектен ешқандай да қалыспайды.
Кристина сәтсіз некелердің болуының себебін әйелдің болмысынан емес, нақты адами қателіктерден іздейді. Ал қателік жасау еркекке де әйелге де тән қасиет. Отбасының бақытты немесе бақытсыз болуын ерлі-зайыптылардың екеуіне де байланысты екенін айтады. Әрине, Кристина әлемнің христиандық моделіне тән еркектің үстемділігіне қатысты дәстүрлі көзқарасын жоққа шығара алмайды. Дегенмен де интеллектулдық және моральдік тұрғыдан алғанда еркекке тән қасиеттердің әйел затының бойынан табылатындығы туралы Кристинаның көзқарасы ортағасырлық дәстүрлерді қайта қараудағы маңызды қадам болып табылады.
Отбасы қатынастары сипатының әр түрлі болуына қарамсатан, әр мемлекетте және әр уақытта еркектің және әкенің үстемдігі қағидасы негізінде құрылған.
Францияның солтүстік бөлігінде ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың арасындағы қарым-қатынастар еркінірек болды. Мүліктік қатынастар отбасының басшысы ретінде еркек иелік етіп билік ететін мүліктің жалпылығына негізделіп құрылды. Францияның оңтүстігінде мүліктік жалпылық болған жоқ. Еркек неке бұзылғанға дейін әйелдің жасауын иеленіп, өлгеннен кейін әйелдің иелігіне өтті. Францияның оңтүстігінде рим құқығының әсерінен өсиет бойынша мұра қалдыру кең өріс алды. Солтүстікте мұра қалдыру еркіндігі шектелді. Мұра қалдырушы заң бойынша мұрагерлерді жоққа шығара алған жоқ. Феодалдық иеліктер тек еркектерге өтіп отырды. Ал әйелдер әскери қызметтерге қабілетсіз деп танылып, мұраның ешқандай түріне иелене алмады. Осындай отбасы неке қатынастары католик шіркеуінің дін оқуының негізіндегі канондық құқықпен реттелді.
Францияда неке және отбасы қатынастары канондық құқықпен реттелді. XVI-XVII ғасырларда патша билігі отбасы неке қатынастарына мемлекеттік ықпалды нығайту мақсатында неке қиюға жататын шіркеулік нормалардан шегінді. Некенің өзі баяғыдай шіркеулік кітаптарда тіркелгенімен, кейіннен тек діни құпия ретінде ғана емес азаматтық жағдайдағы акт ретінде де қарастырыла бастады. Некеге тұру кезінде ата-ананың келісімі қажет етілмейтін канондық құқық қайта қарауға жатқызылды. Бұдан былай, ата-ананың еркінен тыс некеге тұрушылар, мұраға құқыққа ие болмайтын болды. Сонымен қатар, XVIIғ. бастап ата-аналар кюре әрекеті, яғни ата-ананың келісімінсіз некеге тұру әрекеті бойынша Париж Парламентіне шағым жасауға құқық алды [13, с.395].
Канондық құқық бойынша некенің бұзуға болмайтындығымен байланысты Парламент ондай некені заңсыз деп тани алмады, бірақ заңсыз негізде қиылғандығын жариялаған. Дегенмен де мұндай неке заңды салдар тудырмайтын еді.
Германияда Франциядағы секілді құқық өзінің шұбарлаңқылығымен ерекшеленді. Қала халқы ертеде пайда болған және дамыған қалалық құқықпен реттелді. Сол кезеңнің неміс құқығында дәстүр басым болды.
Жалпы құқық нормалары жазылған жоқ, тек ауызша беріліп отырды. Германияда неке отбасы қатынастары канондық құқық негізінде пайда болды. Некенің жалғыз нысаны шіркеулік неке болды. Шіркеу некенің жарамдылығына байланысты күрделі бір жүйе жасап шығарды. Белгілі бір неке жасына жетуден басқа, туысқандық дәрежеге және болашақ ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-қатынастарға көңіл аудару қажет болды. Басқа бір тұлғамен некелескеннен кейінгі немесе шоқындырылмаған тұлғамен қиылған неке жарамсыз болып табылды.
Шіркеу некені бұзуға қарсы болды, алайда кейбір жағдайларда (бір-бірінің көзіне шөп салу) ерлі-зайыптылардың бөлек тұруларына рұқсат етілді. Мұндай жағдайда мүлік бөлінуге жататын болды, әйелдің үлесі мүліктің тең жартысын немесе үштен бірін құрады.
Христиан шіркеуінің ықпалы нәтижесінде VII-IX ғасырларда немістердің неке отбасы қатынастарында елеулі өзгерістер пайда болады. 789 жылы Ұлы Карлдың мақұлдаған 744 жылдың капитулярийі христиандық канондарға сәйкес киелі деп жарияланған некенің бұзылуға жатпайтындығын бекітті.
Шетелде қайталанатын некелерге тыйым салатын некенің шіркеулік рәсімделуін міндеттейтін алғашқы заңнамалық актілер пайда бола бастады.
Неке қалыңдықты сатып алу нысанында жасалды. Некеге тұру мақсатында қалыңдықты алып қашқандарға айып салынды. Некеге тұруға кедергі болатын жағдайлар анықталды. Олар: заңды некенің болуы, тұлғаны заңнан тыс деп жариялау, жақын туыстық қатынас, адамның еріксіздігі.
XIIғ. Англияда II Генрих заңына сәйкес бала көтерген кез-келген әйел, ол туралы билік басындағыларға хабарлауға тиіс болды. Ал оны жасамаған жағдайда баланың өлімі анасының өліміне әкеп соқтырды. Мұнда да отбасы қатынастары шіркеумен реттелді. Туысқандар арасында некеге жол берілмеді және некесіз бала тууға тыйым салынды. Шіркеу осындай жолмен туылған балаларды заңдастыруға тырысқанымен де барондар тарапынан қолдау таппады. Отбасы қатынастары еркектің билігі қағидасына негізделді. Францияның солтүстік бөлігінде мүліктік қатынастар мен балаларға қамқоршылық жасау құқығы еркекке берілді [14, с.396].
Германияда отбасы патриархалды сипатқа ие болды, Англияда да солай, бірақ Англияда әйелдер феодалдың әйеліне қарағанда еркінірек болды. Осылайша, әйел бірте-бірте өз бетінше шарт жасау, саудамен айналысу және мүлікке иелену құқығына ие бола бастады.
0.1. Неке және отбаcы құқықтық қатынастарының түсінігі және оның түрлері.
Ең алдымен некеге тұрудың басты себебі болып табылатын отбасы ұғымына анықтама беріп кетейік. Отбасы лат.тіліндегі familia сөзінен шыққан, бірінші мағынасы отбасы болса, екіншісі Ежелгі Римде отбасылық шаруашылық құқықтық бірлікті білдіреді [15, с.676]. Отбасы деп ─ некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиелеуге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы аталады. Отбасы мүшелері әдетте бір үйде тұрады.
Көптеген мемлекеттердің отбасы заңнамасына сәйкес неке ─ бір-біріне және балаларына қатысты құқықтар мен міндеттер тудыратын әйел мен еркектің одағы болып табылады [16, с.546]. Неке ағылшындардың қолданатын marriage сөзіне жақын фр.тіліндегі mariage сөзінен шыққан. Ол неке, той деген мағыналарға ие [17, с.396].
Заң әдебиеттерінде некенің анықтамасына байланысты әр түрлі пікірлерді кездестіруге болады. Мысалы Матвеев Г.К. былай дейді: Неке ─ ерлі-зайыптылардың арасында өзара жеке және мүліктік құқықтар мен міндеттер туғызатын, заңда бекітілген шарттар мен тәртіпке негізделе отырып жасалған еркек пен әйелдің тең құқылы және ерікті одағы, немесе Л.П.Ануфриевтің берген анықтамасына сәйкес, Неке ─ әйел мен еркектің заңда бекітілген тәртіп пен талаптарды сақтай отырып, отбасын құруға ниеттенген және ерлі-зайыптылардың арасында өзара жеке, мүліктік құқықтар мен міндеттер туғызатын еркек пен әйелдің мәңгілікке қиған тең құқылы және ерікті одағы[18, с.76]. Сол сияқты Марокко патшалығының жеке және мұрагерлік құқықтар туралы заңдар кодексінің 1-бабына сәйкес неке анықтамасы келесідей: Неке ─ ерлі-зайыптылардың ұзақ мерзімге қиған заңды міндеттемесі. Бұл анықтамада да некенің отбасы құқығының ерекше бір институты ретінде қарастырыла алатындығын байқауға болады.
Әдетте ерлі-зайыптылардың арақатынасына байланысты белгілер айтылады, бірақ кейбір белгілер жалпы болып табылады, яғни некеге тұру туралы келісімге де, ерлі-зайыптылардың арақатынасына да қатысты болады.
Әрине әр мемлекетте бұл ұғым әр түрлі анықталады. Мысалы, бір АҚШтың өзінде бұл ұғым әр түрлі анықтамаға ие. Батыс Ирландияның қарапайым отбасылары, Тробриан аралдарындағы және израильдік кибутцаларындағы отбасы өмірінің ерекшеліктері жайында жүргізілген зерттеулер дәлелдегендей, бір қоғамда сұмпайы көрінген дәстүр, екінші бір қоғамда әдеттегі жағдай болып саналады.
Түрлі қоғамдардағы отбасы құрылымдарын социологтар мен антропологтар параметр бойынша салыстырады: отбасы нысаны, неке нысаны, билікті бөлу үлгісі, серік таңдау және тұрғылықты жер таңдау, мүліктің пайда болуы мен мұраны иелену тәсілдері.
Аталған тізімдегі неке нысанына тоқталайық. Ирландық шаруалар Тробриан аралының тұрғындары және израильдік кибутца мүшелерінің арасында некенің негізгі нысаны моногамды, яғни бір еркек пен бір әйелдің арасындағы неке ғана орын алған. Дегенмен де некенің басқа да нысандарының орын алғандығы жөнінде мәліметтер бар.
Теория жүзінде неке нысанына қарай төмендегідей болып бөлінеді:
Полигамия ─ бір және бірнеше тұлғалар арасында қиылған неке. Ол 2-ге бөлінеді:
1. полигиния ─ бір еркек пен бірнеше әйелдің арасындағы неке
2. полиандрия ─ бір әйел мен бірнеше еркектің арасындағы неке
Некенің тағы бір нысаны ─ топтық неке, яғни бірнеше еркек пен бірнеше әйелдің арасындағы неке.
Некенің бір немесе екінші түрінің орын алуына қандай факторлар әсер етеді? Кейбір ғалымдар белгілі бір қоғамдағы әкономикалық факторларға көңіл аударады. Мысалы, Тибетте отбасына тиесілі жер барлық балаларына мұрагерлік бойынша беріледі. Жер жекелеген учаскілерге бөлінбегендіктен, бір отбасынан шыққан балалар жерді ортақтаса пайдаланады және әйелдері де барлығына ортақ болады.
Неке нысанына әкономикалық факторлардан басқа да факторлар әсер етеді және олардың маңызы зор. Мысалы, полигиния соғыста көптеген ер азаматтар қайтыс болған қоғамдағы әйелдер үшін тиімді.
Ұнамды және халық арасында ең көп тараған некенің түрі моногамия, яғни бір еркек пен бір әйелдің арасындағы неке. Антропологтар некенің барлық түріне рұқсат етілген қоғамдардың да бар екендігін айтады. Бірақ адамдардың көбі моногамияны таңдайды. Ғалымдардың ойынша халықтың ондай қорытындыға келуіне әкономикалық факторлар әсер етеді.
Бір елдің заңнамасына сәйкес заңды болып табылатын, ал басқа мемлекетте керісінше заңсыз болып табылатын неке түрлері де бар.[19, с. 295]
Сондай-ақ неке, жарамды, жарамсыз және даулы болуы мүмкін. Неке ерлі-зайыптылардың біреуі үшінші бір тұлғамен жарамды некеде тұрса, онда ол жарамсыз болып табылады.
Даулы некелерге, қандай да бір маңызды қателердің салдарынан немесе өтірік айтудың әсерінен қиылған некелерді жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында көптеген мемлекеттердегідей моногамды неке ғана танылады, алайда полигамды некені де танитын мемлекеттер аз емес. Қазіргі таңда мемлекеттердің құқықтық жүйелері некенің бір моделін ғана таңдап отыр. Континенталды және англо-американдық жүйелер моногамды некені, мұсылмандық құқыққа ие елдер мен Африка елдері полигамды некені заңды деп таниды. Алайда құқықтық нормалар мен әдет-ғұрыптың өзара сіңісуі неке одағының екі моделін де тануға әкеп соқтырды. Америка және Европа елдерінде түрлі сексуалдық топтардың көбеюіне байланысты бір жынысты (әйел мен әйел немесе еркек пен еркектің арасындағы неке) тұлғалардың некелерін тіркеу керектігі жөнінде пікірлер айтылуда. Ал бұл, неке табиғатына мүлдем қайшы келеді. Бірақ қазіргі таңда мұндай неке түріне заңмен рұқсат ететін Голландия секілді елдер де бар.[20, Б. 63]
Мысалы, Ресей Федерациясының заңнамасында бекітілген еріктілік принципі некенің қиылуы немесе некенің бұзылуы секілді жағдайларда тараптардың еркін білдіреді. Психикалық, физикалық зорлауға немесе жергілікті дәстүрге негізделген неке жарамсыз болып танылады.
Қазақстан Республикасында бекітілген еркек пен әйелдің құқықтарының теңдігі қағидасына сәйкес төмендегілерді айтуға болады.
Ерлі-зайыптылар тең құқықтарды пайдаланады және тең міндеттер атқарады. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы қызмет, кәсіп түрін, тұрғылықты жерін таңдауға ерікті. Ана, әке болу, балаларды тәрбиелеу, оларға білім беру мәселелері мен отбасы өмірінің басқа да мәселелерін ерлі-зайыптылар бірлесіп шешеді. Ерлі-зайыптылар отбасындағы өз қатынастарын өзара сыйластық және өзара көмек негізінде құруға, отбасының игілігі мен нығаюына жәрдемдесуге, өсіп жетілуіне және олардың әл ауқаты жағдайына қамқорлық жасауға міндетті. Некеге тұру кезінде ерлі-зайыптылар өз тілектері бойынша ортақ тек ретінде өздерінің біреуінің тегін таңдап алады не ерлі-зайыптылардың әрқайсысы өзінің некеге тұрғанға дейінгі тегін сақтап қалады, не өз тегіне екінші жұбайдың тегін қосады. Егер ерлі-зайыптылардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегі қосарлас болса, тектерді қосуға жол берілмейді. Ерлі-зайыптылардың біреуінің тегін өзгертуі екінші жұбайдың тегін өзгертуіне әкеп соқпайды. Неке бұзылған жағдайда ерлі-зайыптылар ортақ текті сақтауға немесе өздерінің некеге тұрғанға дейінгі тегін қалпына келтіруге құқылы. [21] Неке қатынастары тек біздің мемлекетіміздің шеңберінде ғана емес, бүкіл әлемде кең өріс алуда. Елімізде некесіз қатынастардың, жалған некелердің, толық емес отбасыларының саны артуда. Кейде отбасы дағдарысының белгілері ретінде қарастырылатын осындай құбылыстарды қазіргі индустриалдық қоғамның, Қазақстан Республикасы демографиялық дамуының және әлеуметтік экономикалық өмірдің жалпы талаптарына сай отбасының жаңа түрінің пайда болуы деп айтсақ дұрысырақ болады.
Құқықтық көзқарас бойынша шетелдік элементпен күрделенген неке қатынастары мәселесі әрі қызық әрі өзекті мәселелердің біріне айналып келеді. Себебі мұнда қарастырылып отырған мәселені реттеуге ұлттық немесе шетелдік заңнамаға сілтеме жасайтын коллизиялық нормалардың толық әрі жеткілікті білімі қажет етіледі. Шетелдік элементпен күрделенген неке қатынастарының құқықтық режимін анықтау кезінде шетелдік заңнаманы білу маңызды болып табылады, себебі көп жағдайда шетелдік құқық қолданылады[22, 154 бет].
Отбасы және неке ұғымдары бір-біріне тәуелді. Неке ұғымына қарағанда, отбасы ұғымының түсінігі кеңірек. Неке - отбасының негізгі алғышарты болып саналады. Көп жағдайларда дұрыс толыққанды отбасы тек қана неке негізінде құрылады және дамиды. Неке - өз еріктерімен және заңда көрсетілген реттермен толық келісе отырып, отбасы құру мақсатында, мүліктік және мүліктік емес жеке қарым-қатынастарды тудыратын, әйел мен ер адам арасындағы тең құқықты одақ[23, 14 бет]. Міне осы ұғымнан шыға отырып, халықаралық жеке құқықтағы неке, тек олардың азаматтарының әр түрлігіне байланысты болатындығын белгілейді. Бұл жерде міндетті түрде шетел элементі қатысуымен, яғни жеке тұлғаға (шетел азаматы) қатысты болуы тиіс.
Халықаралық сипатқа ие, шетел элементімен күрделенген қатынастар ғана халықаралық жеке құқық әрекет етуінің аясына енетіндігін білеміз. Шетел элементі нормасымен жүргізілетін қатынастар шетел азаматы немесе шетел заңды тұлғасы қатысумен болатын, азаматтық құқықтық қатынастардан туындайды.
Отбасы құқығы - некеге тұру шарттарын және оны тоқтатудың ретін белгілейтін, ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар және басқа да туысқандар арасындағы мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін, бала асырап алудың тәртібін белгілейтін бірнеше нормативтік-құқықтық актілердің жиынтығы. Отбасылық қарым-қатынастарда заңдық нормалармен бірге адамдардың адамгершілік қасиеттердің де маңызы зор екенін айта кету керек.
Халықаралық жеке құқықтағы неке-отбасы қатынастары - бұл шетел элементімен күрделенген отбасы құқығының нормаларымен реттелетін некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе ата-анасыз қалған балалардың басқа да нысандарынан туындайтын қоғамдық қатынастар. Олар тек азаматтық, отбасылық қарым-қатынастарда ғана емес, сонымен бірге адамгершілік сипатта болатын және заңдық реттеуге тәуелді қарым-қатынастар болып табылады[24, 58 бет].
Халықаралық жеке құқықтағы отбасылық құқықтық қарым-қатынастардың ерекшеліктеріне мыналарды жатқызсақ болады:
- көптеген елдерде отбасылық құқықтың субьектілері заңмен анықталған (ерлі-зайыптылар, ата-аналар, асырап алушылар);
- отбасы құқығы субьектілерінің құқықтары мен міндеттерінің басқаға берілмеуі және бөлінбеуі;
- отбасылық-құқықтық қатынастар ақысыз болып табылады;
- жеке қарым-қатынастардан мүліктік қарым-қатынастардың туындауы.
Отбасы құқықтық қатынастарында шетелдік элемент қатысуы тек, заңи факті, яғни шетелде қарым-қатынастың туындауы, өзгертілуі мен тоқтатылуы жағдайларына байланысты болады (мысалы, шетел территориясында Ресей азаматтарының некені құруы немесе бұзуы).
Қазақстан Республикасының азаматтары шетелдіктермен біздің аумақта да, сонымен қатар, басқа мемлекет аумағында да некелесуі мүмкін. Мұндай некелер сол некеге отырушы мемлекеттің заңдарының талаптарымен қойылған неке нысанына сəйкес болуы шарт. Тиісті мемлекеттің муниципалитетінде немесе басқа да оргаңдарында жəне діни ғұрыптарды сақтай отырып жасалған неке сол мемлекетте танылғанымен, кейіннен, біздің мемлекетте танылуы мүмкінбе деген сұрақ туады. Қазақстан Республикасының Неке жəне отбасы туралы Заңының ережесіне сəйкес, егер неке Қазақстан Республикасының аумағынан тыс, сол тиісті мемлекеттің заңнамасы бекіткен нысанда тіркелетін болса жəнеол Қазақстан Республикасының некені тіркеуге байланысты заң талаптарына қайшы болмайтын болса, ол неке заңды деп танылуы ықтимал болып табылады[25, 97 бет].
Басқаша айтқанда, мұндай неке заңды болып танылуы үшін біздің мемлекеттің некелесу бойыншазаңының материалдық нормалары бұзылмауы тиіс болып табылады. Бұл айтылғанның мазмұнын ашатын болсақ, біздің мемлекеттің азаматтығында тұрған азаматтың некесі жарамды болуы үшін ол біздің заңнаманың қоятын материалдық шарттарын сақтауы керек. Шетелдікке қатысты айтар болсақ, Қазақстандық азаматпен некеге тұру үшін оған біздің заңнаманың талаптарын сақта депайта алмаймыз. Себебі, ол неке біздің мемлекеттің аумағында емес, басқа мемлекеттің аумағында жасалуы тиіс. Осыған сəйкес некенің жасалған орнының заңы қолданылуға жатады [26, 60 бет].
Некенің нысанына байланысты айтар болсақ, оның жарамды деп танылуының негіздері басқа да болып калуы мүмкін.Егер Қазақстан Республикасының азаматы мен шетел азаматының некесін тиісті мемлекеттің жергіліктіоргандарында тіркеу кезінде біздің азаматтың шетел азаматымен некелесуге құқығын танитын қағаздыталап етсе, онда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz