PON желінің қасиеттері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

2

3

4

5

АҢДАТПА

Дипломдық жобада Қызылорда облысының Махамбет қала маңында
PON технологиясының көмегімен ҚТЖ жаңарту және дамыту тақырыбындағы
желі құруға арналған тапсырмалар, оларды жүзеге асыруға арналған
технологиялар қарастырылады және қажетті жабдықтар таңдалынады.
Жобаның есептеу бөлімінде желі жүктемесі мен өткізу қабілеті, желінің
трафигі және оптикалық талшықтың негізгі сипаттамалары есептелінген.
Сондай - ақ, жобаның экономикалық бөлімінде жобалауға кеткен шығын
және ол шығынның қанша уақыттан кейін қайтатыны есептелінді.
Сонымен қатар, дипломдық жобада адам өмір тіршілік қауіпсіздігі
бөлімінде жұмыс орнындағы жұмысшыларға ең ыңғайлы жағдай жасау
шаралары қарастырылған.

АННОТАЦИЯ

Дипломный проект посвящается к теме "Модернизация и развитие ГТС с
помощью технологий PON в пригороде Махамбет Кызылординской области" и
представляет собой анализ задач для построения сети, выбор технологии для
дальнейшей реализации, а также выбор необходимого оборудования.
В расчетной части проекта были рассчитаны нагрузка сети, пропускная
способность, трафик сети и основные характеристики оптического волокна.
А также, в экономической части были рассчитаны затраты на
проектирование и срок окупаемости данного проекта.
Также, в части безопасности жизнедеятельности человека дипломного
проекта рассматривается самое оптимальное состояние рабочего место для
работников.

ABSTRACT

A diploma project is dedicated to the theme "Modernization and development
of PTN (Public Telephone Network) using PON technology in the suburbs
Makhambet Kyzylorda region" and is a task analysis to build the network, the choice
of technology for the further implementation, as well as the selection of the necessary
equipment.
In the calculation of the draft load were calculated network bandwidth, network
traffic and the basic characteristics of the optical fiber.
And also, the economic part of the costs have been calculated on the design
and the payback period of the project.
Also, in terms of human safety diploma project is considered the most optimal
state jobs for workers.

6

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
1 PON ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНА ЖАЛПЫ САРАПТАУ ЖАСАУ
1.1 PON технологиясына шолу
1.2 PON технологиясының артықшылықтары
1.3 PON кадрлары мен пакеттер форматтары
1.4 PON дамуының болашағы
1.5 GPON техникалық сипаттамалары
1.6 Дипломдық жобаның мақсаты
2 GPON ТЕХНОЛОГИЯСЫ НЕГІЗІНДЕ ЖЕЛІНІ ҚҰРАСТЫРУ
2.1 Желіні жобалау және құрылғыларды таңдау
2.2 Коммутаторды таңдау
2.3 Негізгі функциялар және артықшылықтар
2.4 GBIC модульдерін таңдау
3 PON ЖЕЛІСІН ЕСЕПТЕУ
3.1 Желі жүктемесі мен өткізу қабілетін есептеу
3.2 PON желісінің жүктемесін және трафигін есептеу
3.3 PON желісінің трафигін есептеу
3.4 Оптикалық талшықтың негізгі сипаттамаларын есептеу
4 БИЗНЕС ЖОСПАР
4.1 Түйін
4.2 Маркетинг
4.3 Қаржы жоспары
5 ӨМІР ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ
5.1 Аппараттық және операторлық залдардың еңбек жағдайын талдау
5.2 Ауа алмасуды есептеу және кондиционерді таңдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
А ҚОСЫМШАСЫ
Ә ҚОСЫМШАСЫ
Б ҚОСЫМШАСЫ

7

3 7
8
8
10
11
13
21
26
27
27
34
35
36
39
39
41
50
50
54
54
55
56
62
62
68
71
72
73
74
75

КІРІСПЕ

Телекоммуникация және мәліметтерді тарату әлемі жиіліктер қорына
қарқынды сұраныстың өсіп кележатқанымен соқтығысады. Бұл қарқын
негізінде Internet желісін пайдаланушыларының көбеюімен, халықаралық
байланыс операторларының өзара әрекеттесуімен және берілетін мәліметтер
көлемінің көбеюімен байланысты. Бір адамға шаққандағы өткізу жолағы
қарқынды түрде өсуде. Осы себептен байланыс операторлары өздерінің
мәліміттер жүйесін құрған кезде талшықты - оптикалық кабельдерін өте жиі
қолданады. Бұл ұзақ қашықтықтарға созылған магистральді желілерді және
локалды есептеу желілерін құрғанменде байланысты. Оптикалық талшық (ОТ)
қазіргі уақытта ең жетілдірілген мәліметтерді тарату ортасы болып табылады,
сонымен қатар ұзақ қашықтықтарға көп көлемдегі мәліметтерді тарату үшін де
болашағы зор тарату ортасы болып табылады. Қазіргі таңда оптикалық талшық
мәліметтерді таратумен байланысты есептердің барлығында қолданыс табады.
Талшықты - оптикалық байланыс желісін кең масштабта қолдану 40
жыл бұрын басталған болатын. Талшықты жасау техналогиясының алға басуы,
талшықты-оптикалық байланыс желісін үлкен қашықтықтарға дейін салуға
мүмкіндік берді. Қазір ТОБЖ - ін құру көлемі анағұрлым көбейді. Аймақаралық
масштабта синхронды сандық иерархияның талшықты - оптикалық желі
құрылысын бөліп айтуымыз қажет. Біздің өмірімізге екпінді түрде локалды
және аймақтық талшықты - оптикалық жүйелер интерфейстері Ethernet, FDDI,
Fast Ethernet, Gigabit Ethernet, ATM кіруде.
Қазіргі таңда дүние жүзі бойынша байланыс қызметімен қамтушылар
жылына ондаған мың километр талшықты - оптикалық кабельдерді жер асты,
мұхиттар мен өзендердің түбі, электр сымдары мен тонельдер және
коллекторлар арқылы тартады. Көптеген компаниялар, сонымен қатар IBM,
Lucent Technologies, Nortel, Corning, Alcoa Fujikura, Siemens, Pirelli сияқты алып
компаниялар да талшықты - оптикалық техналогиялар облысында қарқынды
түрде зертеулер жүргізуде. Қазіргі таңда ең озық техналогиялар қатарына
толқын ұзындығы бойынша өте тығыз толқындық мультиплекстеуді DWDM
(Dense Wavelength Division Multiplexing) жатқызуға болады. Бұл техналогия
қазіргі талшықты - оптикалық магистраль желісіндегі кабельдердің өткізу
қабілетін анағұрлым көбейтеді.
PON технологиясының мәні: кең жолақты енудің бір арнасына қосылу
арқылы, абонент үш сервисті пайдалана алады:
жоғары жылдамдықты Интернет;
сандық теледидар;
телефония.

8

1 PON ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНА ЖАЛПЫ САРАПТАУ ЖАСАУ

1.1 PON технологиясына шолу

PON (пассивті оптикалық желілер) - талшық бойымен, тез дамудағы ең
перспективті кеңжолақты мультисервистік қатынау технологиялар жанұясы.
PON технологиясының мәні, оның атауына сай келеді, таратылған желі активті
компоненттерсіз құрылады: оптикалық сигналдың таралуы бірталшықты
оптикалық байланыс желісінде оптикалық қуаттың пассивті бөлгіштері -
сплиттерлер арқылы жүзеге асады.
Құрылымы жағынан пассивті оптикалық желісі үш басты элементтерден
- станциялық терминал OLT - дан, пассивті оптикалық сплиттерлерден және
абоненттік терминал ONT - дан тұрады. OLT терминалы PON желісінің сыртқы
желілермен қарым - қатынасын қамтамасыздандырса, сплиттерлер оптикалық
сигналды PON трактісінде таратса, ал ONT абоненттік жағындағы керекті
интерфейстермен иемденеді. Қатынау желілерінің үш негізгі топологиялары 1.1
суретінде көрсетілген.

Орталық түйін

Тұтынушылар

Орталық түйін

Тұтынушылар

Нүкте - нүкте сәулеті

Орталық түйін

Сплиттер

Сақиналы сәулет

Тұтынушылар

Нүкте - Көп нүкте сәулеті

1.1 Сурет - Қатынау желілерінің үш негізгі топологиялары

Бұл суретте қатынау желілерінің әртүрлі топологияларын қарастырғанда
негізгі үш сәулетті көрсетуге болады: сақиналы, нүкте - нүкте, нүкте -
көп нүкте; Қатынау желілерінде сақиналы топологиясын (Micro SDH және
басқалар) қолданғанда оның тиімді жұмысы үшін барлық сақина түйіндері
қосылып, жұмыс істеу керек. Бірақ, тәжірибе жүзінде мұндай желі
құрылысында тұтынушыларды қосу бір уақытта болмайды. Сол кездің өзінде,

9

сақиналық желіні аз санды абоненттер үшін түгел салып қосқанда, ол жоғары
бастапқы шығындарға әкеледі. Тапсырушы қызмет көрсету келісім - шартына
қол қоймайынша, абоненттік оптикалық түйінді салу рационалсыз. Сондықтан,
шын өмірде қатынау желілерінің сақиналық топологияларының көбісі не өте
жинақы ("collapsed rings"), не бір кәбіл бойымен созылыңқы келеді.
Салынып біткен сақинаға жаңа абоненттерді қосу - осы сақинаны
ажыратып, жаңа сегментті қосу арқылы жүзеге асырылады. Осындай сақинаға
абоненттер қосылуының сенімділігі туралы айту қиынға түседі. Сондықтан,
SDH қатынау желілерінде абоненттер қосылу арналарында нүкте - нүкте
топологиясы қолданылады[1].
Нүкте - нүкте топологиялы қатынау желілерінде пайда болатын басты
қиындық - ол кәбілдік жүйелерінің төмен тиімділігі, бұл олардың ғимарат
қабатынан шығуына байланысты. Мұндай сәулетте орталық кеңседен әр
ғимаратқа резервтелу мүмкіндігінсіз бөлек талшық жұбын енгізу қажет (немесе
төрт резервтелу мүмкіндігімен). Бұл әдістеме тек мына жағдайда ақталады, егер
абоненттік түйіндер (ғимараттағы абоненттер жиынтығы, кеңсе, мекеме)
телекоммуникациялық қызметтер қолдану жағынан жеткілікті деңгейде
рентабельді болып, олардың әрқайсысына жеке кәбіл тартылса.
Ethernet қатынау желісі өте қиын таратылған бұтақты сәулетімен
ерекшелінеді. Бірақ, әр бұтақтың түйініне сәйкес бір активті құрылғы
орнатылып (коммутатор, маршрутизатор), ал осы активті құрылғылардың
порттары бір - бірімен тек жұпты нүкте - нүкте топологиясы арқылы
қатынайды. Резервті арналар (олар да нүкте - нүкте) екі жеке порттарды
қолдану арқылы жасалынады.
Нүкте - көп нүкте топологиясында, PON технологиясының негізі
болатын, орталық түйіннің бір портына бұтақты сәулеттің түгел бір талшық -
оптикалық сегменті, оған он шақты тұтынушы кіріп, қосылады. Сонымен қатар,
бұтақтың аралық түйіндерінде - жинақы, толығымен пассивті оптикалық
таратқыштар (сплиттерлер), тоқ пен қызметті қажет етпейтін, орнатылады.
Сплиттер қосдиапазонды, ал ол дегеніміз 1310 нм терезесінде (негізгі диапазон
немесе O - диапазон, original) және 1550 нм терезесінде (негізгі диапазон
немесе C - диапазон, conventional) жұмыс істеуі қажет. Тарату түйіні ретінде,
коллектор орнатылған кәбілді муфта да бола алады.
Нүкте - көп нүкте топологиясында, сплиттерлер орнатылуының
оптимизациясы арқылы оптикалық талшықтар бірнеше есе үнемделеді және
кәбілді инфрақұрылымның бағасы төмендейді. Абоненттік түйіндердің
барлығы терминалды болады, ал бұл біреуінің өшіп немесе істен шығып қалуы,
қалғандарының жұмысына кедергі жасамайды. Әр талшық - оптикалық сегмент
орталық түйіндегі бір қабылдау - жібергішке қосылып (нүкте - нүкте
топологиясынан айырмашылығы), ол да құрылғылардың бағасын бірнеше есе
төмендетеді. Желі дамуы, керекті бағытта қажет болған жағдайда, бір қалыпты
өте алады.

10

1.2 PON технологиясының артықшылықтары

Қазіргі кездегі Triple play - да қолданыстағы PON технологиясының негізгі
артықшылықтары:
- желі құрылысының қымбат емес бағасы;
- құрылған таратылған инфрақұрылымының перспективтігі;
- желіні қолдану мен оған техникалық қызмет көрсетуінің төмен шы -
ғындары;
- сенімділік;
- желінің қалыпты өсу мүмкінділігі;
- жоғары икемділік.
Қазіргі уақытта, PON технологиясы тек бірегей қатынау нұсқауы болмаса
да, ең көп таралымға ие болады деген бірауызды ой қалыптасқан. PON тек қана
бір оптикалық шығарыммен, географиялы әр жақта орналасқан түрлі желілік
мүмкіндіктері мен қатынау жылдамдығына түрлі талаптары бар көптеген
тұтынушыларға тиімді қызмет көрсетуге мүмкіндік береді.
PON технологиясының сыртқы кәбілді жүйесінде электр қуаты мен
қызмет көрсетуді қажет ететін арнайы электронды құралдар жоқ болғандықтан
пассивті болып саналады, және түзеткіштердің қолданусыз, батареялардың,
сыртқы мультиплексорлардың, монтаж шкафтардың, сонымен қатар, өту
құқығымен қиыншылықтарды тудырмайды. Оның орнына бар белсенділік
бөлмедегі телефон торабында жинастырылған[2].
PON технологиясындағы мәліметтер тасымалдау тәсілдері. PON желісінің
жұмыс істеу принципі мынандай: OLT төмен түсетін ағынның кадрларын PON
бұтағы бойымен 1490 нм толқын ұзындығында жібереді. Бұл ағын барлық
бағыттарға қарай сплиттерлерде қайталанады, тек оның қуаттылығы (сплиттер
параметрінің тәуелділігінде) өзгереді. Әрбір ONT төменгі ағынның барлық
кадрларын алады, бірақ ол тек өзінің кадрларын өңдейді, ал олар керекті
ONT - ны сәйкес тағайындалу мекенжайындағы LLID идентификаторы тең
болғанда ғана жұмыс істейді.
Жоғары шығушы ағында қақтығыстардан құтылу үшін (бір уақытта әр
түрлі ONT - мен жіберілген өз кадрлері), әрбір ONT нақты уақыт аралығында
ғана тасымалдауды жүзеге асыруына болады, бұл уақыт OLT - да динамикалық
түрде ONT - дан келетін сәйкес тапсырыс арқылы жүзеге асырылады.
Тапсырыстар мен тасымалдауға рұқсаттарды жіберу үшін, және желінің жаңа
түйіндерді, OLT және ONT анықтау, немесе қолданбалы ақпарат кадрларынан
басқа, арнайы қызмет кадрлармен бір - бірімен ауысады. Сонымен қатар, әрбір
ONT 1310 нм толқын ұзындығында өз кадрларын PON бұтағымен жоғары
тасымалдайды, олар сплиттерлерде TDM әдісімен бірыңғай жоғары шығатын
ағынға бірігеді. Осы жағдай 1.2 суретте көрсетілген.
Жоғарыда көрсетілген суретте PON желісінің жұмыс істеу принципі
қарастырылған. Және де пассивті оптикалық таратқыш негізінде құрылған PON
желісінің жұмысы айқын көрсетілген.

11

1.2 Сурет - PON желісінің жұмыс істеу принципі

1.3 PON кадрлары мен пакеттер форматтары

Ақпарат тасымалдау. APON қатынау жүйелеріне арналған MAC
протоколы үш мақсатты шешеді:
- кері ағында тасымалдаударда арасында қақтығыстардың болмауы;
- кері ағын жолағының айқын, нәтижелі, динамикалық бөлінуі;
- тұтынушылар ынталандырылған, қолданбалылар көлігінің ең жақсы
мақұлданғанын қолдау[3].
APON MAC протоколы сауалрұқсат механизмде негізделген. Негізгі ой,
қойылатын талап ONT жағынан жіберілген жолаққа сауалдардан түзеледі. Осы
білімдер негізінде, қандай толтырылған кері ағын, және қандай қызметтері
бекітілген ONT, OLT үшін бұларды өңдеумен сауалдардың шешімдерін
қабылдайды. Әрбір ONT төменгі ағынның барлық кадрларын алады, бірақ ол
тек өзінің кадрларын өңдейді, ал олар керекті ONT - ны сәйкес тағайындалу
мекенжайындағы LLID идентификаторы тең болғанда ғана жұмыс істейді.
Жоғары шығушы ағында қақтығыстардан құтылу үшін (бір уақытта әр түрлі
ONT - мен жіберілген өз кадрлері), әрбір ONT нақты уақыт аралығында ғана
тасымалдауды жүзеге асыруына болады, бұл уақыт OLT - да динамикалық түрде
ONT - дан келетін сәйкес тапсырыс арқылы жүзеге асырылады.
Сауал рұқсат механизмін басқаруға FSAN тура және кері ағынға арналған
кадры құрылымын анықтады. Бұл формат ITU - T - дың G.983.1 қосымшасы
ішінде стандартталған болатын. 1.3 суретте сауал рұқсат механизмін басқаруға
FSAN тура және кері ағынға арналған кадры құрылымы көрсетілген.
Суретте 155155 Мбит трафик симметриялы трафигі үшін APON кадр
формат келтірілген. Тура ағын кадры 56 ATM ұяшықтан, олардың әрқайсысы
53 байттан тұрады. Кері ағын кадры 52 ATM пакеті 56 байттан және 56 байтты
MBS бір слотынан құралады, төменірек қарастырылған.

12

1.3 Сурет - ITU G.983 кадр форматы - тура және кері ағынның кадр
құрылымы

Тура ағын. Тура ағын тасымалға рұқсаттар түйірлермен (bursts) арнайы
қызметті ATM ұяшықтарда жұмсалады - екеуі бір кадрға, олар PLOAM
(physical layer operation and maintenance) физикалық деңгейінің қызметтер мен
жұмыс атқаратын ұяшықтары деп аталады. Олар қатал жүйелі ереді, кезектесе
27 ақпарат ұяшықтарымен алмасады. Бір PLOAM ұяшығы ONT - ға арналған 26
рұқсат орналасып, әрбірінде тек бір ғана ATM пакеті болады. Тура ағынның
кадрында қалған 54 ұяшық ақпарат тасымалдап, "сауалрұқсат" механизм
жұмысына арналған емес.
Кері ағын. Кері ағын әртүрлі ONT - дан шығатын түйірлер (bursts)
қосындысы болып есептеледі. Абоненттік түйін, PLOAМ ұяшығынан оқып
шығарылған лайықты рұқсат алуынан кейін ғана, мәлімет тасымалдай алады.
APON - да ONT - дан шығатын мәлімет түйірлері ATM пакеттерімен беріледі.
ATM пакеті мен ұяшығы арасындағы бір ғана айырмашылық, ATM пакетінде 3
байтты преамбуласы болуында. Сайып келгенде, ATM пакетінің ұзындығы - 56
байтты құрады. Мәлімет қабылдау синхронды тәртібінен преамбула тура
ағындағы ұяшықтар үшін, жоғарыда айтылғандай, керек емес болады.
Преамбуланың бірінші екі биті оптикалық сигналы жоқ, не пакеттердің жабу
жоюына әртүрлі ONT - ға арналған жеткілікті келеді - желілерде сигнал таратуы
кезінде шарасыз кішкене кідірістер болады[4].
Егер мынаны ескерсек, әр ATM пакетіне тасымалға рұқсат керек болса,
онда PLOAM ұяшықтарында жазылған толық сан рұқсаттардың ұзақ уақыты
ATM пакеттерінің санына сәйкес барлық ONT - дан шыққандар болады. Неге
PLOAM - да 26 рұқсат орналасады? 52 ATM пакетті екі PLOAM ұяшығы
тасымалдауға рұқсат ете алады, соншалықты, қаншасы кері ағынға арналған

13

ATM кадрында бар.
Егер PON жүйесі 32 абоненттік түйіндер үшін есептелсе, онда тек ғана
жүйелі берілген төрт MBS - тен кейін істей алады. Барлық 32 ONT тасымалға
сауалдар туралы өз мәлімет тасымалдау циклді құрастырады. 64 ONT - сы бар
жүйеде, цикл сегіз MBS слоттардан түзеледі. 155 Мбитс жылдамдығында бір
кадрды тасымалдауға 0,15 мс созылады. 32 ONT кезінде циклді тасымалдауға
0,6 мс керек болады. Басқаша айтқанда, ONT әр 0,6 мс сайын минипакеттерді
жібереді, олар мәліметтер тасымалдауға қызмет сауалдар жібереді. Оның
шығатын буферінде тасымалдауға арналған кезек құрылғанда ONT сауал
жібереді. PLOAM ұяшығында рұқсат алуынан кейін ғана ONT мәлімет
тасымалдай алатындықтан, онда буферде кезектің келу уақытының максималды
мәнін, ал ол тасымалдау басында, табу үшін цикл уақытына 0,6 мс RTT екілік
жолының кідірісін қосу керек (радиусы 20км желіге арналған RTT 0,2 мс
құрайды), нәтижесінде 0,8 мс болып шығады. Осы мәнге OLT мен ONT
аппараттық кідірістерін қосуға болады.
Минислот 4 өрістерден: (3 байтты) преамбуладан, ATM пакеттіндегі
ұқсас преамбуладан; ABRGFR және VBR екі арнайы өрістерден және, 8 және
16 бит ұзындығымен, жолақ пен өріс CRC (8 бит) бақылаудың сомасына екі
үлгілерге лайықты сауалдардан тұрады.

1.4 PON дамуының болашағы

Пассивті оптикалық желілердің (PON) дамуының маңызды уақыт
кедергісінің негізгі себепкерлер үлкен құн және мультисервистік кең жолақты
шешімдерге жеткіліктісіз сұраныс болып келеді. Сонымен қатар, оптикалық
модемдердің негізіндегі нүкте - нүкте абоненттік желілерінің құрылысы
немесе әртүрлі конверторларымен салыстырған кезде оператор жағынан PON
желілерін құруы қажетті қолдану және жобалауына басқаша көңіл бөлу керек.
Себебі, PON желілері бұтақты - ағаш сияқты құрылымды болып, бір оптикалық
талшыққа ондаған абоненттердің келуі, байланыс сақтау қамтамасыз етуін
операторға ең маңызды мақсаттардың біреуі болып табылады. Бірақ кең
жолақты қызметтерге сұраныстың артуы өлшемімен және абоненттік талшық -
оптикалық желістердің инфрақұрылымы дамуының операторларға оптикалық
қосулардың ықшамдау қажеттілігі пайда болды. Ол үшін PON технологиясы
жақсы келеді. Пайдаланушылық трафик тапсырулар - түр мүмкіншілігі (Е1,
Ethernet, IP) және магистральді желілерге қосуға арналған дәстүрлі
интерфейстердің бар болуы (SDH, ATM және Ethernet ) олардың қолданыстағы
желілерге PON жылдам интегралдау операторларға рұқсат етеді. Егер бұрын
PON жабдықтауы ұсынысты кішкене компаниялар негізінде - өндірушілермен
жасаса, ал бүгін болашақ технологиялары болатынына айқын, ірі өнді -
рушілердің көпшілігі, арнаулы жұмысқа байланыс операторларына өз шешім
ұсыныстары BPON, EPON және GPON технологиялары негізінде болды[5].
PON - ның негізгі тартымдылығы. Сонымен, бірнеше бекітулерді қисынға
келтірейік:

14

- біріншіден, магистральді желілердің құруына ғана емес тасымалдау
жылдамдықтары өсу шегіне байланысты арналған оптикалық талшық жақсы
орта болып, оған бірдей жоқ, сонымен қатар, кішкене диаметрлі қатынау
желілері;
- екіншіден, тараулану пассивті түйіндері желі сенімділігін жоғарылатуға
маңызды рұқсат етеді, олар орталық кеңсе мен абоненттік түйін арасындағы
белсенді элементтерді жояды;
- үшіншіден, FTTH ең жетілген концепциялары (талшық пәтерге дейін)
әрбір абонент терминалды қылады;
- төртіншіден, талшықтың гигантты өткізу қабілеттіліктеріне байланысты
үйлесімді шешімге жетеді, бір талшық, орталық түйіннен немесе басқаша
қатысуы нүктесі (Point - Of - Presence) абоненттердің жиынына тармақталады. Ал
ол талшық - оптикалық кабелдік жүйе құрылысы және оның сүйемелдеуіне
шығындар кемітеді[6].
Техникалық жағынан, PON және метро DWDM технологияларының
негізінде шешімдер осы сұранысқа лайық келеді. Құн жағынан қарағанда PON
технологиясы бастапқы екі толқын ұзындығымен (1550 (1490) нм, 1310 нм)
негізгі тартымдылығын көрсетеді.
Пассивті оптикалық желі PON негізіндегі архитектурасын қолданғанда
талшықты оптикалық жол абоненттерге пассивті оптикалық тармақтағыш
арқылы тарайды. 1.4 cуретте пассивті оптикалық желі PON көрсетілген. Онда
түрлі оптикалық желі терминаторлары (optical network termination, ONT)
немесе оптикалық желі құрылғылары (optical network unit, ONU) қолданылған.
ONT бөлек ақырғы қолданушылармен қолдану үшін арналған. ONU құрылғысы
әдетте төменгі қабатта немесе жертөле бөлмеде орналасып, қолданушылар
тобымен қоса қолданылады. Дауыс сервистар, ақпарат тасымалдау қызметі
немесе видео ONU - дан немесе ONT - дан абонентке дейін абонет бөлмесіндегі
кәбіл арқылы жіберіледі.
PON технологияларың негізгі қасиеттері бірнеше түрге бөлінеді:
1 оптикалық талшық өткізу жолағы нәтижелі қолданылады;
желі пассивті талшық тараулануымен салынады;
PON - мультисервистік желі;
өткізу жолағының динамикалық таратуы;
метро - DWDM желісіне табиғи дамуы;
барлықтары мен бөлек абоненттері үшін сақтау мүмкіншілігі;
PON желісі арқылы Интернетке мүмкіндік беруші мекеменің
магистралды желінің бұтағына қосылу мүмкіндігі, сонда "соңғы аптаның"
концепциясы "бірінші аптаның" концепциясына айналады.
Өткен ғасырдың 80 - ші жылдарының телекоммуникациялық нарығында
лайықты қызметтерге пайдаланушылар жағынан барабар сұраныс көрінуіне
үмітте кең жолақты желілердің инфрақұрылымы перспективалы даму
тенденциясы айқын бақыланып отырылды. 20 жылдан аса уақыт өтті, сондай
сұраныс нақты құрылды.

15

1.4 Сурет - Пассивті оптикалық желі (PON) архитектурасы

Сұранысқа сәйкесті инфрақұрылымды шешім құрылды, кең жолақты
қызметтердің қабілеттілер жеткізуін тұтынушыны қамсыздандыру - соңғы
аптаны жеңу, ал көбінесе соңғы дюймді де. Бүгін көптеген мамандар
растайды, осындай шешімдердің құруына арналған PON - сана технология
соңғы аптаның оптика бойынша, және ұқсас шешімдерге сұраныстың күрт
ұлғаюын 2004 - 2008 жылдарға болжайды[7].
Негізгі мақсаттардың бірі, аталатын қиындықтың - дәл осылай замандас
телекоммуникациялық қатынау желілермен алда тұратын соңғы мильдің,
беру ең аз деген шығындар дара және бірлескен абоненттерге үлкен өткізу
жолақтары болады.
PON технологиясының мәні мынада, орталық түйін мен алысталған
абоненттік түйіндер арасында бұтақты топологиялы толық пассивті оптикалық
желі жасалады. Аралық түйіндер арасында пассивті оптикалық таратқыштар
(сплиттер) орналасады - кішігірім құрылғы, қоректену мен қызмет етуді талап
етпейтіндер.
PON желінің қасиеттері. Пассивті желілерге тән ерекше қасиеттер:
− бір талшық бойымен бұтақты сәулет тасымалдауды бір - біріне екі түрлі
толқын ұзындықтарында: 1550 нм (орталық түйіннен абоненттерге, төмен
түсетін ағын) және 1310 нм (абоненттерден орталық түйінге, жоғары шығатын
ағын);
− аралық түйіндер арасында пассивті оптикалық таратқыштар (сплиттер)
орналасады;
− TDMA қатынау әдісті қолдануы абоненттер арасында өткізу жолағын
оңай өзгертуге мүмкіндік береді;
− орталық түйіннен (OLT) бір талшыққа 32 абоненттік түйіндерді (ONT)
қосуға болады;

16

− барынша көп қашықтау 20км құрады[8].
PON желінің бір сегменті 32 абоненттік түйіндерді радиусы 20км дейін
қамтиды. Сонымен қатар, оператор жағынан PON желілерін құруы қажетті
қолдану және жобалауына басқаша көңіл бөлу керек, оптикалық модемдердің
негізіндегі нүкте - нүкте абоненттік желілерінің құрылысы немесе әртүрлі
конверторларымен салыстырған кезде. Егер PON жүйесі 32 абоненттік түйіндер
үшін есептелсе, онда жүйелі берілген төрт MBS - тен кейін тек ғана істей алады
барлық 32 ONT тасымалға сауалдар туралы өз мәлімдеу тасымалдау циклді
құрастырады. Себебі, PON желілері бұтақты - ағаш сияқты құрылымды болып,
бір оптикалық талшыққа ондаған абоненттердің келуі, байланыс сақтау
қамтамасыз етуін операторға ең маңызды мақсаттардың біреуі болып табылады.
Барлық абоненттік түйіндер терминалды болып келеді, яғни біреуі сөнсе немесе
істен шықса қалған түйіндердің жұмысқа ешбір әсер етпейді. Әрбір абоненттік
түйін әдеттегі тұрғын үйге немесе кеңсе ғимаратына есептелген, және ол
жүздеген абоненттерді қамти алады, 10100BaseT интерфейстерді және 20 дейін
E1 қамтамасыз ете алады. Пассивті желінің негізгі архитектурасы 1.5 суретте
келтірілген.

1.5 Сурет - PON желісінің сәулеті

Бұл суретте көрсетілгендей пассивті оптикалық желінің орталық түйін
1 - ден 8 - ге дейінгі сегменті сүйелдейді.
Бір оптикалық талшық, оның өткізу жолағы абоненттер арасында
динамикалық бөлінеді түзу және кері канал тасымалдауы қолданылады. Төмен
түсетін ағын орталықты түйіннен абоненттерге 1490 нм немесе 1550 нм толқын
ұзындықтарында жүреді және жылдамдығы 1 Гбитс болады (сомасында

17

барлық абоненттер үшін). Абоненттерден жоғары шығатын ағыны 1310 нм
толқын ұзындығында көптікті рұқсатты уақытпен бөліну протоколды (TDMA)
қолданумен, сонымен қатар сомалық жылдамдық 1 Гбитс болады[9].
PON технологияларының салыстырмалы зерттелуі. Келешек желінің
техникалық ерекшеліктерін есепке ала таңдау.
Бұл тарауда PON технологияларының барлығын қарап шығамыз, олардың
стандарттарын және біздің мақсатымыз үшін ең лайықтысын таңдаймыз.
Бүгінгі күнге таман, үш негізгі PON технологиялары бар, олар -
APONBPON, EPON және GPON. Әрқайсысына толығырақ тоқталып кетейік.
APONBPON технологиясы. 90 - шы жылдар ортасында танымал болды,
ATM хаттамасы ғана ақырғы абоненттер аралық байланыстары қызметтерді
қабылдауға және QoS сапасы қабілетілікті кепілдей алатын болды. Сондықтан,
PON желісі арқылы қызметтердің мультисервистік көлікті қамтамасыз -
дандырғысы келген FSAN, солай ол ATM технологиясын негіз ретінде таңдады.
1998 жылдың қазан айында ITU - T G.983.1 бірінші стандарты пайда болды,
PON ағашында ATM ұяшықтарының көлігінде негізделді және APON (ATM
PON) деген атауға ие болды. Одан әрі бірнеше жыл ішінде жаңа көптеген
түзетулер мен қосымшалар G.983.x (x=1 - 7) сериясында пайда бола бастады,
мәліметтер тасымалдау жылдамдығы 622 Мбитс дейін үлкейді. 2001 жыл
наурыз айында G.983.3 қосымшасы пайда болып, BPON (broadband PON)
ұғымын бекітуші және PON стандартына жаңа функциялар қосушы болды:
әр түрлі қолданбалылардың (дауыстың, бейненің, мәліметтердің)
тасымалдануы - ол өндірушілерге OLT - ға магистралдық желіге қосылу үшін
тиісті және ONT - ға тұтынушыларға қосылу интерфейстерін қосу керек;
спектрлік диапазонды кеңейту қосымша қызметтерге арналған
мүмкіншілікті - бір PON бұтағында басқа толқындар ұзындықтарындағы
қосымша қызметтерді ашады, мысалы, кеңхабарлайтын теледидар үшінші
толқын ұзындығында (triple play) істеу.
Осындай APON стандартының дамуынан оған BPON (broadband PON)
аты нақтылы бекітіледі.
Бүгін APON жолақтың динамикалық таратуы DBA (dynamic bandwidth
allocation) әртүрлі қосымшалармен және әртүрлі ONT және кеңжолақты мен
қысқажолақты қызметтерге есептеліп, рұқсат етілген.
Әр түрлі өндірушілердің APON жабдықтауы мынандай магистральді
интерфейстерді сүйейді: (SDH (STM - 1), ATM (STM - 14), Fast Ethernet, Gigabit
Ethernet, (SDI PAL) бейнесі, және E1 (G.703), Ethernet 10100Base - TX, (FXS)
телефония абоненттік интерфейстері.
PON ағашында тура ағын кеңінен хабарлайтын табиғатынан және ONT
жағындағы мәліметтерге бекітілмеген қатынау болатын потенциалды
мүмкіншіліктері, бұлар мәліметтерді ашық кілттермен шифрлеу техникаларын
қолданумен APON - да тура ағынды мүмкіншілік алдын ала ескерілген
адрестелген емес. Кері ағын шифрлеуінде қажеттілігі жоқ, сондықтан, оператор
аумақтары орнында болады.
EPON технологиясы. 2000 жылдың қараша айында LMSC (LANMAN

18

standards committee) IEEE комитеті Ethernet бірінші мильге EFM (Ethernet in
the first mile) 802.3ah деген арнайы комиссияны құрды, PON желілер сәулеті
көптеген эксперттердің тілектерін іске асырып, ең жуықты қазіргі уақыттағы
кең таралғандар Ethernet желілеріне сай келеді. EFMA (Ethernet in the first mile
alliance) одақ құруы паралельді жүріп, 2001 жылдың желтоқсанда жасалады. Бір
оптикалық талшық, оның өткізу жолағы абоненттер арасында динамикалық
бөлініп, түзу және кері канал тасымалдауы қолданылады. Төмен түсетін ағын
орталықты түйіннен абоненттерге 1490 нм немесе 1550 нм толқын ұзын -
дықтарында жүреді және жылдамдығы 1 Гбитс болады (сомасында барлық
абоненттер үшін). Абоненттерден жоғары шығатын ағыны 1310 нм толқын
ұзындығында көптікті рұқсатты уақытпен бөліну протоколды (TDMA)
қолданумен, сонымен қатар сомалық жылдамдық 1 Гбитс болады.
Нақты EFMA одағы және EFM комиссиясы бір-бірін толықтырады және
стандарттың үстінде тар жұмыс істейді. Егер EFM техникалық сұрақтарда IEEE
стандарт рамкаларында көбірек шоғырланса, ал EFMA жаңа технология
қолдану өнеркәсіпті және сауда аспектілерін айрықша оқиды. Бірігіп жұмыс
істеудің мақсаты - операторлармен және жабдықтау өндірушілері арасында
келісімге жету, және IEEE 802.3 ah стандартын, толық бірге қосылатынның
өңделетін магистральді стандартпен IEEE 802.17 пакетті сақиналарымен жұмыс
істеу. EPON (Ethernet PON) өте үнемді шешім бола алады .
IEEE 802.3 ah комиссиясы желіге қатынауға арналған шешім үш түрлі
тиісті стандарттауы бар:
- EFMC (EFM copper) - "нүкте - нүкте" мыстың есулі қос сым шешімі.
Бүгінгі күнге бұл стандартпен жұмыс аяқталған. Екі баламадан, екеуінің
арасында негізгі күрес болған - (G.SHDSL және ADSL+) G.SHDSL біреуінің
пайдасына таңдау істелген болатын;
- EFMF (EFM fiber) - негізі талшықпен қосылып салынған "нүкте -
нүкте" шешімі. Әртүрлі түрлерді стандарттауға тура келеді: "бірдей толқындар
ұзындықтарындағы бір талшыққа дуплекс", "әр түрлі толқындар ұзындық -
тарындағы бір талшыққа дуплекс", "талшықтардың буыны бойынша дуплекс",
оптикалық қабылдап таратқыштардың жаңа түрлері. Ұқсас шешімдер бірнеше
жылдан бергі бірқатар компаниялармен "proprietary" секілді ұсыныс жасайды.
Оларды стандарттауға уақыт келді;
- EFMP (EFM PON) - негізі талшықпен қосылып салынған "нүкте - көп
нүкте" шешімі. Бұл шешім, мәні бойынша APON - ға қарама - қарсы балама -
сымен, EPON деген ұқсас ат алды.
EPON технологиясы пайдасына келтірілетін дәлелдер Internet желілеріне
хабардар болумен нығайып, тек қана IP хаттамасына және Ethernet
стандарттарына сай болып келеді.
GPON технологиясы. GPON (Gigabit PON) қатынау желілерінің сәулеті
APON технологиясының органикалы жалғасы сияқты анықтап қарауға болады.
Нақты EFMA одағы және EFM комиссиясы бір-бірін толықтырады және
стандарттың үстінде тар жұмыс істейді.
Дәл осылай, PON желісінің өткізу жолағының ұлғаюымен және әр түрлі

19

мультисервистік қолданбалылардың тасымалдау тиімділіктері артты. 2003
жылдың қазан айында GPON ITU - T Rec. G.984.3 GPON стандарты
қабылданған болатын. Бұл тарауда PON технологияларының барлығын қарап
шығамыз, олардың стандарттарын және біздің мақсатымыз үшін ең
лайықтысын таңдаймыз.
GPON 622 Мбитс - тен 2,5 Гбитc дейінгі тасымалдау жылдамдықтарында
кадрлардың құрылымының оңай масштабталуына мүмкіндік береді, және PON
ағашында тура және кері ағында бірдей тасымалдау жылдамдықпен, және дәл
осылай әр түрлімен де, істейтін жүйелерді рұқсат етеді. GPON ITU - T G.704.1
GFP (generic framing protocol, кадрлардың жалпы хаттамасы) стандартына
негізделген, инкапсулияцияны қамтамасыздандыра синхронды транспорттық
сервис хаттама - үлгісінің, соның ішінде TDM көрсетеді. Ең кем дегенде
трафик таралуы мен жолақ утилизациясының ағын тербелістері 93% құраса,
APON 71% салыстырғанда, EPON туралы сөйлемей - ақ қоюға болады. 1.1
кестеде APON (BPON), EPON және GPON сипаттамалары салыстырылған.

1.1 Ке с т е - APON (BPON), EPON және GPON сипаттамалары

20 Сипаттамалар
APON (BPON)
EPON
GPON
Стандарттау институттары
одақтар
ITU-T SG15 FSAN
IEEE EFMA
ITU-T SG15
FSAN
Стандарт қабылдау күні
қаз.98
шіл.04
Қаз.03
Стандарт
ITU-T G.981.x
IEEE 802.3ah
ITU-T G.984.x
Тасымалдау жылдамдығы,
туракері ағындардың,
Мбитс
155155
10001000
1244155,622,1244
Тасымалдау жылдамдығы,
туракері ағындардың,
Мбитс
622155
10001000
24886
22,1244,2488
Тасымалдау жылдамдығы,
туракері ағындардың,
Мбитс
622622
10001000

Негізгі хаттама
ATM
Ethernet
SDH
Сызықты коды
NRZ
8B10B
NRZ
Желінің максимал радиусы ,
км
20
20 (30¹)
20
Бір талшыққа арналған
абоненттік түйіндер саны
32
32
64 (128²)
FEC қателік түзету
қарастырылды
жоқ
Керек
Толқындар ұзындығы
туракері ағындардың, нм
15501310
15501310
15501310
Толқындар ұзындығы
туракері ағындардың, нм
(14801310)
(131013103)
(14801310)
Сипаттамалар
APON (BPON)
EPON
GPON
Жолақтың динамикалық
бар
4қолдау
Бар

1.1 кестеге PON технологияларының барлық мінездемелерін әрі қарай
әкеліп жазамыз.
Ескертулер:
1 - жобада талқыланады;
2 - стандарт 128 ONT дейін желі ұлғаюы рұқсатты;
3 - бір толқын ұзындығында тура және және кері бағытта тасмалдауды
рұқсат ету;
4 - өте жоғары деңгейде жасалуы.
1.2 кестеде пассивті оптикалық желілердің стандарттары келтірілген.

1.2 Кесте - PON стандарттары

Бұл кестеде соңғы жылдар ішінде бірнеше ITU - T ұсыныстары APON,
EPON және GPON стандарттарын байланысты жасалды.
EPON және GPON салыстырғанда, EPON кадр құрылымы қарапайым
Ethernet кадры арқылы жасалады, ол көптеген стандарттармен сәйкестелмейді
(мысалы, TDM). Оған қарама - қарсы GPON кадр құрылымы[10].
Сонымен, GPON пассивті оптикалық желісі, Ethernet құрылғыларымен
және талшық - оптикалық инфрақұрылымымен келесі буынды қатынау желісі
ретінде ең тиімді болып табылады.

21 Стандарт
Қабылдау мерзімі
Аты
G.983.1
қазан.98
Broadband optical access systems based on Passive
Optical Networks (PON)
G.983.1.amd1
желтоқсан.01
Broadband optical access systems based on Passive
Optical Networks (PON)
G.983.2
сәуір.00
ONT management and control interface
specification for ATM PON
G.983.2
маусым.02
ONT management and control interface
specification for B-PON
G.983.3
сәуір.01
A broadband optical access system with increased
service capability by wavelength allocation ONT
management and control interface specification for
B-PON
G.983.3.amd1
шілде.02
A broadband optical access system with increased
service capability by wavelength allocation ONT
management and control interface specification for
B-PON
таралуы

IP-фрагментация
бар
жоқ
Бар

1.5 GPON техникалық сипаттамалары

Бүгінгі күнге таман, үш негізгі PON технологиялары бар, олар -
APONBPON, EPON және GPON. BPON жабдықтауымен - GPON жүйелердің
кері сәйкестіктің талап етпеуі шешілген болатын, себебі, ол қосымша шек
қойды және қойылған мақсаттарға жетуге кедергі болды. Әйткенімен, GPON
жүйесінде BPON стандартынан біраз нәрселер өзгерген жоқ: ара
қашықтықтардың схемалар өлшеуі өзгермеді (масштабтаудың), өткізу жолақ
динамикалық таратуы (DBA), басқару интерфейс (OMCI) және абоненттік
түйіндерді бақылау (ONT). GPON - ның қасиеттері:
- GPON - ға жаңа абоненттерді қосу үшін инкапсуляцияның гигабиттік
режимі GEM қолданылады;
- симметриялы және антисимметриялы жылдамдықтарды сүйеу (жоғары
шығатын және төмен түсетін ағында);
- бір толқын ұзындығына 256 логикалық ONT сүйеуі;
- жоғары шығатын ағында өткізу жолағының тарату механизмы төмен
түсетін ағынның маркерлері арқасында (көрсеткіштері);
- ONT қорғау биттерінің өзгеру саны;
- ONT автоматты және периодты табылуының жаңа тәсілі;
- ONT терезелерінде дрейф табылуының автоматты масштабталуы;
- AES алгоритмы арқасында әрбір ONT қосылыс қорғанышы;
- әртүрлі күй - жағдайлардың үлкен сан және абоненттік түйіннің (ONT)
есептеу нәтижелерінің орталыққа (OLT) жіберілуі;
- OAM бөлінген каналдары;
- келісімдердің бақылау қызметтерінің деңгейі туралы (SLA - Service
Level Agreement) әрбір каналда өткізу жолағының таралуы.
PON қатынауының таратушы желісі түйіндегі пассивті оптикалық
сплиттер бар бұтақ тәріздес талшықты кәбілді архитектура негізінде құрылған.
PON архитектурасы абоненттің сұрауына байланысты желідегі түйіндерді және
өткізу жолағын өсіруге қажетті тиімділікпен қамтамасыз етілген.
Қазіргі уақытта PON-ның 2 негізгі технологиясын бөліп көрсетуге болады
- EPON және GPON. Олардың негізгі айырмашылығы архитектураның базалық
протоколында: EPON үшін - бұл Ethernet, ал GPON үшін - SDH. Одан басқа
GPON технологиясының өткізу жолағы симметриялы емес (төмен түсуші ағын
- 2,488 Гбитс, жоғары щығушы ағын - 1,244 Гбитс). EPON технологиясы үшін
өткізу жолағы симметриялы - 1,244 Гбитс. Тасымалдауды басқару деңгей
құрылымы (TC layer). GPON жүйесінде тасымалдауды басқару деңгей
құрылымы суреттелген. GTC деңгейі екі астыңғы деңгейден түзеледі: GTC
кадрларының құру астыңғы деңгейінен және астыңғы деңгейдің TC
бейімделулерінен.

22

1.6 Сурет - PON технологиясы негізінде құрылған байланыстың жалпы
сұлбасы
Басқа жағынан, GTC бақылаубасқару жазықтықтарынан түзеледі,
абоненттердің трафик ағындарымен, қауіпсіздікпен және OAM функциялары -
мен басқарады, және пайдаланушылардың жазықтықтарымен, абоненттік
трафик тапсырады. GTC кадрларының құру астыңғы деңгейі түзеледі, ATM
учаскесінен, OAM ішіне салынған учаскелерден және OAM физикалық
деңгейінен (PLOAM) сәйкестікте сапар ретімен GTC кадрмен ATM және GFP
учаскелеріндегі SDU (жұмысшы мәліметтер блоктары) кәдімгі PDU (хаттамалы
мәліметтер блоктары) бейімделген ATM және GEM деңгей астыңғы ауысу.
GTC кадрларының құруы астыңғы деңгейі үшін барлық тасымалданған
мәліметтер толық жетімді болу керек. Бұлардың OLT орталық түйінінде
астынғы деңгейіндегі құқықтары, барлық ONT астыңғы деңгейлерімен бірдей.
GPON - жүйесі жоғары шығатын трафик үшін ортаға рұқсат бақылауын
қамтамасыздандырады. Ең басты концепциялар төмен түсетін ағында кадрлар
рұқсат етілген жайларды көрсету үшін төмен түсетін ағында кадрлармен ағын
жоғары шығатын, үйлестірілген кадрларда трафик жоғары шығатын[11].
OLT көрсеткіштер (маркерлер) PCBd жібереді, және бұл маркерлер
уақытты көрсетеді, әрбір ONT жоғары шығатын ағынға тасымалдауды бастай
да және аяқтай да алады. Сондай тәсілмен, бір ONT қашан болса да ортаға
рұқсатты ала алады, және даулар нормалы жұмыста көрінбейді. Көрсеткіштер
байттардың одақтарында беріледі, OLT - ға ортамен басқаруға рұқсат ете өткізу
нәтижелі статикалық жолағына секундына 64 Кбайтқа тең.
PON технологиясының артықшылығына оның FTTx желісінің логикалық
дамуы болып табылатынын көрсетуге болады. Негізінен, желіні құруда шығын
құрылғыға емес, оның құрылыс монтаж жұмысына және инфрақұрылымға
көбірек кететіні құпия емес. 2 суретке қарай отырып және FTTx желісінің
архитектурасын еске түсіре отырып, мынадай қорытынды жасауға болады :
оператордан коммутаторға дейінгі инфрақұрылым PON технологиясындағы
оператордан пассивті сплиттерге дейінгі желінің құрылымына ұқсас. Онымен
қатар, FTTx технологиясын PON - ға ауыстыру көзқарасынан қарағанда тек
үйдің ішіндегі (подъезд) желінің модернизациясы керек.
PON - ның бір ғана кемшілігі құрылғының аса қымбат бағасында ғана,
бірақ қазір оның Қазақстанда кең таралуына және ірі операторлардың
қолдануына байланысты абонеттерге бағасы бірталай төмендейді. Және
жоғарыда қарастырғандардан мынадай нәтиже шығаруға болады, жақын
23

уақытта GPON технологиясы Triple Play қызметін көрсетудегі ең негізгісі
болып табылатына күмән жоқ.

1.7 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.