Тақталап суару

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Елімізде Азық-түлікті және ауылшаруашылығы өнімін молайтуды мелиорацмя жұмыстарының алатын орны өте зор, өйткені барлық егістіктің 60 проценті қуаң және ылғалдылығы жеткіліксіз аймақтарда, ал 30 проценттен көбі - суы мол жерлерде орналасқан. Бұндай жағдайларда топырақ құнарлығының табиғи потенциалын толығынан пайдаланудың өзі тек қана мелиорациалық шараларды қолданғанда ғана мүмкін болады. Қазіргі уақытта мелиорация еліміздің барлық аймақтарындағы ауыл шаруашылығын одан әрі өркендету жұмыстарының құрамды бөлігі болып саналады.
Қазақстанда суарылатын жердің көлемі қазіргі уақытта 2,3млн. гектарға жетті. Суарылатын негізгі алқаптар Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан, Семей және Шығыс Қазақстан облыстарының оңтүстік аудандарында орналасқан. Алматы облысында суармалы жерлерде өндірілетін өнімнің сыбағалы салмағы - 70%, Оңтүстік Қазақстан облысында - 79%, Жамбыл облысында - 67%, Талдықорған облысында - 61%, ал Қызылорда облысында ауылшауашылығының барлық өнімі тек суармалы жерлерде өндіріледі.
Республикада суарылатын жерлерден мақта мен күріштің 100%, көкөністің 70% жуығы, жүгері дәнінің 40%, құнарлы және шырынды мал азығының 20 проценттен астамы, көптеген жеміс, жүзім және басқа да шаруашылық өнімдер өндіріледі.
Гидромелиоративтік жүйелерді жобалағанда пайдаланылатын су қорларын, оны қажетіне жарататын халық шаруашылығының басқа да салаларының мүддесін ескеру керек. Бұндай салаларға мыналар жатады: су енгргиясын пайдалану, өндіріс орындары мен елді мекендерді сумен жабдықтау және канализациялау және басқалар.
Қазіргі кезде республика суармалы жерлерінде егілетін мал азығы дақылдарының көлемі 1,0млн 16 мың гектарға, олардың құрамындағы көпжылдық шөптердің көлемі 535,2 мың гектарға жетті, сүрлемге егілетін жүгерінің көлемі 265,5 мың гектарға жетті. Қазіргі таңда гидромелиоративті іс-шаралар нәтижесінде өнімділігі жағынан көпжылдық шөптермен салыстырғанда 3-4 есе кем болатын бір жылдық шөптердің көлемін кеміту, олардың орнына көпжылдық шөптерді егу арқылы 1 гектар суармалы жерде өндірілетін азық өлшемінің мөлшерін ұлғайтуға мүмкіншілік туып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты су қорын үнемді пайдалану мен суғармалы егіншілікті сумен қамтамасыз ету, суды реттеу болып табылады. Бұл жобада Арыс ауданындағы Арыс шаруа қожалығында суару жүйесін салу қарастырылды.

1.ТАБИҒИ КЛИМАТ ЖАҒДАЙЛАРЫ

Диплом жобасындағы қарастырылған жер бөлігі Арыс өзенінің сол жағалауында, Арыс қаласынан 10км. қашықтықта орналасқан. Көктемгі су жайылымында орналасқан. Шаруа қожалықтың мекені Шымкент қаласының асфвальтты жолымен байланысқан. Оның ұзындығы 90км. Орталық елді мекеннен учаскеге топырақ жолмен барады. Жұмыс жүргізіліп жатқан учаскенің климаттық сипаттамасы Қызылқұм метеорологилық көп жылдық бақылауларынан алынды.
Ауаның айлық орташа температурасы 1-кестеде көрсетілген. Аязсыз күндердің орташа ұзақтығы 185-190 күнге созылады. Алғашқы аязды күндер қазан айының I-ші декадасына, соңғы аязды күндер сәурдің I-ші декадасына тура келеді.
Ауданның ең жоғарғы температурасы шілдеде +46˚С, ең төменгі температурасы қаңтарда -38˚С. Орташа айлық жауын-шашын мөлшері 1-кестеде көрсетілген. Жылдық қар жамылғысының ұзақтығы 55 күн. Алғашқы қар жамылғысы қарашаның 3-ші декадасына, қар жамылғысының еру кезеңі наурыздың 1-ші декадасына тура келеді. Ауаның орташа ылғалдылығы 1-кестеде көрсетілген. Желдің негізгі бағыты солтүстік және солтүстік-шығыс.
Учаскенің жер бедері негізінен жазықтық және басқада ұзақ рельефтен тұрады. Биіктік айырмашылығы 3м. аспайды. Учаскеде арықтар жүйесі дамыған. Арықтар тереңдігі 1,5м. аспайды. Ағын су жүйесі жоқ. Жер асты сулары 5-8м. тереңдікте кездеседі.
Топырақ құрамы дәнді өсімдіктер, тұрақсыз және бір жылдық өсімдіктер өсетін шөп құрамынан тұрады. Өсімдіктер құрамының көрінісі мынадай: жусан, жантақ, кермек, томирис т.б. Учаскенің барлық жерінде шеңгел таралған. Учаскенің өсімдік қоры қанағаттанарлық.
Осы ауданда құрылыс объектілерінен жүргізу үшін төмендегі кестеде климат сипаттамалары келтірілген.

Кесте 1.1
Негізгі климат сипаттамасы

Атауы

Айы

I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл бойы
Ауаның орташа айлық температурасы,t, С.
3,5
1,1
5,8
14,2
20,7
27,4
29,4
26,7
19,8
10,3
1,1
4,4
12,3
Жауын-шашынның орташа айлық мөлшері, p, мм.
14,9
18,3
22,6
25,7
14,4
4,4
2,5
2,3
0,1
8,3
17,9
21,1
15,3
Салыстырмалы орташа айлық ылғалдылық,а, %

47
38
30
23
22
24
33

Орташа айлық ылғал жетіспеушілігі,d, м.б.
1,8
2,3
3,4
7,1
12,1
19,2
25,5
23,5
16,5
9,2
4,1
2,1

Желдің орташа айлық жылдамдығы, v, мсек.
2,3
2,8
3,1
3,6
4,0
4,2
4,4
4,2
3,1
2,3
2,0
2,1
3,2

0.1 Инжинерлік-геологиялық жағдайы

Геолого-метерологиялық тобы төрттік дәуірдің сазды топырағы жеңіл, қатты консистенциялы классификация көріністе болады.
Учаскенің жер жағдайы бойынша саздақты , су өткізгіштігі I-типті болып табылады. Су өткізгіштігі судың салмағы бойнша 5 см. аспайды. (СНиП-2.06.01-86). Саздақты топырақтың негізгі физика-механикалық көрсеткіштері төмендегідей:
oo су сіңіру шегі 0,24-0,27
oo иілгіштік саны 0,09-0,08
oo салыстырмалылық салмағы 2,71-2,74 гсм3
oo көлемдік салмағы 1,46-1,73 гсм3
oo скелеттің көлем салмағы 1,32-1,38 гсм3
oo ылғалдылық 0,07-,015
oo кеуектілігі 49-50 %
oo кеуектілік коэффиценті 0,96-1,00
oo аққыштық шегінің кеуектілік коэффиценті 0,65-0,73
oo консистенция 0
oo ылғалдылық дәрежесі 0,19-0,34
oo сығылу коэффиценті см2кг
oo деформация моделі кгсм2
Сазды топырақ құрамы (8-кесте):
oo құм 43,4 %
oo шаң 36,9 %
oo саз топырақ 14,7 %
Саздақтан ағып шыққан су орташа тұзды. Жеңіл еритін тұз құрамы 1,32% жетеді. Тұздану типі сулфатты. 5,5-8,8 м. тереңдіктегі жер асты сулары рельефіне байланысты скважиналармен шығарылады. Суға кедергі келтірілген жыныстар саздақтар мен құмдақ. Судың химиялық құрамы натрий-калий сульфатты, агрессивті.
Сүзілу коэффиценті үшін мыналар қабалданған:
саздақ үшін - 0,1 мтәу.
құмдақ үшін - 0,5 мтәу.
Топырақтың тоңу нормативтік тереңдігі СНиП-2.06.01-86 бойынша мына формуламен анықталады.
(1.1)

Мұндағы: Но - тоңу тереңдігі, -1, қабылданған 23.
- орташа айлық төмен температураның абсалют мәндерінің қосындысы.
Саздақ үшін НН=64 см.
Ауаның сисмикалылығы СНиП-02.06.04-82 6 балл.

0.2 Топырақтың мелиоративтік жағдайы

Топырақ өте күрделі өте күрделі табиғи түзіліс.Топырақтың пайда болуы тау жыныстарының бөлшектеніп, қопсуынан басталады.Топырақтың түзілуіне, оның қасиетіне түрлі факторлар әсер етеді. Табиғатта жылу мен суықтың, ылғал мен тірі жәндіктердің әрекетінен үгілген тау жыныстарының үстіне өсімдіктер өсе бастайды. Күзге қарай қураған шөп, өсімдік, ағаш жапырықтары, шіріген бұтақтардан топыраққа органикалық зат беріледі. Органикалық қалдық заттарды бактериялар шірітіп, жаңа затқа- қара шірікке айналдырады. Топырақтың түзілуіне жануарлар, топырақта тіршілік ететін әртүрлі құрт-құмырсқа мен олардың личинкалары қатысады. Әсіресе жауын құрты логаникалық заттардықопарластырады. Себебі, жауын-шашын аз жауып ыстық және құрғақ климатта сирек өскен шөптесін өсімдіктерден шірінді аз түзіледі. Топырақтағы шіріндінің жиналуына өте қолайлы жағдай көктемде және қоңыр күзде топырақ терең шайылытын жерлерде ғана болады.
Солтүстік шөлді аймақта (Бетпақ- дала) негізінен қара шірігі 1% қоңыр және сұр қоңыр топырақты атырап болып келеді. Оңтүстікке қарай шөлді аймақ тау беткей аймағына ауысады. Оларды қара шірінді 3-4% құрайды. Бұл жерлердің топырағы сұр, қоңыр, қызыл шалғынды далалық болып келеді.
Оңтүстік Қазақстанның шөл және шөлейт зоналарында құмды және құмдақты топырақ таралған. Көп жерлердің топырағы сортаң топырақ қоңыр және сұр қоңыр топырақ республиканың көп жерін алып жатыр (43,6%). Шөлді аудандарда тегіс аймақтарда жиналған саз тоспаларынан түілген тақыр жерлер топырағы кездеседі. Топырақтың бұл түрлері Шу, Сырдария,Іле т.б өзендердің төменгі ағысында, қоңыр және сұр тпырақ арасында кездеседі.
Қызылқұм және Мойынқұм топырақтарында баржоғы қарашірік 1%-дан да төмендеу келеді. Жер асты суларының минералды тұздары жоғары көтерілуіне байланысты және су ресурстарын дұрыс пайдаланбау себебінен топырақ құрамында тұзды аймақ пайда болады. Бұл әсіресе, Шу өзенінің төменгі саласында айқын бөлінеді. Бұл жерлерде топырақ беті 1-1,5% көлемінде жұқа тұз қабатттарымен көмкерілген. Сырдария, Арыс, Шу өзендерінің аңғарларында өзендердің су режимдерінің әсерінен құралған шалғынды- аллювиальді топырақтапр таралған. Сырдария өзенінің батыс жағалауы Шарадара даласы, Қаратау тауы, Қызылқұм құмды шөлі алып жатыр. Байырқұм- Арыс ойпаң жерлерінен минералды су көзі барланаған.
Оңтүстік Қазақстанда топырақ жамылғысы биіктік белдеулік бойынша жақсы байқалады. Бұл аудандарда топырақ жамылғысының белдеулік шекарасы мұндағы табиғат зоналарымен абсолюттік биіктікте, ерекшеліктеріне және ылғал алап келетін территориясында топырақ биіктігі белдеулік бойынша бөлінеді:

1)Тау алды және етегіндегі сұр топырақ белдеуі.
2)Таудың құрғақ шалғынды қоңыр топырақ белдеуі.
3)Биік тауда альпілік және субальпілік тау шалғынды топырақ белдеуі.

Адам тіршілігінде топырақтың атқаратын қызметі мен маңызы өте зор. Топырақтың құнарлы қабаты халықтың байлығы болып табылады.
Адамзатты тамақ қорымен қамтамасыз етуде аса маңызды әрі еш нәрсемен алмастыруға болмайтын қайнар көзі, біздің тіршілігімізді айқындайтын басты байлық.Сондықтан топырақты үнемі күтіп, оның келешек ұрпақтарға да ойдағыдай қызмет етуі үшін жағдай жасау керек. Топырақты табиғи күйінде сақтау ең алдымен адамның шаруашылық әрекетіне байланысты. Топырақ тозып кетпес үшін үнемі байытып, оның құнарлығын арттырып отыру ертеңгі ұрпағымыз үшін өте қажет. Топырақты эрозияға ұшыраудан сақтау үшін ағаш отырғызып, ауыспалы егін егу керек.
Шаруа қожалық негізінен қаракөл өсірумен айналысады.Топырақтың мелиоративтік жағдайын зерттеу мақсаты жерді суғару жобасын жасауға негізделген.
Топырақтық-мелиоративті түсірімнің жалпы ауданы 4,5 км2 құрайды. Топырақты-мелиоративті жұмыс үшін жоспарлы негізін 1:5000 масштабтағы үлес тиесілі.
Зерттелетін аймақ Арыс өзенінің сол жағалау террассасындағы далалы аймақта орналасқан. Топырақтың және өсімдік жамылғылырының дамуы ауданның геомарфалогиясымен байланысты. Аллювиальды түрінен шыққан топырақ далалы топыраққа өтумен Шығыс граминдері бойынша белгілі-бір көлемде барханды қырлар тәріздес түрде эоловты құмдар кездеседі.
Жұмыс аумағындағы физикалық-химиалық мәліметтер негізінде кәдімгі орташа ақ сортаңды жеңіл сортаңды, жеңіл саздақты сұр топырақ түрлері барлық массивтері бойынша жайылымдарада таралған.
Топырақ тәріздес жыныстар жеңіл саздақтар ретінде аллювиальді шөгінділер жатады.
Жер асты сулары 5,5-8,0 м тереңдікте болады. Олар 1,37-3,36 гл миниралданған, өсімдік түрінен кездесетіндер: жусан, жантақ, томарис, эфемер және т.б.
Топырақтың сипаттамасы үшін массивтің орталығындағы 5-ші кескінде берілген. Жарайтыны - жайылымдар. Рельеф - әлсіз толқынды жазықтық.
А 0-25 см. Ашық сұр, құрғақ, жеңіл саздақты, кесек-кесек, борпылдақ. Өсімдік тамырларына енген. Өтуі баяу, тұрақты.
В 25-70 см. Сарғыш реңді ашық-сұр, борпылдақ, аздап ылғалды, кесекті, жеңіл саздақты. Өтуі баяу.
С 70-200 см. Ашық-сұр, ылғалды, аздап саздақты, кесекті борпылдақ.
Құрамы бойынша бұл топырақтар жеңіл саздақты, 23-25% физикалық балшық бар. Анализ мәліметтері боиынша орташа тұзды толпырақтар, нақты қолдағы гаризонтта 0-30 см. құрайды. 1,19% тұздануы тереңдігімен төмендейді.
Орташа сапалы топырақтар келесі іс-шараларда ұсынылады:
1.Жоспарлау.
2.Шаю.
3.Дренажды-коллекторлық желілерді құру.
4.Минералды тыңайтқыштар ендіру.

0.3 Ауылшаруашылық өндірістің маманданған және қазіргі жағдайы.

Арыс шаруа қожалығы қаракөл өсіру бағыттары бойынша мамандандырылған. Шаруа қожалықтың қарамағында 5 бөлімше, 3 бригада, 5 ферма бар және ірі мүйізді қаракөл өсіруде қолға алынған.
Пайдаланылған жердің жалпы ауданы 396 мың га. құрайды, айдалған жер 2,0 га., жайылымдық жер 216,6 немесе 77%.
Шынжыр табанды және дөңгелекті тракторлар 5, дән жинайтын комбайн 4. Су жабдықтау объектілерінің құрайтыны бұрғылау құдықтары - 14, су өткізгіштігі - 5,9 км.
Жобалау бойынша жекеленген аймақ өткізу кезіндегі азықтық бірлігі - 74т.

2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ СУҒАРУ ТӘРТІБІН ЖОБАЛАУ

2.1 Ауылшаруашылық дақылдарды суғару тәртібі

Суғарудың саны, мерзімі, суғару нормаларының жиынтығын суғару режимі деп атайды. Суару режимін жоспарлауда жалпы су қажеттілігі (булануы), суландыру және суғару нормасы, әр бір дақылдың суару мерзімі анықталды, гидромодульдің графигі жасалады және суғару режимімен су көзі режимі сәйкестендіріледі. Суғарудың жобаланған режимі топырақта су, ауа, жылу режимдерімен қамтамасыз етеді. Ауылшаруашылық дақылдардың суды тұтынуы барлық өсімдіктердің дамуының жалғастығымен анықталады. Суды пайдалану коэффиценті деп топырақ бетінен булануға кеткен су мөлшерін айтамыз.
Суды жалпы пайдалануы мына формуламен анықталады:

(2.1)

Мұндағы: - жалпы суды пайдалану, м3;
- суды пайдалану коэффиценті, м3ц;
- өнімділігі.
"Типроводхоз" жобалау институтының мәліметтері бойынша суды тұтыну коэффиценті ауылшаруашылық дақыл егістігіне байланысты құрғақ аймақтар үшін тең, жобалау егістілігі кезінде жоңышқалар үшін -
Азықтық өнімдер тамыр өнімділер кезіндет -
Сүрлемдік жүгері үшін -
Жоңышқа үшін суды тұтыну:
Азықтық өнімдер үшін:
Сүрлемдік жүгері үшін:
Суғару нормасы климаттық топырақтың, гидрологиалық тағы басқа жағдайларға байланысты бір түрдегі дақылдар үшін үлкен көлемде ауытқиды. Қазіргі таңда суғару режимі бір жылда әр бір дақыл үшін су шығынының баланысы 95% қамту жоспарлануда.
Жер асты суы өте тереңде жайласқан жағдайда ауылшаруашылық мәдени өсімдіктер үшін суғару кезеңін А.Н.Костяковтың формуласы бойынша анықтаймыз:
(2.2)

Мұндағы: - толық суды тұтыну, м3 га;
- вегатациялық емес кезең кезіндегі атмосфералық жауын, мм;
- шөлейт және далалы аумақтар үшін күзгі-қысқы жауын
шашынды пайдалану коэффиценті 0,65-,75 тең.
- вегатациялық кезеңдегі атмосфералық жауындар, мм;
Жоңышқа үшін суару нормасы:

-азықтық өнімдер үшін:

Үлкен жағын дөңгелектейміз 5200 м3с;
-сүрлемдік жүгері үшін:

Бір рет суғару үшін берілген су мөлошерін (м3га) суғару нормасы деп атайды. Суғару жүйелерін жобалау кезінде суғару нормасы және суғару мерзімдері негізінде ғылыми мекемелерінің ұсынысы бойынша қабылданады. Бұл ұсыныстардың болмағаны кезінде суғару нормасын, вегатациялық суғаруды мына формуламен анықтаймыз:

(2.3)

Мұндағы: топырақ қабатының өнімділігі, м;
есептік қабаттың ауқымды салмағы, тм3;
есептік қабаттың ылғалдылығы (құрғақ топырақтың салмағынан
пайызда).
суару алдындағы топырақтың есептік қабатының ылғалдылығы.
Есептеуде оны ылғалдылықтың тең жіберілуімен қабылдайды, яғни капелиярлық ылғалдылығы.
Жүгерілер үшін топырақтың есептік қабаты: Н=0,4-1,0 м , жоңышқалар үшін Н=0,8-1,0 м және азықтық дақылдар Н=0,4-0,8 м.
Суғару нормасын анықтаймыз.
- жоңышқа үшін:

-азықтық өнімдер үшін:

- сүрлемдік жүгері үшін:

Суғару нормасы барлық суғару нормасының қосындысынан тұрады М=m. Суғару нормасы бірдей көлемде болғанда суғару төмендегі формуламен анықталады:
(2.4)

Мұндағы: М - жалпы суғару нормасы, м3га;
m - танаптағы суғару нормасы, м3га;
Суару саны (вегатация кезінде).
oo жоңышқалар үшін
oo азықтық өнімдер үшін
oo дәндік жүгері үшін
Оңтүстік Қазақстан үшін ғылыми зерттеу институтының ұсынысы бойынша суғару нормалара жоңышқалар үшін даму фазасы бойынша m=800-1300 м3га шегінде өзгереді және вегатациялы суғару 8-мамырдан басталады, ал соңы 21-қыркүйекте, 5-7 суғару мөлшерінде: азықтық өнімдер үшін m=700-1200 м3га, бұл жерді вегатационды суарудың басталуы 12-ші мамырдан, ал соңы 15-ші қыркүйекте 5-7 суару мөлшерінде және сүрлемдік жүгері үшін m=600-1100 м3га, бұл жерде вегатационды суару 28 мамырдан, ал соңы 13-ші тамызда, яғни 4-6 суару мөлшерінде.
Топырақта ылғалдың қорын төмендетпеу үшін гидромодуль графигін жинақтау мақсатымен жеңілдетеді, ең жоғарғы суару нормасына есеп жүргізу ұсынылмайды.
Негізінен есептік суару норманы 10+20 % төмен қабылдайды. Жоғарыда айтылғандардың негізінде суару нормаларын тағайындаймыз:
oo жоңышқа үшін:
1 танап m1=800 м3га, суару мерзімі 8-ден 31 мамырға дейін.
2 танап m2=850 м3га, суару мерзімі 4-тен 27 маусымға дейін.
3 танап m3=900 м3га, суару мерзімі 3-тен 27-ші шілдеге дейін.
4 танап m4=1000 м3га, суару мерзімі 31-ші шілдеден 24-ші тамызға дейін.
5 танап m5=1150 м3га, суару мерзімі 28-ші тамыздан 21-ші қыркүйек аралығы.
- азықтық өнімдер үшін:
1 танап m1=700 м3га, суару мерзімі 13-ші мамырдан 29-ші мамыр аралығы.
2 танап m2=700 м3га, суару мерзімі 1-ші шілдеден 17-ші маусым аралығы.
3 танап m3=800 м3га, суару мерзімі 20-ші маусымнан 6-ші шілде аралығы.
4 танап m4=900 м3га, суару мерзімі 1-ші шілдеден 29-ші шілде аралығы.
5 танап m5=1000 м3га, суару мерзімі 3-ші тамыздан 22-ші тамыз аралығы.
6 танап m6=1100 м3га, суару мерзімі 27-ші тамыздан 15-ші қыркүйек аралығы.
- сүрлемдік жүгері үшін:
1 танап m1=600 м3га, суару мерзімі 25-ші мамырдан 3-ші маусым аралығы.
2 танап m2=650 м3га, суару мерзімі 6-ші маусымнан 15-ші маусым аралығы.
3 танап m3=700 м3га, суару мерзімі 10-ші шілдеден 12-ші шілде аралығы.
4 танап m4=750 м3га, суару мерзімі 12-16 шілде аралығы.
5 танап m5=850 м3га, суару мерзімі 16-26 шілде аралығы.
6 танап m6=950 м3га, суару мерзімі 2-12 тамыз аралығы.
Ауылшаруашылық мәдени өнімдердің гилромодульін анықтаймыз. 1 га суару ауданының суды тұтынушылығын - гидромодуль деп атайды. Шамасы тәулік бойы суару кезінде мына формуламен анықтайды.

лс 1 гектарға. (2.5)

Мұндағы: m - суару нормасы, м3га.
- мәдени өсімдіктер құрамындағы ауыспалы егістік аумағы, %.
t - мәдени өсімдіктерді суару кезеңі, тәулік.
Бір мәдени өнімнің суару режимін график түрінде ұсынуға болады, онда ауыспалы егістік алқабында бір рет суғаруға кеткен су мөлшері есепке алынады:
Егерде оны толтыру жолымен теңестіретін болсақ, онда мәдени өнімдердің жинақтық график режимі алынады (суару графигі).
Гидроиодуль шамасын әр бір дақылдың барлық суғаруына қатысты тәулік бойы суаруда мына формуламен анықтаймыз.
oo жоңышқалар үшін:

oo тамыр азықтылар үшін:

oo жүгері үшін:

oo сүрлемдік жүгерінің гидромодульі:

Есептеу нәтижелерін жинақталмаған гидромодуль графигінің ведмостіне жазамыз. Суммарлы гидромодуль барлық егістік түрлерінің күн сайынғы вегетация кезеңінің гидромодульін графикалық жинақтау жолымен анықталады.

Гидромодулдің жинақталған графигі.
oo жоңышқа үшін:

oo тамыр азықтылар үшін:

- жүгері үшін:

Гидромодуль графигінде абцисса өсі бойынша күнтізбелік уақыт масштабында суғару кезеңі ай, күн, мезгілдерін көрсетеді, ал ордината осьтері бойынша гидромодуль көрсетілген.
Графиктегі әрбір егістік түрінің суғарылуы тікбұрыш түрінде көрсетіледі, ал ені суғару кзеңдерінің ұзақтығын білдіреді.
Басқа мәдени егістік түрлерінің гидромодуль графигін құруды бітірген соң, екіншісіне тағы басқаларға ауысады.
Егерде екі немесе бірнеше мәдени егістіктерді толығымен немесе жартылай уақыты бойынша сәйкес келсе онда осы күндері ординаттар және тікбұрыштар жартылай немесе толығымен бірінен кейін бірі құрылады. Барлық мәдени өнімдердің гидромодульін құру кезінде жинақталған гидромодуль графигін аламыз.
Бұл график q=0,61 лс гидромодуль ординатасымен сатылай күйде және q=0,078 лс гидромодульдің минималды ординатымен алынды. Су шығындары суғару аудандарында гидромодуль ординаталары тең.

(2.6)

2.2 Ауылшаруашылық дақылдарының суғару әдістері мен техникасын анықтау.

Суғарудың негізгі әдіс тәсілдері
Алқаптарда суару нормасы негізінде үш тәсілде беріледі.
oo жер бетімен.
oo жаңбарлатып.
oo топырақ асты арқылы.
Табиғи және шаруашылық жағдайлар негізінде біздің жобада суғарудың жер беті әдістері қабылданған және бұл әдістер кезінде су топырақтың үстімен таралады немесе қатарларға ағып топыраққа сіңеді. Бұл суарудың түрі өзінше үш түрге бөлінеді:
oo тақталар бойынша жіберу;
oo жүйектеп суару;
oo жайып суғару;
Суғару кезінде су жіберілісімен жер бетімен жұқа қабат болып топыраққа вертикаль жағдайда сіңеді. Атыздар арқылы суарғанда бір-бірінен кейін, ал су жайылу әдісі бойынша емін-еркін су ішеді. Су жайылу жолымен суаруда жан-жағынан топырақ үйіндісімен қоршалған учаске суға толып емін-еркін сіңеді. Үстіңгі қабаттан суару төмендегі ерекшеліктерге тән.
1.Суғаруды кезеңімен жүргізеді, су қорлары топырақ қабаттарында акумулияциаланады және суғару арасы кезеңінде шығындалады.
2.Текқана топырақтар ылғалданады.
3.Ылғалданудың әртүрлі тереңдіктерін алу.
4.Суғару кезеңдері арасында топырақ ылғалдылығының ауытқулары.
Суғару техникасы мен әдістеріне жариаланылған танаптар қортындыланады:
-азықтық қабаттың тереңдігі және ауданы бойынша судың есептік мөлшерін анықтау, ауылшауашылық мәденй дақылдардың жоғары агротехникасымен жинақта қамтамасыз етеді.
-су шығынының өндірістік еместігін қысқарту және жоғары коэффиценті қамтамасыз ету (0,05-1,0 аз емес) топырақ құрылымын сақтау.
-топырақты сор басудан және батпақтанудан сақтау.
-суғаруда жоғары өндірістік еңбекке ие болу, шамалы механизация мен автомизацияға ие болу.
-аулшаруашылық жұмыстың максималды жұмысын өткізу және суармалы жерлерді рацианалды пайдалану.
Суды сіңіріп алу және сүзгілеу. Жоғарыдан суарған кезінде судың қозғалысы және сіңіру процесін екі фазаға бөліп қарастырамыз:
-сіңіріп алу;
-сүзгілеу;
Топыраққа суды сіңіріп алу бұл топырақтың бос қуысы сумен толығуы, жібу шегінде пайда болады.
Құлап ағу және жаңбырлатып суғару кзінде су төмен қарап сіңеді, бораздалармен суарғанда да су төмен қарап жан-жағына және жоғары қарай капилиярлар арқылы сіңеді.Содан кейін су сіңіру кезінде топырақ арасындағы бос қуыстар сумен толғаннан кейін, судың сүзілу процесі жүреді, ендеше судың ендігі жылжуы гидротехникалық қысым әсеріне байланысты болады, сүзілу вертикаль және горизанталь бағытта болуы мүмкін.
Жүйектер арқылы суару. Жүйектер арқылы суару кең қатарлы айдалған жердегі егістер үшін қолданылады (мақта, жүгері, қантқызылшасы). Жүйектеп суару еңістігі 0,02-0,03-ке дейін болған алаптарда қолданылады.
Тақталардан жүйектердің айырмашылығы олардың кез-клген бұрышта кесіп алуға болады, ұзындығы бойынша жүйектер суғару техникасы элементіне жатады.
Жүйектің ұзындығы неғұрлым көбірек болуы тиіс, бұл орайда суғарушының еңбек өнімділігі артады.Атыздағы су шығыны орасан көп болуы мүмкін, керек топырақтың бір қалыпты ылғалдануын қамтамасыз етіп су жүйекті шаймайтындай және ұзына бойына су шығынсыз, қажет болған тереңдікке дейін ылғалдану керек.
Осы жағдайларды орындау үшін су шығыны мөлшерін реттеу қажет. Суды сіңірудің жылдамдығы 1 шетінен соңғы суғаруға қатысты сәйкесінше өзгертіп отыру қажет.
Атыздың көлденең қимасы есептелген судың ағып өтуін қамтамасыз ету керек және ауылшаруашылық жұмыстарының механизациясында қамтамасыз етеді. Суды жүйекке жіберу уақыты есептелген су көлемін сіңіре алатын жағдайда суару нормасына тең жағдайда атқарылуы қажет.
Суару элементтерінің техникасы есебі атыздар бойынша есептеледі. Суғару учаскесінің нақты жағдайлары үшін жүйектер ауданын анықтайды, жүйектегі судың шығыны мен қозғалыс жылдамдығы сіңіру уақыты анықталады.

2.3 Суару техникасының элементтерін есептеу

Минималды суару нормасы вегетациялық суғару кезінде m=700 м3га. Есептеу үшін суармалы атыздың тереңдігі Н=0,21 м, тереңдігі бойынша ені в=0,08 м, жүйек коэффиценті =1, жүйек арасындағы қашықтық қатар аралық еніне тең а=0,7 м, жүйектегі судың тереңдігі һ= м, Н=0,07 м.
Келесі шамаларды табамыз:
Атыздың ауданын:

(2.7)

Атыздың пириметрі:

(2.8)

Гидравликалық радиус:

(2.9)

Н.П.Повловский бойынша жылдамдық коэффиценті:

(2.10)

Атыздағы су ағынының жылдамдығы:

(2.11)

Атыздағы шығындардың түрлері:

немесе 0,75 лсек (2.12)

1 м атыздағы судың сіңіріп алу ауданы, капилиярлық ықпал ету әсерімен к=2,5

(2.13)

Топырақтың суғру нормасының сіңуінің жалғастылығы:

(2.14)

Суармалы атыздың септік ұзындығы:

(2.15)

Суармалы атыздардың ұзындығы, поляның ұзындығымен Ln=1200 м.
(2.16)

Сонда суармалы атыздың ұзындығы 1200:8=150 м, ал уақытша суғарғыштағы атыздардың саны N1=500:150=3.3 дана. 3 дана деп қабылдаймыз. Уақытша суғарғыштар арасындағы қашықтықтар кезінде Во=150 м, суармалы атыздардың саны
дана. (2.17)

Бір мезгілде суарылатын атыздар:

дана. (2.18)

Бір мезгілде, бір тәулікте суарылатын атыздар:

дана. (2.19)

Бір мезгілде суарылатын атыздардың су шағыны неттосын жіберу қажет:

(2.20)

2.4 Тақталап суару

Суару кезінде тақта үсті суымен жабылады, нәтижесінде топырақ нығыздалады, суарып болғаннан кейін бірінші күндері судың булануына биімделгіш корка пайда болады, ауа алмасуы және процестердің белсенділігі бәсеңдейді. Сондықтан тақталап суару тар қатарлы егістер үшін және ылғалдылықтың молдылығын қажет ететін, учаскелердігі еңістік 0,002-ден 0,02 болған жағдайларда жүзеге асады (қолайлы еңістік 0,0002-,007). Судың тақталарға түсу орны бойынша оларды судың бастапқы және көлденең жіберумен бөледі, көлденеңіне қарай алапты тар (1,8-3,6 м) және кең (30-40 м) ұзындығы бойынша қысқа - 50 м және ұзын - 500 м дейін деп бөледі.
Тақтада негізгі су жіберу жүйесі учаскеде көлденең еңістігі 0,002-ден көп болмау керек.
Еңістігі 0,004-ден кем блмаған су тақтаға су шығаратын атыздан беріледі, ал еңістігі 0,004 жоғары болған учаскелерде су уақытша суландырғыштар арқылы беріледі. Суғарылатын учаскедігі суару төменнен жоғары қарай беріледі.

2.5 Тақталар бойынша техника элементтерінің есептері

Тақта бойынша суғарудың техникалық элементі өз құрамына тақта ұзындығын, енін, алаптың жоғарғы жағындағы су шығынынан суғару ұзақтығын ендіреді. Осы барлық элементтер өзара байланыстылығымен топрақтағы судың өткізгіштігімен суғару норманың шамасына байланысты.
Есептеулерді келесі тәртіпте жүргізеді. Есептеу үшін бастапқы мәләметтерді жазып аламыз. Минималды суару нормасы m=700 м3га, топырақтағы судың сіңіріп алу жылдамдығы бірінші сағатта W1=0.07 мсағ. Судың сіңіріп алу динамикасының көрсеткіші , қалыпты жылдамдық VH=0.12 мсек; танаптың беткі жағының енінің коэффиценті n=0.05;
Танаптағы ауыспалы егістіктің ұзындығы LH=1200 м, танаптың ені 500 м, себу уақытша суарғыштардың арақашықтығы 150 м, м.
Суару бағыты бойынша орташа еңістігі 0,0035; Суару жылдамдығының ені в=3,6 м, валиктердің биіктігі һ=0,2 м.Тақтаның 1 м еніне шамалап qn=3 лс қабылдаймыз.
Суару нормасы топырақтың сіңіру жалғаспалылығын табамыз:

сағ. (2.21)

Сонда жолақтардың есептік ұзындығы:

(2.22)

5 дана. Осы тақталардың ұзындығы бойынша үлес шығыны:

немесе 0,0029 м3сек. (2.23)

Суғару тақтасындағы су қабатының қалыңдығы мына формуламен табамыз.
(2.24)

Академик Павловскийдің формуласы бойынша:

(2.25)

Танаптағы су қозғалысының жылдамдығы:

(2.26)

Ирригациалы эрозия болмайды. Тақтаның ені в=3,6 м кезінде су шығыны:
(2.27)

Танаптағы уақытша суарғыштардың саны:

дана. (2.28)

Бір уақытша суарғыштармен қамтамасыз етілетін тақталар саны:

дана. (2.29)

Тәулік шегінде суару жұмысы кезінде бір мезгілде суарылатын тақталар саны:
дана. (2.30)
Су нетто шығыны осы тақталарға түсуі қажет:

(2.31)

Мұндай шығындар уақытша суарудың стандартты шығындарына жақын. Бұл орайда уақытша суаруға екі суландырғыш боразда жұмыс істейді, әр қайсысында 31,32 лсек үш тақтаны суарумен жүзеге асады.

3. СУҒАРУ ЖҮЙЕСІН ЖОБАЛАУ

3.1 Мелиоративті құрылыс. Жұмыс істеп тұрған су шаруашылығы- ның жүйесі және құрылымы

Арыс ауылының суарылатын аймақтары "Арыс" шаруашылық каналынын, яғни Арыс өзенінен насос стнциясының көмегімен тартып алады.
Жобаланған аймақтың оң бөлігінде 200 га. суарылатын ауданның және 105 га. құрылысқа қатысты ауданы орналасқан, яғни ішкі шаруашылық "Алмалы" каналынан суғарылады.
Суарудың техникалық сипаттамасы. Жобаланған суғару жүйенің ауданы 318,0 га. нетто, Р-1 каналынан суғарылады, олар ішкі шаруашылық "Алмалы" каналынан насос станциясының көмегімен алады.
"Алмалы" каналы суды "Арыс" шаруашылық каналынан алады, яғни өз кезегінде суарылатын суды Арыс өзенінен насос станциясының көмегімен алды.
Суғару аумағына су У-1; У-2; У-3 және Р-1 су таратқыштары арқылы жеткізіледі, сонымен бірге уақытша суландырғыштар жоспарланған.
Жер үсті және жер асты сулары болу үшін суармалы аймақтан коллекторлық-дренажды желілер қарастырылған, суды К-1 коллекторымен шығарылады. Ауылшаруашылық дақылды суғару үшін суғарудың жер бетімен суғару әдісі қабылданған.
Ауылшауашылық және эксплуатациалық мехнизімдері жүруі үшін егістік шекараларында, канал бойында топырақты жолдар қарастырылған.

3.2 Алқаптың суғармалы жер қорында құрылыс үшін бөлінген жер

Осы берілген жоба тек қана мелиоративті құрылыстарға арналған. Бруттоның жалпы ауданы 360,12 га-ды құрайды, сонымен бірге нетто 317,85 га. Топырақты мелиоративті зерттеулердің нәтижелері негізінде жерлер ауылшаруашылық мәдени азықтық өнімдерді өсіруге ыңғайлы.
Рельефті күйі бойынша аумақ 2,77 га-ны құрайды. Суармалы және коллекторлық дренажды желілерінің құрылысы үшін - 26,4 га. жер қажет, жол үшін - 2,2 га., орман алқабы үшін - 10,9 га. Барлық қажет жер аумағы 42,27 га. Жерді пайдалану коэффиценті - 0,884.

3.3 Суғарылатын жерлерде суды пайдалану

"Р-1" тарту каналы есептік шығыны 0,5м3сек. құрайды, бұл жердің 305 га нетто қосылған олардың 200 га. пайдалану үшін, 105 га. құрылыс үшін ажратылған.
"Р-1" тартқышынан жер арнасында суғаруға арналған су ауданы 318 га. нетто жобаланған аймаққа түседі, яғни "Р-1" және учаскелік таратқыштар У-1, У-2 және У-3 таратқыштарының көмегімен жүзеге асырылады.

Сол себепті де "Р-1" таратқышына жалпы суарылатын аудан 623 га. неттоны құрайды, суғаруға арналған суды мына көлемде талап етеді:

(3.1)

Мұндағы: - неттоның ауданы, тең 623 га.
- есептік гидромодуль. (лс)

Бруттоның шығыны:

(3.2)

Мұндағы: суғару жүйесінің ПӘК;
Жобаланған аймақтар үшін 318 га. нетто ауданына келесі есептік шығын неттосы талап етіледі:

"Р-1" таратқыш каналы жер арасында суды "Алмалы" ішкі шаруашылық каналынан алады, мұны "Арыс" шаруашылық каналымен жүзеге асырылады және өз кезегінде суғаруға арналған суды насос станцияларының көмегімен Арыс өзенін алады.

3.4 Суғару желісі және суғару техникасы

Учаскелердегі каналдардың орналасуы рельефтерге байланысты, яғни суғару ауданының каналында судың горизонтының басқаруымен, сонымен бірге қысқа жолдар бойынша және суғарылатан жерлерді орналастыру үшін. Жобада Р-1, У-1, У-2 және У-3 науалы таратқыш каналдары қабылданған, ал уақытша суарғыштар жер арнасында орналасқан.
Жер бетінің еңістігі үлкен болғандықтан суармалы каналдың ПӘК-ін жоғарылату үшін және де каналды ұзақ қолдану үшін жобада науалы каналдар ЛР-60, ЛР-80 қарастырылған.
Науалы каналдың жалпы ұзындығы 5077 м, ал суғару ауданы оларда 300,0 га. нетто және 360,12 га. брутто. Суғару учаскесіндегі судың шығыны 0,25 м3сек. Каналдың пайдалану әсер коэффиценті 0,97, ал барлық жүйенікі 0,92.
Каналдар бойынша жұмыс ауқымы және гидравликалық элементтері каналдың көлденең қимасында көрсетілген. Кестеде наменклатурасы мен науа түрі берілген.

Кесте 3.1
Науа түрі мен наменклатурасы

Каналдар
Науа маркасы
Науа материалы
Науа биіктігі (мм)
Каналдардың ұзындығы (м)
1
2
3
4
5
"Р-1" таратқышы

Учаскелік таратқыштар.
"У-1" ---- "У-2" ---- "У-3"
---- "У-3"
ЛР-80

ЛР-60
ЛР-60
ЛР-80
ЛР-60
Бетон
БП-300

----
----
----
----

800

600
600
800
600

1100,0

1460,0
1320,0
900,0
1090,0

Ауылшаруашылық мәдени өнімдерді суғару үшін осы берілген аудан үшін жер бетімен суғару әдісі қолданылды. Табиғат, климат, релтеф жағдайларына қарай жер бетінен суғару ыңғайлы.
Жоңышқа үшін тақталап суғару ыңғайлы , жүгеріні жүйектеп суғару ыңғайлы.

3.5 Коллекторлық - кәрізді жүйесі

Топырақты - мелеоративті мәліметтер негізінде топырағы сорланған, ал жер асты сулары 4,5-6,5 м тереңдікте орналасқан. Арыс өзенінің су шығыны қалыпты жағдайда болғанда аймақтың жер асты суының деңгейі 1,5-1 метірге көтеріледі. Жер асты суының төмендеуіне және аумақтың топырағына қайтадан сор басуына қарсы кәріз құрылымдары жоспарланған. Экономикалық тұрғыдан қарағанда жобада ашық көлденең кәріз қабылданған.
Коллекторлық - кәрізді желілердің жалпы ұзындығы 11,91 км. Коллекторлық - кәрізді каналдар бойынша көлденең және созылмалы профилдері гидравликалық элементтері негізінде және жұмыс ауқымы көлденең профиль сызбаларында көрсетілген. Кәріз аралық қашықтығы В.И.Шестоковтың формуласы бойынша анықталған.

(3.3)

Мұндағы: Т - топырақтың су өткізгіштігі.
W - стоционарлы сүзгілеу азықтандыруы.
Һ - кәріз аралық қашықтық.
Но - кәріз арасындағы қысым.
- аяқталмаған кәріз сипаттамасы.
Канал баурайының орналастыру m=2,0 , канал табанының ені 0,8 м, канал тереңдігі 2-ден 3,5-метірге дейін.
Дрен жинақтауыш дренге құйады, өз кезегінде олар учаске орталығынан өтетін К-1 коллекторына құйады. К-1 коллекторы дрен суын және жер беті суларды солтүстік-шығыс бағытында СНП-500 10 насос станциасының көмегімен Арыстанды өзеніне құяды.

3.6 Желілердегі гидротехникалық құрылыстар

Шығындармен және горизонтағы суларды ретеу үшін каналдарда жобалар бойынша желілерде гидротехникалық құрылыстар қатары қарастырылған.
Үлкен каналдан кіші каналдарға су беру үшін және уақытша суару құрылымы үшін темір бетоннан және азбест цементтен жасалған диаметрі 600 және 400 мм болатын су өткізетін құрылымдар қарастырылған.
Каналдан өту үшін коллекторлы-кәріз жүйесінде темір бетоннан жасалған өткел қарастырылған.
Дрен және коллектор құрылымдар қарастырылған.

3.2-кесте.
Дрен және коллектор құрылымдар

Құрылыстардың шифры мен атаулары.
Каналда
Саны
Типті жобаның немесе сызбаның атаулары.
1
2
3
4
Су реттегіш құрылым ЛР-60
Р-1
I
ВЛ-60 науалы каналынан суды жіберу.
Суды тастағыш ВЛ-60
Р-1
I
---- ---- ----
Уақытша суғару каналдарына суды жіберу құрылымы ВЛ-40.
У-1
II
Науалы каналдан суды жіберу ВЛ-40.
---- ----
У-2
II
---- ----
---- ----
У-3
5
---- ----
Екі жақты уақытша суландырғыштан суды жіберу ВЛ-40.
----
13

---- ----
Өткел үшін ашық дрендегі ТОД-I трубасы.
Д-5; Д-36
29
ТОД-I суармалы жолдар бойынша ашық құбыр.
Құрылыстардың қорытындысы: 99

3.7 Су шығынының есебі және суландыру жүйесіндегі каналдың ПӘК

Жобада келесі наменклатуралар, су шығынының есебі белгіленеді: қалыпты - Qқал , минимальды - Qмин , жылдам - Qжыл.
Қалыпты су шығыны деп - каналдағы судың ұзақ уақыт бойы аз шығынын айтады. Бұл шығын ең жоғары шығынға жақын.
Гидромодульдың графиктік есебі және жоба бойынша есептелген судың берілуі және су айналымының ең аз мөлшері минималь су шығыны деп аталады.
Каналдағы аз уақыт ішінде қалыпты шығыннан артық судың ағып шығуын жылдам шығын деп атайды.
Каналдың таза су шығыны деп канал басындағы су шығынымен, осы каналдың жоғалтқан су шығынының қосындысын атайды.
Жүйенің нетто шығыны деп - ауылшаруашылық егістіктерін суғару үшін жұмсалатын су шығынын атайды.
Каналдар негізінен қалыпты брутто шығынымен есептеледі.

3.8 Су өтімінің есебін анықтау

Әр бір ауыспалы егіс учаскесі үшін Q нетто есебін анықтау , гидромодуль графигінің жинақталған есеп графигі әр бір ауыспалы егіс үшін және әр бір шаруашылық үшін сызылады.
Жер суару каналының нетто су шығыны келесі формуламен анықталады.
Шаруашылыққа бөлінуі:

(3.4)

Ішкі шаруашылыққа бөлінуі:

(3.5)

Учаскеге бөліну:

(3.6)

Мұндағы: Qнт - қалыпты немесе минималь шығыны (булануға кеткен шығынды
есептемегенде). м3с.
ω - канал суландыратын аудан, га.
m - егістік түрінің суару нормасы, м3с.
Т - суару ұзақтығы, сағ.
q - гидромодульдің есептеу ординатасы, (жинақталмаған) ауыспалы
егіс ауданы немесе шаруашылықтың барлық аумағы үшін лс 1 гатарға.
Каналдағы шығындары өз ара сәйкес болу керек. Сәйкес кіші каналдар тізбектілігіне байланысты.
Р-1
Р-1 каналының ішкі шаруашылық шығынын анықтаймыз:

Мұндағы: - жинақталған гидромодуль графигі.
- ауыспалы учаскенің ауданы.
Шағын 250 лсек аспайды. Оны бір учаскеге бөліп таратамыз. Сондықтан

Суғару көлденең схемада і=0,005-0,006 еңістікте, шайып кетпеу шартын орындағанда су шығыны 60 лсек болады. Сонда жер суару бір мезетте әрекет ететін суаратын учаскедегі саны:

дана. (3.7)

Ал уақытша жер суғаратын нетто шығыны:

(3.8)

Уақытша суғарудың пайдалы әсер коэффицентін қолданып жер суару бруттосын табамыз:
(3.9)

Стандарт шығын үшін 60 лс қабылдаймыз. Суғаратын жердің қашықтығын анықтау үшін суғарылатын егістікті анықтаймыз.Учаске өлшемі канал астарымен, жолдармен, орман белдеулермен ұзындығы һ=1200 м, ені в=500 м.
Уақытша суару егістік үшін t=1 тәу, уақытша суғару ұзақтығын мына формуламен табамыз:

(3.10)

Мұндағы: m - көп емес егістікті вегатативті суару үшін суару нормасы, м3га.
Суғару учаскесін жер суғаратын жалпы саны:

дана. (3.11)

N1 үлкен мәнге дейін жйнақтап N=20 данаға тең деп аламыз.
Ақырғы жерсуғару қашықтығы:

(3.12)

Шығынмен учаскеге бөлінген шығын сәйкес келуін тексерейік. Нетто бөлік тарату шығынында және m=700 м3га тәулік бойы суаратын аудан:

(3.13)

Екі трактор атқаратын жүктеме (трактордың орташа жүктемесі 14-15 га).

3.9 Каналдағы су шығын түрлерін анықтаймыз

Каналдағы су канал табанымен баурайымен сүзілетін және канал бетінен булануға кеткен шығын мен артық су ағатын арыққа су ағу арқасында шығынға ұшырайды.
Сүзілгенде су шығыны 98 % құрайды, жалпы шығын жер қабатының су сіңіргіштігіне байланысты. Жер асты сулары орналасу тереңдігі немесе тірегіш қабаты, каналдың үздіксіз жұмысы, көлденең ағысы және каналдың сумен толуы тереңдігіне эксплуатация шарты.
Судың жер қабатына сіңу көлемі, канал түбі арқылы және 1 тәулікте 1 м-ге ұзындығы арқылы сіңуі, сүзілу коэффиценті туындысына, каналдың
сулану ерекшелігіне, жер қабатының капилярлық қасиетіне байланысты.

(3.14)

Мұндағы: k - сүзілу коэффиценті, мтәу;
- каналдың баурайынан сүзілу көрсеткіші 1,1-1,4;
- канал табанының ені, м;
- каналдағы су тереңдігі, м;
- канал баурайының еңістігі.
Каналдың ылғалданған пириметрі және сүзілу коэффиценті үлкен болған сайын каналдың су шығыны үлкен болады. Каналдың көлбеулігі аз болса, ені ұлғайып су шығыны көбейеді.
Каналдың минималды су шығыны ең пайдалы көлденең қимасы мен судың ағу жылдамдығына байланысты.
Егер каналдың қимасы белгісіз болса сүзілу кезінде су шығынын С.А.Гришин формуласымен анықталады:

каналдың 1 км ұзығына. (3.15)

Мұндағы: k - орта және аз сазданған топырақ үшін сүзілу коэффиценті 0,05-0,1.

(3.16)

Каналдың ұзындығы бойынша су шығыны:

(3.17)

Мұндағы: - каналдың 1 км ұзындығына су шығыны.
- канал ұзындығы

(3.18)

Булануға кеткен су шығыны жалпы шығынының 2 % құрайды. Кішігірім каналдағы бұл шығынды ескермеуге болады.

(3.19)

E - жалпы шығынның 2 % құрайды, яғни 0,9 лс немесе мына формуламен есептейді.

1 км каналға (3.20)

Каналдың пайдалы әсер коэффиценті канал соңындағы шығынның, канал басындағы шығынға қатнасына тең ;
Каналдың ПӘК-і ретімен үлкен, кішілігіне қарай төмендегі формуламен анықталады:
және т.б. (3.21)

Уақытша жер суаруда жүйенің шаруашылыққа бөлінуінің пайдалы әсер коэффиценті шаруашылық, ішкі шаруашылық, учаскелік бөлінулерді ескереді және төмендегі формуламен анықталады:

(3.22)

Кесте 3.3
Каналдағы су шығынын анықтау.

Канал атауы.
Канал ұзындығы.
Qнт лс.

1 км- ге.
S лс.
Qбр лс.
Kор
Qф лс.
1
2
3
4
5
6
7
8
0-23
0,5
60,5
-
-
64
-
-
У-3
2,1
242,0
3,2х
16,4
258,4
-
-
Р-1
6,0
258,4
3,14
28,6
287
-
-
к-л"Алмалы"
0
-
-
-
287
1,25
360

Пайдалы әсер коэффицентін анықтаймыз:

Жүйенің ПӘК - ті шаруашылық бөлінісі 0,90 аз болды, сондықтан сүзілумен күрес үшін іс шаралар жүргізу қажет. Каналдың ПӘК-ін арттыру үшін және сүзілуге кеткен су шығынын болдырмау үшін (еңіс жерлердің шайылуы 1,6 мс) жоба бойынша каналды темір-бетонмен жамау қажет. Бізге
қажет болған пайдаланған шығын бірлігі, каналдың гидравликалық есебі тура жүргізілген.
Барлық гидравликалық элементтерді ретімен төмендегі кестеде көрсетеміз.

Кесте 3.4
Гидравликалық элементтерді ретімен орналастыру

Каналдың аты.
Пикттер.
Q м3с.
U
P
R
i
h
(м).
V1
мс.
1
2
3
4
5
6
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.