Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының топырақ картасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
МАУЛЕНОВА ЖАДЫРА
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ МАҚТААРАЛ АУДАНЫ ДАРА ЖЕКЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕРДІ СУҒАРУ
5В081000 - Жерлерді мелиорациялау, баптау және қорғау мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ауыл шаруашылығы
минисТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы:__Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданы Дара жеке шаруашылығындағы жерлерді суғару_____________________________ ____ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________
Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі материалдар_____________
Қосымшалар_____________
Орындаған ___________________________________ ________
(аты-жөні)
20___ ж. ______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ________________ ______________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
КIPICПE
Ауылшаруашылық жерлерінің өнімділігі өсімдіктер мен топырақ өнімділігі арқылы көрсетілген табиғи жүйенің биоэнергетикалық ресурсы болып табылатын ландшафтың күрделі сипаттамасы ретінде түсініледі. Дегенмен табиғатта өсімдіктер мен топырақ өнімділігінің бір мезгілде өсуі сақталмайды, себебі тіршілікті қамтамасыз ету факторларының қайшы қажеттіліктері бар. Уақыт факторы табиғи жүйені басқаруға бөлінген болса, онда оларды өзгерту арқылы антропогендік әсер уақытында басқару объектісінің параметрлеріндегі өзгерістерді айқындауға мүмкіндік береді. Жер өнімділігінің сандық байланыстарын іздестіру-ғылыми зерттеулердегі басым элемент болып табылады, оның нәтижелері табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жүйесінде одан әрі практикалық қолданудың қолданбалы бөлігін жасау үшін пайдаланылады.
Дара жеке шаруашылығы Оңтүстік-Қазақстан облысы Мақтаарал ауданында орналасқан, бұл аймақ аймақ белсенді температуралардың жоғары мөлшерімен сипатталады, яғни +10º жоғары ауа температуралардың жиынтығы 4400º жетеді, сондықтан құрғақшылық аймаққа жатқандықтан, суғарусыз жақсы және тұрақты өнім алу мүмкін емес. Осыған орай дипломдық жұмыста Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданында орналасқан Дара жеке шаруашылығындағы жерлерді суғару мәселесі қарастырылған.
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Географиялық сипатамасы
Дара жеке шаруашылығы Оңтүстік-Қазақстан облысы Мақтаарал ауданында орналасқан.
Сурет 1 Оңтүстік-Қазақстан облысының физикалық-географиялық картасы
Дара жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік-Қазақстан облысының көлемі 117,3 мың км² немесе республика аумағының 4,3 пайызын құрайды және солтүстігі мен оңтүстігінің арасындағы тікелей телімдердің қашықтығы 600 километрді құрайды[2].
Дара жеке шаруашылығы орналасқан Мақтаарал ауданы облыстың қиыр оңтүстік бөлігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік болып табылады және ол жердің аумағы 1,8 мың шаршы шақырым, облыс аумағының 1,5пайызын құрайды және ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстанмен шекаралас жатыр, ал солтүстігін Шардара бөгені арқылы Сарыағаш, Шардара аудандарымен шектеседі.
1.2 Ауа-райының жағдайы
Дара жеке шаруашылығы орналасқан аумақтың қоңыржай белдеуінің оңтүстік бөлігінде орналасқан және ауа температурасының үлкен жылдық ауытқуымен сипатталады, яғни 38º шамасында (қаңтар - -10,7ºС, шілде - +27ºС) (кесте 1) және мұндай ауытқу климаттың кескін континенттігіне байланысты болады [2].
Кесте 1
Дара жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысысының ауа-райының сипатамасы
Айлар
Метеорологиялық бекеттер
Тасты
Ащи-сай
Түркі-стан
Қызыл-құм
Шым-кент
Байыр-құм
Шар-дара
Мақ-тарал
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Ауаның орташа айлық температурасы, оС
I
-10.0
-6.3
-4.5
-6.1
-4.3
-5.8
-4.4
-3.3
II
-8.2
-4.4
-2.4
-2.5
-0.6
-1.4
0.8
-1.8
III
1.0
2.6
5.3
5.7
5.0
6.2
6.5
2.8
IV
11.7
11.0
14.7
15.1
13.1
13.9
14.0
11.1
V
18.9
16.9
20.5
22.0
18.3
20.6
20.7
16.0
VI
24.5
22.4
26.2
27.1
23.2
25.1
25.4
22.6
VII
26.8
25.8
28.7
29.7
26.3
28.0
28.0
25.4
VIII
24.6
23.7
26.4
27.9
24.7
25.5
25.8
22.9
IX
17.0
17.7
19.8
20.8
18.6
18.3
19.0
16.5
X
8.1
10.4
11.1
11.5
11.3
10.7
11.7
10.1
XI
-1.8
3,5
4.1
3.2
5.0
3.3
3.9
4.5
XI
-8.5
-0.9
-1.5
-3.6
-0.4
-2.1
-0.8
-1.2
Жылдық
8.7
10.2
12.6
12.2
11.8
11.9
12.5
11.0
1 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Атмосфералық жауын-шашын мөлшері, мм
I
13
75
28
20
67
32
31
40
II
15
68
23
20
65
28
28
35
III
21
82
34
29
92
37
41
54
IV
28
75
28
25
77
38
37
47
V
15
46
18
16
46
20
23
27
VI
11
15
8
5
18
5
8
6
VII
7
9
3
3
8
4
3
3
VIII
4
5
2
2
5
2
2
1
IX
2
7
3
1
6
2
1
1
X
14
37
10
10
47
13
14
24
XI
12
52
19
14
69
19
23
32
XI
19
69
30
24
73
32
31
43
Жылдық
161
540
206
170
576
232
242
311
Дара жеке шаруашылығы орналасқан аумақтың жауын-шашын сипатамасының басты ерекшелігі қар жамылғысының салыстырмалы үлкен қалыңдығы 30 см дейін және ұзақтылығы 80 тәулікке дейін созылады, ал мұндай су қамтамасыз ету жағдайы суғарылмайтын егістікке, негізінен суыққа бейімделген ауыл шаруашылық дақылдарғы, әсіресе, астық түқымдастықтарға жағымды болып табылады[2].
Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақ белсенді температуралардың жоғары мөлшерімен сипатталады яғни +10º жоғары ауа температуралардың жиынтығы 4400º жетеді және сондықтан Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың оңтүстік-батысы жылу сүйгіш ауыл шаруашылық дақылдар (жұзім, темекі, мақта т.б.) өсіретін аймақта орналасқан. осы аймақтың жылу қорының жағдайы жақсы болғанымен, жауын-шашын мөлшерінің аздығы жер қорларының сапасы төмен болуына алып келеді.
Дара жеке шаруашылығының ауа-райының негізгі орташа айлық көрсеткіштері Мақтаарал ауданындағы Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша алынды және оның орташа тәуліктік ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасының жиынтығы 3600-3900 оС, гидротермикалық коэффициенттің (ГТК) шамасы 0,3-0,5 шамасында ауытқып отырады (Кесте 2).
Кесте 2
Дара жеке шаруашылығының ауа-райының негізгі орташа айлық көрсеткіштері (Мақтаарал метеобекетінің мәліметі бойынша)
Айлар
Ауаның температурасы, оС
Желдің жылдам-дығы,
мс
Жауын-шашын мөлшері,мм
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы,
%
Буланғыш-тық,
мм
1
2
3
4
5
6
I
-3,3
2,8
26,3
77
25
II
-1,8
2,2
25,9
79
24
III
2,8
2,1
40,9
71
35
IV
11,1
2,3
53,6
68
72
V
16,0
1,9
41,6
64
189
VI
22,6
2,1
35,7
52
268
VII
25,4
1,5
10,6
40
350
VIII
22,9
1,5
3,6
41
330
IX
16,5
2,0
5,5
45
231
X
10,1
1,4
21,5
62
107
XI
4,5
1,9
36,1
76
40
XII
-1,2
2,0
47,0
82
21
Жылдық
11,0
2,0
347,3
63
1692
Сурет 1.1 Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақтың
орташа айлық температурасы (Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша)
Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақ ауылшаруашылық дақылдардың өніп- өсу кезінде орташа есеппен 45-50 мм ғана жауын-шашын жауады, ал ауаның орташа жылдық температурасы 10,5 0С тең. Абсолюттік максимум 440С, ал абсолюттік минимум - 410С. Ауаның орташа ылғалдылығы 67 пайыз, ал абсолюттік ылғалдылық 7,8 тең. Жауын-шашынның ең жоғарғы мәні қысқы және күзгі-көктемгі айларында байқалады. Қар жұқа түседі және көп тұрақтамайды[2].
Дара жеке шаруашылығында жалпы 0 оС-н жоғарғы температура 5 наурыз айында, +5 оС-н жоғарғы температура - 22 наурыз айында, ал 10оС-н жоғарғы температура 10 сәуірден басталады, осыған байланысты вегетация кезеңінің ұзақтығы 260 тәуліктен 152 тәулік аралығында болады. Аязсыз-қыраусыз кундер 21 сәүірден 10 қазан аралығында, ұзақтығы 161 тәулік.
Сурет 2 Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақтың орташа айлық желдің жылдамдығы (Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша)
Сурет 3 Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақтың орташа айлық жауын-шашын мөлшері (Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша)
Сурет 4 Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақтың орташа айлық ауаның салыстырмалы ылғалдылығы (Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша)
Сурет 5 Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақтың орташа айлық буланғыштығы ылғалдылығы (Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша)
Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақтың қыс мерзімінде қар аз жауады және кей жылдары қар жауса, оның еру мерзімі наурыз айының ортасына дейін жататын уақыт болады, сондықтан топырақтың қату тереңдігі әр түрлі болады, орташа есеппен 0,94-1,22 м тереңдікке жетеді, ал желдің негізгі соғатын бағыты оңтүстік-батыс және оның орташа жылдық жылдамдығы 2,0 мс тең.
1.3 Топырақ жағдайы
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының таулы аудандарының негізгі топырақ түрі таулы-шалғынды, таулы қызыл-қоңыр және сұр топырақ және жазықты жерінде сұр топырақ, тақыр сияқты және сұр қызыл-қоңыр топырақ басым болады, сонымен қатар олардың арасында сор және сортаң жерлер кездеседі. Осы облыстың өзен жайылымдарында шалғынды және шалғынды-батпақ топырақтар басым болады және солтүстігі мен оңтүстік-батысында үлкен кеңістіктерді құмды шөлдер, яғни құм алып жатыр (сурет 2) [6 ; 7].
Сурет 2 Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының топырақ картасы
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың оңтүстік-шығысында биік таулы жоталар орналасқан және мұнда топырақтың вертикалдық аймақтылығы айқын байқалады, яғни биік шыңдардан төмендеген сайын мұздықтар мен нивальдық белдеу таулы-шалғынды және субальптік топырақтарға ауысады.
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың 1200 - 1300 метрден 2400 - 2500 метр биіктік аралығында таулы қызыл қоңыр топырақ тараған, оның қарашірік үлесі 3 - 6 пайыз, түсі қызыл қоңыр [8].
Талас Алатауы, Қаржантау және Қаратау тау етегі облысында және тау алды жазықтарда, Сырдарияның биік террасаларында сұр топырақ тараған. Мұндағы сұр топырақ солтүстікті ашық реңді (аз карбонатталған), оңтүстікті қара реңді, оңтүстікті ашық реңді және оңтүстікті ашық реңді сор топырақтарға бөлінеді. Олардың ішінде оңтүстікті қара реңді сұр топырақ (қарашірік - 3-4 %) ең құнарлы болып табылады [9].
Бетпақдалада сұр-қоңыр топырақ дамыған, қарашірік үлесі 1 пайызға дейін. Шоқ-шоқ болып сор жерлер кездеседі.
1.4 Өсімдік жамылғысының сипатамасы
Дара жеке шаруашылығы орналасқан агроландшафттардың дамуына өсімдік жамылғысының маңызды әсері бар және облыстың өсімдік жамылғысы өте түрлі болып келеді, шамамен 1,5 мың түрі бар, ал жазықтықтарда шөлді өсімдіктер басым болады. Бетпақдала үстіртінде бұйырғын мен жусан көп тараған. Шу өзенінің аңғарында жусаннан құрылған шалғынды-сор өсімдіктер дамыған, арасында жыңғыл, шеңгел, сексеуіл кездеседі. Қаратаудың солтүстік-шығыс беткейі тау етегінде пролювиалдық жазықтықта боялыш пен жусан басым болады. Қызылқұмда бұталы өсімдіктер көп кездеседі - сексеуіл, жусан, Коноллидің құмды қарағаны (құмды акация), жүзгін. Шөлдің қиыр оңтүстігінде жүсанды-эфемерлік өсімдік дала дала өсімдігіне ауысады. Сырдария аңғарында жусанды-солянкалы өсімдіктер басым. Ал, өзенге жақындаған сайын қамыстық және тоғай өсімдіктері көбейеді (жиде, қамыс, шенгел, шағыр, тораңғыл, тал т.б.) [10].
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың таулы аудандарда биіктік зоналылық айқын байқалады. Теңіз деңгейінен 500 - 700 м биіктікке дейін (Батыс Тянь-Шань тау алды) эфемерлік әртүрлі шөптесін өсімдіктерден құрылған шөлді өсімдіктер басым болады (мятлик луковичный, осочка пустынная). Сайлардың көлеңке беткейінде ерте шығаты астық тұқымдастар көріне бастайды (пырей пушистый, ячмень луковичный, бородач), ал 800 м биіктікке дейін олар басым болып бастайды. Беткейдің 800 - 1000 м ден 1300 - 1500 м биіктікке дейін аралықты (пушисто-пырейные) дала алып жатыр, одан жоғары астық тұқымдас-әртүрлі шөптесін таулы дала белдеуі орналасқан. Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың солтүстік беткейде осы биіктіктерде ағаштар бұталардан тұратын тоғайлар, яғни жаңғақ, алша, өрік, алма, боярышник т.б. тараған, 2200 -2400 м биіктікте құрғақ аршалы сирек ормандар мен бұталар аймағы орналасқан, ал одан жоғары, 2800 - 3000 м биктікке дейін аласа шөпті субальптік шалғынды-дала басым болады. [10].
1.5 Су ресурстары
Дара жеке шаруашылығы орналасқан агроландшафттың негізгі қасиеттеріне беткі және жер асты сулары маңызды әсер етеді және облыстың жері қүрғақ климатта орналасуына байланысты беткі ағын сиректелген, уақытша су ағыстар көп.
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың солтүстігі мен оңтүстік-батысында - Бетпақдалада, Мойынқұмда және Шығыс Қызылқұмда беткі ағын жоқтың қасы және Шу өзені Бетпақдала мен Мойынқұм арасындағы табиғи шекара болып табылады, ол бұл ауданда транзиттік өзен болып келеді. Оның жалпы жылдық су ағымы - 2,5 км³ шамасында [11], оның басым бөлігі өзеннің бас жағында суғаруға пайдаланады, нәтижеде орта және төмен ағысында кейбір жылдары су тартылып қалады, яғни төменгі ағысында тұрақты су ағысы жоқ.
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың ең үлкен өзені Сырдария, оның жылдық су ағымы шамамен 27 км³ құрайды [12; 13] және облыс шегінде Сырдарияға Арыс және Келес өзендері ғана құяды, ал Қаратаудың оңтүстік-батыс беткеінде басталатын көптеген ұсақ өзендер Сырдарияға жетпейді, өйткені олардың сулары суғаруға және басқа да шаруашылық қажеттіктерге пайдаланылады және оң жағында Сырдарияның мүлдем сала жоқ. Сырдария өзені Ферғана аңғарында Нарын өзені мен Қарадария қосылған жерден басталады. Бұл жердегі су ағымының басым бөлігі Қазақстан жерінен тыс қалыптасады. Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыс территориясындағы көлдердің басым бөлігі ескі арналарда қалыптасқан көлдер, мұндай көлдер әсіресе Сырдария аңғарында көп кездеседі және көктемде қар ерігенде Сырдарияда су тасып ағады, осы кезде су ескі арналарды да толтырады, кейін олар жазға дейін суға толы болады, кейбір көлдерде жыл бойы су болады.
Дара жеке шаруашылығы орналасқан аумағындағы Қаратаудың солтүстік және оңтүстік беткейлерінде уақытша су ағыстарының және ұсақ өзендерніңің ағымының жинау облыстары болып келетін тұйық ойыстарда көлдер қалыптасады және ең ірі көлдер Қаратаудың солтүстік-шығыс беткейіндегі Қызылкөл, Қалдыкөл және тағыда басқа майда көлдер бар.
1.6 Ауыл шаруашылық жерлерінің көлемі
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының жалпы жер көлемі 11724921 гектарды құрайды. Облыс 15 әкімшілік аудан және қала территорияларына бөлінеді және облыстың ауыл шаруашылық жерлердің көлемі 3 кестеде көрсетілген [15; 16; 17].
Кесте 3
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының ауыл шаруашылық жерлердің көлемі
Аудандар атты
Ауданы, га
Облыс таймағының, % алғандағы
Ауыл шаруашылық жерлер, га
Ауыл шаруашылық жерлердің жалпы жер көлеміндегі үлесі, %
1
2
3
4
5
Шымкент
30934
0,3
20443
66,1
Арыс
627440
5,3
313362
49,9
Кентау
52766
0,5
9867
18,7
Түркістан
744000
6,2
486583
51,9
Бәйдібек
721853
8,1
572689
79,3
Қазығүрт
409304
3,5
266505
65,11
Мақтаарал
176898
1,3
159542
90,2
Мақтаарал
272627
2,2
233190
85,5
Отырар
1807043
14,9
751514
41,6
Сайрам
171156
1,2
134107
78,35
Сарыағаш
761329
6,2
437059
57,4
Созақ
4104940
34,8
516568
11,7
Төлебі
315069
2,4
141134
44,8
Түлкібас
233837
2
151028
64,6
Шарадара
1295725
11,1
238011
18,4
Барлығы
1724921
100
4431602
37,8
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысында ауыл шаруашылық жерлердің жалпы көлемі 4431602 га, облыстың жалпы жер көлемінің шамамен 37,79 пайыз құрайды және ауыл шаруашылықта пайдаланатын жерлер, яғни агроландшафттар басым тау етегінде, жазықтық беткейлерінде, суайырықтарында, өзендердің аңғарларында дамыған сонымен қатар ауылшаруашылық жерлердің көлемі ауданның жалпы жер көлеміне тәуелді және бұл көрсеткіш бойынша облыс аудандарын төмендегідей топтар мен топшалараға бөлуге болады (сурет 3).
Сурет 3 Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының әкімшілік-аймақтық картасы
Дара жеке шаруашылығы орналасқан Мақтаарал ауданының ауыл шаруашылық жерлерінің көлемі 233190 га, ауданның жалпы жер көлемінің 85,5 пайызын құрайды және территориясы Сырдария өзенінің оң жағасы бойындағы аллювиальды-пролювиальды төбелі-қырқалы жазықтықта орналасқан. Негізінен ауыл шаруашылық жерлер Арыс өзенінің және Арыс-Түркістан каналы бойында дамыған, басым суғармалы егістіктер болып табылады. Негізгі салалардың бірі мақта шаруашлығы болып табылады.
1.7 Егістік ландшафттары.
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының жалпы егістік жер көлемі 852959 га және облыстың статистикалық басқармасының мәліметтер бойынша 758282 га [16; 17]. Суғармалы егістік жерлердің көлемі облыстың жалпы жер көлемінің 7,2 %, ал ауыл шаруашылық жерлердің жалпы ауданының 19,2 пайызын құрайды.
Дара жеке шаруашылығының агроклиматтық ресурстары жақсы болғанымен басқа табиғи компоненттер облыстың жерлерін ауыл шаруашылықта пайдалануын шектейді (4 кесте).
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыс аудандарын егістік кешендерінің жалпы жер көлемі бойынша шартты түрде төрт топқа бөлуге болады: егістік көлемі 100 мың га жоғары, өте ірі аудандар, 2) егістік көлемі 75 - 100 мың га аралығында, үлкен аудандар, 3) егістік көлемі 30 - 75 мың га аралығында орта көлемді аудандар және 4) 30 мың га аз, шағын аудандар.
Кесте 4
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының егістік ландшафттарының
Аудан аты
Егістік агроланд-шафттың ауданы, га
Егістік агроландшафт-тардың ауданның жалпы жер көлемін-дегі үлесі, %
Егістік агроланд-шафттардың аудан-ның ауыл шаруа-шлық жер көлемін-дегі үлесі, %
Шымкент
11665
37,7
57,06
Арыс
18030
2,9
5,75
Кентау
1572
0,03
15,9
Түркістан
46204
6,2
11,9
Бәйдібек
86142
11,9
15,04
Қазығүрт
102501
25,04
38,46
Мақтаарал
131345
74,2
82,3
Мақтаарал
79997
29,3
34,3
Отырар
16673
0,9
2,22
Сайрам
90129
52,6
67,2
Сарыағаш
61930
8,1
14,2
Созақ
6703
0,15
1,3
Төлебі
76134
24,1
53,9
Түлкібас
64286
27,5
42,5
Шарадара
59648
4,6
25,06
Барлығы
852959
7,2
19,2
Дара жеке шаруашылығы орналасқан Мақтаарал ауданы біркелкі емес географиялық жағдайда орналасқан және ауыл шаруашылығы дамуы әртүрлі болып келеді және шөлді жазықтық жер бетімен сипатталады, ал ауыл шаруашылығы ХХ ғасырдың 20-ші жылдарынан тың жерлерді игеруден бьастады. Бұл ауданның басты мақсаты ауыл шаруашылығын мақтамен қамтамасыз ету болып табылады.
Дара жеке шаруашылығы орналасқан Мақтаарал ауданының егістік кешендері ауданның жалпы жер көлемінен 74,2 пайызын және ауыл шаруашылық жерлерінен 82,3 пайызын құрайды.
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН СУҒАРМАЛАУ ТӘРТІБІ
2.1 Ауыспалы егістіктің құрамын негіздеу
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданы Дара жеке шаруашылығы қарамағындағы ауылшаруашылық дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне және суғармалы егістік жердің ауа-райының ерекшеліктеріне байланысты, сонымен қатар жеке шаруашылықтағы өндірістік бағытына және халық шаруашылығында атқаратын жұмыстарына байланысты ауыспалы егістіктің түрі және құрамы анықталады, өйткені суғармалы егіншіліктегі ауылшарушылық дақылдардың жылма-жыл орын ауыстырып отыруы арқылы танаптардың топырағының құнарлығы сақталады. Осы барлық талаптарды ескере отырып, Дара жеке шаруашылығында ауыспалы егістіктің құрылысы мен құрамы, ондағы танаптардың санына сай, ауылшаруашылық дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты, шаруашылықтың жерді орналастыру жоспарына байланысты қабылданды.
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ауа-райының күн қуатының оңтүстік аймақтарда өсірілетін ауылшаруашылық дақылдардың көпшілігіне жеткілікті екенін ескере отырып, дипломдық жұмыста қарастырылып отырған суғармалы егістік жерге малазықтық ауыспалы егістігін қарастырдық.
Мақтаарал ауданының ауа-райының жағдайын Мақтаарал метеорологиялық бекеттің мәліметтері бойынша қарастырдық, оның жалпы ауылшаруашылық дақылдарының өніп-өсу кезеңіндегі қорланатын ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасының жиынтығы 3600-4200 оС. Сондықтан Мақтаарал ауданының аймағы өте құрғақ агроклиматтық аймаққа жатады және табиғи ылғалдану шамасы, яғни ылғалдану көрсеткіші 0,14. Жалпы ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасы байқалатын кезеңің ұзақтығы 180-200 тәулік. Көп жылғы мәліметтерге сүйенсек, ең соңғы ауа райының 10оС төменгі жылуы сәуір айының соңғы онкүндігінде байқалады.
Суғару жүйесі Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданы Дара жеке шаруашылығы қарамағындағы суғармалы егістікке арналған. Ауыспалы егістіктің топырақ картасы 2.1-ші суретте және ол бойынша топырағы сұр болып келеді және тұзданбаған.
Сурет 2.1 Дара жеке шаруашылығы қарамағындағы егістік танаптың топырақ картасы
Топырақ-тың индексі және түсі
Топырақтың аты
Жер асты суының тұздылы-ғы, гл
Жер асты суының орналасу деңгейі, м
Топырақ қабаты-ның қалыңды-ғы, см
сазды сұр топырақ
1,0
3-8
100
карбонатты сұр
топырақ
1,0
3-8
100
сортаңды ақшыл сұр топырақ
1,0
3-8
100
Сурет 2.2 - Дара жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің топырақ жағдайы туралы аңыз
Суғару жүйесі Мақтаарал ауданы Дара жеке шаруашылығының бұрыннан пайдаланып келе жатқан шаруашылық аралық суғару жүйесінің бойында орналасқан суғармалы егістік танаптарына арналып жобаланған (сурет 2.3).
Сурет 2.3 Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістігіндегі ауылшаруашылық дақылдарының орналасу желісі
Дара жеке шаруашылығының суғармалы аймағына ұсынылған ауыспалы егістік жүйесінің негізінде, жобаланып отырған егістік жерге 6 танапты малазықтық ауыспалы егістік жүйесі ұсынылып отыр. (кесте 2.1). Ауыспалы егістік жерінің брутто ауданы 387,5 га, нақты суғармалы жердің ауданы - 372,0 га тең, оның ішінде суғармалы егістік жердің 22,21 га ауданы құрылыс және техникалық қажеттілікке бөлінген, яғни бұл мелиоративтік құрылыс жұмысына бөлінген жердің ауданы (жолдар-13,2, каналдар-4,7, орман жолақтары-1,2, шығарылым жерлер- 3,11) және ол суғару жүйесін жобалаудың техникалық жағдайына және мөлшеріне байланысты анықталған:
- жалпы ауданы (F) - 315,37 га;
- суғармалы егістіктің нақты егілген ауданы (Fн) - 293,16 га;
- суғармалы егістіктің брутто ауданы(Fб) 309,80 га;
Жерді пайдалану көрсеткіші:
ЖПК1 = Fб F =309,8315,37= 0,98 ;
ЖПК2= FнFб= 293,16309,8= 0,95.
Кесте 2.1
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктің құрамы және құрылысы
Ауыспалы
егістіктің
құрамы
ауданы (), га
Ауыспалы егістіктің құрылысы ()
брутто
нетто
%
қатынастық шамасы
Арпа + жоңышқа
49,95
47,20
16,10
0,1610
Жоңышқа
57,66
53,91
18,40
0,1840
Жоңышқа
58,48
55,27
18,85
0,1885
Дәндік жүгері
55,46
53,36
18,20
0,1820
Дәндік жүгері
44,32
41,89
14,29
0,1429
Сүрлемдік жүгері
43,93
41,52
14,16
0,1416
Барлығы
309,80
293,16
100
1,00
2.1-ші кестеде келтірілген малазықтық ауыспалы егістік жерде ауылшаруашылық дақылдардың орналасу жағдайына байланысты суғару жүйесінің негізінде Дара жеке шаруашылығының суғармалы егістігіне арналған суғару жүйесінің желісі құрастырылды (сурет 2.3).
Жоғарыда келтірілген Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктің желісін тек қана жобаланған деп қарастыру керек, оған қазіргі кездегі өндіріс саласының нарықтық жағдайға көшуіне байланысты түсетін сұранысқа байланысты, суғармалы егістік жерінің ауа-райының әлеуеттік мүмкіншілігін ескере отырып, өзгерістер енгізуге болады.
2.2 Ауылшаруашылық дақылдарының суғару тәртібін негіздеу
Дара жеке шаруашылығында ауылшаруашылық дақылдарының суғару тәртібін анықтау үшін, егістік жер орналасқан аймақтың ауа-райының жағдайына, яғни табиғи жағдайындағы өсімдік жүйесінің ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне баға беру керек және табиғи жүйенің ауылшарауашылық дақылдарын ылғалмен қамтамасыз ету көрсеткішін () Н.В. Данильченконің формуласы бойынша есептеуге болады:
,
мұнда - жауын-шашының мөлшері, мм; - өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі буланғыштық, мм.
Ауылшаруашылық дақылдың өніп-өсу кезеңіндегі буланғышты анықтау үшін, осы кездегі әрбір айда болатын судың булану шамасын жеке есептеуу керек, ол үшін Н.Н. Ивановтың өрнегін пайдалануға болады:
,
мұнда - орташа айлық ауаның температурасы, оС; - орташа айлық ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %.
Дара жеке шаруашылығының суғармалы егістік жердің табиғи ылғалдану дәрежесі, оған жақын орналасқан метеорологиялық бекеттің мәліметі бойынша анықталды. Қарастырылып отырған суғармалы аймақтың табиғи ылғалдану дәрежесін Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша анықтадық және оның шамасы = 0,14 тең.
Табиғи ылғалдану көрсеткішісінің дәрежесін пайдалана отырып, Қазақ су-шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының нұсқасын пайдалана отырып, ауыспалы егістіктің құрамына кірген ауылшаруашылық дақылдарының 95 % -дық шамасындағы ылғалмен қамтамасыз ету жағдайына сай келетін суармалау мөлшерін аламыз. Суғармалы егістік танапқа өсірілетін ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшері мынандай: дәндік жүгері -6300 м3га, жоңышқа - 9550 м3га, сүрлемдік жүгері - 5250 м3га және арпа + жоңышқа - 8750 м3га.
Дара жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшеріне егістік жердің гидрогеологиялық және топырақ - мелиоративтің жағдайын ескеретін қосымша көрсеткіштері есепке ала отырып түзетулер енгізіледі (кесте 2.2):
,
мұнда - суғармалы егістік жердің қолайлы жағдайын қамтамасыз ететін суғармалау мөлшері; - егістік жердің топырақ-мелиоративтік жағдайының өсімдіктің өніп-өсуіне қолайлы болғандағы суғармалау мөлшері; - ауылшаруашылық дақылдарының суды тұтыну мөлшері; - ауылшаруашылық дақылдарының суды тұтыну мөл-шері пайдалануға болатын жер асты суының мүмкіншілік қатынастық шамасын көрсететін көрсеткіш; - жер асты суының тұздылығына байланысты топырақ және жер асты суының арасындағы су алмасуына қатынасын мүмкіндік шамасын көрсете-тін көрсеткіш; - топырақтың тұздану және тұзды беру дәре-жесін ескретін мелиоративтік көрсеткіш.
Дара жеке шаруашылығында қазіргі кезде суғармалы егістік жердегі қарастырылып отырған суғару әдістерінің технологиялық мүмкіншілігіне байланысты, суғару барысындағы су шығынын есепке алуға тура келеді.
Кесте 2.2
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктегі ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшері
Дақылдар
Суғару мөлшері (нақты)
м3га
Көрсеткіштер
Суды тұтыну мөлшері,
м3га
Түзетілген суғару мөлшері,
м3га
Суғару мөл-шері (жал-пы),
м3га
Арпа+жоңышқа
8750
0.0
1.0
1.0
9650
8750
9210
Жоңышқа
9550
0.0
1.0
1.0
10500
9550
10050
Сүрлемдік жүгері
5250
0.0
1.0
1.0
5800
5250
5500
Дәндік жүгері
6300
0.0
1.0
1.0
6750
6300
6600
Дара жеке шаруашылығындағы суғармалау мөлшерін, оны еске алу үшін мына өрнекті пайдаланып анықтауға болады:
мұнда - суғару техникаларының суды тиімді пайдалану көрсеткіші.
Дара жеке шаруашылығындағы суғармалау мөлшерінің өсімдіктің өніп-өсу кезеңінднгі таралуын анықтау үшін Қазақ су-шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының нұсқауын пайдалануға болады. Осы ұсынысты пайдалана отырып суғармалау мөлшерінің өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі он күндіктегі таралу шамасын мына өрнекті пайдаланып анықтаймыз:
,
мұнда - онкүндіктегі өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасы; - өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасының пайызға шаққандағы мәні.
Дара жеке шаруашылығындағы өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасының әрбір күн сайынғы мөлшерін мына өрнекті пайдаланып анықтаймыз:
,
мұнда - өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасының әрбір күн сайынғы мөлшері; - он күндіктегі тәуліктің саны (10 немесе 11 тәулік).
Дара жеке шаруашылығындағы ауыспалы егістіктің суды тұтынуының меншікті мөлшерін немесе гидромодулін ( ) мына өрнек арқылы анықтайды:
мұнда - ауспалы егістіктің құрамына кіретін ауылшаруашылық дақылдарының қатынастық шамасы
Дара жеке шаруашылығындағы өсімдіктің өніп-өсуі кезеңіндегі әрбір онкүндігіндегі жетіспейтін тұтыну суының шамасының өсу жиынтығын мына өрнек арқылы тауға болады (кесте 2.3):
Кесте 2.3
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктің қрамындағы ауылшаруашылық дақылдарының өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі таралуы
Айлар
Он-күндік
Көрсеткіштер
, %
, м[3]га
,
м[3]га
, м[3]га
сутки
1
2
3
4
5
6
7
Жоңышқа (=0.3725)
IV
II
3
286.5
286,5
28.65
10,67
III
4
382.0
668,5
38.20
14,23
V
I
4
382.0
1050,5
38.20
14,23
II
6
573.0
1623,5
57.30
21,44
III
6
573.0
2196,5
50.09
18,66
VI
I
6
573.0
2769,5
57.30
21,44
II
6
573.0
3342,5
57.30
21,44
III
7
668.5
4011,0
60.77
22,64
VII
I
8
764.0
4775,0
76.4
28,46
II
7
668.5
5443,5
66.85
24,90
III
7
668.5
6112,0
60.77
22,64
VIII
I
7
668.5
6780,5
66.85
24,90
II
6
573.0
7353,5
57.30
21,44
III
6
573.0
7926,5
50.09
18,66
2.3 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
IX
I
5
477.5
8404,0
47.75
17,79
II
5
477.5
8881,5
47.75
17,79
III
4
382.0
9263,5
38.20
14,23
X
I
3
286.5
9550
28.65
10,67
Қосындысы
100
9550
-
-
-
Дәндік жүгері (=0.3249)
V
II
5
315.0
315
31.50
10,23
III
9
567.0
882
51.54
16,745
VI
I
10
630.0
1512
63.00
20,47
II
11
693.0
2205
69.30
22,52
III
13
819.0
3024
81.90
26,61
VII
I
12
756.0
3780
75.60
24,56
II
10
630.0
4410
63.00
20,47
III
10
630.0
5040
57.27
18,61
VIII
I
7
441.0
5481
44.10
14,33
II
7
441.0
5922
44.10
14,33
III
3
189.0
6111
17.18
5,58
IX
I
3
189.0
6300
18.90
6,14
Қосындысы
100
6300
Сүрлемдік жүгері (=0.1416)
V
II
7
367.5
367,5
36.75
5,20
III
11
577.5
945,0
53.82
7,62
VI
I
12
630.0
1575,0
63.00
8,92
II
13
682.5
2257,5
68.25
9,66
III
14
735.0
2992,5
73.50
10,41
VII
I
12
630.0
3622,5
63.00
8,92
II
11
577.5
4200,0
57.75
8,18
III
11
577.5
4777,5
53.82
7,62
VIII
I
9
472.5
5250,0
47.25
6,69
Қосындысы
100
5250
-
Арпа+жоңышқа (=0.1610)
IV
II
3
262.5
262.5
26.25
4,23
III
4
350.0
612.5
35.00
5,635
V
I
4
350.0
962.5
35.00
5,635
II
5
437.5
1400.0
43.70
7,04
III
6
525.0
1925.0
47.73
7,68
2.3 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
VI
I
7
612.5
2537.5
61.25
9,86
II
7
612.5
3150.0
61.25
9,86
III
8
700.0
3850.0
70.00
11,27
VII
I
9
787.5
4637.5
78.75
12,68
II
8
700.0
5337.5
70.00
11,27
III
8
700.0
6037.5
63.63
10,24
VIII
I
7
612.5
6650.0
61.25
9,86
II
6
525.0
7175.0
52.25
8,41
III
6
525.0
7700.0
52.25
8,41
IX
I
5
437.5
8137.5
43.75
7,04
II
4
350.0
8487.5
35.00
5,635
III
3
262.5
8750.0
26.25
4,23
Қосындысы
100
8750
-
-
-
Сурет 2.6 Дара жеке шаруашылығындағы жоңышқа дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Сурет 2.7 Дара жеке шаруашылығындағы жоңышқа+арпа дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Сурет 2.8 Дара жеке шаруашылығындағы сүрлемдік жүгері дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Сурет 2.8 Дара жеке шаруашылығындағы дәндік жүгері дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Осы өрнектерді пайдаланып Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктің құрамына кіретін әрбір ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшерінің интергралдық сызбасын тұрғызуға болады және оның негізінде суғару мезгілінің орташа күнін анықтаймыз. Ол үшін интегралдық сызбаның бойына суғару мөлшерінің шамасын текшелеп салып отырамыз, яғни болғанша (суреттер 2.6-2.8).
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктің құрамына кірген ауылшаруашылық дақылдарының суғару тәртібін анықтау үшін интегралдық сызбаны пайдаланып тапқан суғарудың орташа күнін еске ала отырып, суғарудың бастапқы және соңғы күндерін анықтаймыз (кесте 2.4)
Жоғарыда келтірілген кестедегі мәлімет бойынша Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістік жүйесінің гидромодулін тұрғызамыз, онда = 0,86 лсек 1 га-ға және = 0,12 лсек 1 га-ға (сурет 2.9).
Сурет 2.9 Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістік жүйесінің гидромодулінің сызбасы
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістік жүйесіне кіретін ауылшаруашылық дақылдарының суғару мезгілі 2.5 ші кестеде берілген.
Кесте 2.4
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктің гидромодулінің мөлшері
Айлар
Онкүндіктер
Көрсеткіштер
Жоңышқа
Дәндік жүгері
Сүрлемдік жүгері
Арпа+
жоңышқа
1
2
3
4
5
6
7
8
IV
II
10,67
4,23
14,9
0,17
III
14,23
5,635
19,865
0,23
V
I
14,23
5,635
19,865
0,23
II
21,44
10,23
5,20
7,04
43,91
0,51
III
18,66
16,745
7,62
7,68
50,705
0,59
VI
I
21,44
20,47
8,92
9,86
60,69
0,70
II
21,44
22,52
9,66
9,86
6,48
0,73
III
22,64
26,61
10,41
11,27
70,93
0,82
2.4 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
VII
I
28,46
24,56
8,92
12,68
74,62
0,86
II
24,90
20,47
8,18
11,27
64,82
0,75
III
22,64
18,61
7,62
10,24
59,11
0,68
VIII
I
24,90
14,33
6,69
9,86
55,78
0,65
II
21,44
14,33
8,41
44,18
0,51
III
18,66
5,58
8,41
32,65
0,38
IX
I
17,79
6,14
7,04
30,97
0,36
II
17,79
5,635
23,425
0,27
III
14,23
4,23
18,46
0,21
X
I
10,67
10,67
0,12
Кесте 2.5
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістік жүйесіне кіретін ауылшаруашылық дақылдарының суғару мезгілі
Дақылдар
Суғару №
Суғару мөлше-рі нетто, м3га
Суғару мезгілі
бастапқы
орташа
соңы
1
2
3
5
6
7
Жоңышқа
1
750
05.04
11.04
14.04
2
800
27.04
01.05
06.05
3
1000
11.05
15.05
20.05
4
1000
26.05
01.06
04.06
5
1000
15.06
19.06
24.06
6
1000
01.07
05.07
10.07
7
1000
15.07
19.07
24.07
8
1000
30.08
03.08
08.08
9
1000
17.08
22.08
26.08
10
1000
04.09
08.09
13.09
Арпа + жоңышқа
1
750
05.04
11.04
14.04
2
1000
27.04
01.05
06.05
3
1000
17.05
22.05
26.05
4
1000
05.06
11.06
14.06
5
1000
21.06
25.06
30.06
6
1000
03.07
08.07
12.07
7
1000
17.07
22.07
26.07
8
1000
02.08
07.08
11.08
9
1000
24.07
28.08
02.09
2.5 кестенің жалғасы
1
2
3
5
6
7
Дәндік жүгері
1
700
05.05
11.05
14.05
2
800
19.05
23.05
28.05
3
800
03.06
07.06
12.06
4
800
14.06
18.06
23.06
5
800
25.06
29.06
04.07
6
800
02.07
07.07
11.07
7
800
16.07
20.07
25.07
8
800
02.08
07.08
11.08
Сүрлемдік жүгері
1
600
05.05
11.05
14.05
2
650
16.05
20.05
25.05
3
800
29.05
02.06
07.06
4
800
08.06
13.06
17.06
5
800
21.06
25.06
30.06
6
800
02.07
07.07
11.07
7
800
16.07
21.07
25.07
2.3 Суғармалау әдісін және техникасын таңдау
Суғару әдісін және техникасын таңдау негізінде Дара жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік орналасқан аймақтың ауа-райының, топырақ-мелиоративтік, гидрогеологиялық, геоморфологиялық және шаруашылық жағдайына, ауыл-шаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшеліктерін еске ала отырып, жүйелік талдаудың негізінде жүзеге асырылады және мұндай жүйелік талдау, суғару әдістері және техникасын суғармалы егістік жерлерді пайдалану мүмкіншіліктерін көрсететін мынандай мәліметтерге сүйене отырып жүзеге асырылады:
- топырақтың физикалық ерекшелігін көрсететін судың алғашқы бір сағат ішіндегі суды сіңіру жылдамдығығы (, мсағат);
- суғармалы егістік жердің бедері, суғару жүйесінің орналасу жағдайының еңістігі ();
- гидрогеологиялық жағдайы, жер асты суының геометриялық орналасуы (, м);
- ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерешелігін көрсететін оның биіктігі (, м);
- ауылшаруашылық дақылдарының суғару мөлшері (, м3га).
Осы мәліметтерді, Дара жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік жердің және ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшеліктерімен салыстыра отырып анықтайды (кесте 2.6). Ол үшін, әрбір талдауға алынған суғару техникасының мүмкіншілігін көрсететін мәліметтерді, егістік жер орналасқан аймақтың табиғи жағдайымен салыстырады.
Дара жеке шаруашылығындағы суғару техникасы және суғармалы егістік жердің бір-біріне сай келуінің кез-келген көрсеткіштерінің біреуі, суғару техникасының жұмыс істеуін шектейтін болса, онда ондай суғару техникасын ауылшаруашылық дақылдарын суғаруға пайдалануға болмайды.
Жүйелі түрде жүргізілген талдау жұмыстарының нәтижесі бойынша Дара жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік орналасқан алқабтың ерекшелігіне сай келетін, өндіріске тиімді суғару техникасы жер бетімен жүйектеп және атыздап суғару болып табылады.
2.4 Ауыспалы егістіктің құрамындағы ауылшаруашылық дақылдарын жүйектеп суғару техникасының гидравликалық көрсеткіштерін есептеу
Дара жеке шаруашылығындағы суғару техникасының көрсеткіштерін анықтау үшін ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшерінің шамасын (кесте 2.5) және егістік жердің топырағының су-физикалық қасиеттері туралы мәліметер қажет.
Дара жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік орналасқан алқабтағы пайдаланылатын суғару техникасының гидравликалық өлшемдік көрсеткіштерін анықтауға қажетті мәліметтер:
oo есептелген суғару мөлшері - 1000 м3га;
oo мақтаның орналасу арақашықтығы - 0,6 м;
oo суғару жүйегінің еңістігі - 0,001;
oo суғару танабының ұзындығы - 700-1000 м.
Дара жеке шаруашылығында жүйектеп суғару техникасының гидравликалық өлшемдік көрсеткіштерін анықтау үшін мынандай топырақтың су-физикалық қаситетерінің құрамына көрсететін мәліметер қажет:
- топырақтың бастапқы суды сіңіру жылдамдығы (, ммсағат) - 0,066 мч;
- топырақтың суды сүзу жылдамдығы (, ммсағат) - 0,0045 мч;
oo пропорциональдық көрсеткіш () - 0,2;
oo судың сіңу қабаты () - 0,27 м.
Дара жеке шаруашылығындағы жүйектеп суғару техникасының көрсеткіштерін анықтаудың есептік жүйесін В.А. Суринның әдістемелік нұсқасының негізінде төменде келтірілген ретпен орындалады:
1. Жүйектегі су ағынының ылғалдану периметрін В.Ф. Носенконың ұсынған өрнегі арқылы анықтаймыз:
=0,105 =0,122 м;
мұнда - егістік жердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
МАУЛЕНОВА ЖАДЫРА
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ МАҚТААРАЛ АУДАНЫ ДАРА ЖЕКЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕРДІ СУҒАРУ
5В081000 - Жерлерді мелиорациялау, баптау және қорғау мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ауыл шаруашылығы
минисТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы:__Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданы Дара жеке шаруашылығындағы жерлерді суғару_____________________________ ____ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________
Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі материалдар_____________
Қосымшалар_____________
Орындаған ___________________________________ ________
(аты-жөні)
20___ ж. ______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ________________ ______________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
КIPICПE
Ауылшаруашылық жерлерінің өнімділігі өсімдіктер мен топырақ өнімділігі арқылы көрсетілген табиғи жүйенің биоэнергетикалық ресурсы болып табылатын ландшафтың күрделі сипаттамасы ретінде түсініледі. Дегенмен табиғатта өсімдіктер мен топырақ өнімділігінің бір мезгілде өсуі сақталмайды, себебі тіршілікті қамтамасыз ету факторларының қайшы қажеттіліктері бар. Уақыт факторы табиғи жүйені басқаруға бөлінген болса, онда оларды өзгерту арқылы антропогендік әсер уақытында басқару объектісінің параметрлеріндегі өзгерістерді айқындауға мүмкіндік береді. Жер өнімділігінің сандық байланыстарын іздестіру-ғылыми зерттеулердегі басым элемент болып табылады, оның нәтижелері табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жүйесінде одан әрі практикалық қолданудың қолданбалы бөлігін жасау үшін пайдаланылады.
Дара жеке шаруашылығы Оңтүстік-Қазақстан облысы Мақтаарал ауданында орналасқан, бұл аймақ аймақ белсенді температуралардың жоғары мөлшерімен сипатталады, яғни +10º жоғары ауа температуралардың жиынтығы 4400º жетеді, сондықтан құрғақшылық аймаққа жатқандықтан, суғарусыз жақсы және тұрақты өнім алу мүмкін емес. Осыған орай дипломдық жұмыста Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданында орналасқан Дара жеке шаруашылығындағы жерлерді суғару мәселесі қарастырылған.
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Географиялық сипатамасы
Дара жеке шаруашылығы Оңтүстік-Қазақстан облысы Мақтаарал ауданында орналасқан.
Сурет 1 Оңтүстік-Қазақстан облысының физикалық-географиялық картасы
Дара жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік-Қазақстан облысының көлемі 117,3 мың км² немесе республика аумағының 4,3 пайызын құрайды және солтүстігі мен оңтүстігінің арасындағы тікелей телімдердің қашықтығы 600 километрді құрайды[2].
Дара жеке шаруашылығы орналасқан Мақтаарал ауданы облыстың қиыр оңтүстік бөлігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік болып табылады және ол жердің аумағы 1,8 мың шаршы шақырым, облыс аумағының 1,5пайызын құрайды және ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстанмен шекаралас жатыр, ал солтүстігін Шардара бөгені арқылы Сарыағаш, Шардара аудандарымен шектеседі.
1.2 Ауа-райының жағдайы
Дара жеке шаруашылығы орналасқан аумақтың қоңыржай белдеуінің оңтүстік бөлігінде орналасқан және ауа температурасының үлкен жылдық ауытқуымен сипатталады, яғни 38º шамасында (қаңтар - -10,7ºС, шілде - +27ºС) (кесте 1) және мұндай ауытқу климаттың кескін континенттігіне байланысты болады [2].
Кесте 1
Дара жеке шаруашылығы орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысысының ауа-райының сипатамасы
Айлар
Метеорологиялық бекеттер
Тасты
Ащи-сай
Түркі-стан
Қызыл-құм
Шым-кент
Байыр-құм
Шар-дара
Мақ-тарал
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Ауаның орташа айлық температурасы, оС
I
-10.0
-6.3
-4.5
-6.1
-4.3
-5.8
-4.4
-3.3
II
-8.2
-4.4
-2.4
-2.5
-0.6
-1.4
0.8
-1.8
III
1.0
2.6
5.3
5.7
5.0
6.2
6.5
2.8
IV
11.7
11.0
14.7
15.1
13.1
13.9
14.0
11.1
V
18.9
16.9
20.5
22.0
18.3
20.6
20.7
16.0
VI
24.5
22.4
26.2
27.1
23.2
25.1
25.4
22.6
VII
26.8
25.8
28.7
29.7
26.3
28.0
28.0
25.4
VIII
24.6
23.7
26.4
27.9
24.7
25.5
25.8
22.9
IX
17.0
17.7
19.8
20.8
18.6
18.3
19.0
16.5
X
8.1
10.4
11.1
11.5
11.3
10.7
11.7
10.1
XI
-1.8
3,5
4.1
3.2
5.0
3.3
3.9
4.5
XI
-8.5
-0.9
-1.5
-3.6
-0.4
-2.1
-0.8
-1.2
Жылдық
8.7
10.2
12.6
12.2
11.8
11.9
12.5
11.0
1 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Атмосфералық жауын-шашын мөлшері, мм
I
13
75
28
20
67
32
31
40
II
15
68
23
20
65
28
28
35
III
21
82
34
29
92
37
41
54
IV
28
75
28
25
77
38
37
47
V
15
46
18
16
46
20
23
27
VI
11
15
8
5
18
5
8
6
VII
7
9
3
3
8
4
3
3
VIII
4
5
2
2
5
2
2
1
IX
2
7
3
1
6
2
1
1
X
14
37
10
10
47
13
14
24
XI
12
52
19
14
69
19
23
32
XI
19
69
30
24
73
32
31
43
Жылдық
161
540
206
170
576
232
242
311
Дара жеке шаруашылығы орналасқан аумақтың жауын-шашын сипатамасының басты ерекшелігі қар жамылғысының салыстырмалы үлкен қалыңдығы 30 см дейін және ұзақтылығы 80 тәулікке дейін созылады, ал мұндай су қамтамасыз ету жағдайы суғарылмайтын егістікке, негізінен суыққа бейімделген ауыл шаруашылық дақылдарғы, әсіресе, астық түқымдастықтарға жағымды болып табылады[2].
Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақ белсенді температуралардың жоғары мөлшерімен сипатталады яғни +10º жоғары ауа температуралардың жиынтығы 4400º жетеді және сондықтан Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың оңтүстік-батысы жылу сүйгіш ауыл шаруашылық дақылдар (жұзім, темекі, мақта т.б.) өсіретін аймақта орналасқан. осы аймақтың жылу қорының жағдайы жақсы болғанымен, жауын-шашын мөлшерінің аздығы жер қорларының сапасы төмен болуына алып келеді.
Дара жеке шаруашылығының ауа-райының негізгі орташа айлық көрсеткіштері Мақтаарал ауданындағы Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша алынды және оның орташа тәуліктік ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасының жиынтығы 3600-3900 оС, гидротермикалық коэффициенттің (ГТК) шамасы 0,3-0,5 шамасында ауытқып отырады (Кесте 2).
Кесте 2
Дара жеке шаруашылығының ауа-райының негізгі орташа айлық көрсеткіштері (Мақтаарал метеобекетінің мәліметі бойынша)
Айлар
Ауаның температурасы, оС
Желдің жылдам-дығы,
мс
Жауын-шашын мөлшері,мм
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы,
%
Буланғыш-тық,
мм
1
2
3
4
5
6
I
-3,3
2,8
26,3
77
25
II
-1,8
2,2
25,9
79
24
III
2,8
2,1
40,9
71
35
IV
11,1
2,3
53,6
68
72
V
16,0
1,9
41,6
64
189
VI
22,6
2,1
35,7
52
268
VII
25,4
1,5
10,6
40
350
VIII
22,9
1,5
3,6
41
330
IX
16,5
2,0
5,5
45
231
X
10,1
1,4
21,5
62
107
XI
4,5
1,9
36,1
76
40
XII
-1,2
2,0
47,0
82
21
Жылдық
11,0
2,0
347,3
63
1692
Сурет 1.1 Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақтың
орташа айлық температурасы (Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша)
Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақ ауылшаруашылық дақылдардың өніп- өсу кезінде орташа есеппен 45-50 мм ғана жауын-шашын жауады, ал ауаның орташа жылдық температурасы 10,5 0С тең. Абсолюттік максимум 440С, ал абсолюттік минимум - 410С. Ауаның орташа ылғалдылығы 67 пайыз, ал абсолюттік ылғалдылық 7,8 тең. Жауын-шашынның ең жоғарғы мәні қысқы және күзгі-көктемгі айларында байқалады. Қар жұқа түседі және көп тұрақтамайды[2].
Дара жеке шаруашылығында жалпы 0 оС-н жоғарғы температура 5 наурыз айында, +5 оС-н жоғарғы температура - 22 наурыз айында, ал 10оС-н жоғарғы температура 10 сәуірден басталады, осыған байланысты вегетация кезеңінің ұзақтығы 260 тәуліктен 152 тәулік аралығында болады. Аязсыз-қыраусыз кундер 21 сәүірден 10 қазан аралығында, ұзақтығы 161 тәулік.
Сурет 2 Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақтың орташа айлық желдің жылдамдығы (Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша)
Сурет 3 Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақтың орташа айлық жауын-шашын мөлшері (Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша)
Сурет 4 Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақтың орташа айлық ауаның салыстырмалы ылғалдылығы (Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша)
Сурет 5 Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақтың орташа айлық буланғыштығы ылғалдылығы (Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша)
Дара жеке шаруашылығы орналасқан аймақтың қыс мерзімінде қар аз жауады және кей жылдары қар жауса, оның еру мерзімі наурыз айының ортасына дейін жататын уақыт болады, сондықтан топырақтың қату тереңдігі әр түрлі болады, орташа есеппен 0,94-1,22 м тереңдікке жетеді, ал желдің негізгі соғатын бағыты оңтүстік-батыс және оның орташа жылдық жылдамдығы 2,0 мс тең.
1.3 Топырақ жағдайы
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының таулы аудандарының негізгі топырақ түрі таулы-шалғынды, таулы қызыл-қоңыр және сұр топырақ және жазықты жерінде сұр топырақ, тақыр сияқты және сұр қызыл-қоңыр топырақ басым болады, сонымен қатар олардың арасында сор және сортаң жерлер кездеседі. Осы облыстың өзен жайылымдарында шалғынды және шалғынды-батпақ топырақтар басым болады және солтүстігі мен оңтүстік-батысында үлкен кеңістіктерді құмды шөлдер, яғни құм алып жатыр (сурет 2) [6 ; 7].
Сурет 2 Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының топырақ картасы
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың оңтүстік-шығысында биік таулы жоталар орналасқан және мұнда топырақтың вертикалдық аймақтылығы айқын байқалады, яғни биік шыңдардан төмендеген сайын мұздықтар мен нивальдық белдеу таулы-шалғынды және субальптік топырақтарға ауысады.
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың 1200 - 1300 метрден 2400 - 2500 метр биіктік аралығында таулы қызыл қоңыр топырақ тараған, оның қарашірік үлесі 3 - 6 пайыз, түсі қызыл қоңыр [8].
Талас Алатауы, Қаржантау және Қаратау тау етегі облысында және тау алды жазықтарда, Сырдарияның биік террасаларында сұр топырақ тараған. Мұндағы сұр топырақ солтүстікті ашық реңді (аз карбонатталған), оңтүстікті қара реңді, оңтүстікті ашық реңді және оңтүстікті ашық реңді сор топырақтарға бөлінеді. Олардың ішінде оңтүстікті қара реңді сұр топырақ (қарашірік - 3-4 %) ең құнарлы болып табылады [9].
Бетпақдалада сұр-қоңыр топырақ дамыған, қарашірік үлесі 1 пайызға дейін. Шоқ-шоқ болып сор жерлер кездеседі.
1.4 Өсімдік жамылғысының сипатамасы
Дара жеке шаруашылығы орналасқан агроландшафттардың дамуына өсімдік жамылғысының маңызды әсері бар және облыстың өсімдік жамылғысы өте түрлі болып келеді, шамамен 1,5 мың түрі бар, ал жазықтықтарда шөлді өсімдіктер басым болады. Бетпақдала үстіртінде бұйырғын мен жусан көп тараған. Шу өзенінің аңғарында жусаннан құрылған шалғынды-сор өсімдіктер дамыған, арасында жыңғыл, шеңгел, сексеуіл кездеседі. Қаратаудың солтүстік-шығыс беткейі тау етегінде пролювиалдық жазықтықта боялыш пен жусан басым болады. Қызылқұмда бұталы өсімдіктер көп кездеседі - сексеуіл, жусан, Коноллидің құмды қарағаны (құмды акация), жүзгін. Шөлдің қиыр оңтүстігінде жүсанды-эфемерлік өсімдік дала дала өсімдігіне ауысады. Сырдария аңғарында жусанды-солянкалы өсімдіктер басым. Ал, өзенге жақындаған сайын қамыстық және тоғай өсімдіктері көбейеді (жиде, қамыс, шенгел, шағыр, тораңғыл, тал т.б.) [10].
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың таулы аудандарда биіктік зоналылық айқын байқалады. Теңіз деңгейінен 500 - 700 м биіктікке дейін (Батыс Тянь-Шань тау алды) эфемерлік әртүрлі шөптесін өсімдіктерден құрылған шөлді өсімдіктер басым болады (мятлик луковичный, осочка пустынная). Сайлардың көлеңке беткейінде ерте шығаты астық тұқымдастар көріне бастайды (пырей пушистый, ячмень луковичный, бородач), ал 800 м биіктікке дейін олар басым болып бастайды. Беткейдің 800 - 1000 м ден 1300 - 1500 м биіктікке дейін аралықты (пушисто-пырейные) дала алып жатыр, одан жоғары астық тұқымдас-әртүрлі шөптесін таулы дала белдеуі орналасқан. Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың солтүстік беткейде осы биіктіктерде ағаштар бұталардан тұратын тоғайлар, яғни жаңғақ, алша, өрік, алма, боярышник т.б. тараған, 2200 -2400 м биіктікте құрғақ аршалы сирек ормандар мен бұталар аймағы орналасқан, ал одан жоғары, 2800 - 3000 м биктікке дейін аласа шөпті субальптік шалғынды-дала басым болады. [10].
1.5 Су ресурстары
Дара жеке шаруашылығы орналасқан агроландшафттың негізгі қасиеттеріне беткі және жер асты сулары маңызды әсер етеді және облыстың жері қүрғақ климатта орналасуына байланысты беткі ағын сиректелген, уақытша су ағыстар көп.
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың солтүстігі мен оңтүстік-батысында - Бетпақдалада, Мойынқұмда және Шығыс Қызылқұмда беткі ағын жоқтың қасы және Шу өзені Бетпақдала мен Мойынқұм арасындағы табиғи шекара болып табылады, ол бұл ауданда транзиттік өзен болып келеді. Оның жалпы жылдық су ағымы - 2,5 км³ шамасында [11], оның басым бөлігі өзеннің бас жағында суғаруға пайдаланады, нәтижеде орта және төмен ағысында кейбір жылдары су тартылып қалады, яғни төменгі ағысында тұрақты су ағысы жоқ.
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыстың ең үлкен өзені Сырдария, оның жылдық су ағымы шамамен 27 км³ құрайды [12; 13] және облыс шегінде Сырдарияға Арыс және Келес өзендері ғана құяды, ал Қаратаудың оңтүстік-батыс беткеінде басталатын көптеген ұсақ өзендер Сырдарияға жетпейді, өйткені олардың сулары суғаруға және басқа да шаруашылық қажеттіктерге пайдаланылады және оң жағында Сырдарияның мүлдем сала жоқ. Сырдария өзені Ферғана аңғарында Нарын өзені мен Қарадария қосылған жерден басталады. Бұл жердегі су ағымының басым бөлігі Қазақстан жерінен тыс қалыптасады. Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыс территориясындағы көлдердің басым бөлігі ескі арналарда қалыптасқан көлдер, мұндай көлдер әсіресе Сырдария аңғарында көп кездеседі және көктемде қар ерігенде Сырдарияда су тасып ағады, осы кезде су ескі арналарды да толтырады, кейін олар жазға дейін суға толы болады, кейбір көлдерде жыл бойы су болады.
Дара жеке шаруашылығы орналасқан аумағындағы Қаратаудың солтүстік және оңтүстік беткейлерінде уақытша су ағыстарының және ұсақ өзендерніңің ағымының жинау облыстары болып келетін тұйық ойыстарда көлдер қалыптасады және ең ірі көлдер Қаратаудың солтүстік-шығыс беткейіндегі Қызылкөл, Қалдыкөл және тағыда басқа майда көлдер бар.
1.6 Ауыл шаруашылық жерлерінің көлемі
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының жалпы жер көлемі 11724921 гектарды құрайды. Облыс 15 әкімшілік аудан және қала территорияларына бөлінеді және облыстың ауыл шаруашылық жерлердің көлемі 3 кестеде көрсетілген [15; 16; 17].
Кесте 3
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының ауыл шаруашылық жерлердің көлемі
Аудандар атты
Ауданы, га
Облыс таймағының, % алғандағы
Ауыл шаруашылық жерлер, га
Ауыл шаруашылық жерлердің жалпы жер көлеміндегі үлесі, %
1
2
3
4
5
Шымкент
30934
0,3
20443
66,1
Арыс
627440
5,3
313362
49,9
Кентау
52766
0,5
9867
18,7
Түркістан
744000
6,2
486583
51,9
Бәйдібек
721853
8,1
572689
79,3
Қазығүрт
409304
3,5
266505
65,11
Мақтаарал
176898
1,3
159542
90,2
Мақтаарал
272627
2,2
233190
85,5
Отырар
1807043
14,9
751514
41,6
Сайрам
171156
1,2
134107
78,35
Сарыағаш
761329
6,2
437059
57,4
Созақ
4104940
34,8
516568
11,7
Төлебі
315069
2,4
141134
44,8
Түлкібас
233837
2
151028
64,6
Шарадара
1295725
11,1
238011
18,4
Барлығы
1724921
100
4431602
37,8
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысында ауыл шаруашылық жерлердің жалпы көлемі 4431602 га, облыстың жалпы жер көлемінің шамамен 37,79 пайыз құрайды және ауыл шаруашылықта пайдаланатын жерлер, яғни агроландшафттар басым тау етегінде, жазықтық беткейлерінде, суайырықтарында, өзендердің аңғарларында дамыған сонымен қатар ауылшаруашылық жерлердің көлемі ауданның жалпы жер көлеміне тәуелді және бұл көрсеткіш бойынша облыс аудандарын төмендегідей топтар мен топшалараға бөлуге болады (сурет 3).
Сурет 3 Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының әкімшілік-аймақтық картасы
Дара жеке шаруашылығы орналасқан Мақтаарал ауданының ауыл шаруашылық жерлерінің көлемі 233190 га, ауданның жалпы жер көлемінің 85,5 пайызын құрайды және территориясы Сырдария өзенінің оң жағасы бойындағы аллювиальды-пролювиальды төбелі-қырқалы жазықтықта орналасқан. Негізінен ауыл шаруашылық жерлер Арыс өзенінің және Арыс-Түркістан каналы бойында дамыған, басым суғармалы егістіктер болып табылады. Негізгі салалардың бірі мақта шаруашлығы болып табылады.
1.7 Егістік ландшафттары.
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының жалпы егістік жер көлемі 852959 га және облыстың статистикалық басқармасының мәліметтер бойынша 758282 га [16; 17]. Суғармалы егістік жерлердің көлемі облыстың жалпы жер көлемінің 7,2 %, ал ауыл шаруашылық жерлердің жалпы ауданының 19,2 пайызын құрайды.
Дара жеке шаруашылығының агроклиматтық ресурстары жақсы болғанымен басқа табиғи компоненттер облыстың жерлерін ауыл шаруашылықта пайдалануын шектейді (4 кесте).
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облыс аудандарын егістік кешендерінің жалпы жер көлемі бойынша шартты түрде төрт топқа бөлуге болады: егістік көлемі 100 мың га жоғары, өте ірі аудандар, 2) егістік көлемі 75 - 100 мың га аралығында, үлкен аудандар, 3) егістік көлемі 30 - 75 мың га аралығында орта көлемді аудандар және 4) 30 мың га аз, шағын аудандар.
Кесте 4
Дара жеке шаруашылығы орналасқан облысының егістік ландшафттарының
Аудан аты
Егістік агроланд-шафттың ауданы, га
Егістік агроландшафт-тардың ауданның жалпы жер көлемін-дегі үлесі, %
Егістік агроланд-шафттардың аудан-ның ауыл шаруа-шлық жер көлемін-дегі үлесі, %
Шымкент
11665
37,7
57,06
Арыс
18030
2,9
5,75
Кентау
1572
0,03
15,9
Түркістан
46204
6,2
11,9
Бәйдібек
86142
11,9
15,04
Қазығүрт
102501
25,04
38,46
Мақтаарал
131345
74,2
82,3
Мақтаарал
79997
29,3
34,3
Отырар
16673
0,9
2,22
Сайрам
90129
52,6
67,2
Сарыағаш
61930
8,1
14,2
Созақ
6703
0,15
1,3
Төлебі
76134
24,1
53,9
Түлкібас
64286
27,5
42,5
Шарадара
59648
4,6
25,06
Барлығы
852959
7,2
19,2
Дара жеке шаруашылығы орналасқан Мақтаарал ауданы біркелкі емес географиялық жағдайда орналасқан және ауыл шаруашылығы дамуы әртүрлі болып келеді және шөлді жазықтық жер бетімен сипатталады, ал ауыл шаруашылығы ХХ ғасырдың 20-ші жылдарынан тың жерлерді игеруден бьастады. Бұл ауданның басты мақсаты ауыл шаруашылығын мақтамен қамтамасыз ету болып табылады.
Дара жеке шаруашылығы орналасқан Мақтаарал ауданының егістік кешендері ауданның жалпы жер көлемінен 74,2 пайызын және ауыл шаруашылық жерлерінен 82,3 пайызын құрайды.
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН СУҒАРМАЛАУ ТӘРТІБІ
2.1 Ауыспалы егістіктің құрамын негіздеу
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданы Дара жеке шаруашылығы қарамағындағы ауылшаруашылық дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне және суғармалы егістік жердің ауа-райының ерекшеліктеріне байланысты, сонымен қатар жеке шаруашылықтағы өндірістік бағытына және халық шаруашылығында атқаратын жұмыстарына байланысты ауыспалы егістіктің түрі және құрамы анықталады, өйткені суғармалы егіншіліктегі ауылшарушылық дақылдардың жылма-жыл орын ауыстырып отыруы арқылы танаптардың топырағының құнарлығы сақталады. Осы барлық талаптарды ескере отырып, Дара жеке шаруашылығында ауыспалы егістіктің құрылысы мен құрамы, ондағы танаптардың санына сай, ауылшаруашылық дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты, шаруашылықтың жерді орналастыру жоспарына байланысты қабылданды.
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ауа-райының күн қуатының оңтүстік аймақтарда өсірілетін ауылшаруашылық дақылдардың көпшілігіне жеткілікті екенін ескере отырып, дипломдық жұмыста қарастырылып отырған суғармалы егістік жерге малазықтық ауыспалы егістігін қарастырдық.
Мақтаарал ауданының ауа-райының жағдайын Мақтаарал метеорологиялық бекеттің мәліметтері бойынша қарастырдық, оның жалпы ауылшаруашылық дақылдарының өніп-өсу кезеңіндегі қорланатын ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасының жиынтығы 3600-4200 оС. Сондықтан Мақтаарал ауданының аймағы өте құрғақ агроклиматтық аймаққа жатады және табиғи ылғалдану шамасы, яғни ылғалдану көрсеткіші 0,14. Жалпы ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасы байқалатын кезеңің ұзақтығы 180-200 тәулік. Көп жылғы мәліметтерге сүйенсек, ең соңғы ауа райының 10оС төменгі жылуы сәуір айының соңғы онкүндігінде байқалады.
Суғару жүйесі Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданы Дара жеке шаруашылығы қарамағындағы суғармалы егістікке арналған. Ауыспалы егістіктің топырақ картасы 2.1-ші суретте және ол бойынша топырағы сұр болып келеді және тұзданбаған.
Сурет 2.1 Дара жеке шаруашылығы қарамағындағы егістік танаптың топырақ картасы
Топырақ-тың индексі және түсі
Топырақтың аты
Жер асты суының тұздылы-ғы, гл
Жер асты суының орналасу деңгейі, м
Топырақ қабаты-ның қалыңды-ғы, см
сазды сұр топырақ
1,0
3-8
100
карбонатты сұр
топырақ
1,0
3-8
100
сортаңды ақшыл сұр топырақ
1,0
3-8
100
Сурет 2.2 - Дара жеке шаруашылығының суғармалы егістік жерінің топырақ жағдайы туралы аңыз
Суғару жүйесі Мақтаарал ауданы Дара жеке шаруашылығының бұрыннан пайдаланып келе жатқан шаруашылық аралық суғару жүйесінің бойында орналасқан суғармалы егістік танаптарына арналып жобаланған (сурет 2.3).
Сурет 2.3 Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістігіндегі ауылшаруашылық дақылдарының орналасу желісі
Дара жеке шаруашылығының суғармалы аймағына ұсынылған ауыспалы егістік жүйесінің негізінде, жобаланып отырған егістік жерге 6 танапты малазықтық ауыспалы егістік жүйесі ұсынылып отыр. (кесте 2.1). Ауыспалы егістік жерінің брутто ауданы 387,5 га, нақты суғармалы жердің ауданы - 372,0 га тең, оның ішінде суғармалы егістік жердің 22,21 га ауданы құрылыс және техникалық қажеттілікке бөлінген, яғни бұл мелиоративтік құрылыс жұмысына бөлінген жердің ауданы (жолдар-13,2, каналдар-4,7, орман жолақтары-1,2, шығарылым жерлер- 3,11) және ол суғару жүйесін жобалаудың техникалық жағдайына және мөлшеріне байланысты анықталған:
- жалпы ауданы (F) - 315,37 га;
- суғармалы егістіктің нақты егілген ауданы (Fн) - 293,16 га;
- суғармалы егістіктің брутто ауданы(Fб) 309,80 га;
Жерді пайдалану көрсеткіші:
ЖПК1 = Fб F =309,8315,37= 0,98 ;
ЖПК2= FнFб= 293,16309,8= 0,95.
Кесте 2.1
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктің құрамы және құрылысы
Ауыспалы
егістіктің
құрамы
ауданы (), га
Ауыспалы егістіктің құрылысы ()
брутто
нетто
%
қатынастық шамасы
Арпа + жоңышқа
49,95
47,20
16,10
0,1610
Жоңышқа
57,66
53,91
18,40
0,1840
Жоңышқа
58,48
55,27
18,85
0,1885
Дәндік жүгері
55,46
53,36
18,20
0,1820
Дәндік жүгері
44,32
41,89
14,29
0,1429
Сүрлемдік жүгері
43,93
41,52
14,16
0,1416
Барлығы
309,80
293,16
100
1,00
2.1-ші кестеде келтірілген малазықтық ауыспалы егістік жерде ауылшаруашылық дақылдардың орналасу жағдайына байланысты суғару жүйесінің негізінде Дара жеке шаруашылығының суғармалы егістігіне арналған суғару жүйесінің желісі құрастырылды (сурет 2.3).
Жоғарыда келтірілген Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктің желісін тек қана жобаланған деп қарастыру керек, оған қазіргі кездегі өндіріс саласының нарықтық жағдайға көшуіне байланысты түсетін сұранысқа байланысты, суғармалы егістік жерінің ауа-райының әлеуеттік мүмкіншілігін ескере отырып, өзгерістер енгізуге болады.
2.2 Ауылшаруашылық дақылдарының суғару тәртібін негіздеу
Дара жеке шаруашылығында ауылшаруашылық дақылдарының суғару тәртібін анықтау үшін, егістік жер орналасқан аймақтың ауа-райының жағдайына, яғни табиғи жағдайындағы өсімдік жүйесінің ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне баға беру керек және табиғи жүйенің ауылшарауашылық дақылдарын ылғалмен қамтамасыз ету көрсеткішін () Н.В. Данильченконің формуласы бойынша есептеуге болады:
,
мұнда - жауын-шашының мөлшері, мм; - өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі буланғыштық, мм.
Ауылшаруашылық дақылдың өніп-өсу кезеңіндегі буланғышты анықтау үшін, осы кездегі әрбір айда болатын судың булану шамасын жеке есептеуу керек, ол үшін Н.Н. Ивановтың өрнегін пайдалануға болады:
,
мұнда - орташа айлық ауаның температурасы, оС; - орташа айлық ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %.
Дара жеке шаруашылығының суғармалы егістік жердің табиғи ылғалдану дәрежесі, оған жақын орналасқан метеорологиялық бекеттің мәліметі бойынша анықталды. Қарастырылып отырған суғармалы аймақтың табиғи ылғалдану дәрежесін Мақтаарал метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша анықтадық және оның шамасы = 0,14 тең.
Табиғи ылғалдану көрсеткішісінің дәрежесін пайдалана отырып, Қазақ су-шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының нұсқасын пайдалана отырып, ауыспалы егістіктің құрамына кірген ауылшаруашылық дақылдарының 95 % -дық шамасындағы ылғалмен қамтамасыз ету жағдайына сай келетін суармалау мөлшерін аламыз. Суғармалы егістік танапқа өсірілетін ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшері мынандай: дәндік жүгері -6300 м3га, жоңышқа - 9550 м3га, сүрлемдік жүгері - 5250 м3га және арпа + жоңышқа - 8750 м3га.
Дара жеке шаруашылығындағы ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшеріне егістік жердің гидрогеологиялық және топырақ - мелиоративтің жағдайын ескеретін қосымша көрсеткіштері есепке ала отырып түзетулер енгізіледі (кесте 2.2):
,
мұнда - суғармалы егістік жердің қолайлы жағдайын қамтамасыз ететін суғармалау мөлшері; - егістік жердің топырақ-мелиоративтік жағдайының өсімдіктің өніп-өсуіне қолайлы болғандағы суғармалау мөлшері; - ауылшаруашылық дақылдарының суды тұтыну мөлшері; - ауылшаруашылық дақылдарының суды тұтыну мөл-шері пайдалануға болатын жер асты суының мүмкіншілік қатынастық шамасын көрсететін көрсеткіш; - жер асты суының тұздылығына байланысты топырақ және жер асты суының арасындағы су алмасуына қатынасын мүмкіндік шамасын көрсете-тін көрсеткіш; - топырақтың тұздану және тұзды беру дәре-жесін ескретін мелиоративтік көрсеткіш.
Дара жеке шаруашылығында қазіргі кезде суғармалы егістік жердегі қарастырылып отырған суғару әдістерінің технологиялық мүмкіншілігіне байланысты, суғару барысындағы су шығынын есепке алуға тура келеді.
Кесте 2.2
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктегі ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшері
Дақылдар
Суғару мөлшері (нақты)
м3га
Көрсеткіштер
Суды тұтыну мөлшері,
м3га
Түзетілген суғару мөлшері,
м3га
Суғару мөл-шері (жал-пы),
м3га
Арпа+жоңышқа
8750
0.0
1.0
1.0
9650
8750
9210
Жоңышқа
9550
0.0
1.0
1.0
10500
9550
10050
Сүрлемдік жүгері
5250
0.0
1.0
1.0
5800
5250
5500
Дәндік жүгері
6300
0.0
1.0
1.0
6750
6300
6600
Дара жеке шаруашылығындағы суғармалау мөлшерін, оны еске алу үшін мына өрнекті пайдаланып анықтауға болады:
мұнда - суғару техникаларының суды тиімді пайдалану көрсеткіші.
Дара жеке шаруашылығындағы суғармалау мөлшерінің өсімдіктің өніп-өсу кезеңінднгі таралуын анықтау үшін Қазақ су-шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының нұсқауын пайдалануға болады. Осы ұсынысты пайдалана отырып суғармалау мөлшерінің өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі он күндіктегі таралу шамасын мына өрнекті пайдаланып анықтаймыз:
,
мұнда - онкүндіктегі өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасы; - өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасының пайызға шаққандағы мәні.
Дара жеке шаруашылығындағы өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасының әрбір күн сайынғы мөлшерін мына өрнекті пайдаланып анықтаймыз:
,
мұнда - өсімдіктің өніп-өсуіне жетіспейтін тұтыну суының шамасының әрбір күн сайынғы мөлшері; - он күндіктегі тәуліктің саны (10 немесе 11 тәулік).
Дара жеке шаруашылығындағы ауыспалы егістіктің суды тұтынуының меншікті мөлшерін немесе гидромодулін ( ) мына өрнек арқылы анықтайды:
мұнда - ауспалы егістіктің құрамына кіретін ауылшаруашылық дақылдарының қатынастық шамасы
Дара жеке шаруашылығындағы өсімдіктің өніп-өсуі кезеңіндегі әрбір онкүндігіндегі жетіспейтін тұтыну суының шамасының өсу жиынтығын мына өрнек арқылы тауға болады (кесте 2.3):
Кесте 2.3
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктің қрамындағы ауылшаруашылық дақылдарының өсімдіктің өніп-өсу кезеңіндегі таралуы
Айлар
Он-күндік
Көрсеткіштер
, %
, м[3]га
,
м[3]га
, м[3]га
сутки
1
2
3
4
5
6
7
Жоңышқа (=0.3725)
IV
II
3
286.5
286,5
28.65
10,67
III
4
382.0
668,5
38.20
14,23
V
I
4
382.0
1050,5
38.20
14,23
II
6
573.0
1623,5
57.30
21,44
III
6
573.0
2196,5
50.09
18,66
VI
I
6
573.0
2769,5
57.30
21,44
II
6
573.0
3342,5
57.30
21,44
III
7
668.5
4011,0
60.77
22,64
VII
I
8
764.0
4775,0
76.4
28,46
II
7
668.5
5443,5
66.85
24,90
III
7
668.5
6112,0
60.77
22,64
VIII
I
7
668.5
6780,5
66.85
24,90
II
6
573.0
7353,5
57.30
21,44
III
6
573.0
7926,5
50.09
18,66
2.3 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
IX
I
5
477.5
8404,0
47.75
17,79
II
5
477.5
8881,5
47.75
17,79
III
4
382.0
9263,5
38.20
14,23
X
I
3
286.5
9550
28.65
10,67
Қосындысы
100
9550
-
-
-
Дәндік жүгері (=0.3249)
V
II
5
315.0
315
31.50
10,23
III
9
567.0
882
51.54
16,745
VI
I
10
630.0
1512
63.00
20,47
II
11
693.0
2205
69.30
22,52
III
13
819.0
3024
81.90
26,61
VII
I
12
756.0
3780
75.60
24,56
II
10
630.0
4410
63.00
20,47
III
10
630.0
5040
57.27
18,61
VIII
I
7
441.0
5481
44.10
14,33
II
7
441.0
5922
44.10
14,33
III
3
189.0
6111
17.18
5,58
IX
I
3
189.0
6300
18.90
6,14
Қосындысы
100
6300
Сүрлемдік жүгері (=0.1416)
V
II
7
367.5
367,5
36.75
5,20
III
11
577.5
945,0
53.82
7,62
VI
I
12
630.0
1575,0
63.00
8,92
II
13
682.5
2257,5
68.25
9,66
III
14
735.0
2992,5
73.50
10,41
VII
I
12
630.0
3622,5
63.00
8,92
II
11
577.5
4200,0
57.75
8,18
III
11
577.5
4777,5
53.82
7,62
VIII
I
9
472.5
5250,0
47.25
6,69
Қосындысы
100
5250
-
Арпа+жоңышқа (=0.1610)
IV
II
3
262.5
262.5
26.25
4,23
III
4
350.0
612.5
35.00
5,635
V
I
4
350.0
962.5
35.00
5,635
II
5
437.5
1400.0
43.70
7,04
III
6
525.0
1925.0
47.73
7,68
2.3 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
VI
I
7
612.5
2537.5
61.25
9,86
II
7
612.5
3150.0
61.25
9,86
III
8
700.0
3850.0
70.00
11,27
VII
I
9
787.5
4637.5
78.75
12,68
II
8
700.0
5337.5
70.00
11,27
III
8
700.0
6037.5
63.63
10,24
VIII
I
7
612.5
6650.0
61.25
9,86
II
6
525.0
7175.0
52.25
8,41
III
6
525.0
7700.0
52.25
8,41
IX
I
5
437.5
8137.5
43.75
7,04
II
4
350.0
8487.5
35.00
5,635
III
3
262.5
8750.0
26.25
4,23
Қосындысы
100
8750
-
-
-
Сурет 2.6 Дара жеке шаруашылығындағы жоңышқа дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Сурет 2.7 Дара жеке шаруашылығындағы жоңышқа+арпа дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Сурет 2.8 Дара жеке шаруашылығындағы сүрлемдік жүгері дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Сурет 2.8 Дара жеке шаруашылығындағы дәндік жүгері дақылының жетіспейтін тұтыну суы шамасының өсу жиынтығының интегралдық сызбасы
Осы өрнектерді пайдаланып Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктің құрамына кіретін әрбір ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшерінің интергралдық сызбасын тұрғызуға болады және оның негізінде суғару мезгілінің орташа күнін анықтаймыз. Ол үшін интегралдық сызбаның бойына суғару мөлшерінің шамасын текшелеп салып отырамыз, яғни болғанша (суреттер 2.6-2.8).
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктің құрамына кірген ауылшаруашылық дақылдарының суғару тәртібін анықтау үшін интегралдық сызбаны пайдаланып тапқан суғарудың орташа күнін еске ала отырып, суғарудың бастапқы және соңғы күндерін анықтаймыз (кесте 2.4)
Жоғарыда келтірілген кестедегі мәлімет бойынша Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістік жүйесінің гидромодулін тұрғызамыз, онда = 0,86 лсек 1 га-ға және = 0,12 лсек 1 га-ға (сурет 2.9).
Сурет 2.9 Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістік жүйесінің гидромодулінің сызбасы
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістік жүйесіне кіретін ауылшаруашылық дақылдарының суғару мезгілі 2.5 ші кестеде берілген.
Кесте 2.4
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістіктің гидромодулінің мөлшері
Айлар
Онкүндіктер
Көрсеткіштер
Жоңышқа
Дәндік жүгері
Сүрлемдік жүгері
Арпа+
жоңышқа
1
2
3
4
5
6
7
8
IV
II
10,67
4,23
14,9
0,17
III
14,23
5,635
19,865
0,23
V
I
14,23
5,635
19,865
0,23
II
21,44
10,23
5,20
7,04
43,91
0,51
III
18,66
16,745
7,62
7,68
50,705
0,59
VI
I
21,44
20,47
8,92
9,86
60,69
0,70
II
21,44
22,52
9,66
9,86
6,48
0,73
III
22,64
26,61
10,41
11,27
70,93
0,82
2.4 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
VII
I
28,46
24,56
8,92
12,68
74,62
0,86
II
24,90
20,47
8,18
11,27
64,82
0,75
III
22,64
18,61
7,62
10,24
59,11
0,68
VIII
I
24,90
14,33
6,69
9,86
55,78
0,65
II
21,44
14,33
8,41
44,18
0,51
III
18,66
5,58
8,41
32,65
0,38
IX
I
17,79
6,14
7,04
30,97
0,36
II
17,79
5,635
23,425
0,27
III
14,23
4,23
18,46
0,21
X
I
10,67
10,67
0,12
Кесте 2.5
Дара жеке шаруашылығындағы малазықтық ауыспалы егістік жүйесіне кіретін ауылшаруашылық дақылдарының суғару мезгілі
Дақылдар
Суғару №
Суғару мөлше-рі нетто, м3га
Суғару мезгілі
бастапқы
орташа
соңы
1
2
3
5
6
7
Жоңышқа
1
750
05.04
11.04
14.04
2
800
27.04
01.05
06.05
3
1000
11.05
15.05
20.05
4
1000
26.05
01.06
04.06
5
1000
15.06
19.06
24.06
6
1000
01.07
05.07
10.07
7
1000
15.07
19.07
24.07
8
1000
30.08
03.08
08.08
9
1000
17.08
22.08
26.08
10
1000
04.09
08.09
13.09
Арпа + жоңышқа
1
750
05.04
11.04
14.04
2
1000
27.04
01.05
06.05
3
1000
17.05
22.05
26.05
4
1000
05.06
11.06
14.06
5
1000
21.06
25.06
30.06
6
1000
03.07
08.07
12.07
7
1000
17.07
22.07
26.07
8
1000
02.08
07.08
11.08
9
1000
24.07
28.08
02.09
2.5 кестенің жалғасы
1
2
3
5
6
7
Дәндік жүгері
1
700
05.05
11.05
14.05
2
800
19.05
23.05
28.05
3
800
03.06
07.06
12.06
4
800
14.06
18.06
23.06
5
800
25.06
29.06
04.07
6
800
02.07
07.07
11.07
7
800
16.07
20.07
25.07
8
800
02.08
07.08
11.08
Сүрлемдік жүгері
1
600
05.05
11.05
14.05
2
650
16.05
20.05
25.05
3
800
29.05
02.06
07.06
4
800
08.06
13.06
17.06
5
800
21.06
25.06
30.06
6
800
02.07
07.07
11.07
7
800
16.07
21.07
25.07
2.3 Суғармалау әдісін және техникасын таңдау
Суғару әдісін және техникасын таңдау негізінде Дара жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік орналасқан аймақтың ауа-райының, топырақ-мелиоративтік, гидрогеологиялық, геоморфологиялық және шаруашылық жағдайына, ауыл-шаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшеліктерін еске ала отырып, жүйелік талдаудың негізінде жүзеге асырылады және мұндай жүйелік талдау, суғару әдістері және техникасын суғармалы егістік жерлерді пайдалану мүмкіншіліктерін көрсететін мынандай мәліметтерге сүйене отырып жүзеге асырылады:
- топырақтың физикалық ерекшелігін көрсететін судың алғашқы бір сағат ішіндегі суды сіңіру жылдамдығығы (, мсағат);
- суғармалы егістік жердің бедері, суғару жүйесінің орналасу жағдайының еңістігі ();
- гидрогеологиялық жағдайы, жер асты суының геометриялық орналасуы (, м);
- ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерешелігін көрсететін оның биіктігі (, м);
- ауылшаруашылық дақылдарының суғару мөлшері (, м3га).
Осы мәліметтерді, Дара жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік жердің және ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшеліктерімен салыстыра отырып анықтайды (кесте 2.6). Ол үшін, әрбір талдауға алынған суғару техникасының мүмкіншілігін көрсететін мәліметтерді, егістік жер орналасқан аймақтың табиғи жағдайымен салыстырады.
Дара жеке шаруашылығындағы суғару техникасы және суғармалы егістік жердің бір-біріне сай келуінің кез-келген көрсеткіштерінің біреуі, суғару техникасының жұмыс істеуін шектейтін болса, онда ондай суғару техникасын ауылшаруашылық дақылдарын суғаруға пайдалануға болмайды.
Жүйелі түрде жүргізілген талдау жұмыстарының нәтижесі бойынша Дара жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік орналасқан алқабтың ерекшелігіне сай келетін, өндіріске тиімді суғару техникасы жер бетімен жүйектеп және атыздап суғару болып табылады.
2.4 Ауыспалы егістіктің құрамындағы ауылшаруашылық дақылдарын жүйектеп суғару техникасының гидравликалық көрсеткіштерін есептеу
Дара жеке шаруашылығындағы суғару техникасының көрсеткіштерін анықтау үшін ауылшаруашылық дақылдарының суғармалау мөлшерінің шамасын (кесте 2.5) және егістік жердің топырағының су-физикалық қасиеттері туралы мәліметер қажет.
Дара жеке шаруашылығындағы суғармалы егістік орналасқан алқабтағы пайдаланылатын суғару техникасының гидравликалық өлшемдік көрсеткіштерін анықтауға қажетті мәліметтер:
oo есептелген суғару мөлшері - 1000 м3га;
oo мақтаның орналасу арақашықтығы - 0,6 м;
oo суғару жүйегінің еңістігі - 0,001;
oo суғару танабының ұзындығы - 700-1000 м.
Дара жеке шаруашылығында жүйектеп суғару техникасының гидравликалық өлшемдік көрсеткіштерін анықтау үшін мынандай топырақтың су-физикалық қаситетерінің құрамына көрсететін мәліметер қажет:
- топырақтың бастапқы суды сіңіру жылдамдығы (, ммсағат) - 0,066 мч;
- топырақтың суды сүзу жылдамдығы (, ммсағат) - 0,0045 мч;
oo пропорциональдық көрсеткіш () - 0,2;
oo судың сіңу қабаты () - 0,27 м.
Дара жеке шаруашылығындағы жүйектеп суғару техникасының көрсеткіштерін анықтаудың есептік жүйесін В.А. Суринның әдістемелік нұсқасының негізінде төменде келтірілген ретпен орындалады:
1. Жүйектегі су ағынының ылғалдану периметрін В.Ф. Носенконың ұсынған өрнегі арқылы анықтаймыз:
=0,105 =0,122 м;
мұнда - егістік жердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz