Ауыспалы егістіктің құрамы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
АХАТ ҚАЗЫНА ҚАСҚЫРБАЙҚЫЗЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
ОҚО ОРДАБАСЫ АУДАНЫ АЙАРУ ЖЕКЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ЖЕР БЕТІМЕН СУҒАРУ
5В081000 - Жерлерді мелиорациялау, баптау және қорғау мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ауыл шаруашылығы
минисТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: ___ ОҚО Ордабасы ауданы Айару жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарын жер бетімен суғару____________________ ___________________________________ _______________________________
Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі материалдар_____________
Қосымшалар_____________
Орындаған ____ Ахат Қ. Қ.________
(аты-жөні)
20___ ж. ______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ______ E.C Capкынoв._____уар
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ________________ ________ Ә.Т.Қoзыкeeвa _______
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_____________________ _______________ _______ Ж.C.Мұcтaфaeв_______
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________ _______Қ.Қ.Ануар беков______
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
КІРІСПЕ
Соңғы уақытта ауылшаруашылығы жоғары деңгейде дамыған елдерде кешенді мелиорация топырақ пен өсімдіктердің өмірлік белсенділігінің негізгі факторларын реттеу және басқару құралы ғана емес, сонымен бірге ландшафттық кешендерді сақтау және байыту құралы болып табылады. Мелиорациялауға негізделген жаңа тәсіл энергетикалық баланстың есебіне құрылған, атап айтқанда, кешенді мелиорация жүргізу кезінде жұмсалған энергия көлемі ауыл шаруашылығы дақылдарынан, суды мақсатты реттеу негізінде, табиғи жүйелердің жылу және жарық режимдерін бейімдей отырып, ауылшаруашылық дақылдар мен топырақтың тіршілік ету ортасында бақыланбаған факторлары болып саналатын топырақтың қоректік және ауалы режимдерінен алынатын энергиямен өтелуі тиіс. Бұл мәселелер ауылшаруашылық дақылдар мен топырақтың тіршілік факторларын кешенді мелиоративтік реттеу, яғни ауыл шаруашылық жерлерінің кешенді мелиорациялануы теориясымен ғылыми тұрғыда қарастырылады. Қойылған міндеттерді шешу үшін бірінші кезекте сыртқы ортаның шарттары мен өсімдіктердің талаптары сандық өрнекте болуы қажет, өйткені олардың салыстырмалары арасындағы сәйкессіздікті барынша азайтуға қажетті бақылау әрекеттерінің параметрлерін анықтайды. Болжамсыз бақылауда болмайды, сондықтан олардың жеке элементтері мен жүйелеріндегі өзгерістерді тұтастай шаруашылық қызметі нәтижесінде болжау мүмкіндігі кешенді мелиорацияларды негіздеудің ең маңызды шарты болып табылады[1].
Ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялаудың басты мақсаты топырақтың құнарлылығын қалпына келтіру сапасының жақсаруы және кеңеюі, топырақтың пайда болуына, қоршаған ортаға зиян келтірмей, ең аз шығын арқылы тиісті энергия шығындарының оңтайлы өнімділігін алу. Осылайша, ауыл шаруашылық жерлерін мелиорациялаудың мәні - топырақтың, гидрогеологиялық, геохимиялық және биохимиялық процестердің сапалық, мақсатты өзгеруі, материя мен энергия ағымын бақылау арқылы қамтамасыз етуге болады. Ауылшаруашылық өндірісінің нақты міндеттері өсімдіктердің өсуі мен дамуының әр факторларына оңтайлы режимдерді қамтамасыз ету қажеттілігінен анықталады және бұл тұрақты экологиялық жағдайды сақтай отырып, азық-түлік және өнеркәсіпке арналған шикізаттың жоғары өндірісін алудың шешуші шарты. Мұны практикалық түрде іске асырудағы жалпы ережелер егін шаруашылығы заңдарымен сипатталады.
Ең жоғары және тұрақты өнім алу үшін өсірілген ауылшаруашылық дақылдардың өсуі мен дамуы үшін барлық жағдайларды қамтамасыз ету қажет. Сондықтан менің дипломдық жұмысымда Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданы Айару жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарын жер бетімен суғару мәселесі қарастырылған.
1 АЙАРУ ЖЕКЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
0.1 Алқаптың орналасқан жері
Айару жеке шаруашылығы Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданында орналасқан және бұл аудан Оңтүстік Қазақстан облы-сының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік болып табылады. 1.1 суретте Ордабасы ауданының гербі көрсетілген[2].
Сурет 1 Ордабасы ауданының гербі [2]
0.1 суретте Айару жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысының картасы көрсетілген.
1.2 Ауа-райының жағдайы
Айару жеке шаруашылығының суғармалы егістік жері Қазақстанның оңтүстік құрғақ ыстық агроклиматтық ауданында және өте құрғақ тау маңайында орналасқан және бұл аймақтың буланғыштығы өте жоғары, вегетациялық кезеңде ауаның ылғалдылығы өте төмен болып, көпшілік жағдайда құрғақшылыққа әкеліп соғады және соның нәтижесінде егістіктегі дақылдардың көпшілігі күйіп-қурап қалады.
Сурет 1.2 Оңтүстік Қазақстан облысының картасы
Айару жеке шаруашылығының орташа тәуліктік ауа температурасының 10оС жоғарғы шамасының жиынтығы 3600-3900 оС, гидротермикалық коэффициенттің (ГТК) мөлшері 0.3-0.5 шамасында ауытқып отырады. Айару жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің ауа-райының жағдайының негізгі көрсеткіштері Шымкент метеобекетінің мәліметі бойынша 1- кестеде берілген.
Айару жеке шаруашылығының аумағында вегетациялық кезеңінде орташа есеппен 45-50 мм ғана жауын-шашын жауады және ауаның орташа жылдық температурасы 10,5 0С тең болады. Абсолюттік максимум 440С, ал абсолюттік минимум - 410С жетеді. Ауаның орташа ылғалдылығы 67 %, ал абсолюттік ылғалдылық 7,8 тең. Жауын-шашынның ең жоғарғы мәні қысқы және күзгі-көктемгі айларында байқалады. Қар жұқа түседі және көп тұрақтамайды.
Айару жеке шаруаш ылығы орналасқан аумақтың климаты континенттік, яғни қысы қысқа, жұмсақ, жазы ұзақ, ыстық және аңызақты болады. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы -3-5°С, шілде айында 26-28°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-380 мм жетеді. Желдің басым бөлігі шығыс, оңтүстік-шығыс бағыттан соғады, орташа жылдамдығы 3-5 мсек тең. Желдің әсерінен жазда ауданның гидротермиялық көрсеткіші төмендеп (0,3-0,4), ылғалдылық мөлшері кемиді де аңызақ, құрғақ және ыстық кезең қалыптасады.
1.3 Гидрогеологиялық және геоморфологиялық жағдайы
Айару жеке шаруашылығы орналасқан аудан арқылы Арыс және оның салалары -- Боралдай (он саласы), Бөржар, Бадам, Шұбарсу т.б. өзендері ағып өтеді. Ауданның орталық бөлігінде Бөген бөгені салынған, одан Арыс-Түркістан каналы тартылған, Бөгеннің оңтүстігін бойлай Арыс каналы жүргізілген. Жер астындағы суы девон, таскемір қабаттарында және ол 30-50 м тереңдікте жатыр. Ыза сулары 3-8 м, кейбір жерлерде 8-12 м тереңдіктегі палеогеннеоген қабаттарында кездеседі.
Айару жеке шаруашылығы орналасқан ауданның жер бедері жазық, оңтүстік бөлігі солтүстігіне қарағанда біршама көтеріңкі және бұл бөлігі сай-жыраларға тілімденген және ауданның ең биік жері Қайнар ауылының шығысында (383 м).
Айару жеке шаруашылығының жер қыртысы Тұран плитасының эпигерциндік құрылымынан түзілген және оның үстін төрттік жүйенің аллювийлі шөгінділері жапқан. Мезозойға дейінгі жер қыртысы 1000-1500 м тереңдікте орналасқан және жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған (сурет1.3).
Кесте 1.1
Айару жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысының ауа- райының сипаттамасы
1.1 кестенің жалғасы
1.1 кестенің жалғасы
Сурет 1.3 Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ картасы
Айару жеке шаруашылығы орналасқан топырақ жамылғысында карбонатты сұр, сортаңды бозғылт сұр топырақ басым, өзен аңғарларында шалғынды сұр топырақ қалыптасқан, ал далалық өсімдіктерден қияқ, қоңырбас, солтүстігінде бозжусан, ши аралас эфемероидті өсімдіктер өседі, ал дәрілік өсімдіктерден күріш қонағы, қара меңдуана, тұмаршөп т.б. кездеседі.
1.4 Ордабасы ауданының егістік агроландшафттары
Айару жеке шаруашылығы орналасқан Ордабасы ауданының егістік агроландшафттары 79997 га алып жатыр және ол ауданның жалпы жер көлемінің 29,3 %, ал ауыл шаруашылық жерлердің 34,3 % құрайды. Бұл аудан аумағында жауын-шашынның жылдық мөлшері өте аз болуына байланысты мұнда тек суғармалы егістік кешендері дамыған. Арыс-Түркістан каналы ауданның егін шаруашылығында өте маңызды рөл атқарады, оның басты мақсаты аудан территориясында мақта аудандарын дамыту. Сонымен, егістік ландшафттарды аудандар кесіндісінде қарастырайық (кесте 1.2).
Кесте 1.2
Айару жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысының егістік ландшафттарының көлемі [14; 15]
Аудан аты
Егістік агроланд-шафттың ауданы, га
Егістік агроландшафт-тардың ауданның жалпы жер көлемін-дегі үлесі, %
Егістік агроланд-шафттардың аудан-ның ауыл шаруа-шлық жер көлемін-дегі үлесі, %
1
2
3
4
Шымкент
11665
37,7
57,06
Арыс
18030
2,9
5,75
Кентау
1572
0,03
15,9
Түркістан
46204
6,2
11,9
Бәйдібек
86142
11,9
15,04
Қазығүрт
102501
25,04
38,46
Мақтаарал
131345
74,2
82,3
Ордабасы
79997
29,3
34,3
Отырар
16673
0,9
2,22
Сайрам
90129
52,6
67,2
Сарыағаш
61930
8,1
14,2
Созақ
6703
0,15
1,3
Төлебі
76134
24,1
53,9
Түлкібас
64286
27,5
42,5
ШараАйару
59648
4,6
25,06
Барлығы
852959
7,2
19,2
0.6 Ордабасы ауданының ландшафттық жүйесінің экологиялық өнімділігін бағалау
Айару жеке шаруашылығы орналасқан аумақтың табиғи-климаттық өнімділікті бағалау табиғи жүйеде энергиялық көрсеткіштердің көмегімен орындалады: биологиялық активті температураның жалпы мөлшері (Σ t, ºC), жалпы жауын - шашын мөлшері (Ос), аязсыз кезеңнің жалғасуы ( То), ылғалдану (Ео), фотосинтетикалық активті радиация (R), орташа ауаның температурасы (ti ,ºC) (кесте 1.3)
Кесте 3
Айару жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысының ландшафттық табиғи-энергетикалық ресурсы
Аудан және қалалық әкімшілік
Метеобекет
Табиғи энергетикалық көрсеткіштер
Ос,
мм
Σt,
ºС
Σd,
мб
Ео,
мм
R ,
кДж
см²
1
2
3
4
5
6
7
Созақ
Созақ
186
3882
3541
1147
184.8
Бәйдібек
Шаян
304
4200
4134
1312
204.5
Отырар
Арыс
275
4419
4240
1325
204.6
Ордабасы
Шымкент
243
4065
3382
1219
192.9
Сайрам
Шымкент
243
4065
3382
1219
192.9
Түлкібас
Түлкібас
951
3876
3233
1163
186.6
Төлеби
Ленинск
560
3800
3500
1180
187.0
Шардара
Шардара
264
4397
4168
1391
203.9
Сарағаш
Дарбаза
325
4740
4438
1400
215.3
Қазығұрт
Ленинск
560
3800
3500
1180
187.0
Мақтарал
Пахтаарал
251
4548
3243
1343
208.9
Түркістан
Түркістан
238
4350
4197
1305
202.3
Айару жеке шаруашылығы орналасқан аумақтың ауыл шаруашылығындағы вегетациялық кезеңнің даму бағыты жылу ресурстарына байланысты температура нәтижесі жалпы түрде анықталады және оның нәтижесі бойынша облыстың жазық аудандарында жалпы орташа температураның тиімді нәтижесі 4000ºС -4500ºС, ал солтүстігінде 3000ºС-3800ºС - ты құрайды және белсенді ауыл шаруашылығымен айналысатын орташа таулы алқаптағы мөлшері шілде-тамыз айларында 2800 ºС-3500 ºС жетеді, ал биік таулы аудандарда 1300 ºС -1400 ºС құрайды (сурет 4) .
Сурет 1.4 Айару жеке шаруашылығы орналасқан облыстың күн радиациясының жылдық жиынтығы
Айару жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысының аумағындағы жылдық радиациялық көрсеткіштің мөлшері 180-210 кДжсм² құрайды, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан облысының аумағы жоғары биоклиматтық ресурстармен табиғи климаттық қолайлы жағдайларға ие, яғни 10 ºС - н жоғары температураның жиынтығы 3800ºС-4600ºС, жауын-шашын мөлшері 250,0-350,0 мм тең.
1.7 Ауылшаруашылығының қазіргі жағдайы
Айару жеке шаруашылығында 1840 га жер бар, оның 970 га өнім өндіретін және суғармалы жерлер, қалған 870 га мал жайылымы.
Шаруашалақтың жерді пайдалану мен орналастырылуы соңғы екі-үш жылда жақсарып келеді, себебі ауыспалы егістіктер енгізіліп, тәлімді және суғармалы жерлермен мезгілдік жайылымдар енгізілген.
Айару жеке шаруашылығында қазіргі кезде жақсы жерлер жыртылып, егіншілік және жайылым мен шабындық пайдаланылады және суғармалы жерлерде барлығы төрт көпжылдық шөп аралас астық дақылға ауыспалы егістік енгізілген. Оның біреуі негізгі бөлімде, ал қалғаны екінші бөлімде мал щаруашылығына жақын жерлерде орналастырылған.
Айару жеке шаруашылығында қазіргі және болашақта мал болып көбейтуге арналған жаспарға байланысты жердің жартысынан астамы осы малға қажетті дақылдар өсіруге арналғандықтан, жеткіліксіз болып отыр. Осыған байланысты Айару жеке шаруашылығының көрсеткіштері өте төмен, әрі ауыспалы егістік танаптар топырағының құнарлығы да төмен. Негізінен көп жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктер малға жем-шөп қана болып қоймай, топырақ құнарлығын да арттырады. Бірақ қазіргі кезде шаруашылықта осындай жағдайлар қарастырылмаған.
Айару жеке шаруашылығында егістіктің бетін жақсылап тегістегенде, суғару техникасы элементтерінің деңгейін және тиімді ұйымдастыру жұмыстарын дұрыс белгілінген жағдайда қарықтау суғару еңбек өнімділігін ылғалдандыру сапасын қамтамасыз етуі. Егістікті суғаруға әзірленудің маңызды кезеңі суғару атызын тілу болып табылады. Атыздың бағыты бөлімшенің еңістігі мен қолданылатын агротехникаға байланысты болады. Атызды бойлай суарғанда топырақтың ылғалдану сапасы мен біркелгілігі суғару техникасының негізгі элементтерін дұрыс белгілеуге байланысты.
Айару жеке шаруашылығында егіншілік негізінен мал шаруашылығына бағытталып жүргізілген, өйткені шабындықтың өнімі жеткіліксіз болғандықтан, егістік құрамында көпжылдық шөптер мен жүгері көптеп енгізілген.
Айару жеке шаруашылығындағы әр жылдардағы егілген ауылшаруашылық дақылдардың көлемі 1.2-ші кестеде көрсетілген.
Кесте 1.2
Айару жеке шаруашылығындағы ауыспалы егістікте егілген дақылдардың көлемі
№
Ауылшаруашылық дақылдар
жылдар
1994
1995
1996
1997
1
2
3
4
5
6
1
Күздік бидай
230
258
201
200
1.2 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
2
Арпа
170
205
200
187
3
Көп жылдық шөп
188
245
290
230
4
Жүгері
95
180
100
120
Айару жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарынан орташа шамамен : бидайдан - 12,0 цга, сүрлемдік жүгеріден - 120 цга және жоңышқадан - 60 цга өнім алып жүр.
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН СУҒАРМАЛАУ ТӘРТІБІ
2.1 Ауыспалы егістіктің құрамын негіздеу
Суғармалы егістік жердің ауа-райының ерекшеліктеріне және ауылшаруашылық дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты халық шаруашылығында атқаратын жұмыстарына және жеке шаруашылықтағы өндірістік бағытына байланысты ауыспалы егістіктің түрі және құрамы анықталады. Танаптардағы ауылшарушылық дақылдардың жылма-жыл орын ауыстырып отыруы арқылы суғармалы егістік жердің топырағының құнарлығын сақталады. Сондықтан Айару жеке шаруашылығында ауыспалы егістіктің құрылысы мен құрамы, ондағы танаптардың санына байланысты, ауылшаруашылық дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне сай, ғылыми-зерттеу институттарының және метеорологиялық бекеттердің егістік жүйесін аудандастыруға арналған ұсыныстарына байланысты және шаруашылықтың ішкі жерді орналастыру жоспарына байланысты қабылданды.
Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданының ауа-райының энергетикалық қуатының оңтүстік аймақтарда өсірілетін ауылшаруашылық дақылдардың көпшілігіне жеткілікті екенін ескере отырып, дипломдық жұмыста қарастырылып отырған суармалы егістік жерге мақта ауыспалы егістігін қарастыруға болады.
Арыс ауданының ауа-райының жағдайын Шымкент қаласында орналасқан метеорологиялық бекеттің мәліметтері бойынша қарастырдық, оның жалпы ауылшаруашылық дақылдарының өніп-өсу кезеңіндегі қорланатын ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасының жиынтығы 3600-4200 оС. Сондықтан Ордабасы ауданының аймағы өте құрғақ агроклиматтық аймаққа жатады және табиғи ылғалдану шамасы, яғни ылғалдану көрсеткіші 0,18-0,20 арасында. Жалпы ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасы байқалатын кезеңің ұзақтығы 180-200 тәулік. Көп жылғы мәліметтерге сүйенсек, ең соңғы ауа райының 10оС төменгі жылуы сәуір айының соңғы онкүндігінде байқалады.
Суғару жүйесі Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданы Айару жеке шаруашылығы қарамағындағы суғармалы егістікке арналған. Ауыспалы егістіктің топырақ картасы 2.1-ші суретте және ол бойынша топырағы сұр болып келеді және тұзданбаған.
Сурет 2.1 Айару жеке шаруашылығы қарамағындағы егістік танаптың топырақ картасы
Сурет 2.2 Айару жеке шаруашылығы қарамағындағы егістік танаптың топырағы туралы аңыз
Суғару жүйесі Ордабасы ауданы Айару жеке шаруашылығының бұрыннан пайдаланып келе жатқан шаруашылық аралық суғару жүйесінің бойында орналасқан суғармалы егістік танаптарына арналып жобаланған (сурет 2.3).
Сурет 2.3 Айару жеке шаруашылығының қарамағындағы суғармалы егістік танаптарына жобаланған шаруашылық аралық суғару жүйесінің желісі
Айару жеке шаруашылығының суғармалы аймағына ұсынылған ауыспалы егістік жүйесінің негізінде, жобаланып отырған егістік жерге 6 танапты мақталы ауыспалы егістік жүйесі ұсынылып отыр. (кесте 2.1). Ауыспалы егістік жерінің брутто ауданы 387,5 га, нақты суғармалы жердің ауданы - 372,0 га тең, оның ішінде суғармалы егістік жердің 20,0 га ауданы құрылыс және техникалық қажеттілікке бөлінген, яғни бұл мелиоративтік құрылыс жұмысына бөлінген жердің ауданы жіне ол суғару жүйесін жобалаудың техникалық жағдайына және мөлшеріне байланысты анықталған:
- жалпы ауданы (F) - 407,5 га;
- суғармалы егістіктің нақты егілген ауданы (Fн) - 372,0 га;
- суғармалы егістіктің брутто ауданы(Fб) - 387,5 га;
Жерді пайдалану көрсеткіші:
ЖПК1 = Fб F =387,5407,5= 0,95 ;
ЖПК2= FнFб= 372387,5= 0,96.
Кесте 2.1
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктің құрамы және құрылысы
Ауыспалы егістіктің
атты
Ауыспалы егеістіктегі
танаптың саны
Ауыспалы
егістіктің
құрамы
Ауыспалы егістіктің құрылысы
га
қатынастық шамасы
мақталы
6
Арпа+жоңышқа
62.0
0.17
Жоңышқа
124.0
0.33
Мақта
124.0
0.33
Жаздық бидай
62.0
0.17
Қосындысы
372.0
1.000
Сурет 2.4 Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістігіндегі ауылшаруашылық дақылдарының орналасу желісі
2.4-ші суретте және 2.1-ші кестеде келтірілген мақталы ауыспалы егістік жерде ауылшаруашылық дақылдардың орналасу жағдайына байланысты суғару жүйесінің негізінде Айару жеке шаруашылығының суғармалы егістігіне арналған суғару жүйесінің желісі құрастырылды (сурет 2.5).
Жоғарыда келтірілген Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктің желісін тек қана жобаланған деп қарастыру керек, оған қазіргі кездегі өндіріс саласының нарықтық жағдайға көшуіне байланысты түсетін сұранысқа байланысты, суғармалы егістік жерінің ауа-райының әлеуеттік мүмкіншілігін ескере отырып, өзгерістер енгізуге болады.
Cурет 2.5 Айару жеке шаруашылығының егістігіне арналған ауылшаруашылық дақылдарын суғару жүйесінің желісі
2.2 Ауылшаруашылық дақылдарының суғару тәртібін негіздеу
Айару жеке шаруашылығында ауылшаруашылық дақылдарының суғару тәртібін анықтау үшін, егістік жер орналасқан аймақтың ауа-райының жағдайына, яғни табиғи жағдайындағы өсімдік жүйесінің ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне баға беру керек. Жалпы табиғи жүйенің ауылшарауашылық дақылдарын ылғалмен қамтамасыз ету көрсеткішін () Н.В. Данильченконің өрнегі арқылы есептеуге болады:
,
мұнда - жауын-шашының мөлшері, мм; - өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі буланғыштық, мм.
Өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі буланғышты анықтау үшін, осы кездегі әрбір айда болатын судың булану шамасын жеке анықтау керек, ол үшін Н.Н. Ивановтың өрнегін пайдалануға болады:
,
мұнда - орташа айлық ауаның жылулығы, оС; - орташа айлық ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %.
Айару жеке шаруашылығының суғармалы егістік жердің табиғи ылғалдану дәрежесі, оған жақын орналасқан метеорологиялық бекеттің мәліметі бойынша анықталды. Қарастырылып отырған суғармалы аймақтың табиғи ылғалдану дәрежесін Шымкент метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша анықтадық және оның шамасы = 0,20 тең.
Табиғи ылғалдану көрсеткішісінің дәрежесін пайдалана отырып, Қазақ су-шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының нұсқасын пайдалана отырып, ауыспалы егістіктің құрамына кірген ауылшаруашылық дақылдарының 95 % -дық шамасындағы ылғалмен қамтамасыз ету жағдайына сай келетін суармалау мөлшерін аламыз. Суғармалы егістік танапқа өсірілетін ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшері мынандай: жаздық бидай -4700 м3га, жоңышқа - 10500 м3га, мақта - 8150 м3га және арпа + жоңышқа - 9600 м3га.
Айару жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшеріне егістік жердің гидрогеологиялық және топырақ - мелиоративтің жағдайын ескеретін қосымша көрсеткіштері есепке ала отырып түзетулер енгізіледі (кесте 2.2):
,
мұнда - суармалы егістік жердің қолайлы жағдайын қамтамасыз ететін суғару мөлшері; - егістік жердің топырақ-мелиоративтік жағдайының өсімдіктің өніп-өсуіне қолайлы болғандағы суғару мөлшері; - ауыл-шаруашылық дақылдарының суды тұтыну мөлшері; - ауылшаруашылық дақылдарының суды тұтыну мөл-шері пайдалануға болатын жер асты суының мүмкіншілік қатынастық шамасын көрсететін көрсеткіш; - жер асты суының тұздылығына байланысты топырақ және жер асты суының арасындағы су алмасуына қатынасын мүмкіндік шамасын көрсете-тін көрсеткіш; - топырақтың тұздану және тұзды беру дәре-жесін ескретін мелиоративтік көрсеткіш.
Айару жеке шаруашылығында қазіргі кезде суғармалы егістік жердегі қарастырылып отырған суғаору әдістерінің технологиялық мүмкіншілігіне байланысты, суғару барысындағы су шығынын есепке алуға тура келеді.
Кесте 2.2
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктегі ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшері
Дақылдар
Суғару мөлшері (нақты)
м3га
Көрсеткіштер
Суды тұтыну мөлшері,
м3га
Түзетілген суғару мөлшері,
м3га
Суғару мөл-шері (жал-пы),
м3га
Арпа+жоңышқа
9600
0,0
1,0
0.85
10150
11940.0
14000.0
Жоңышқа
10500
0,0
1,0
0.85
10500
12350.0
14500.0
Мақта
8150
0,0
1,0
0.85
8900
9590.0
11300.0
Жаздық бидай
4700
0,0
1,0
0.85
5100
5500.0
6470.0
Айару жеке шаруашылығындағы суғармалау мөлшерін, оны еске алу үшін мына өрнекті пайдаланып анықтауға болады:
мұнда - суғару техникаларының суды тиімді пайдалану көрсеткіші.
Айару жеке шаруашылығындағы суғармалау мөлшерінің өсімдіктің өніп-өсу кезеңінднгі таралуын анықтау үшін Қазақ су-шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының нұсқауын пайдалануға болады. Осы ұсынысты пайдалана отырып суғармалау мөлшерінің өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі он күндіктегі таралу шамасын мына өрнекті пайдаланып анықтаймыз:
,
мұнда - онкүндіктегі өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасы; - өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасының пайызға шаққандағы мәні.
Айару жеке шаруашылығындағы өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасының әрбір күн сайынғы мөлшерін мына өрнекті пайдаланып анықтаймыз:
,
мұнда - өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасының әрбір күн сайынғы мөлшері; - он күндіктегі тәуліктің саны (10 немесе 11 тәулік).
Айару жеке шаруашылығындағы ауыспалы егістіктің суды тұтынуының меншікті мөлшерін немесе гидромодулін ( ) мына өрнек арқылы анықтайды:
мұнда - ауспалы егістіктің құрамына кіретін ауылшаруашылық дақылдарының қатынастық шамасы
Айару жеке шаруашылығындағы өсімдіктің өніп-өсуі кезеңіндегі әрбір онкүндігіндегі жетіспейтін тұтыну суының шамасының өсу жиынтығын мына өрнек арқылы тауға болады (кесте 2.3):
Кесте 2.3
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктің қрамындағы ауылшаруашылық дақылдарының өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі таралуы
Айлар
Он-күндік
Көрсеткіштер
, %
, м[3]га
,
м[3]га
, м[3]га
сутки
1
2
3
4
5
6
7
Жоңышқа (=0.33)
IV
II
3
315,0
315,0
31.5
9.58
III
4
420,0
735,0
42.0
12.77
V
I
4
420,0
1155,0
42.0
12.77
II
6
630,0
1785,0
63.0
19.15
III
6
630,0
2415,0
57.27
17.41
VI
I
6
630,0
3045,0
63.0
19.15
II
6
630,0
3675,0
63.0
19.15
III
7
735,0
4410,0
73.5
22.34
VII
I
8
840,0
5250,0
84.0
25.53
II
7
735,0
5985,0
73.5
22.34
III
7
735,0
6720,0
66.82
20.31
VIII
I
7
735,0
7455,0
73.5
22.34
II
6
630,0
8085,0
63.0
19.15
III
6
630,0
8715,0
57.27
17.41
2.3 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
IX
I
5
525,0
9240,0
52.5
15.96
II
5
525,0
9765,0
52.5
15.96
III
4
420,0
10185,0
42.0
12.77
X
I
3
315,0
10500,0
31.5
9.57
Қосындысы
100
10500
Жаздық бидай (=0.17)
IV
III
8
376.0
376,0
37.6
5.86
V
I
10
470.0
846,0
47.0
7.33
II
12
564.0
1410,0
56.4
8.80
III
14
658.0
2068,0
59.8
9.33
VI
I
14
658.0
2726,0
65.8
10.26
II
13
611.0
3337,0
61.1
9.53
III
11
517.0
3854,0
51.7
8.06
VII
I
10
470.0
4324,0
47.0
7.33
II
8
376.0
4700,0
37.6
5.86
Қосындысы
100
4700
Мақта (=0.33)
IV
III
3
244.5
244,5
24.45
9.29
V
I
4
326.0
570,5
32.60
12.39
II
4
326.0
896,5
32.60
12.39
III
6
489.0
1385,5
44.45
16.89
VI
I
7
570.5
1956,0
57.05
28.10
II
9
733.5
2689,5
73.35
27.87
III
10
815.0
3504,5
81.50
30.97
VII
I
8
652.0
4156,5
65.20
24.78
II
10
815.0
4971,5
81.50
30.97
III
9
733.5
5705,0
66.68
25.33
VIII
I
7
570.5
6275,5
57.05
28.10
II
6
489.0
6764,5
48.90
18.58
III
6
489.0
7253,5
44.45
16.89
IX
I
4
326.0
7579,5
32.60
12.39
II
4
326.0
7905,5
32.60
12.39
III
3
244.5
8150,0
24.45
9.29
Қосындысы
100
8150.0
Арпа+жоңышқа (=0.17)
IV
II
3
288.0
288.0
28.80
4.61
III
4
384.0
672.0
38.40
6.14
V
I
4
384.0
1056.0
38.40
6.14
II
5
480.0
1536.0
48.00
7.68
III
6
576.0
2112.0
52.36
8.38
2.3 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
VI
I
7
672.0
2784.0
67.20
10.75
II
7
672.0
3456.0
67.20
10.75
III
8
768.0
4224.0
76.80
12.29
VII
I
9
864.0
5088.0
86.40
13.82
II
8
768.0
5856.0
76.80
12.29
III
8
768.0
6624.0
69.82
11.17
VIII
I
7
672.0
7296.0
67.20
6.14
II
6
576.0
7872.0
57.60
9.21
III
6
576.0
8448.0
52.36
8.38
IX
I
5
480.0
8928.0
48.00
7.68
II
4
384.0
9312.0
38.40
6.14
III
3
288.0
9600.0
28.80
4.61
Қосындысы
100
9600
Сурет 2.6 Айару жеке шаруашылығындағы жоңышқа дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Сурет 2.7 Айару жеке шаруашылығындағы жоңышқа+арпа дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Сурет 2.8 Айару жеке шаруашылығындағы мақта дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Сурет 2.8 Айару жеке шаруашылығындағы жаздық бидай дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Осы өрнектерді пайдаланып Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктің құрамына кіретін әрбір ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшерінің интергралдық сызбасын тұрғызуға болады және оның негізінде суғару мезгілінің орташа күнін анықтаймыз. Ол үшін интегралдық сызбаның бойына суғару мөлшерінің шамасын текшелеп салып отырамыз, яғни болғанша (суреттер 2.6-2.8).
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктің құрамына кірген ауылшаруашылық дақылдарының суғару тәртібін анықтау үшін интегралдық сызбаны пайдаланып тапқан суғарудың орташа күнін еске ала отырып, суғарудың бастапқы және соңғы күндерін анықтаймыз (кесте 2.4)
Жоғарыда келтірілген кестедегі мәлімет бойынша Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістік жүйесінің гидромодулін тұрғызамыз, онда = 0,11 лсек 1 га-ға және = 0,86 лсек 1 га-ға (сурет 2.9).
Сурет 2.9 Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістік жүйесінің гидромодулінің сызбасы
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістік жүйесіне кіретін ауылшаруашылық дақылдарының суғару мезгілі 2.5 ші кестеде берілген.
Кесте 2.4
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктің гидромодулінің мөлшері
Айлар
Онкүндіктер
Көрсеткіштер
Мақта
Жаздық бидай
Мақта
Арпа+
жоңышқа
1
2
3
4
5
6
7
8
IV
II
9.58
4.61
14.19
0.16
III
12.77
5.86
9.29
6.14
34.06
0.39
V
I
12.77
7.33
12.39
6.14
38.63
0.45
II
19.15
8.80
12.39
7.68
48.02
0.55
III
17.41
9.33
16.89
8.38
52.01
0.60
VI
I
19.15
10.26
28.10
10.75
68.26
0.79
II
19.15
9.53
27.87
10.75
67.30
0.78
III
22.34
8.06
30.97
12.29
73.66
0.85
2.4 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
VII
I
25.53
7.33
24.78
13.82
71.46
0.86
II
22.34
5.86
30.97
12.29
71.46
0.86
III
20.31
25.33
11.17
56.81
0.66
VIII
I
22.34
28.10
6.14
56.58
0.65
II
19.15
18.58
9.21
46.94
0.54
III
17.41
16.89
8.38
42.68
0.49
IX
I
15.96
12.39
7.68
36.00
0.42
II
15.96
12.39
6.14
34.49
0.40
III
12.77
9.29
4.61
26.67
0.31
X
I
9.57
9.57
0.11
Кесте 2.5
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістік жүйесіне кіретін ауылшаруашылық дақылдарының суғару мезгілі
Дақылдар
Суғару №
Суғару мөлшері м[3]га
Суғару мезгілі
нетто
брутто
бастап-қы
орташа
соңы
1
2
3
4
5
6
7
Жоңышқа
1
900
1242
06.04
11.04
15.04
2
900
1242
01.05
06.05
10.05
3
900
1242
18.05
23.05
27.05
4
900
1242
01.05
06.06
10.06
5
900
1242
16.06
20.06
25.06
6
1000
1380
28.06
02.07
07.07
7
1000
1380
10.07
14.07
19.07
8
1000
1380
23.07
28.07
01.08
9
1000
1380
07.08
12.08
16.08
10
1000
1380
25.08
29.08
03.09
11
1000
1380
11.09
16.09
20.09
Арпа + жоңышқа
1
800
06.04
11.04
15.04
15.04
2
800
15.04
30.04
05.05
09.05
3
1000
1380
19.05
23.05
28.05
4
1000
1380
04.06
08.06
13.06
5
1000
1380
19.06
23.06
28.06
6
1000
1380
01.07
05.07
10.07
7
1000
1380
14.07
18.07
23.07
8
1000
1380
28.07
01.08
06.08
9
1000
1380
12.08
16.08
21.08
2.5 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
10
1000
1380
30.08
04.09
08.09
Мақта
1
700
966
16.04
21.04
25.04
2
700
966
11.05
16.08
20.05
3
750
1035
28.05
02.06
06.06
4
1000
1380
09.06
14.06
18.06
5
1000
1380
22.06
27.06
01.07
6
1000
1380
06.07
11.07
15.07
7
1000
1380
19.07
24.07
28.07
8
1000
1380
06.08
10.08
15.08
9
1000
1380
26.08
31.08
04.09
Жаздық бидай
1
700
966
16.04
21.04
25.04
2
1000
1380
03.05
07.05
12.05
3
1000
1380
21.05
26.05
30.05
4
1000
1380
06.06
10.06
15.06
5
1000
1380
24.06
28.06
03.07
2.3 Суғармалау әдісін және техникасын таңдау
Суғару әдісін және техникасын таңдау негізінде Айару жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік орналасқан аймақтың ауа-райының, топырақ-мелиоративтік, гидрогеологиялық, геоморфологиялық және шаруашылық жағдайына, ауыл-шаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшеліктерін еске ала отырып, жүйелік талдаудың негізінде жүзеге асырылады және мұндай жүйелік талдау, суғару әдістері және техникасын суғармалы егістік жерлерді пайдалану мүмкіншіліктерін көрсететін мынандай мәліметтерге сүйене отырып жүзеге асырылады:
- топырақтың физикалық ерекшелігін көрсететін судың алғашқы бір сағат ішіндегі суды сіңіру жылдамдығығы (, мсағат);
- суғармалы егістік жердің бедері, суғару жүйесінің орналасу жағдайының еңістігі ();
- гидрогеологиялық жағдайы, жер асты суының геометриялық орналасуы (, м);
- ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерешелігін көрсететін оның биіктігі (, м);
- ауылшаруашылық дақылдарының суғару мөлшері (, м3га).
Осы мәліметтерді, Айару жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік жердің және ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшеліктерімен салыстыра отырып анықтайды (кесте 2.6). Ол үшін, әрбір талдауға алынған суғару техникасының мүмкіншілігін көрсететін мәліметтерді, егістік жер орналасқан аймақтың табиғи жағдайымен салыстырады.
Кесте 2.6
Айару жеке шаруашылығындағы табиғи және шаруашылық жағдайларға байланысты суғару тәсілдерін қолдану шарттары
Реттік нөмірі
Суғару тәсілі
Қолдану шарттары
Күрделі жер бедері
Еңістігі,
0,008 үлкен
Жеңіл құрам-
дағы топырақ
Сазды топырақ
Тұзданған топырақ
Минералданған сулар жақын
Су қорларының тапшылығы
Желдің жылдамдығы
6 мс үлкен
1
Жер бетімен
+
+
+
+
+
+
+
+
2
Жаңбырлатып
+
+
+
х
-
+
+
-
3
Қосарланған
+
+
+
+
х
+
+
+
4
Топырақ астымен
х
+
х
х
-
-
+
+
5
Тамшылатып
+
+
х
х
-
-
+
6
Тұмандатып
+
+
+
+
+
+
+
+
Айару жеке шаруашылығындағы суғару техникасы және суғармалы егістік жердің бір-біріне сай келуінің кез-келген көрсеткіштерінің біреуі, суғару техникасының жұмыс істеуін шектейтін болса, онда ондай суғару техникасын ауылшаруашылық дақылдарын суғаруға пайдалануға болмайды.
Жүйелі түрде жүргізілген талдау жұмыстарының нәтижесі бойынша Айару жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік орналасқан алқабтың ерекшелігіне сай келетін, өндіріске тиімді суғару техникасы жер бетімен жүйектеп және атыздап суғару болып табылады.
2.4 Ауыспалы егістіктің құрамындағы ауылшаруашылық дақылдарын жүйектеп суғару техникасының гидравликалық көрсеткіштерін есептеу
Айару жеке шаруашылығындағы суғару техникасының көрсеткіштерін анықтау үшін ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшерінің шамасын (кесте 2.5) және егістік жердің топырағының су-физикалық қасиеттері туралы мәліметер қажет.
Айару жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік орналасқан алқабтағы пайдаланылатын суғару техникасының гидравликалық өлшемдік көрсеткіштерін анықтауға қажетті мәліметтер:
oo есептелген суғару мөлшері - 1000 м3га;
oo мақтаның орналасу арақашықтығы - 0,6 м;
oo суғару жүйегінің еңістігі - 0,001;
oo суғару танабының ұзындығы - 700-1000 м.
Айару жеке шаруашылығында жүйектеп суғару техникасының гидравликалық өлшемдік көрсеткіштерін анықтау үшін мынандай топырақтың су-физикалық қаситетерінің құрамына көрсететін мәліметер қажет:
- топырақтың бастапқы суды сіңіру жылдамдығы (, ммсағат) - 0,066 мч;
- топырақтың суды сүзу жылдамдығы (, ммсағат) - 0,0045 мч;
oo пропорциональдық көрсеткіш () - 0,2;
oo судың сіңу қабаты () - 0,27 м.
Айару жеке шаруашылығындағы жүйектеп суғару техникасының көрсеткіштерін анықтаудың есептік жүйесін В.А. Суринның әдістемелік нұсқасының негізінде төменде келтірілген ретпен орындалады:
1. Жүйектегі су ағынының ылғалдану периметрін В.Ф. Носенконың ұсынған өрнегі арқылы анықтаймыз:
=0,105 =0,122 м;
мұнда - егістік жердің еңістігі; - жүйектегі су өтімінің мөлшері, 0.11м3сағат тең.
2. Жүйектегі су ағынының қимасының ауданын анықтау үшін В.Ф. Носенконың ұсынған өрнегін пайдаланамыз:
= 0,00147 = 0,003675 м2.
3. Суғару жүйегінің гидравликалық радисуын мына өрнек арқылы табамыз:
= 0,0036750,122= 0,03012 м;
4. Ауылшаруашылық дақылдарының суармалау мөлшерінің жобаланған нақты мөлшерін ((,м3га), жүйектегі метрмен өлшенген су қабатына (, м) , жүйектің арақашықтығын () еске ала отырып айналдырамыз:
= 100010000=0,10 м;
егерде суармалау мөлшерін, жүйектегі судың сіңу периметріне және оның арақашықтығына байланысты () анықтасақ, онда
=1000 . 0,610000 .0,122 =0,492 м.
5. Топырақтың суды сіңіруін өрнектейтін оның математикалық бейнесін пайдаланып, уақытқа байланысты оның өзеруін анықтай аламыз:
немесе
,
мұнда - суғару уақыты, сағат; - топырақтың су-физикалық және меха-никалық қасиетіне байланысты өзгеріп отыратын көрсеткіш.
Осы өрнекті пайдаланып анықталған Айару жеке шаруашылығындағы топырақ қабатының уақыт аралығындағы суды сіңіру және сүзу жылдамдығын есептеудің нәтижесі 2.7-ші кестеде көрсетілген.
Кесте 2.7
Айару жеке шаруашылығындағы топырақ қабатының уақыт аралығындағы суды сіңіру және сүзу жылдамдығы
Суғару уақыты
, сағат
0.1
1.0
3.0
5.0
10.0
20.0
30.0
1
2
3
4
5
6
7
8
0.00045
0.0045
0.0135
0.0225
0.045
0.090
0.135
0.975
0.766
0.454
0.2645
0.0699
0.005
0.0003
0.025
0.234
0.546
0.7335
0.9301
0.995
1.000
0.001
0.0936
0.2184
0.2942
0.3720
0.398
0.400
0.00145
0.0981
0.232
0.317
0.417
0.488
0.535
Осы, 2.7 кестедегі мәліметтерді пайдалана отырып, байланысты сызбасын тұрғызамыз ( сурет 7) және оны және мәндерімен салыстыру арқылы суғару ұзақтығын табамыз. Ол үшін, суғару жүйегінің бойы бойынша топыраққа қорланатын су мөлшерінің өзгеріп отыратынын ескеру керек және оны анықтау үшін алдын ала біркелкі ылғалдану коэффициентінің () жобаланған шамасын қабылдап алу керек.
Айару жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарынан егістік танап бойынша біркелкі өнім алу үшін коэффициентінің мәнін 0.95- деп қабылдаймыз.
Егер суғару жүйегінің соңындағы топырақ қабатына қорланатын судың шамасын (), суғару мөлшерінің нақты мәніне () тең деп қабылдасақ, яғни =, онда жүйенің басындағы қорланған суғару мөлшері мынаған тең болады:
.= 0,4920,85 = 0,579 м.
6. Айару жеке шаруашылығындағы судың жүйектің соңына жету уақытын () және суғару мөлшерін топырақтағы судың суғару уақытына байланысты сызбасын пайдалана отырып, егістікке толық беретін уақытты анықтауға болады (), яғни суретте көрсетілгендей = 31 сағатқа, ал = 40 сағатқа тең.
7. Суғару кезіндегі суғару мөлшерін суғару жүйегінің соңына толық егістік танапқа бергенше болатын су ағынының уақыттық шамасын былай анықтаймыз:
= 40 - 31 =9 час.
8. Судың меншікті сүзілгіш шығынын суғару жүйегінің табанынынан болатын мына өрнекті пайдалана отырып анықтаймыз:
=0,012*0,122=0,001464 м3,
9. Айару жеке шаруашылығындағы жүйек бойындағы су ағынының шектелген ұзындығын мына өрнек арқылы анықтауға болады:
=0,3960,001464 = 270 м;
10. Суғармалы егістік жердің топырағының сулық-физикалық қасиетін және механикалық құрамына байланысты судың сүзілу және сіңіру жылдамдығын ескере отырып және көрсеткіштерін мына формулалар бойынша анықтаймыз:
және
.
Есептеудің нәтижесі бойынша = 0,015 және =0,8737
11. Айару жеке шаруашылығындағы суғару жүйегінің ұзындығын мына өрнек арқылы анықтаймыз:
=270 = 146 м.
Танаптың ұзындығына () сай есептеу арқылы анықталған суғару жүйесінің ұзындығын () ретке келтіреміз:
,
мұнда - уақытша суғару арықтарының егістік танаптарға орналасу саны.
12. Айару жеке шаруашылығындағы суғару жүйегінің бойындағы тұрақты судың сүзілу шығыны () топырақтың сүзілу коэффициенті () және жүйектің ылғалдану периметрі бойынша мына формула бойынша есептейміз:
0,122*0,012* 146 = 0,22 м3сағат.
13. егерде болса, онда суғару жүйегінің соңынан болатын су ағынының көлемін (), мына формула арқылы анықтауға болады:
,
мұнда =0.092.
14. Айару жеке шаруашылығындағы жүйектің соңынан болатын су ағынының шамасын пайдалана отырып суғару мөлшерінің егістік танаптың сыртына ағып кететін шамасын мына өрнек арқылы анықтаймыз:
=377,7 м3га.
15. Айару жеке шаруашылығындағы суғару танабының ұзындығы () және жүйектің ұзындығы () болғанда, бір мезгілде жұмыс істейтін суғару арықтарының қатпарланып орналасу саны мынаған тең және егер егістік танаптың ең соңғы жағына орналасқан бөлігінен ғана су ағыны болатынын ескерсек, онда суғару кезеңіндегі болатын оның 1 гектарға шаққандағы меншікті шамасын келесі формула бойынша анықтаймыз:
= 377,7 ( 150 1000) = 56.65 м3га
16. Су ағынының жылдамдығына байланысты топырақтың төменгі қабатынынан болатын болатын суғару мөлшерінің шығынын () мына формулак арқылы анықтайды:
- суғармалы егістік танабы жүйегінің ұзын бойына сіңген су көлемінің орташа мәні мынаған тең:
мұнда = 10000*0,579*0,1220,6 =1177,3 м[3]га;
=10000*0,492*0,1220,6 = 1000,0 м3га,
яғни Айару жеке шаруашылығындағы жүйектің ұзындығы бойы сіңген су көлемі мен есептелген суғару мөлшерінің нақы мәнінің арасындағы айырмашылық 177,3 м3га тең, онда топырақтың терең қабатына сүзілген су шығынының шамасы 56.65 м3га құрайды.
17. Айару жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік танабына берілген суғару мөлшерінің жалпы шамасын мына өрнек арқылы анықтауға болады:
= 1000 +177.3 +56,65=1233.95 м3га.
18. Суғармалы егістік танабын жүйектеп суғару техникасының элементерінің суды тиімді пайдалану көрсеткіші мынаған тең болады:
0,81.
Айару жеке шаруашылығында қабылданған жүйектеп суғару техникасының гидравликалық көрсеткіштері егістік жүйедегі су және жер қорын тиімді пайдалануға мүмкіншілік береді.
3 СУҒАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖОБАСЫ
3.1 Суғару жүйесіндегі су өтімін есептеу
Айару жеке шаруашылығындағы суғару жүйесіндегі су өтімінің шамасын негізінен ауыспалы егістік танаптың бір гектарына бір секундта берілетін литермен өлшенген меншікті су өтімінің жіне ауданының шамасы арқылы анықтайды.
Айару жеке шаруашылығындағы суғару жүйесінің нақты су өтімінің шамасын, оның сумен қамтамасыз ету ауданына байланысты мына өрнек арқылы анықтауға болады:
мұнда және - ауыспалы егістік танаптың бір гектарына бір секундта берілетін литермен өлшенген меншікті су өтімінің ең жоғарғы және төменгі шамасы, лс (га); - есепке алынған егістіктің нақты ауданы, га.
Суғармалы егістіктің есепке алынған нақты ауданы мына өрнек арқылы анықтаймыз:
,
мұнда ЖПК- суғармалы егістік жерді тиімді пайдалану коэффициенты, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
АХАТ ҚАЗЫНА ҚАСҚЫРБАЙҚЫЗЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
ОҚО ОРДАБАСЫ АУДАНЫ АЙАРУ ЖЕКЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ЖЕР БЕТІМЕН СУҒАРУ
5В081000 - Жерлерді мелиорациялау, баптау және қорғау мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ауыл шаруашылығы
минисТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: ___ ОҚО Ордабасы ауданы Айару жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарын жер бетімен суғару____________________ ___________________________________ _______________________________
Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі материалдар_____________
Қосымшалар_____________
Орындаған ____ Ахат Қ. Қ.________
(аты-жөні)
20___ ж. ______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ______ E.C Capкынoв._____уар
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ________________ ________ Ә.Т.Қoзыкeeвa _______
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_____________________ _______________ _______ Ж.C.Мұcтaфaeв_______
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________ _______Қ.Қ.Ануар беков______
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
КІРІСПЕ
Соңғы уақытта ауылшаруашылығы жоғары деңгейде дамыған елдерде кешенді мелиорация топырақ пен өсімдіктердің өмірлік белсенділігінің негізгі факторларын реттеу және басқару құралы ғана емес, сонымен бірге ландшафттық кешендерді сақтау және байыту құралы болып табылады. Мелиорациялауға негізделген жаңа тәсіл энергетикалық баланстың есебіне құрылған, атап айтқанда, кешенді мелиорация жүргізу кезінде жұмсалған энергия көлемі ауыл шаруашылығы дақылдарынан, суды мақсатты реттеу негізінде, табиғи жүйелердің жылу және жарық режимдерін бейімдей отырып, ауылшаруашылық дақылдар мен топырақтың тіршілік ету ортасында бақыланбаған факторлары болып саналатын топырақтың қоректік және ауалы режимдерінен алынатын энергиямен өтелуі тиіс. Бұл мәселелер ауылшаруашылық дақылдар мен топырақтың тіршілік факторларын кешенді мелиоративтік реттеу, яғни ауыл шаруашылық жерлерінің кешенді мелиорациялануы теориясымен ғылыми тұрғыда қарастырылады. Қойылған міндеттерді шешу үшін бірінші кезекте сыртқы ортаның шарттары мен өсімдіктердің талаптары сандық өрнекте болуы қажет, өйткені олардың салыстырмалары арасындағы сәйкессіздікті барынша азайтуға қажетті бақылау әрекеттерінің параметрлерін анықтайды. Болжамсыз бақылауда болмайды, сондықтан олардың жеке элементтері мен жүйелеріндегі өзгерістерді тұтастай шаруашылық қызметі нәтижесінде болжау мүмкіндігі кешенді мелиорацияларды негіздеудің ең маңызды шарты болып табылады[1].
Ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялаудың басты мақсаты топырақтың құнарлылығын қалпына келтіру сапасының жақсаруы және кеңеюі, топырақтың пайда болуына, қоршаған ортаға зиян келтірмей, ең аз шығын арқылы тиісті энергия шығындарының оңтайлы өнімділігін алу. Осылайша, ауыл шаруашылық жерлерін мелиорациялаудың мәні - топырақтың, гидрогеологиялық, геохимиялық және биохимиялық процестердің сапалық, мақсатты өзгеруі, материя мен энергия ағымын бақылау арқылы қамтамасыз етуге болады. Ауылшаруашылық өндірісінің нақты міндеттері өсімдіктердің өсуі мен дамуының әр факторларына оңтайлы режимдерді қамтамасыз ету қажеттілігінен анықталады және бұл тұрақты экологиялық жағдайды сақтай отырып, азық-түлік және өнеркәсіпке арналған шикізаттың жоғары өндірісін алудың шешуші шарты. Мұны практикалық түрде іске асырудағы жалпы ережелер егін шаруашылығы заңдарымен сипатталады.
Ең жоғары және тұрақты өнім алу үшін өсірілген ауылшаруашылық дақылдардың өсуі мен дамуы үшін барлық жағдайларды қамтамасыз ету қажет. Сондықтан менің дипломдық жұмысымда Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданы Айару жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарын жер бетімен суғару мәселесі қарастырылған.
1 АЙАРУ ЖЕКЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
0.1 Алқаптың орналасқан жері
Айару жеке шаруашылығы Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданында орналасқан және бұл аудан Оңтүстік Қазақстан облы-сының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік болып табылады. 1.1 суретте Ордабасы ауданының гербі көрсетілген[2].
Сурет 1 Ордабасы ауданының гербі [2]
0.1 суретте Айару жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысының картасы көрсетілген.
1.2 Ауа-райының жағдайы
Айару жеке шаруашылығының суғармалы егістік жері Қазақстанның оңтүстік құрғақ ыстық агроклиматтық ауданында және өте құрғақ тау маңайында орналасқан және бұл аймақтың буланғыштығы өте жоғары, вегетациялық кезеңде ауаның ылғалдылығы өте төмен болып, көпшілік жағдайда құрғақшылыққа әкеліп соғады және соның нәтижесінде егістіктегі дақылдардың көпшілігі күйіп-қурап қалады.
Сурет 1.2 Оңтүстік Қазақстан облысының картасы
Айару жеке шаруашылығының орташа тәуліктік ауа температурасының 10оС жоғарғы шамасының жиынтығы 3600-3900 оС, гидротермикалық коэффициенттің (ГТК) мөлшері 0.3-0.5 шамасында ауытқып отырады. Айару жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің ауа-райының жағдайының негізгі көрсеткіштері Шымкент метеобекетінің мәліметі бойынша 1- кестеде берілген.
Айару жеке шаруашылығының аумағында вегетациялық кезеңінде орташа есеппен 45-50 мм ғана жауын-шашын жауады және ауаның орташа жылдық температурасы 10,5 0С тең болады. Абсолюттік максимум 440С, ал абсолюттік минимум - 410С жетеді. Ауаның орташа ылғалдылығы 67 %, ал абсолюттік ылғалдылық 7,8 тең. Жауын-шашынның ең жоғарғы мәні қысқы және күзгі-көктемгі айларында байқалады. Қар жұқа түседі және көп тұрақтамайды.
Айару жеке шаруаш ылығы орналасқан аумақтың климаты континенттік, яғни қысы қысқа, жұмсақ, жазы ұзақ, ыстық және аңызақты болады. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы -3-5°С, шілде айында 26-28°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-380 мм жетеді. Желдің басым бөлігі шығыс, оңтүстік-шығыс бағыттан соғады, орташа жылдамдығы 3-5 мсек тең. Желдің әсерінен жазда ауданның гидротермиялық көрсеткіші төмендеп (0,3-0,4), ылғалдылық мөлшері кемиді де аңызақ, құрғақ және ыстық кезең қалыптасады.
1.3 Гидрогеологиялық және геоморфологиялық жағдайы
Айару жеке шаруашылығы орналасқан аудан арқылы Арыс және оның салалары -- Боралдай (он саласы), Бөржар, Бадам, Шұбарсу т.б. өзендері ағып өтеді. Ауданның орталық бөлігінде Бөген бөгені салынған, одан Арыс-Түркістан каналы тартылған, Бөгеннің оңтүстігін бойлай Арыс каналы жүргізілген. Жер астындағы суы девон, таскемір қабаттарында және ол 30-50 м тереңдікте жатыр. Ыза сулары 3-8 м, кейбір жерлерде 8-12 м тереңдіктегі палеогеннеоген қабаттарында кездеседі.
Айару жеке шаруашылығы орналасқан ауданның жер бедері жазық, оңтүстік бөлігі солтүстігіне қарағанда біршама көтеріңкі және бұл бөлігі сай-жыраларға тілімденген және ауданның ең биік жері Қайнар ауылының шығысында (383 м).
Айару жеке шаруашылығының жер қыртысы Тұран плитасының эпигерциндік құрылымынан түзілген және оның үстін төрттік жүйенің аллювийлі шөгінділері жапқан. Мезозойға дейінгі жер қыртысы 1000-1500 м тереңдікте орналасқан және жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған (сурет1.3).
Кесте 1.1
Айару жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысының ауа- райының сипаттамасы
1.1 кестенің жалғасы
1.1 кестенің жалғасы
Сурет 1.3 Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ картасы
Айару жеке шаруашылығы орналасқан топырақ жамылғысында карбонатты сұр, сортаңды бозғылт сұр топырақ басым, өзен аңғарларында шалғынды сұр топырақ қалыптасқан, ал далалық өсімдіктерден қияқ, қоңырбас, солтүстігінде бозжусан, ши аралас эфемероидті өсімдіктер өседі, ал дәрілік өсімдіктерден күріш қонағы, қара меңдуана, тұмаршөп т.б. кездеседі.
1.4 Ордабасы ауданының егістік агроландшафттары
Айару жеке шаруашылығы орналасқан Ордабасы ауданының егістік агроландшафттары 79997 га алып жатыр және ол ауданның жалпы жер көлемінің 29,3 %, ал ауыл шаруашылық жерлердің 34,3 % құрайды. Бұл аудан аумағында жауын-шашынның жылдық мөлшері өте аз болуына байланысты мұнда тек суғармалы егістік кешендері дамыған. Арыс-Түркістан каналы ауданның егін шаруашылығында өте маңызды рөл атқарады, оның басты мақсаты аудан территориясында мақта аудандарын дамыту. Сонымен, егістік ландшафттарды аудандар кесіндісінде қарастырайық (кесте 1.2).
Кесте 1.2
Айару жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысының егістік ландшафттарының көлемі [14; 15]
Аудан аты
Егістік агроланд-шафттың ауданы, га
Егістік агроландшафт-тардың ауданның жалпы жер көлемін-дегі үлесі, %
Егістік агроланд-шафттардың аудан-ның ауыл шаруа-шлық жер көлемін-дегі үлесі, %
1
2
3
4
Шымкент
11665
37,7
57,06
Арыс
18030
2,9
5,75
Кентау
1572
0,03
15,9
Түркістан
46204
6,2
11,9
Бәйдібек
86142
11,9
15,04
Қазығүрт
102501
25,04
38,46
Мақтаарал
131345
74,2
82,3
Ордабасы
79997
29,3
34,3
Отырар
16673
0,9
2,22
Сайрам
90129
52,6
67,2
Сарыағаш
61930
8,1
14,2
Созақ
6703
0,15
1,3
Төлебі
76134
24,1
53,9
Түлкібас
64286
27,5
42,5
ШараАйару
59648
4,6
25,06
Барлығы
852959
7,2
19,2
0.6 Ордабасы ауданының ландшафттық жүйесінің экологиялық өнімділігін бағалау
Айару жеке шаруашылығы орналасқан аумақтың табиғи-климаттық өнімділікті бағалау табиғи жүйеде энергиялық көрсеткіштердің көмегімен орындалады: биологиялық активті температураның жалпы мөлшері (Σ t, ºC), жалпы жауын - шашын мөлшері (Ос), аязсыз кезеңнің жалғасуы ( То), ылғалдану (Ео), фотосинтетикалық активті радиация (R), орташа ауаның температурасы (ti ,ºC) (кесте 1.3)
Кесте 3
Айару жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысының ландшафттық табиғи-энергетикалық ресурсы
Аудан және қалалық әкімшілік
Метеобекет
Табиғи энергетикалық көрсеткіштер
Ос,
мм
Σt,
ºС
Σd,
мб
Ео,
мм
R ,
кДж
см²
1
2
3
4
5
6
7
Созақ
Созақ
186
3882
3541
1147
184.8
Бәйдібек
Шаян
304
4200
4134
1312
204.5
Отырар
Арыс
275
4419
4240
1325
204.6
Ордабасы
Шымкент
243
4065
3382
1219
192.9
Сайрам
Шымкент
243
4065
3382
1219
192.9
Түлкібас
Түлкібас
951
3876
3233
1163
186.6
Төлеби
Ленинск
560
3800
3500
1180
187.0
Шардара
Шардара
264
4397
4168
1391
203.9
Сарағаш
Дарбаза
325
4740
4438
1400
215.3
Қазығұрт
Ленинск
560
3800
3500
1180
187.0
Мақтарал
Пахтаарал
251
4548
3243
1343
208.9
Түркістан
Түркістан
238
4350
4197
1305
202.3
Айару жеке шаруашылығы орналасқан аумақтың ауыл шаруашылығындағы вегетациялық кезеңнің даму бағыты жылу ресурстарына байланысты температура нәтижесі жалпы түрде анықталады және оның нәтижесі бойынша облыстың жазық аудандарында жалпы орташа температураның тиімді нәтижесі 4000ºС -4500ºС, ал солтүстігінде 3000ºС-3800ºС - ты құрайды және белсенді ауыл шаруашылығымен айналысатын орташа таулы алқаптағы мөлшері шілде-тамыз айларында 2800 ºС-3500 ºС жетеді, ал биік таулы аудандарда 1300 ºС -1400 ºС құрайды (сурет 4) .
Сурет 1.4 Айару жеке шаруашылығы орналасқан облыстың күн радиациясының жылдық жиынтығы
Айару жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысының аумағындағы жылдық радиациялық көрсеткіштің мөлшері 180-210 кДжсм² құрайды, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан облысының аумағы жоғары биоклиматтық ресурстармен табиғи климаттық қолайлы жағдайларға ие, яғни 10 ºС - н жоғары температураның жиынтығы 3800ºС-4600ºС, жауын-шашын мөлшері 250,0-350,0 мм тең.
1.7 Ауылшаруашылығының қазіргі жағдайы
Айару жеке шаруашылығында 1840 га жер бар, оның 970 га өнім өндіретін және суғармалы жерлер, қалған 870 га мал жайылымы.
Шаруашалақтың жерді пайдалану мен орналастырылуы соңғы екі-үш жылда жақсарып келеді, себебі ауыспалы егістіктер енгізіліп, тәлімді және суғармалы жерлермен мезгілдік жайылымдар енгізілген.
Айару жеке шаруашылығында қазіргі кезде жақсы жерлер жыртылып, егіншілік және жайылым мен шабындық пайдаланылады және суғармалы жерлерде барлығы төрт көпжылдық шөп аралас астық дақылға ауыспалы егістік енгізілген. Оның біреуі негізгі бөлімде, ал қалғаны екінші бөлімде мал щаруашылығына жақын жерлерде орналастырылған.
Айару жеке шаруашылығында қазіргі және болашақта мал болып көбейтуге арналған жаспарға байланысты жердің жартысынан астамы осы малға қажетті дақылдар өсіруге арналғандықтан, жеткіліксіз болып отыр. Осыған байланысты Айару жеке шаруашылығының көрсеткіштері өте төмен, әрі ауыспалы егістік танаптар топырағының құнарлығы да төмен. Негізінен көп жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктер малға жем-шөп қана болып қоймай, топырақ құнарлығын да арттырады. Бірақ қазіргі кезде шаруашылықта осындай жағдайлар қарастырылмаған.
Айару жеке шаруашылығында егістіктің бетін жақсылап тегістегенде, суғару техникасы элементтерінің деңгейін және тиімді ұйымдастыру жұмыстарын дұрыс белгілінген жағдайда қарықтау суғару еңбек өнімділігін ылғалдандыру сапасын қамтамасыз етуі. Егістікті суғаруға әзірленудің маңызды кезеңі суғару атызын тілу болып табылады. Атыздың бағыты бөлімшенің еңістігі мен қолданылатын агротехникаға байланысты болады. Атызды бойлай суарғанда топырақтың ылғалдану сапасы мен біркелгілігі суғару техникасының негізгі элементтерін дұрыс белгілеуге байланысты.
Айару жеке шаруашылығында егіншілік негізінен мал шаруашылығына бағытталып жүргізілген, өйткені шабындықтың өнімі жеткіліксіз болғандықтан, егістік құрамында көпжылдық шөптер мен жүгері көптеп енгізілген.
Айару жеке шаруашылығындағы әр жылдардағы егілген ауылшаруашылық дақылдардың көлемі 1.2-ші кестеде көрсетілген.
Кесте 1.2
Айару жеке шаруашылығындағы ауыспалы егістікте егілген дақылдардың көлемі
№
Ауылшаруашылық дақылдар
жылдар
1994
1995
1996
1997
1
2
3
4
5
6
1
Күздік бидай
230
258
201
200
1.2 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
2
Арпа
170
205
200
187
3
Көп жылдық шөп
188
245
290
230
4
Жүгері
95
180
100
120
Айару жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарынан орташа шамамен : бидайдан - 12,0 цга, сүрлемдік жүгеріден - 120 цга және жоңышқадан - 60 цга өнім алып жүр.
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН СУҒАРМАЛАУ ТӘРТІБІ
2.1 Ауыспалы егістіктің құрамын негіздеу
Суғармалы егістік жердің ауа-райының ерекшеліктеріне және ауылшаруашылық дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты халық шаруашылығында атқаратын жұмыстарына және жеке шаруашылықтағы өндірістік бағытына байланысты ауыспалы егістіктің түрі және құрамы анықталады. Танаптардағы ауылшарушылық дақылдардың жылма-жыл орын ауыстырып отыруы арқылы суғармалы егістік жердің топырағының құнарлығын сақталады. Сондықтан Айару жеке шаруашылығында ауыспалы егістіктің құрылысы мен құрамы, ондағы танаптардың санына байланысты, ауылшаруашылық дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне сай, ғылыми-зерттеу институттарының және метеорологиялық бекеттердің егістік жүйесін аудандастыруға арналған ұсыныстарына байланысты және шаруашылықтың ішкі жерді орналастыру жоспарына байланысты қабылданды.
Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданының ауа-райының энергетикалық қуатының оңтүстік аймақтарда өсірілетін ауылшаруашылық дақылдардың көпшілігіне жеткілікті екенін ескере отырып, дипломдық жұмыста қарастырылып отырған суармалы егістік жерге мақта ауыспалы егістігін қарастыруға болады.
Арыс ауданының ауа-райының жағдайын Шымкент қаласында орналасқан метеорологиялық бекеттің мәліметтері бойынша қарастырдық, оның жалпы ауылшаруашылық дақылдарының өніп-өсу кезеңіндегі қорланатын ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасының жиынтығы 3600-4200 оС. Сондықтан Ордабасы ауданының аймағы өте құрғақ агроклиматтық аймаққа жатады және табиғи ылғалдану шамасы, яғни ылғалдану көрсеткіші 0,18-0,20 арасында. Жалпы ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасы байқалатын кезеңің ұзақтығы 180-200 тәулік. Көп жылғы мәліметтерге сүйенсек, ең соңғы ауа райының 10оС төменгі жылуы сәуір айының соңғы онкүндігінде байқалады.
Суғару жүйесі Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданы Айару жеке шаруашылығы қарамағындағы суғармалы егістікке арналған. Ауыспалы егістіктің топырақ картасы 2.1-ші суретте және ол бойынша топырағы сұр болып келеді және тұзданбаған.
Сурет 2.1 Айару жеке шаруашылығы қарамағындағы егістік танаптың топырақ картасы
Сурет 2.2 Айару жеке шаруашылығы қарамағындағы егістік танаптың топырағы туралы аңыз
Суғару жүйесі Ордабасы ауданы Айару жеке шаруашылығының бұрыннан пайдаланып келе жатқан шаруашылық аралық суғару жүйесінің бойында орналасқан суғармалы егістік танаптарына арналып жобаланған (сурет 2.3).
Сурет 2.3 Айару жеке шаруашылығының қарамағындағы суғармалы егістік танаптарына жобаланған шаруашылық аралық суғару жүйесінің желісі
Айару жеке шаруашылығының суғармалы аймағына ұсынылған ауыспалы егістік жүйесінің негізінде, жобаланып отырған егістік жерге 6 танапты мақталы ауыспалы егістік жүйесі ұсынылып отыр. (кесте 2.1). Ауыспалы егістік жерінің брутто ауданы 387,5 га, нақты суғармалы жердің ауданы - 372,0 га тең, оның ішінде суғармалы егістік жердің 20,0 га ауданы құрылыс және техникалық қажеттілікке бөлінген, яғни бұл мелиоративтік құрылыс жұмысына бөлінген жердің ауданы жіне ол суғару жүйесін жобалаудың техникалық жағдайына және мөлшеріне байланысты анықталған:
- жалпы ауданы (F) - 407,5 га;
- суғармалы егістіктің нақты егілген ауданы (Fн) - 372,0 га;
- суғармалы егістіктің брутто ауданы(Fб) - 387,5 га;
Жерді пайдалану көрсеткіші:
ЖПК1 = Fб F =387,5407,5= 0,95 ;
ЖПК2= FнFб= 372387,5= 0,96.
Кесте 2.1
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктің құрамы және құрылысы
Ауыспалы егістіктің
атты
Ауыспалы егеістіктегі
танаптың саны
Ауыспалы
егістіктің
құрамы
Ауыспалы егістіктің құрылысы
га
қатынастық шамасы
мақталы
6
Арпа+жоңышқа
62.0
0.17
Жоңышқа
124.0
0.33
Мақта
124.0
0.33
Жаздық бидай
62.0
0.17
Қосындысы
372.0
1.000
Сурет 2.4 Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістігіндегі ауылшаруашылық дақылдарының орналасу желісі
2.4-ші суретте және 2.1-ші кестеде келтірілген мақталы ауыспалы егістік жерде ауылшаруашылық дақылдардың орналасу жағдайына байланысты суғару жүйесінің негізінде Айару жеке шаруашылығының суғармалы егістігіне арналған суғару жүйесінің желісі құрастырылды (сурет 2.5).
Жоғарыда келтірілген Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктің желісін тек қана жобаланған деп қарастыру керек, оған қазіргі кездегі өндіріс саласының нарықтық жағдайға көшуіне байланысты түсетін сұранысқа байланысты, суғармалы егістік жерінің ауа-райының әлеуеттік мүмкіншілігін ескере отырып, өзгерістер енгізуге болады.
Cурет 2.5 Айару жеке шаруашылығының егістігіне арналған ауылшаруашылық дақылдарын суғару жүйесінің желісі
2.2 Ауылшаруашылық дақылдарының суғару тәртібін негіздеу
Айару жеке шаруашылығында ауылшаруашылық дақылдарының суғару тәртібін анықтау үшін, егістік жер орналасқан аймақтың ауа-райының жағдайына, яғни табиғи жағдайындағы өсімдік жүйесінің ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне баға беру керек. Жалпы табиғи жүйенің ауылшарауашылық дақылдарын ылғалмен қамтамасыз ету көрсеткішін () Н.В. Данильченконің өрнегі арқылы есептеуге болады:
,
мұнда - жауын-шашының мөлшері, мм; - өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі буланғыштық, мм.
Өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі буланғышты анықтау үшін, осы кездегі әрбір айда болатын судың булану шамасын жеке анықтау керек, ол үшін Н.Н. Ивановтың өрнегін пайдалануға болады:
,
мұнда - орташа айлық ауаның жылулығы, оС; - орташа айлық ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %.
Айару жеке шаруашылығының суғармалы егістік жердің табиғи ылғалдану дәрежесі, оған жақын орналасқан метеорологиялық бекеттің мәліметі бойынша анықталды. Қарастырылып отырған суғармалы аймақтың табиғи ылғалдану дәрежесін Шымкент метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша анықтадық және оның шамасы = 0,20 тең.
Табиғи ылғалдану көрсеткішісінің дәрежесін пайдалана отырып, Қазақ су-шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының нұсқасын пайдалана отырып, ауыспалы егістіктің құрамына кірген ауылшаруашылық дақылдарының 95 % -дық шамасындағы ылғалмен қамтамасыз ету жағдайына сай келетін суармалау мөлшерін аламыз. Суғармалы егістік танапқа өсірілетін ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшері мынандай: жаздық бидай -4700 м3га, жоңышқа - 10500 м3га, мақта - 8150 м3га және арпа + жоңышқа - 9600 м3га.
Айару жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшеріне егістік жердің гидрогеологиялық және топырақ - мелиоративтің жағдайын ескеретін қосымша көрсеткіштері есепке ала отырып түзетулер енгізіледі (кесте 2.2):
,
мұнда - суармалы егістік жердің қолайлы жағдайын қамтамасыз ететін суғару мөлшері; - егістік жердің топырақ-мелиоративтік жағдайының өсімдіктің өніп-өсуіне қолайлы болғандағы суғару мөлшері; - ауыл-шаруашылық дақылдарының суды тұтыну мөлшері; - ауылшаруашылық дақылдарының суды тұтыну мөл-шері пайдалануға болатын жер асты суының мүмкіншілік қатынастық шамасын көрсететін көрсеткіш; - жер асты суының тұздылығына байланысты топырақ және жер асты суының арасындағы су алмасуына қатынасын мүмкіндік шамасын көрсете-тін көрсеткіш; - топырақтың тұздану және тұзды беру дәре-жесін ескретін мелиоративтік көрсеткіш.
Айару жеке шаруашылығында қазіргі кезде суғармалы егістік жердегі қарастырылып отырған суғаору әдістерінің технологиялық мүмкіншілігіне байланысты, суғару барысындағы су шығынын есепке алуға тура келеді.
Кесте 2.2
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктегі ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшері
Дақылдар
Суғару мөлшері (нақты)
м3га
Көрсеткіштер
Суды тұтыну мөлшері,
м3га
Түзетілген суғару мөлшері,
м3га
Суғару мөл-шері (жал-пы),
м3га
Арпа+жоңышқа
9600
0,0
1,0
0.85
10150
11940.0
14000.0
Жоңышқа
10500
0,0
1,0
0.85
10500
12350.0
14500.0
Мақта
8150
0,0
1,0
0.85
8900
9590.0
11300.0
Жаздық бидай
4700
0,0
1,0
0.85
5100
5500.0
6470.0
Айару жеке шаруашылығындағы суғармалау мөлшерін, оны еске алу үшін мына өрнекті пайдаланып анықтауға болады:
мұнда - суғару техникаларының суды тиімді пайдалану көрсеткіші.
Айару жеке шаруашылығындағы суғармалау мөлшерінің өсімдіктің өніп-өсу кезеңінднгі таралуын анықтау үшін Қазақ су-шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының нұсқауын пайдалануға болады. Осы ұсынысты пайдалана отырып суғармалау мөлшерінің өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі он күндіктегі таралу шамасын мына өрнекті пайдаланып анықтаймыз:
,
мұнда - онкүндіктегі өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасы; - өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасының пайызға шаққандағы мәні.
Айару жеке шаруашылығындағы өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасының әрбір күн сайынғы мөлшерін мына өрнекті пайдаланып анықтаймыз:
,
мұнда - өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасының әрбір күн сайынғы мөлшері; - он күндіктегі тәуліктің саны (10 немесе 11 тәулік).
Айару жеке шаруашылығындағы ауыспалы егістіктің суды тұтынуының меншікті мөлшерін немесе гидромодулін ( ) мына өрнек арқылы анықтайды:
мұнда - ауспалы егістіктің құрамына кіретін ауылшаруашылық дақылдарының қатынастық шамасы
Айару жеке шаруашылығындағы өсімдіктің өніп-өсуі кезеңіндегі әрбір онкүндігіндегі жетіспейтін тұтыну суының шамасының өсу жиынтығын мына өрнек арқылы тауға болады (кесте 2.3):
Кесте 2.3
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктің қрамындағы ауылшаруашылық дақылдарының өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі таралуы
Айлар
Он-күндік
Көрсеткіштер
, %
, м[3]га
,
м[3]га
, м[3]га
сутки
1
2
3
4
5
6
7
Жоңышқа (=0.33)
IV
II
3
315,0
315,0
31.5
9.58
III
4
420,0
735,0
42.0
12.77
V
I
4
420,0
1155,0
42.0
12.77
II
6
630,0
1785,0
63.0
19.15
III
6
630,0
2415,0
57.27
17.41
VI
I
6
630,0
3045,0
63.0
19.15
II
6
630,0
3675,0
63.0
19.15
III
7
735,0
4410,0
73.5
22.34
VII
I
8
840,0
5250,0
84.0
25.53
II
7
735,0
5985,0
73.5
22.34
III
7
735,0
6720,0
66.82
20.31
VIII
I
7
735,0
7455,0
73.5
22.34
II
6
630,0
8085,0
63.0
19.15
III
6
630,0
8715,0
57.27
17.41
2.3 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
IX
I
5
525,0
9240,0
52.5
15.96
II
5
525,0
9765,0
52.5
15.96
III
4
420,0
10185,0
42.0
12.77
X
I
3
315,0
10500,0
31.5
9.57
Қосындысы
100
10500
Жаздық бидай (=0.17)
IV
III
8
376.0
376,0
37.6
5.86
V
I
10
470.0
846,0
47.0
7.33
II
12
564.0
1410,0
56.4
8.80
III
14
658.0
2068,0
59.8
9.33
VI
I
14
658.0
2726,0
65.8
10.26
II
13
611.0
3337,0
61.1
9.53
III
11
517.0
3854,0
51.7
8.06
VII
I
10
470.0
4324,0
47.0
7.33
II
8
376.0
4700,0
37.6
5.86
Қосындысы
100
4700
Мақта (=0.33)
IV
III
3
244.5
244,5
24.45
9.29
V
I
4
326.0
570,5
32.60
12.39
II
4
326.0
896,5
32.60
12.39
III
6
489.0
1385,5
44.45
16.89
VI
I
7
570.5
1956,0
57.05
28.10
II
9
733.5
2689,5
73.35
27.87
III
10
815.0
3504,5
81.50
30.97
VII
I
8
652.0
4156,5
65.20
24.78
II
10
815.0
4971,5
81.50
30.97
III
9
733.5
5705,0
66.68
25.33
VIII
I
7
570.5
6275,5
57.05
28.10
II
6
489.0
6764,5
48.90
18.58
III
6
489.0
7253,5
44.45
16.89
IX
I
4
326.0
7579,5
32.60
12.39
II
4
326.0
7905,5
32.60
12.39
III
3
244.5
8150,0
24.45
9.29
Қосындысы
100
8150.0
Арпа+жоңышқа (=0.17)
IV
II
3
288.0
288.0
28.80
4.61
III
4
384.0
672.0
38.40
6.14
V
I
4
384.0
1056.0
38.40
6.14
II
5
480.0
1536.0
48.00
7.68
III
6
576.0
2112.0
52.36
8.38
2.3 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
VI
I
7
672.0
2784.0
67.20
10.75
II
7
672.0
3456.0
67.20
10.75
III
8
768.0
4224.0
76.80
12.29
VII
I
9
864.0
5088.0
86.40
13.82
II
8
768.0
5856.0
76.80
12.29
III
8
768.0
6624.0
69.82
11.17
VIII
I
7
672.0
7296.0
67.20
6.14
II
6
576.0
7872.0
57.60
9.21
III
6
576.0
8448.0
52.36
8.38
IX
I
5
480.0
8928.0
48.00
7.68
II
4
384.0
9312.0
38.40
6.14
III
3
288.0
9600.0
28.80
4.61
Қосындысы
100
9600
Сурет 2.6 Айару жеке шаруашылығындағы жоңышқа дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Сурет 2.7 Айару жеке шаруашылығындағы жоңышқа+арпа дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Сурет 2.8 Айару жеке шаруашылығындағы мақта дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Сурет 2.8 Айару жеке шаруашылығындағы жаздық бидай дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Осы өрнектерді пайдаланып Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктің құрамына кіретін әрбір ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшерінің интергралдық сызбасын тұрғызуға болады және оның негізінде суғару мезгілінің орташа күнін анықтаймыз. Ол үшін интегралдық сызбаның бойына суғару мөлшерінің шамасын текшелеп салып отырамыз, яғни болғанша (суреттер 2.6-2.8).
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктің құрамына кірген ауылшаруашылық дақылдарының суғару тәртібін анықтау үшін интегралдық сызбаны пайдаланып тапқан суғарудың орташа күнін еске ала отырып, суғарудың бастапқы және соңғы күндерін анықтаймыз (кесте 2.4)
Жоғарыда келтірілген кестедегі мәлімет бойынша Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістік жүйесінің гидромодулін тұрғызамыз, онда = 0,11 лсек 1 га-ға және = 0,86 лсек 1 га-ға (сурет 2.9).
Сурет 2.9 Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістік жүйесінің гидромодулінің сызбасы
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістік жүйесіне кіретін ауылшаруашылық дақылдарының суғару мезгілі 2.5 ші кестеде берілген.
Кесте 2.4
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістіктің гидромодулінің мөлшері
Айлар
Онкүндіктер
Көрсеткіштер
Мақта
Жаздық бидай
Мақта
Арпа+
жоңышқа
1
2
3
4
5
6
7
8
IV
II
9.58
4.61
14.19
0.16
III
12.77
5.86
9.29
6.14
34.06
0.39
V
I
12.77
7.33
12.39
6.14
38.63
0.45
II
19.15
8.80
12.39
7.68
48.02
0.55
III
17.41
9.33
16.89
8.38
52.01
0.60
VI
I
19.15
10.26
28.10
10.75
68.26
0.79
II
19.15
9.53
27.87
10.75
67.30
0.78
III
22.34
8.06
30.97
12.29
73.66
0.85
2.4 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
VII
I
25.53
7.33
24.78
13.82
71.46
0.86
II
22.34
5.86
30.97
12.29
71.46
0.86
III
20.31
25.33
11.17
56.81
0.66
VIII
I
22.34
28.10
6.14
56.58
0.65
II
19.15
18.58
9.21
46.94
0.54
III
17.41
16.89
8.38
42.68
0.49
IX
I
15.96
12.39
7.68
36.00
0.42
II
15.96
12.39
6.14
34.49
0.40
III
12.77
9.29
4.61
26.67
0.31
X
I
9.57
9.57
0.11
Кесте 2.5
Айару жеке шаруашылығындағы мақталы ауыспалы егістік жүйесіне кіретін ауылшаруашылық дақылдарының суғару мезгілі
Дақылдар
Суғару №
Суғару мөлшері м[3]га
Суғару мезгілі
нетто
брутто
бастап-қы
орташа
соңы
1
2
3
4
5
6
7
Жоңышқа
1
900
1242
06.04
11.04
15.04
2
900
1242
01.05
06.05
10.05
3
900
1242
18.05
23.05
27.05
4
900
1242
01.05
06.06
10.06
5
900
1242
16.06
20.06
25.06
6
1000
1380
28.06
02.07
07.07
7
1000
1380
10.07
14.07
19.07
8
1000
1380
23.07
28.07
01.08
9
1000
1380
07.08
12.08
16.08
10
1000
1380
25.08
29.08
03.09
11
1000
1380
11.09
16.09
20.09
Арпа + жоңышқа
1
800
06.04
11.04
15.04
15.04
2
800
15.04
30.04
05.05
09.05
3
1000
1380
19.05
23.05
28.05
4
1000
1380
04.06
08.06
13.06
5
1000
1380
19.06
23.06
28.06
6
1000
1380
01.07
05.07
10.07
7
1000
1380
14.07
18.07
23.07
8
1000
1380
28.07
01.08
06.08
9
1000
1380
12.08
16.08
21.08
2.5 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
10
1000
1380
30.08
04.09
08.09
Мақта
1
700
966
16.04
21.04
25.04
2
700
966
11.05
16.08
20.05
3
750
1035
28.05
02.06
06.06
4
1000
1380
09.06
14.06
18.06
5
1000
1380
22.06
27.06
01.07
6
1000
1380
06.07
11.07
15.07
7
1000
1380
19.07
24.07
28.07
8
1000
1380
06.08
10.08
15.08
9
1000
1380
26.08
31.08
04.09
Жаздық бидай
1
700
966
16.04
21.04
25.04
2
1000
1380
03.05
07.05
12.05
3
1000
1380
21.05
26.05
30.05
4
1000
1380
06.06
10.06
15.06
5
1000
1380
24.06
28.06
03.07
2.3 Суғармалау әдісін және техникасын таңдау
Суғару әдісін және техникасын таңдау негізінде Айару жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік орналасқан аймақтың ауа-райының, топырақ-мелиоративтік, гидрогеологиялық, геоморфологиялық және шаруашылық жағдайына, ауыл-шаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшеліктерін еске ала отырып, жүйелік талдаудың негізінде жүзеге асырылады және мұндай жүйелік талдау, суғару әдістері және техникасын суғармалы егістік жерлерді пайдалану мүмкіншіліктерін көрсететін мынандай мәліметтерге сүйене отырып жүзеге асырылады:
- топырақтың физикалық ерекшелігін көрсететін судың алғашқы бір сағат ішіндегі суды сіңіру жылдамдығығы (, мсағат);
- суғармалы егістік жердің бедері, суғару жүйесінің орналасу жағдайының еңістігі ();
- гидрогеологиялық жағдайы, жер асты суының геометриялық орналасуы (, м);
- ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерешелігін көрсететін оның биіктігі (, м);
- ауылшаруашылық дақылдарының суғару мөлшері (, м3га).
Осы мәліметтерді, Айару жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік жердің және ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшеліктерімен салыстыра отырып анықтайды (кесте 2.6). Ол үшін, әрбір талдауға алынған суғару техникасының мүмкіншілігін көрсететін мәліметтерді, егістік жер орналасқан аймақтың табиғи жағдайымен салыстырады.
Кесте 2.6
Айару жеке шаруашылығындағы табиғи және шаруашылық жағдайларға байланысты суғару тәсілдерін қолдану шарттары
Реттік нөмірі
Суғару тәсілі
Қолдану шарттары
Күрделі жер бедері
Еңістігі,
0,008 үлкен
Жеңіл құрам-
дағы топырақ
Сазды топырақ
Тұзданған топырақ
Минералданған сулар жақын
Су қорларының тапшылығы
Желдің жылдамдығы
6 мс үлкен
1
Жер бетімен
+
+
+
+
+
+
+
+
2
Жаңбырлатып
+
+
+
х
-
+
+
-
3
Қосарланған
+
+
+
+
х
+
+
+
4
Топырақ астымен
х
+
х
х
-
-
+
+
5
Тамшылатып
+
+
х
х
-
-
+
6
Тұмандатып
+
+
+
+
+
+
+
+
Айару жеке шаруашылығындағы суғару техникасы және суғармалы егістік жердің бір-біріне сай келуінің кез-келген көрсеткіштерінің біреуі, суғару техникасының жұмыс істеуін шектейтін болса, онда ондай суғару техникасын ауылшаруашылық дақылдарын суғаруға пайдалануға болмайды.
Жүйелі түрде жүргізілген талдау жұмыстарының нәтижесі бойынша Айару жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік орналасқан алқабтың ерекшелігіне сай келетін, өндіріске тиімді суғару техникасы жер бетімен жүйектеп және атыздап суғару болып табылады.
2.4 Ауыспалы егістіктің құрамындағы ауылшаруашылық дақылдарын жүйектеп суғару техникасының гидравликалық көрсеткіштерін есептеу
Айару жеке шаруашылығындағы суғару техникасының көрсеткіштерін анықтау үшін ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшерінің шамасын (кесте 2.5) және егістік жердің топырағының су-физикалық қасиеттері туралы мәліметер қажет.
Айару жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік орналасқан алқабтағы пайдаланылатын суғару техникасының гидравликалық өлшемдік көрсеткіштерін анықтауға қажетті мәліметтер:
oo есептелген суғару мөлшері - 1000 м3га;
oo мақтаның орналасу арақашықтығы - 0,6 м;
oo суғару жүйегінің еңістігі - 0,001;
oo суғару танабының ұзындығы - 700-1000 м.
Айару жеке шаруашылығында жүйектеп суғару техникасының гидравликалық өлшемдік көрсеткіштерін анықтау үшін мынандай топырақтың су-физикалық қаситетерінің құрамына көрсететін мәліметер қажет:
- топырақтың бастапқы суды сіңіру жылдамдығы (, ммсағат) - 0,066 мч;
- топырақтың суды сүзу жылдамдығы (, ммсағат) - 0,0045 мч;
oo пропорциональдық көрсеткіш () - 0,2;
oo судың сіңу қабаты () - 0,27 м.
Айару жеке шаруашылығындағы жүйектеп суғару техникасының көрсеткіштерін анықтаудың есептік жүйесін В.А. Суринның әдістемелік нұсқасының негізінде төменде келтірілген ретпен орындалады:
1. Жүйектегі су ағынының ылғалдану периметрін В.Ф. Носенконың ұсынған өрнегі арқылы анықтаймыз:
=0,105 =0,122 м;
мұнда - егістік жердің еңістігі; - жүйектегі су өтімінің мөлшері, 0.11м3сағат тең.
2. Жүйектегі су ағынының қимасының ауданын анықтау үшін В.Ф. Носенконың ұсынған өрнегін пайдаланамыз:
= 0,00147 = 0,003675 м2.
3. Суғару жүйегінің гидравликалық радисуын мына өрнек арқылы табамыз:
= 0,0036750,122= 0,03012 м;
4. Ауылшаруашылық дақылдарының суармалау мөлшерінің жобаланған нақты мөлшерін ((,м3га), жүйектегі метрмен өлшенген су қабатына (, м) , жүйектің арақашықтығын () еске ала отырып айналдырамыз:
= 100010000=0,10 м;
егерде суармалау мөлшерін, жүйектегі судың сіңу периметріне және оның арақашықтығына байланысты () анықтасақ, онда
=1000 . 0,610000 .0,122 =0,492 м.
5. Топырақтың суды сіңіруін өрнектейтін оның математикалық бейнесін пайдаланып, уақытқа байланысты оның өзеруін анықтай аламыз:
немесе
,
мұнда - суғару уақыты, сағат; - топырақтың су-физикалық және меха-никалық қасиетіне байланысты өзгеріп отыратын көрсеткіш.
Осы өрнекті пайдаланып анықталған Айару жеке шаруашылығындағы топырақ қабатының уақыт аралығындағы суды сіңіру және сүзу жылдамдығын есептеудің нәтижесі 2.7-ші кестеде көрсетілген.
Кесте 2.7
Айару жеке шаруашылығындағы топырақ қабатының уақыт аралығындағы суды сіңіру және сүзу жылдамдығы
Суғару уақыты
, сағат
0.1
1.0
3.0
5.0
10.0
20.0
30.0
1
2
3
4
5
6
7
8
0.00045
0.0045
0.0135
0.0225
0.045
0.090
0.135
0.975
0.766
0.454
0.2645
0.0699
0.005
0.0003
0.025
0.234
0.546
0.7335
0.9301
0.995
1.000
0.001
0.0936
0.2184
0.2942
0.3720
0.398
0.400
0.00145
0.0981
0.232
0.317
0.417
0.488
0.535
Осы, 2.7 кестедегі мәліметтерді пайдалана отырып, байланысты сызбасын тұрғызамыз ( сурет 7) және оны және мәндерімен салыстыру арқылы суғару ұзақтығын табамыз. Ол үшін, суғару жүйегінің бойы бойынша топыраққа қорланатын су мөлшерінің өзгеріп отыратынын ескеру керек және оны анықтау үшін алдын ала біркелкі ылғалдану коэффициентінің () жобаланған шамасын қабылдап алу керек.
Айару жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарынан егістік танап бойынша біркелкі өнім алу үшін коэффициентінің мәнін 0.95- деп қабылдаймыз.
Егер суғару жүйегінің соңындағы топырақ қабатына қорланатын судың шамасын (), суғару мөлшерінің нақты мәніне () тең деп қабылдасақ, яғни =, онда жүйенің басындағы қорланған суғару мөлшері мынаған тең болады:
.= 0,4920,85 = 0,579 м.
6. Айару жеке шаруашылығындағы судың жүйектің соңына жету уақытын () және суғару мөлшерін топырақтағы судың суғару уақытына байланысты сызбасын пайдалана отырып, егістікке толық беретін уақытты анықтауға болады (), яғни суретте көрсетілгендей = 31 сағатқа, ал = 40 сағатқа тең.
7. Суғару кезіндегі суғару мөлшерін суғару жүйегінің соңына толық егістік танапқа бергенше болатын су ағынының уақыттық шамасын былай анықтаймыз:
= 40 - 31 =9 час.
8. Судың меншікті сүзілгіш шығынын суғару жүйегінің табанынынан болатын мына өрнекті пайдалана отырып анықтаймыз:
=0,012*0,122=0,001464 м3,
9. Айару жеке шаруашылығындағы жүйек бойындағы су ағынының шектелген ұзындығын мына өрнек арқылы анықтауға болады:
=0,3960,001464 = 270 м;
10. Суғармалы егістік жердің топырағының сулық-физикалық қасиетін және механикалық құрамына байланысты судың сүзілу және сіңіру жылдамдығын ескере отырып және көрсеткіштерін мына формулалар бойынша анықтаймыз:
және
.
Есептеудің нәтижесі бойынша = 0,015 және =0,8737
11. Айару жеке шаруашылығындағы суғару жүйегінің ұзындығын мына өрнек арқылы анықтаймыз:
=270 = 146 м.
Танаптың ұзындығына () сай есептеу арқылы анықталған суғару жүйесінің ұзындығын () ретке келтіреміз:
,
мұнда - уақытша суғару арықтарының егістік танаптарға орналасу саны.
12. Айару жеке шаруашылығындағы суғару жүйегінің бойындағы тұрақты судың сүзілу шығыны () топырақтың сүзілу коэффициенті () және жүйектің ылғалдану периметрі бойынша мына формула бойынша есептейміз:
0,122*0,012* 146 = 0,22 м3сағат.
13. егерде болса, онда суғару жүйегінің соңынан болатын су ағынының көлемін (), мына формула арқылы анықтауға болады:
,
мұнда =0.092.
14. Айару жеке шаруашылығындағы жүйектің соңынан болатын су ағынының шамасын пайдалана отырып суғару мөлшерінің егістік танаптың сыртына ағып кететін шамасын мына өрнек арқылы анықтаймыз:
=377,7 м3га.
15. Айару жеке шаруашылығындағы суғару танабының ұзындығы () және жүйектің ұзындығы () болғанда, бір мезгілде жұмыс істейтін суғару арықтарының қатпарланып орналасу саны мынаған тең және егер егістік танаптың ең соңғы жағына орналасқан бөлігінен ғана су ағыны болатынын ескерсек, онда суғару кезеңіндегі болатын оның 1 гектарға шаққандағы меншікті шамасын келесі формула бойынша анықтаймыз:
= 377,7 ( 150 1000) = 56.65 м3га
16. Су ағынының жылдамдығына байланысты топырақтың төменгі қабатынынан болатын болатын суғару мөлшерінің шығынын () мына формулак арқылы анықтайды:
- суғармалы егістік танабы жүйегінің ұзын бойына сіңген су көлемінің орташа мәні мынаған тең:
мұнда = 10000*0,579*0,1220,6 =1177,3 м[3]га;
=10000*0,492*0,1220,6 = 1000,0 м3га,
яғни Айару жеке шаруашылығындағы жүйектің ұзындығы бойы сіңген су көлемі мен есептелген суғару мөлшерінің нақы мәнінің арасындағы айырмашылық 177,3 м3га тең, онда топырақтың терең қабатына сүзілген су шығынының шамасы 56.65 м3га құрайды.
17. Айару жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік танабына берілген суғару мөлшерінің жалпы шамасын мына өрнек арқылы анықтауға болады:
= 1000 +177.3 +56,65=1233.95 м3га.
18. Суғармалы егістік танабын жүйектеп суғару техникасының элементерінің суды тиімді пайдалану көрсеткіші мынаған тең болады:
0,81.
Айару жеке шаруашылығында қабылданған жүйектеп суғару техникасының гидравликалық көрсеткіштері егістік жүйедегі су және жер қорын тиімді пайдалануға мүмкіншілік береді.
3 СУҒАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖОБАСЫ
3.1 Суғару жүйесіндегі су өтімін есептеу
Айару жеке шаруашылығындағы суғару жүйесіндегі су өтімінің шамасын негізінен ауыспалы егістік танаптың бір гектарына бір секундта берілетін литермен өлшенген меншікті су өтімінің жіне ауданының шамасы арқылы анықтайды.
Айару жеке шаруашылығындағы суғару жүйесінің нақты су өтімінің шамасын, оның сумен қамтамасыз ету ауданына байланысты мына өрнек арқылы анықтауға болады:
мұнда және - ауыспалы егістік танаптың бір гектарына бір секундта берілетін литермен өлшенген меншікті су өтімінің ең жоғарғы және төменгі шамасы, лс (га); - есепке алынған егістіктің нақты ауданы, га.
Суғармалы егістіктің есепке алынған нақты ауданы мына өрнек арқылы анықтаймыз:
,
мұнда ЖПК- суғармалы егістік жерді тиімді пайдалану коэффициенты, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz