Сырдария өзені бойына

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Солтүстік Арал теңізін пайдалану ережесі КВР МСХ ҚР басшысы А. Д. Рябцевтің 2005 жылы 13 тамыздағы Хаттамасының (1-қосымша) және 2005 жыл 31 тамыздағы техникалық тапсырма негізінде, Зарубежводстрой БАҚ берген (2-қосымша), су сыйымдылығы 10 млн.м3-тан(РД 33-3.2.08-87. Москва ММ және ВХ СССР) көп су қоймаларын пайдалану туралы типтік ережелерін пайдалана отырып жобаланған.
1960 жылға дейін Арал теңізі әлемде төртінші орындағы ағынсыз жабық көл-теңіз болып келді. Теңіздің көпжылдық орташа деңгейі 1911 жылдан 1960 жылға дейін 53,0(абс.) белгіде болып келді. Бұл белгіде теңіздің ауданының деңгейі 68.3 мың км3, оның ішінде сулы аудандар -66,1 мың км2 және 2,2 мың км2-жалпы ауданы-1100 аралды құрайды.
Судың көлемі-1064 км3, орташа тереңдігі 16,1 м, ең үлкен тереңдігі 69м-ді құрайды. Жыларалық өзгерістер көрсеткендей тұздылықтың орташа шамасы 9,8-ден 10,3%., маусымаралық 9,0-ден 14,6%., оның ішінде минимум көрсеткіші көктемде бақыланды, максимум көрсеткіші қыста және жазда байқалған.
Теңіздің сулылық және тұздылық балансы, оның гидрохимиялық режимі, биологиялық өнімділігі, теңіздің географиялық нысан ретінде болуы тек Амудария және Сырдария өзендерінен келетін ағын арқылы анықталды.
1960 жылдардың басында суды есепсіз пайдалану, әсіресе егіншілікке, осыдан кейін теңізге келетін өзен ағыны деңгейінің төмендеуі басталды. Осының нәтижесінде теңіздің гидрохимиялық режимі және судың тұздылық балансы бұзылды, теңіздің деңгейі тез төмендеп, теңіздің тұздылығы өсіп, оның көлемі мен ауданы қысқарды.
1989 жылдардың басында теңіз деңгейі критикалық белгіге дейін, яғни 40,0 м төмендеп, осының негізінде теңіз -Үлкен Арал теңізі (ҮАТ) және Кіші Солтүстік Арал (САТ) теңізі деп аталатын екі су айрығына бөлінді. Үлкен және Кіші теңіз Берг бұғазы арқылы жалғасты. Кейінгі жылдары және 2005 жылға дейінгі аралықта Кіші теңіздің деңгейі 40-40,5м белгіде, су бетінің ауданы-2900 км2 және көлемі 21,0 км3 құрады. Үлкен теңіздегі су деңгейі 36,8 м, ауданы 30 мың.км2 және көлемі 230 км3 болды. Теңіздер арасындағы су айырмашылығы 3 м-ді құрады, қазіргі таңда үлкен теңіздегі су деңгейінің төмендеуі жалғасуда.
Кіші теңіздің Үлкен теңізге әсері іс жүзінде тоқтады. Яғни Үлкен теңіздің алаңы мен көлемі Кіші теңізге қарағанда 11-13 есе үлкен, Кіші Аралдан судың құйылуы Үлкен Аралға айтарлықтай пайда әкелмейді (Кіші Аралдағы 1 м су қабатының өзгерісі Үлкен Аралға 9 см дейін су қабатының өзгерісін тудырады).
Барлық кезеңнің ұзақтығында теңіз деңгейінің төмендеуі, САМ-ның тұздануы БАМ-ға қарағанда барынша жылдам қарқынмен өтті және 1990 жылы үстіңгі қабаттағы теңіз суы тұздануының орташа мәні 33 жетті.
Арал теңізінің биологиялық жүйесі сондай-ақ елеулі антропогендік қысымға ұшырады. Судың тұздануы нәтижесінде зоопланктон мен зообентостың түрлік құрамы бірден жұтаңданып кетті. Зоопланктон түрінің бірінші түсуі 12-14 тұздану диапазоны кезінде, екіншісі - 25-30 тұздану кезінде өтті.
Зообентостың түсуі 12-14 тұздану кезінде өтті. Болжалды есеп бойынша Арал теңізінің шамамен 70% мекендеушілері қырылды, қалған 30% теңіздің байырғы мекендеушілері емес, салыстырмалы түрде жақында ғана орналасқандар. Сандық көрсеткіші бойынша теңіз суы планктонының бактериясы ластанған көрсеткішке жатты.
Солтүстік теңіз суы ластануының негізгі көзі Сырдария өзенінің суы болып табылады. Алайда соңғы жылдары олардың теңізге ағуы азайды, суарылатын егіншілікті азайту есебінен олардың ластануы да азайды, яғни теңізге де ластаушы заттардың түсуі айтарлықтай азайды, бұл оның ластану деңгейінің төмендеуіне жеткізді.
Арал теңізінде балықтардың 20-ға дейінгі түрі мекендеді, оның ішінде 15-і кәсіптік (табан балық, сазан, торта балық, көксерке, сүген, ақбалық, шортан, жайын, қылышбалық және т.б.), оның 30% астамы Аралдың жалпы ауланатын балықтар үлесіне келеді.
Қазақстан бөлігіндегі Арал теңізінен жалпы балық аулау 1930-1965 жж. шамамен 35000 тоннаны (гажыл 200 кг дейін), 1966-1975 жж. - 15000 тоннаны, 1982 ж. тек 76 тоннаны құрады, ал алдағы жылдары камбаладан басқа іс жүзінде ешқандай балық аулау байқалған жоқ. 1990 жылдан бастап Солтүстік теңізде жерсіндірілген камбаланы аулау 150 тоннаға дейін есептелді.
80-ші жылдың басында мекендеушілер ортасының өзгеруінен (су ағысының төмендеуі, химиялық құрамның өзгерісі), антропогендік әсерден (Сырдарияға бөгеттің салынуы, уылдырық шашатын орынның мекендеу орнынан бөлінуі, теңіздегі балықтарды өсіру жағдайының нашарлауы, жерсіндіру бойынша шаралар, олар планктон мен бентосқа тағамдық жүктемені ұлғайтуға және кейбір омыртқасыз жануарлардың балықтарды жеуіне алып келді, бұл азық базасының бірден қысқаруына әкелді), сондай-ақ қарқынды балық аулаудан Арал теңізі өзінің балық кәсіпшілігі маңызын жоғалтты. Балықтардың іс жүзінде жоғалып кетуі балықтар мен оларға байланысты құстардың және жабайы жануарлардың топтануының арасындағы түрлік сан алуандықтың қысқаруына және бұзылуына алып келді.
Қазіргі уақытта 1979 жылы Арал теңізіне түскен камбала ғана ондағы суды 20-30% дейін минералдандыру арқылы теңіздің барлық акваториясына тарай алды, ол бұл жағдайда кәсіптік санға жетті.
Сонымен қатар, теңіздің құрғау есебінен кеуіп қалған теңіз түбінің аумағынан желді тұзды шаңның көтерілуі және жағалау аумақтарының құрғауы басталды, бұл өңірдің климаттық жағдайының қатты нашарлауына алып келді.
90-шы жылдардың басында Арал маңы экологиялық апатты аймақ болып жарияланды. 1990 жылы Арал теңізі екі су айдынына бөлінгеннен кейін 1991 жылдан бастап Кіші теңіздің қарқынды тұщылануы өтуде. Теңіз суы тұздануының орташа мәні үстіңгі қабатта 33 бастап 19,4 дейін төмендеді, ал Бутаквока шығанағында байқалған тұзданудың ең жоғары мәні бұл кезеңде 16,2 азайды, сағалық кеңістік акваторийі 2005 жылға қарай 2 бастап 60 мың га дейін ұлғайды, осы аймақтағы судың тұздылығы 1,1-17,5 дейін төмендеді. Бұл жағдайда САМ-ның тұздану процесі бұрын болжанғандағыға қарағанда, едәуір қарқынды өтті, әсіресе Берга бұғазында уақытша бөлу дамбасын салғаннан және су деңгейі 42,0 м дейін көтерілгеннен кейін. Алайда 1996 жылы Сырдария өзеніндегі ағын көлемінің төмендеу және бөлу дамбасының бұзылуы нәтижесінде тұщыланған арна алдындағы аймақ акваторийінің қысқарғандығын және судың тұздылануының артқандығын айта кеткен жөн. Бұл САМ-ның тұздану режимінің өте қарқынды және өзен ағынының түсу көлеміне, су деңгейіне және оның айналма сипатына байланысты екенін көрсетеді. Сондықтан САМ-дағы судың белгілі деңгейін қолдау үшін, Сырдария өзеніндегі жыл сайынғы ағынды тұрақты шоғырландыру үшін суағар құрылысы бар және тазартатын жағдай жасау мүмкіндігі бар Берга бұғазында бөгет болған кезде, сондай-ақ әртүрлі ішкі табиғи судағы процестер есебінен (су массасының желмен араласуы, әртүрлі тұздылықтағы су массасы шегінде араласу және т.б.) САМ тұщылануды жалғастыратын болады. Бұл САМ-дағы қоршаған ортаны одан әрі нашарлатуды тоқтатуға және өңірдегі әлеуметтік-экономикалық ахуалды жақсартуға мүмкіндік береді.
Сырдария өзенінің сағасына жапсарлас тұщыланған су аймағында табан балық, сазан, торта балық, көксерке, сүген, ақбалық, шортан, жайын, қылышбалық және т.б. сияқты балықтар тобы пайда болды.
Тұщыланған судың аборигендік ихтиофаунасы негізінен көлдер мен Сырдария өзенінен түсетін балықтар есебінен жасалды. Тізбеленген балықтардың биологиялық көрсеткіштері жақсы және дәмдік сапасы бойынша көл балығынан асып түседі, алайда олардың популяциясы көп емес және кәсіптік маңызы жоқ.
Теңіздегі балықтардың жақсы биологиялық көрсеткіші және олардың тұщыланған аймақтағы жағдайда қалыпты дамуы, сондай-ақ САМ-да Сырдарияның келешектегі тұрақты ағысын ұдайы толықтыруға жағдайдың болуы және теңіздегі судың тұщылануы балықтар санын оларды өндірушілердің баққандығынан ғана емес, сонымен бірге Солтүстік Арал теңізінің ұлғайтылған тұщыланған аймағында аборигендік ихтиофаунаны жасау есебінен де ұлғайту үшін жағдай жасайды.
САМ-да имарат құрылысын (бөгет, суағызғыш) аяқтағаннан кейін судың тұрақты деңгейі (42-40,5 м) орнатылады және теңіздегі тұздану жалғасатын болады, атап айтқанда:
* Сырдария өзені сағасының ауданындағы жағалауда ащылық 13 дейін төмендейді, ол ағыс пен толқын әсеріне ықпал етуі тиіс;
* Ащылық Шевченко және Бутаковка шығанақтарында 20 және одан көпке жетіп, өзен сағасынан бастап артатын болады;
* САМ өзінің барынша терең бөліктерінде тереңдігі бойынша жоғары өнімді 5-метрлік аймақты бөле отырып, қатпарланады. Таяз аймақтар толқын ықпалында болады;
* Тұздылығы төмен Сырдария өзенінен келетін су ағыны болашақта жеңіл және жылы болады, оған қарағанда теңіздің (жылдың көп уақыты) терең қабаттарындағы тұзды су аса ауыр, суық бола отырып, оның үстінде жылжитын болады;
* Теңіздің 10-15 м барынша терең жерлерінде судың еке есе конвективті тіке араласуы өтеді - көктемде түпкі қабаттың көтерілуі және судың беті қалай жылығанда немесе 4ºС суығанда, үстіңгі беттен құлауы;
* САМ-да қазірдің өзінде айтарлықтай көлемде жағалаудағы балық шаруашылығы дами бастады. 42 м белгіде тұрақтанған және тұздылығы 2 дейінгі беткі сулар деңгейі кезінде жағалаулық және теңіз жанындағы су өсімдіктерінің экожүйесі қазіргідей 40,5 м белгіде дамитын болады, бұл кәсіптік балық шаруашылығын дамыту үшін қажет. Сондықтан барлық жоғарыда тізбеленгендер теңіздің балық өнімділігін 150-200 кгга дейін ұлғайтуға және САМ-да балық аулауды жылына 50000 тоннаға дейін жеткізуге мүмкіндік береді.
1999 жылы Қазгипроводхоз CES Consulting Saigitter Gmbh Sogreah ingenieric ассоциациясы бірінші саты ретінде жоспарланған Арал теңізінің бассейнін оңалту және дамыту жөніндегі жалпыға бірдей бағдарламасының Сырдария өзені мен Солтүстік Арал теңізін реттеу (СӨСАТР) жобасын әзірледі.
Болжанған Арал теңізінің бассейні жөніндегі іс-қимылдар жоспарының бөлігі болып табылатын бағдарламаны Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан және Өзбекстан Республикалары мемлекеттерінің басшылары мақұлдады.
Бірден-бір Жобаның ұзақ мерзімді мақсаттары:
* Солтүстік Арал теңізінің тұрақты су деңгейін сақтау және қолдау;
* балық өндірісін арттыру;
* халық пен жануарлар денсаулығын жақсарту;
* Арал маңындағы әлеуметтік-экономикалық ахуалды жақсарту;
* экология мен аумақтың биологиялық сан алуандығын жақсарту.
Сонымен қатар, мыналарды қоса алғанда, ұйымдық құрылысты жақсарту жоспарланып отыр:
басқаруды, сондай-ақ негізгі гидротехникалық құрылыстарды пайдалану мен жөндеуді жақсарту;
жобаларды басқару;
жобалау мен құрылыс бойынша қызметтерге мониторинг жүргізу және бағалау;
арнайы жобалық зерттеулер жүргізу.
Сырдария өзені мен Солтүстік Арал теңізін реттеу жобасы Қазақстан Республикасының мемлекеттік сараптамасында және Бүкіләлемдік Даму Банкісінде қаралып, мақұлданды.
Жоғарыда көзделген жобаны дамытуда қазірдің өзінде 2006 жылы Берга бұғазында су шығару құрылысы бар бөгетті (САМ бөгеті объектісі) және Сырдария өзенінің сағасына Ақлақ гидроторабын салу аяқталады. Бұл объектілер СӨСАТР жобасының бөлігі болып табылады.
Осы Пайдалану ережесі САМ бөгеті объектісінде құрастырылды. Осы ... ережесінің қағидасы тұрақты және су тірейтін құрылыстары бар суайдынын уақытша, сондай-ақ тұрақты пайдаланатын мерзімге таратылады. Уақытша пайдалануға бастапқы кезеңдегі құрылыстарды пайдалану түсініледі, яғни толтырғаннан бастап ҚТД жеткен сәтке және гидроторапты тұрақты пайдалануға енгізгенге дейін. Уақытша пайдалануды, әдеттегідей, бас мердігерлік ұйым, атап айтқанда Зарубежводстрой ААҚ КФ жүзеге асырады, сондықтан Уақытша ... ережесі бір мезгілде осы ... ережесінің тапсырысшысы болып табылатын Зарубежводстроеммен қосымша келісілуі тиіс.
Гидроторапты тұрақты пайдаланудың басталуы құрылыстарды тұрақты пайдалануға қабылдау жөніндегі мемлекеттік комиссияның актіні бекіту күні болып табылады.
Ақлақ гидроторабы объектісін пайдалануға енгізгеннен кейін су тұтыну мен су пайдалану көлемінің шартында, сондай-ақ құрылыс құрамында өзгерістер өтеді. Сондықтан пайдалану ұйымының тапсырмасы бойынша тек осы ... ережені әзірлеген Қазгипроводхоз институты ғана осы ... ережесіне түзету енгізеді, оған Ақлақ гидроторабын пайдалану бойынша шаралар қосылуы тиіс.
Қазгипроводхоз институты Пайдалану ережесінің 6 данасын басып шығарды, оның төртеуі тапсырысшы Зарубежводстрой ААҚ КФ беріледі, ол болашақта 1 данадан төмендегілерге беруі тиіс:
* Арал СКБД РМК пайдалану басқармасына;
* САМ бөгеті объектісінің жөндеу-пайдалану учаскесіне;
* суды пайдалану мен қорғауды реттеу бойынша аумақтық Арал-Сырдария бассейндік басқармасына;
* гидрометрология және табиғи ортаны бақылау бойынша аумақтық басқармаға.
Бұдан бөлек 1 дана Қазгипроводхоз институтының мұрағатында және 1 данасы осы ережені әзірлеген институтын бөлімінде қалады.
Осы ... ережесінің талаптарын сақтау су тіреуіш құрылыстарын пайдалануға, сондай-ақ аталған суайдынын САМ-ның және оның суқорғау аймағының пайдалануына қатысы бар барлық азаматтар, кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер үшін міндетті.
1. САТ БӨГЕТІНІҢ ОРНАЛАСУЫ, АНЫҚТАМАЛЫҚТАР, ҚЫСҚАША СИПАТТАМА

Солтүстік Арал теңізі Қызылорда облысының Солтүстік-Батыс бөлігінде, Арал қаласының темір-жол станциясынан 40-50км алыста орналасқан. САТ құрайтын бөгет Сырдария өзені сағасынан 5км, Арал қаласы оңтүстігінен 100 км, Жаңақазалы қаласынан солтүстік-батыста 130км қашықтықта. Қаратерең ауылы теңізден 30 км қашықтықта орналасқан.
САТ - орналасуы схемасы 3 кітап қосымшасындағы 1.1 және 1,2 беттерде көрсетілген.Үлкен тұрақты тоған (САТ) ұйымдастыру Іргелес аудандардың климаттық жағдайын айтарлықтай жақсартуды ұсынады, ауа ылғалдығын көтеру арқылы теңіз түбінен ұшқан тұзды-шаңды желді тоқтату жүргізіледі. Бұл осындағы халықтың жан-жануарлардың денсаулық жағдайын жақсартумен, аумақтың экологиялық және биологиялық алуантүрлілігінің жақсаруымен анықталады. Құрылған су ауданынан өндіріс және балық аулау жұмыстары халықтың "жұмыс орындарына" айналмақ, осы арқылы Аралдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсартамыз.
Солтүстік Арал теңізі 42,0 м белгідегі тіректе 3288 км2 су бетілік ауданды, 27,07 км3 су көлемін құрайды.
Топографиялық сипаттама немесе су ауданына тәуелді қисықтар және деңгеймен толу көлемі № 1.1 және 1.2 суреттер болып табылады.

1.1 САТ бөгеті орналасқан аймақтың қысқаша климаттық сипаттамасы

САТ орналасқан аймақ құрғақ, климаты тез континентальды, ұзаққа созылатын ыстық жазымен, суық қысымен, жылдық және тәуліктік тербелмелі ауа температурасымен, төмен ылғалдылығымен және аз мөлшерде жауатын жауынымен сипатталады.
Арал теңізі метеостанциясы мәліметтеріне сүйене отырып жасалған, орташа айлық негізгі метеорологиялық параметрлер №1.1. кестеде келтірілген.

Кесте 1.1
Орташа айлық негізгі метеорологиялық параметрлер

Температура
Жауын-шашын
Желдің орташа жылдамдығы
Желдің максималды жылдамдығы
Су бетінен булану

ауа
жер

Көрсеткіштер
С
С
мм
мс
мс
мм
Қаңтар
-13
-12
11
4,8
20
-6

0.1 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
Ақпан
-12
-11
10
5,2
25
-6
Наурыз
-3,5
-2
13
5,3
20
-10
Сәуір
9,1
12
14
5,3
26
25
Мамыр
17,9
22
12
5
25
113
Маусым
23,5
29
10
5
24
153
Шілде
26,3
31
10
4,9
20
168
Тамыз
24,4
28
9
4,6
20
151
Қыркүйек
17,3
20
6
4,4
20
121
Қазан
7,9
8
17
4,8
24
59
Қараша
-1,2
0
12
4,7
20
-1
Желтоқсан
-8,5
-7
13
4,7
20
-2
Жылдық
7,4
10
137
4,9
22
765

* Максималды және минималды тіркелген ауаның температурасы -380С, +440С.
* Желдің бағыты- солтүстік-шығыс; максималды желдің жылдамдығы-25 мс.
* Теңіздегі мұзұстағыш желтоқсан айының ортасында бақыланады. Орташа мұздың қалыңдығы 50-ден 70 см-ге дейін құрайды. Максималды қалыңдығы 90-нан 114 см аралығында. Мұздың еруі наурыз айының басында басталады. Мұз қабаттарының сақталуы орташа есеппен 100 күнді құрайды.

1.2 Гидрологиялық шарттар. САТ-қа келетін ағын мүмкіндіктері

Кіші Арал теңізін толтырушы негізгі көз Сырдария өзені және оның ағындары. САТ бөгеті Сырдария өзенінің соңғы пайдаланушысы және негізінен балық шаруашылығына пайдаланады.
Сырдария өзеніндегі судың көлемі көпжылдық кезеңнің орташа шамасы бойынша 37,6 км3 -ті құрайды.
1960 жылдардан кейін, өзен бассейніне үлкен көлемдегі су қоймаларын салғаннан, суға деген талабы күшті егіншілікпен айналысқаннан өзеннің гидрологиялық режимі бұзылды. Қазіргі таңда САТ-не келіп құятын ағын режимі Шардара су қоймасынан шығатын ағын көлеміне тікелей байланысты.
Қазіргі таңда Сырдария өзенінің жоғарғы ағысындағы су ресурстары түгелдей дерлік реттелген. САТ-тан басқа Сырдария өзеніндегі суға талап қоятын негізгі нысандар егіншілік, энергетика, ауыз су, өндірісті, жайылымдарды сумен қамту, көл, табиғи кешендер, экологиялық қажеттіліктер.
САТ Сырдария өзенінің соңында орналасқан суға талап қоюшы болып табылады, сондықтан оған апаттық деңгейде су жетіспейді. Тек суы мол болған жылдарды және соңғы жылдары, қысқы уақыттағы Тоқтағұл су қоймасының жұмыстарына байланысты, сағаға түскен артық су төменге қарай жіберіледі және САТ-қа келіп түседі.
Бұрынғы КСРО басшылық органдарының шешімімен, 1982 жылдан бекітілген Шардара су қоймасынан келетін міндетті орташа ағын су мөлшері 12 км3жыл-дан 10 км3жыл-ға азайды. Қорытындысында тәуелсіз Орталық-Азия мемлекеттерінің құрылуына байланысты белгіленген су пайдалану шарттарын сақтауды қамтамасыз ету туралы құжатқа қол қойды.
Қазақстан бөлігіндегі Сырдария өзенінің оңайлатылған су шаруашылық балансы және Шардара су қоймасынан келетін ағын көлемі төмендегі кестеде көрсетілген.

Кесте 1.2
Сырдария өзенінің оңайлатылған су шаруашылық балансы және Шардара су қоймасынан келетін ағын көлемі

Су тарату және су пайдалану балансы бойынша мақала аттары
Шектелген,
(по лимиту) км[3]жыл
Шындығынды
(по факту) 1975-95 жж.үшін,
км[3] жыл
Шардара су қоймасына келетін ағын
12,0
15,8
Шардара су қоймасынан шығын
0,4
0,4
Қызыл-Құм каналынан судың кетуі
1,38
1,2
Су қоймасынан Сырдария өзеніне су тастау
10,22
14,2
Су жинаушы кәріздер ағыны
0,4
0,5
Арыс өзенінен келетін ағын
0,1
0,1
Шардарадан төменгі барлық ағын
10,72
14,80
Шығанақ ауданынан және жайылмадан шығын
2,0
2,0
Суды егіншілікке пайдалану
5,1
5,0
Су тұтынудың басқа түрлері
0,92
0,40
0.2 кестенің жалғасы
1
2
3
Сүзілуге және булануға кететін арна шығындары
2,70
1,80
Қазалы нысанында өзен ағыны
2,20
5,60
Дельталарды суару
1,50
1,50
САТ-не келетін ағын
0,70
4,10

Сурет 1.1 Сырдария өзенінің Қазақстан аумағынан ағып өту сызбасы

1994 жылы Орталық-Азия мемлекеттері аймақтарының Нүкүс конференциясында Арал экологиялық тұрғыдан өзгеше су пайдаланушы ретінде қарастырылады деп келісілген, бірыңғай су-экологиялық стратегиясының негізінде барлық мемлекеттермен судың үлесі анықталған.
Аралға минималды түрде суға деген қажеттілік Амудариядан 8,5 км3 және Сырдариядан 3,5 км3, 2010 жылы бұл көрсеткіш тиісінше 14 км3 және 6 км3 болды.
САРАТС жобасы бойынша Шардара су қоймасынан төменгі бьефке максималды су тастау мөлшері жазда 1500 м3 с мөлшерінде, қыста 700 м3 с мөлшерінде деп қарастырылған. Трансформациялық есеппен, Қазалыға дейінгі жолда (Шардара су қоймасынан 1442 км)максималды түрде мүмкін болу шығын көлемдері жазда 1000 м3 с және қыста 450 м3 с.
Ең төменде(сағадан 30 км) қалқалайтын Сырдария өзеніндегі Ақлақ гидроторабы максималды түрде жазда 515700 м3 с, қысқы уақытта - 400 м3 с шығынға есептелген.

1.3 Гидротехникалық құрылым құрудағы геологиялық және гидрогеологиялық қысқаша сипаттама

Бөгеттің негізі және су тастаушы құрылым бұрынғы Арал теңізінің түбіне орналастырылған. Бөгеттің негізін құрайтын грунттың құрамы төрттік шөгінділерден тұрады:

Сурет 1.2 Көкарал бөгетінің Арал теңізінде орналасу картасы

Саздақталған майда құмнан, шлам және батпақтар, саз. Төрттік шөгінділердің мықтылығы 2-ден 15м-ге дейін. Жоғарғы қабаттарында 50 см-ге дейін өлшемі 25 мм-болатын бақалшақтар орналасқан. Су тастайтын бөлігінде саздар қабаты бар, 32,7 м және 37,20 м белгі аралығында мықтылығы 4,5 м. Грунт сулары 0,4-тен 5 м тереңдікте орналасқан. Үлкен теңіз жағындағы судың еңістігі 0,0005-тен 0,001-ге дейін құрайды. Ұсақ құмдардың су өткізу коэффициенті -1,2-ден 3 мтәул, жоғарғы зонада 8,6 мтәул-дейін.
Жергілікті құрылыс материалдарының құрамы ұсақ түйірлі құмдар бөгеттің төменгі және жоғарғы бьефтің осьтері бойында.
Құммен араласқан алевролитті және аргелитті құмтастар, ұсақ жұмыр тастар, бөгеттің батыс бөлігінің аяқталуынан 4 км беріректе орналасқан және бұл бөгеттің төменгі баурайының мықтылығы үшін.
Әкелінетін тас материалдары, бетон жұмыстары үшін - жарамды.

2. САТ-ТЫҢ ЖҰМЫС ІСТЕУ РЕЖИМІ

Сырдария өзенінің арнасын және Солтүстік Арал теңізін реттеу жобасында бірнеше мақсатқа арналған САТ бөгетін қайта құру схемасы қаралды және судың көлеміне талап қоюшыларды (егіншілік, балық шаруашылығы, шаруашылық- экологиялық аудандар, жайылымдар, өндірістік және ауыз сумен қамтамасыз ету және САТ, оның ішінде Шардара су қоймасы, Тоқтағұл су қоймасының егіншілік және энергетикалық режимдері қарастыралды) бөлгенде есептік бағалаулар жасалынып тендерлік жобалау дұрысталды. Көрініп тұрғандай, САТ-тың толуы Шардара су қоймасынан келетін суға және жолдан ұсталатын судың көлеміне тікелей байланысты. САРАТС жобасының есептерімен келісе отырып, Шардара су қоймасындағы егіншілік режимінде САТ-тың су деңгейі 42,0 м деңгейде, ағынның энергетикалық режимінде 41,7 м , 1975-1999 жылдар аралығында өлшенген ағын бойынша 42,7 м. Көрсетілген көрсеткіштер бойынша су деңгейінің өзгеру диапазоны тиісінше 38,7-42,0 м; 39,0-41,7 м БС және 38,5-42,7 м БС. Судың максималды деңгейіне жету мүмкіндігі 42,7 м, 15% -ға жуық құрайды, есептелеген су деңгейіне жету мүмкіндігі 41,3-42,0 м, бұл 90% құрайды.
Нәтижесінде, теңізді қалпына келтірудің бірінші стадиясы үшін САТ бөгетінің су деңгейі 42 м болып қабылданды.
Бұдан да жоғары белгі (46 м) егіншілік жүйесін қалпына келтірілгеннен кейін, Пайдалы Әсер Коэффициенті (ПӘК) -0,5 болғанда САТ бөгеті үшін үлкен көлемдегі су босатылады.
Бұл деңгей қоршаған ортаға әлеуметтік-экономикалық үлкен жағдай жасайды.
Көрсетілген деңгейге су толған кезде, Арал қаласына су барып, балық шаруашылығының жандануына жағдай жасайды, шаңды-дауыл тоқтайды. Бұндай судың деңгейі САТ-і үшін ұзақ мерзімді мақсат болмақ, егер көрші мемлекеттер қосымша ағынмен қамтамасыз ететін болса бұл мақсатқа қол жеткізуге болады. Сонымен қатар, осындай үлкен бөгеттің құрылыс жұмысының бағасы да жоғары болмақ және қазіргі уақытта өңір үшін қолайсыз.
2005-2006 жылдары су пайдаланушылардың түрлі режим шарттары үшін оның ішінде САТ-қа да, Казгипроводхоз институты Сырдария өзеніне су-шаруашылық есептеу жұмыстарын жүргізді.
Тоқтағұл су қоймасының энергетикалық режимінде САТ-тың толуы есептелген деңгейге дейін егіншілік режиміне қарағанда қолайсыз жағдайда болады, дегенмен энергетикалық режим кезіндегі САТ-тың толуы 90% қамтамасыздықта болады.
Үшінші қосымшаның бірінші, екінші таблицасында 1912-1913 жылдан 2002-2003 жылға дейінгі көп жылдық теңіз деңгейінен алынған есеп бойынша Тоқтағұл су қоймасының энергетикалық жұмыс режимі кезіндегі су өтімі және қосымша Өзбекстаннан 1 км3 судың өтуі туралы көрсетілген.
САТ-тың толуы және жұмыс жасауы келесідей:
* Сәуірдің басында және қазан бойы теңіз деңдейін 42 м ұстап тұру қажет. Тербеліс мүмкіндігі 42,2-41,5 м БС дейін;
* Қазанның басында және сәуір бойы теңіз деңдейін 41,3 м ұстап тұру қажет.
1991 жылғы есептік жылда қазан-сәуір аралығындағы кезеңдерде САТ-тағы қажетті су деңгейі -41,3 м 100% толық қамтамсыз етілді. Бұның ішінде тұрақты Үлкен Арал теңізіне (ҮАТ) тұщытуға кететін тұрақты су көлемі бар.
Сәуір-қазан кезеңдеріне арналған 91 есептік жылдар ішінде, теңіздегі есептелген судың деңгейі 76 жыл ішінде 42,0-41,5 м БС деңгейде қамтамасыз етіледі, оның ішінде 42,0-29 жыл, 15 жыл 41,5 м белгіден 0,20,5м және 1 жылға 0,7 м (40,8 м БС) төмен болады.
САТ-тағы судың толуы және сарқылуы , максималды түрде ағын келгеннің өзінде (750 м3с) тәулігіне 1-ден 0,5 см дейін ғана тербеледі, бұдан плотинаға, беткейлердің беріктілігіне және құрылымның су ұстайтын бөлігіне ешқандай қауіп келмейді. Қысқы уақыттарда мұндай тербеліс амплитудасы мұз жамылғысының болу мүмкіндігін туындатпау керек. Мұндай тәуліктік тапшы амплитудада және максималды мүмкіндік 0,5 м су тастау горизонты балықтардың уылдырық шашуын қамтамасыз ету үшін теңіздегі су деңгейінің оптимальді режимін қалыптастыруы мүмкін.
Ағынды реттеудің төмен дәрежелі кезінде, сумен толық қамтамасыз етілгенде, сондай-ақ мақсатты тағайындау кезінде, бақылау параметрлері орналасқан біздің жағдайда балық шаруашылығы, бұл толудың және отырудың белгісі, толу және су қойманың отыру графигі құралмайды.
Сонымен, мұнда артық ағыстың туындауы жиі болады, ол ағысты санитарлы түрде төменге ҮАТ және САТ арасындағы аудандардағы құстар мен аңдардың өмір шарттарын қолдау үшін санитарлы түрде жіберіледі және тұщытылған теңізді жуу үшін бір мезгілде қызмет жасайды.
Теңізді тұрақты түрде шаю арқылы САТ-тың орташа минералдылығы 2-ден 17 гл - ді құрайды.
Жұмыс режимі кезінде тоғаннан өткізу, пайдалану ережелерінде қаралмаған, немесе қалыпты пайдаланудағы тыйым салынған шарттар, ол тек негізгі құрылымдарды сақтауға(бөгет, су жіберуші құрылым) және қауіп-қатер туындамаған жағдайында рұқсат етілуі мүмкін. Бұндай жағдайда тоғанның жұмыс режимін жауапты тұлғаның, біркелкі хабарландырулармен жоғары ұйымдардың, жергілікті билік органдарының өкімімен өзгерту керек.
Бұл жағдайда тоғанның жұмыс істеу режимін бір мезгілде жоғарғы ұйымдарға, жергілікті билік органдарына хабарлай отырып, су ұстайтын құрылымдарды пайдалануға жауапты тұлғаның өкімімен тез арада өзгерту қажет.
Балық шаруашылығы бәрінен бұрын, уылдырық шашуды қолдау үшін, САТ-тағы оптимальді су режимін талап етеді, атап айтқанда мүмкіндігінше деңгейді тұрақты ұстау немесе тербелістің минималды амплитудасы 0,1 мтәул дейін болу керек.
Уылдырық шашу кезеңінің басы мен соңғы мерзім аралығын жыл сайын балық қорғау органдарымен келісіп, бақылану керек және гидрометеорологиялық шарттарды маңыздылығын анықтау қажет. Су деңгейінің көтерілуі және түсуі тегіс болуы керек. Қысқы уақыттарда, балықтардың қалыпты қыстауы үшін жылдам тербелістен аулақ болу керек.
Төтенше жағдай кезіндегі мамандандырылған олқылықтар, жоғарғы органдармен бекітілген ережелер арқылы шешілуі керек.
Төтенше жағдайлар кезіндегі САТ-тың жұмысы:
Тоғандағы су деңгейі максималды кезеңде САТ-қа максималды су шығындарын қабылдағанда (42м) қабылданған судың өтуі үшін өткізу қабілетін ескере отырып, су жіберуші құрылым ашылу керек.
Нысанның есептік су жіберу қабілетін жоғарылататын, апатты су шығындарды жіберу кезінде, аз уақытта су деңгейін көтеру арқылы 42,2 м-ге БС дейін нысанның тұрақтылығын сақтап қалуға болады.
Су ұстаушы құрылымдарға өз кезегіндегі үлкен көлемдегі суды жіберуге дайындау және гидроқұрылым жұмыстарын туралау өз кезегінде су ұстаушы құрылымдарды эксплуатациялайтын қызметкерлерге жүктеледі.
Ай бойы үлкен көлемді су жіберуге дейін, қосымша бақылаулар, атап айтқанда тоғандағы және төменгі бьефтегі су деңгейіне, бөгет арқылы өтіп жатқан суды, дренаждық құрылымдардың жағдайын және т.б. ұйымдастырылады.
Гидрометеорологиялық жорамалдар негізінде, тоғанға келетін су мен шығатын судың деңгейі және шығыны, пайдаланылатын САТ-та және су ұстайтын құрылымда, Үлкен суды жіберу тәртібі және басталуы ұйымдастырылады.
Үлкен көлемді суды жібергеннен кейін, есеп жасалады, оған төмендегілер кіреді: үлкен көлемдегі су өткенге дейінгі және өткен кездегі гидрометеорологиялық жағдайларға, төменгі және жоғарғы бьефтегі су деңгейінің өсу және төмен түсу қарқындылығы туралы деректер, мұз жағдайларына қысқаша сипаттама; құрылымға келген залал және оның себептері, жою әдістері; материалдардың өлшемдер құны, құралдар, көлік, жұмыс күші, қолма-қол ақшалар;
Қатты дауылды жел тұрғанда тез арада жоғарғы баурайды бекіту жағын бірінші қарастыру керек. Қатты желді толқыннан бекітпеге залал келген болса, тез арада алдағы залалдардың алдын-алу шарт.
Дауылдан кейін бекітпенің жағдайын мұқият тексеру керек, егер қажет болған жағдайда- күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізу қажет.
САТ-тың мұз режимі үш кезеңге бөлінеді: қату, мұз тұру, бөліну.
Қату кезеңінде негізгі күрес нысанның алдында үйілген мұзбен болады және тоғанның баурайындағы төменгі бьефте мұз бөгеттер пайда болады, тез арада, мүмкіндігінше тоғаннан шығып жатқан суды және су деңгейі тербелісінің амплитудасын азайту керек.
Мұз тұру кезеңінде қату кезеңіндегі жағдаймен қатар, мұз жамылғысының жағдайын үнемі бақылауда ұстап отыру қажет. Әрбір 5-10 күн сайын мұздың қалыңдығын және қар жамылғысының биіктігін өлшеп отыру қажет.
Бөлшектену кезеңінде құрылымды мұздан қорғаудың ең қауіпсіз шарасы толық ерігенше мұзды тоғанның жоғарғы бьефінде ұстап тұру.
Су ресурстарын суы аз болған жылдары экономикалық есептер негізінде бөледі, бұл су тапшылығының теріс салдарын азайтуға әкеледі.
Егер САТ-тағы су деңгейінің кепілдендірілген қайтарым аймағының төменгі шекарасы маңындағы белгіде болуы, бұл жағдай деңгейді кепілді аймақтың қолдану аясынан бас тартуға әкелуі мүмкін, сондықтан минималды су деңгейінің қолдану аясын қолдау үшін тез арада тоғанға судың келуін реттеу керек.
Тоғанның жобада көрсетілген ең төменгі деңгейде жұмыс істеуі тек ерекше экономикалық орынды жағдайларда болады, оған балық шаруашылығы талап ететін шарттар кезінде, сонымен қатар ірі көлемдегі әлеуметтік-экономикалық және экологиялық жоғалтулардың алдын-алу кезінде( бөгетке тез арада күрделі жөндеу жұмыстарының қажеттілігі, үлкен су көлемін апатты жағдайда босату және т.б.).
САТ-тың толу және іріктеу қарқындылығын қолдану аясына рұқсат етіледі, егер қолдану аясы деңгейдің тәуліктік тербеліс амплитудасы 0,1-0,06 мтәул, одан төмен босатылу (1,0-ден 0,1 мтәул), бұл эксплуатацияның қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Ерекше жағдайларда және апатты су деңгейінің қарқындылығы, ережемен салыстырғанда тоғанда жоғары болуы мүмкін.

3. САТ-ТЫҢ ТОЛУЫН РЕТТЕУ

САТ-тың су аумағын толтырудың негізгі ережесі мынадай, максималды су деңгейі тыныш жағдайда болу керек,(желдік ауытқуларсыз) ешқашан 42,2 м таңбасынан аспау керек.

3.1 САТ-тағы су сыйымдылығының толуы және отыруы

САТ-тағы су сыйымдылығының толуы және отыруын төмендегіей жүргізуге кеңес беріледі.
Сәуір айының басында.
* Егер теңіз деңгейі (желдік ауытқуларсыз)42,0 м таңбадан жоғары болса, теңіз деңгейі 42,0 м таңбаға жеткенге дейін, тоғыз суағардың барлығынан шандорлар алынады; теңіз деңгейі осы таңбаға жеткенде, алынған барлық шандорлар қайтадан орнына келтіріледі. Шандор тараптары барлық тоғыз суағарда 42,0 м таңбада қалады. Бұндай жағдайда шандор қазан айының басына дейін өзгеріссіз осылай қалады.
* Егер теңіз деңгейі (желдік ауытқуларсыз) сәуір айының басында 42,0 м таңбадан төмен болса, тоғыз суағардағы шандор тараптары өз орындарында қалады.
Бұл жағдай қазан айының басына дейін өзгеріссіз қалады.
Қазан айының басында:
* Егер теңіз деңгейі (желдік ауытқуларсыз) 41,30 м - ден жоғары болса, теңіз деңгейі 41,3 м.б.с. таңбада болғанға дейін, суағардың барлық шандорлары алынуы керек. Бұл таңбаға жеткенде тоғыз суағардан үш шандорға жинақталады.
* Егер теңіз деңгейі (желдік ауытқуларсыз) 41,30 м-ден төмен болса, әрбір суағардан 1 шандор алынып отырады.
Бұл жағдай сәуір айының басына дейін өзгеріссіз қалады.

3.2 Төтенше жағдайлар

Төтенше жағдайлар кезінде:
* Егер ережені орындау барысында, 3.1 бөлімде көрсетілгендей теңіздегі су деңгейі (желдік ауытқуларсыз) 42,20 м.б.с. таңбадан жоғары болса, су жіберуші құрылыммен ағысты бойлап, төмен шығарылымдары жүзеге асырылады(шығындармен, САТ бөгетіне Ақлақ арқылы артық су ағындары).
* Бұл теңіздегі су горизонты 42,0 м - ге түспейінше жалғасады.
Ерекше назарды САТ бөгетіндегі қыс және көктем айларындағы су деңгейіне аудару керек.

3.3 САТ бөгетінің алғаш толуы

Гидротехникалық құрылыммен жұмыс жасағанда ең маңыздысы жауапты кезеңнің бірі де бірегейі ол құрылымды пайдалануға беру болып табылады. Бұл кезде құрылымның қаншалықты жақсы жобаланғанын және қысымға қаншалықты жұмыс жасай алатынын бағалап, сипаттай аламыз.
Құрылымды эксплутацияға жіберу жұмыстары құрылымның ұстау қабілетін білу үшін ерекше ұқыптылықпен, жоғарғы бьеф деңгейінің режимін тәжірибеде үздіксіз бақылаумен жүзеге асырылады.
Бұл жұмыс гидротехникалық құрылымдарды эксплуатациялайтын, жоғары білікті мамандардың қатысуымен орындалады.
Бастамас бұрын жасалатын кезең:
Тұрғызылған құрылымның жобаға сәйкестігі тексеріледі және нақтыланады; жіберу кезеңіндегі грунт суларының деңгейі, құрылымның жағдайы, КИА, оның жеткіліктілігі, су торабының сынақтан өтуге жағдайының жақсы екенін, жіберу режимін, бақылауларын көрсете отырып, құрылымның күнтізбелік жіберу жоспары дамытылады. Тоғанның және ол орналасқан жерге кешенді түрде санитарлық шаралар жүргізіледі. Құрылым орналасқан аймақтан су тасқынынан қалған құрылыс материалдары, құралдары алынады.
Суағармен суды жібермес бұрын, гидромеханикалық құрылымның қалыпты жұмысқа қабілеттілігінің сенімділігі тексеріледі. Күтпеген қатерлерге қажетті құралдарды, құрылыс материалдарын дайындап қояды.
Үлкен су тоғанын суға жаймендеп, бірнеше кезеңмен, су торабының және оның әрбір элементтерінің жұмысын бақылай отырып, толтырады.
САТ бөгеті Арал теңізінің тұзданған суының бір бөлігі ретінде, су ауданының күрделі жағдайымен сипатталады.
Кіші Солтүстік теңіз тұзданудан шаюға үлкен су көлемін, келіп құятын судың көлемін, жобада көрсетілген деңгейге жету үшін, толуын және тұщылануын ұзақ уақыт күттіреді және талап етеді.
САТ-тың су ауданын алғаш толтыруға келесідей кеңес беріледі:
* Эксплуатацияның бірінші жылы қазанда су тастаушы құрылымның барлық 9 тесігі бір шандорға орналастырылады, жоғарғы таңбасы 39,90 м.б.с. болады.
* Қыс мезгіліндегі ағын су деңгейін 39,90 м.б.с. деңгейге көтереді, артық су ағыны Үлкен теңізге жіберіліп отырады. Сырдария өзенінің тұщы суының қосылуынан Солтүстік теңіздің су аумағында тұщылану жүреді.
* Қазан айының басында жеткілікті ағынның қатысуымен келесі жылғы эксплуатацияда солтүстік теңізде этап бойынша максималды жылдық судың деңгейі 40,60; 41,30 және 42,00 м.б.с. болатындай, барлық су жіберуші 9 тесікке бір шандордан қосылып отырады.
* Солтүстік теңіздің жеткіліксіз ағынының толу режимі созылуы мүмкін, бірақ міндетті шарт теңіз суының жоғарғы минералдануын болдырмау.
* САТ-тағы су ауданының толуы, міндетті түрде , су ауданындағы тұрақты теңіз деңгейін, желді, толқынды, гидрохимиялық құрамын, мұз режимін бақылаумен жүргізіледі. Жоғағыдағы көрсетілімдерді бақылай отырып, толу режимімен қатар су ауданының тұщытылуын, нысанның құрылымдық шешімін жақсартуға, ыңғайлы әрі сенімді қылып жасауға және пайдалануға мүмкіндік береді.
Теңіз су аумағын және гидроторап құрылымдарын толық ауқымды бақылау САТ-ты және оның гидротехникалық нысандарын пайдалану кезеңі бойы жалғасуы керек.
САТ бөгетін босату кезеңінде эксплуатация ережесінде жобада бұрын көзделмеген ерекше шарт қалыптасты, атап айтқанда:
* 01.02.06 теңіздегі су деңгейінің белгісі 41 м жетті, онда теңіз суы бөгетпен қоршалғандықтан, құрылымды су баспады.
Сондықтан су жіберуші құрылым арқылы су жібергенде су жіберудің альтернативті нұсқасы туындады, атап айтқанда:
* Бірінші кезекте, ақпан айында суағар және бөгет арасындағы шұңқырды суға толтыра беру керек. Бұл үшін: бөгетті бөлмей, суағардың сол жағынан серпінді арық қазамыз, оны үлкен жоғары белгімен жібереміз (төменгі бөлігін 41,0 м деп, беткейлерді 1:3 болатындай төсейміз, төменгі жағындағы ені 0,51,0 м қабылдаймыз) және арықты бөгет арқылы жібереміз.
* Бұл уақытта суағарда 3 қатар шандор 41,3 м таңбамен орналастырылады.
* Шұңқырдың 41,3 м таңбаға дейін толуы кезінде және алдағы кезде шандор арқылы өткен су толғанда, құрылымның жағдайына және құрылым орналасқан жерге үздіксіз бақылау жүргізу керек.
* Суағарда ақаулар болса (ағу, нұқсан келген болса, кемістіктері болса және т.б.) тез арада кезекпен бөгеттегі жабын арнаны жабу керек, шандорларды ретімен алып отыру керек.
* Келтірілген барлық нұқсандарды жою керек;
* Осыдан кейін қайтадан 3 қатар шандорды орналастырып, су басқан шұңқырды және жабынды ашу керек.
Бұл жұмыстарды, егер қажет болса, бірнеше рет қайталау керек, барлық нұқсандар орнына келгенше жасала береді.
Осыдан кейін, нысан қалыпты режимде жұмыс жасай бастағанда және жақсы жағдайға келгенде, бөгетті бөлуді бастауға болады.
15 наурыздан бастап, нысанда жарты айдың ішінде теңіздің деңгейі 41,5041,70 м-ге жетті және су жіберуші нысан арқылы 0,20,4 м қабатпен тұрақты су жіберіліп отыр және үздіксіз тұрақты бақылау жүргізілуде.

4. ГИДРОТЕХНИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМНЫҢ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ОҒАН ҚЫСҚАША СИПАТТАМА

Солтүстік Арал теңізі - арнасының деңгейі 42,0 м.б.с. белгіге дейін, көлемі 27,07 км3 және су бетінің ауданы 3288 км2, максималды түрдегі жерден 7,5 м биіктікте және ұзындығы 13,0 км болатын сусымалы жер бөгет (қолданыстағы табиғи ағын, САТ-ты және Үлкен Арал теңізін байланыстыратын) қалыптастырылған. САТ-тан Үлкен Арал теңізіне су арнайы су тастаушы құрылым арқылы су өткізетін арнадан өтеді. Максималды түрде САТ-тың барлық 9 ағызу тесігі ашық тұрғанда суды өткізу қабілеті мынадай белгіде:
42,0 м.б.с. - 395 м[3]с
43,50 м.б.с. - 753 м3с.

Сурет 4.1 Су тастаушы құрылымның бойлық бөлігінің сызбасы

Болашақта сусымалы жер бөгеттің қорғаны туралы, Көкарал түбегімен Солтүстік Арал теңізінің жағасын жалғайтын автожол құрылысы күтіледі. Сол мақсатта, су тастаушы құрылым автожол торабымен бұғатталады. САТ-тың және гидротехникалық құрылымның орналасқан жері, көрсеткіштері 3 кітаптағы 1.1; 1.2 және 2.1 беттерде көрсетілген. Бөгетті гидроторап құрылымының қысқаша сипаттамасы төменде келтірілген:

4.1 Топырақтан салынған жер бөгеті

Жерлік қорған жергілікті ұсақтүйірлі құмнан жасалған бөгеттің тарақты ұзындығы 13,0 км, қорғанның биіктігі 4 м-ге дейін. Аумағы өте үлкен емес (ұзындығы 600 м - ге дейін) арна арқылы өтеді, САТ және Үлкен Аралды теңізін жалғастырады, қорғанының биіктігі 7,5 м - ге дейін.

Сурет 4.2 Топырақтан салынған жер бөгеті

Бөгеттің көлденең қимасы:
* Жотаның биіктігі -44,5м.б.с.;
* Жотаның ені -9,0 м
Оның ішінде:
Авто жолдар - 5,0 м және 2,0 м ден екі жол бойындағы;
* Бөгеттің жоғарғы көлбеуін жотадан 44,0 м.б.с.-1:10 белгіге дейін төсеу; 44,0м.б.с. белгіден төмен төсеу-1:48;
* Төменгі баурайына төсеу -1:3;
* Жоғарғы баурайы, 44,0 м.б.с.белгіден жоғары, бөгеттің жотасы және төменгі баурайы қабатының қалыңдығы 0,3 м болатын құм карьермен, қиыршықтаспен, малтатаспен мықтыланады. 42,0 м.б.с. белгісінен төмен, төменгі баурайдың мықтылық қалыңдығы дренаждық призманың қалыптасуына дейін үлкейеді.
Бөгеттің жоспары, бойлық қисық және көлденең қимасы егжей-тегжейлі 3 кітапта 2.12.5 беттерде көрсетілген. Бөгеттің бақылау-өлшеу аппараттары (пьезометр, репер) 4.14.4 беттерде көрсетілген.

Сурет 4.3 Көкарал бөгетіне салынған топырақтың сынамасы

4.2 Су тастаушы құрылым

САТ-тағы су тастаушы құрылым Үлкен Арал теңізіне САТ-тағы суды тұщыландыру үшін кеткен шығын суды, артық суды жіберуге арналған.
Құрылым бөгеттің жағажайлық баурайының жоғарғы жағында орналасқан жабдықтау арнасынан, темірбетонды тоғызтесікті штиллингті құдықтармен жабдықталған су жіберуші құрылымнан, бекіткіш тас жапқыштан, жер арнасында болатын каскадтың төменгі сатысынан тұрады.
Ұзындығы 175 м болатын бетондық құрылым - жабдықтау арнасының бүйірлік қимасы 1:10, бастапқыда төменгі ені 170 м болады, 57,5 м-ге дейін кішірейеді.

Сурет 4.4 Көкарал бөгетіндегі су тастаушы құрылым, наурыз 2018ж

Каналдың бастапқы бөлігі түбінің ұзындығы 160 м беріктік бермейді.
Су тастаушы құрылым белгісі 39,20 м.б.с.болатын темірбетонды енді табалдырықтан, әрбірінің ені 5,5 м және ұзындығы 15,0 м болатын тоғыз өтпелі көпірге бөлінген. Бөгеттік кедергілерге арналған ағызу тесіктерінен су кіргенде және шыққанда атыздар орналасқан.
Штиллингті құдықтың төменгі деңгейі -34,20 м.б.с., бетондық жапқыштың белгісі-37,00 м.б.с.
Ағызу тесіктерінің алдында көлбеу мұзжарғыш орналасқан.
Жоспары, бойлық және көлденең қималары 3-қосымшада. 3-кітапта. 3.13.8 және 4.5 беттерде көрсетілген.

Су тастаушы құрылым есебі:

Бір құрылымның ені:

b=Qεφδnh2g(H-h) (4.1)

b=3950.98*0.9*0.9*9*3.9√19.62(4.3-3 .9)=5.5м

b=5.5*9=49.5м

Су тастаушы бьеф есебі:

q=Qb (4.2)

q=39549.57.98м2с

Су тастаушы бьефтен шыққан энергия:

E0=H+P (4.3)

E0=4.3+1.5=5.8м

Ф(τc)=qφE (4.4)

Ф(τc)=90.95*1397=0.6
τc=0.15 τc"=0.608

А. Андреев кестесі бойынша:

hc=τc*E0
hc"=τc"*E0 (4.5)

hc=0.15*5.8=0.87
hc"=0.608*5.8=3.53

Су ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.