Сырдария өзенінің төменгі жағындағы суармалы жерлер және оларды күріш суару жүйелерінде пайдалану
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
КеАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Қызылорда облысындағы Қарауылтөбе тәжірибе шаруашылығының күріш суару жүйесіндегі су ресурстарын басқару
Беттер саны 73
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны_________
Қосымшалар_____________
Орындаған: Жекебаева Гулжайна Серікқызы
2018 ж ___ ______________________ қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к. ______________ Е.С.Саркынов
Жетекші, т.ғ.д. ______________ Е.М.Калыбекова
Арнайы тауарлар кеңесшілері:
_______________ _______________ А.Г.Рау
_______________ ______________ И.С.Сейтасанов
Норма бақылау ______________ Қ.Ануарбеков
Сарапшы, геогр.ғ.к. _____________ Д.К. Джусупбеков
КеАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
5В081000 - Мелиорация, жерді баптау және қорғау мамандығы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Жекебаева Гулжайна Серікқызы
Жұмыс (жоба) тақырыбы:
Қызылорда облысындағы Қарауылтөбе тәжірибе шаруашылығының күріш суару жүйесіндегі су ресурстарын басқару
Университет бойынша 20___ж _________________№_____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж __________________
Жобаның бастапқы деректері
Диплом алдындағы өндірістік практика негізінде жиналған материалдар, Қызылорда облыстық ауыл шаруашылық бірлестігінің мәліметтері.
Дипломдық жобада (жұмыста) қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
1. 1 Рау А.Г. Водораспределения на рисовых системах. - М.: Агропромиздат, Колос,1988.-85 с.
2. Научные основы и практика рисовода в Казахстане. Сборник статей Института биологии и биотехнологии растений МОН РК. - Толганай, Алматы: - 2012.
3. Амелин В.П.,. Владимиров С.А. Эколого-ландшафтные основы устойчивого рисоводства Кубанский Государственный Аграрный Университет. - 2008. - № 2.
4. Джамантинов Х. и др. Внедрение технологий устойчивого производства риса в условиях вторичного засоления почв Приаралья Научный журнал Рисоводство Краснодар, - 2008.- № 12. - С. 65-69.
5. Якуба С.Н. Натурные исследования мелиоративного состояния рисового массива МЧОС Научный журнал Кубанского Государственного аграрного университета Краснодар, - 2010. - № 1 . - С. 158-160.
6. 3.Шомантаев А.А Зубаиров О.З Гидротехникалық құрылымдар практикумы, Қызылорда, -2011.
7. 6.Дипломдық жұмыстарды орындау әдістемелік нұсқалары, Алматы 2014.
Жұмыстын (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедрамеңгерушісі
Е.С.Саркынов
қолы
аты-жөні
Жұмыс (жоба) жетекшісі
Е.М.Калыбекова
қолы
аты-жөні
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент
Г.С.Жекебаева
қолы
аты-жөні
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау графигі
Рет№
Қарастырылған бөлімдер
Жетекшіге белгілену мерзімі
Ескертулер
1
Жобалау ауданының табиғи-климаттық сипаттамасы
03.03.2018ж-
15.03.2018ж
2
Ауылшаруашылық дақылдарының суару режимі және суғару әдісі
16.03.2018ж-
30.03.2018ж
3
Ауылшаруашылығы дақылдарын суару әдістері мен техникасы
02.04.2018ж-
16.04.2018ж
4
Суғару жүйесін жобалау
17.04.2018ж-
25.04.2018ж
5
Суғару жүйесін пайдалану және оның сметасы
04.05.2018ж-
15.05.2018ж
6
Дипломдық жобаны рәсімдеу
15.05.2018ж
7
Алдын ала қорғау
20.05.2018ж
8
Негізгі қорғау
28.05.2018ж
Кафедрамеңгерушісі
Е.С.Саркынов
Жұмыс (жоба) жетекшісі
Е.М.Калыбекова
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент
Г.С.Жекебаева
МАЗМҰНЫ
Атаулар мен қысқартулар
КІРІСПЕ
7
1.
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ СУ ЖӘНЕ ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ
9
1.1
Ауыл шаруашылығында Сырдария өзені ағынының пайдалануын бағалау
9
1.2
Сырдария өзенінің төменгі жағындағы күріш суару жүйелерінің техникалық жағдайы
17
1.3
Сырдария өзенінің төменгі жағындағы суармалы жерлер және оларды күріш суару жүйелерінде пайдалану
24
2
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ ҚАРАУЫЛТӨБЕ ТӘЖІРИБЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ КҮРІШ СУАРУ АЙМАҚТЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТАРЫ
19
2.1
Климат
19
2.3
Топырақтар
28
3
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ ҚАРАУЫЛТӨБЕ ТӘЖІРИБЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ СУАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КҮРІШТІ СУҒАРУ
34
3.1
Дәстүрлі суару әдісімен күріш суару жүйелерінде су ресурстарын тұтыну
36
3.2
Қарауылтөбе тәжірибе учаскесіндегі күріштің өнімділігі
44
3.3
Күріш атызындағы суармалы судың өнімділігі
50
3.4
Қарауылтөбе тәжірибе учаскесінде тұз режимі және балансы
56
4
Күріштің заманауи суару технологиясын қолданып Су ресурстарын пайдалануДЫҢ тиімділігі
59
4.1
Тамшылатып суарғанда күріштің өнімі мен су тұтынуы
59
4.2
Тамшылатып суғарудың экономикалық тиімділігі
66
5
ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ
68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
70
Атаулар мен қысқартулар
Ом
-
маусымдық суару нормасы, м[3]га;
Oж
-
жауын-шашын, мм;
ΔW
-
топырақтың ауа қабатын толтыру, м3га;
E
-
суды тұтыну, м[3]га;
Фт
-
тік сүзілу, м[3]га;
Фк
-
көлденең сүзілу, м3га;
С
-
топырақ бетінен тастау, м[3]га;
Н
-
бастапқы атызды суарғандағы жер бетінен ыза суы деңгейіне дейінгі топырақ қабаты, м;
d
-
топырақтың көлемдік массасы, тм3;
βнв
-
топырақтың жалпы ылғалдылығы, %;
β0
-
бастырар алдындағы топырақтағы ылғалдылық, %;
в
-
t1,t2,t3...tn аралықтағы күріш атызында тұздардың жиналуы;
а
-
t1,t2,t3...tn аралықтағы атыздағы судың көлемінің өзгеруі;
V
-
t аралықтағы атыздағы судың көлемі,м[3]га;
Vп,Vгр
-
t1,t2,t3...tn аралықтағы атызға су жібергіштен және ыза суы деңгейінен түсетін орташа судың көлемі , м3га;
Со,Сп,Сгр -
-
t аралықтағы атыздағы суармалы судың және ыза суы деңгейінің бастапқы судың минералдылығы ,гл
m
-
қабатпен көрсетілген суару нормасы, м[3]га;
σ
-
суармалы судағы ерітінді тұздардың минералдылығы, гл;
α
-
Н қабаттағы топырақ көлемінің салмағының бөлшегі , тм[3]
е2
-
орташа уақыттағы τ капиллярлы ылғалд қарқындылығының көрсеткіші мсут;
τ
-
суарым аралықтағы мерзімінің тәуліктегі ұзақтылығы;
σ2
-
Н қабатынан төмен көтерілетін капиллярлы топырақтың ерітіндісінің концентрациясы гл;
Wmax
-
суару кезінінің басындағы ылғал қоры;
τε
-
суару кезеніңдегі тәулікте τ транспирацияға және булануға жұмсалатын ылғал;
Р
-
Суару кезеніңдегі жауын-шашын мөлшері;
rmax
-
Н қабатында ылғалдылығына сәйкес келетін топырақтың ылғалының салмақтық пайызы;
ε
-
Булануға және транспирацияға орташа уақыттағы τ жұмсалатын су шығыны;
С=С(x, t)
-
t аралықтағы х тереңдіктегі топырақ ерітіндісінің концентрациясы;
КІРІСПЕ
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығысында ауылшаруашылығының экономикасы тікелей суға байланысты. Бұл өлкелерде тек суарудың негізінде жоғары және тұрақты өнім ала алады. Қазіргі таңда су тапшылығына қарамастан көп жерде ысырапсыз су пайдаланылуда, әсіресе күріш егетін Қызылорда облысында. Кеңес одағы ыдырағаннан кейін суару жүйелерінің айтарлықтай бөлігі бұзылып істен шығып, айтарлықтай нәтиже бермей отыр. Осыдан елу жыл бұрын салынған кәріз жүйелері жұмысын тоқтатқан, соның салдарынан көп жерлер тұзданып істен шығып отыр. Қызылорда облысында кей жерлердің тұздылығы 3-5%-ға барады, мұның бәрі ауылшаруашылық дақылдары өнімінің төмендеуіне әкеледі. Суды көп жұмсап көп өнім аламын деген қағидалы сөз дұрыс емес. Әр дақылға берілетін су мөлшері, сол жердің ерекшелігне, нақты мәліметтеріне сүйене отырып анықталуы қажет. Әр дақылды суару тәртібі жыл сайын есептеліп бекітіліп отыруы қажет. Суаруды жыл сайын бір тәріппен жүргіу өнімді төмендетіп жіберуі мүмкін. Нақты мәліметтерге сүйене отырып Қызылорда облысы Қазалы ауданында суды тиімді пайдалану шараларын қолданып, суару тәртібін негіздеу жұмыстың мақсаты болып табылады.
Қазалы ауданы - 1928 жылы құрылған Қызылорда облысының батысында орналасқан әкімшілік бөлініс. Жерінің аумағы 37,4 мың км2, халқының саны 69,4 мың адам (2005).
Аудандағы 59 елді мекен 1 қалалық, 1 кенттік және 14 ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталығы - Әйтеке би кенті. Қазалы ауданының жері Тұран ойпатында орналасқан. Солтүстігінде Арал қарақұмы, оңтүстігінде Қызылқұм жатыр. Ауданның ең биік жері Арал қарақұмында [1].
Қазақстан Республикасының климаттық жағдайы ауылшаруашылығын дамытуға өте қолайлы және осы уақытқа дейін ол ел экономикасында елеулі рөл атқарып келеді. Нарық жағдайында ауылшаруашылыққа деген көзқарас қаражат тапшылығы, инженерлік жүйедегі жерлерге деген көзқарас әртүрлі болуына байланысты, жоғарыда айтылған жағдайларға сәйкес ауылшаруашылық саласы, оның ішінде егіншілік саласы алға дамудың орнына көптеген кедергілер кездесіп өте ауыр кезеңге тап болды. Егіншілік саласына агортехникалық шараларды толық қолданғанда суармалы жерлерде салыстырмалы түрде өнімділікті жоғарлатуға мүмкіндік бар. Сырдария өзені Орталық Азия мен Қазақстандағы ең ірі өзендердің қатарына жатады. Мемлекет араларындағы кейбір қарама-қайшылықтарға байланысты өзен суларын ауылшаруашылық салаларында толық пайдаланудың мүмкінігі жоқ [2].
Суармалы егістікте суды дұрыс пайдаланбау мен инженерлік жүйе элементтерінің су ысырабын туғызу және суармалы егістік аймақтарында агротехникалық шараларды пайалану салдарынынан күрделі экологиялық-мелиоративтік жағдайлар қалыптасты.
Жаз айларының ортасында Сырдария өзені суының күрт төмендеуі облыс көлемінде егілген егіс алқаптарының өнімділігін төмендетіп, оның ағыс жылдамдығы нашарлап өзен арнасының тарылуына әкеп соқты. Қыс айларында жіберілетін мол су Сырдария өзені арнасына сыймай, нәтижесінде елді-мекен тұрғындарына қауіп төну процестері байқалуда.
Осы өңірде Сырдария өзенінің суын ежелден тиімді пайдаланып, күріштен жоғары өнім алғаны елге мәлім. Кезінде Ибрай Жақаев атамыз күріштің әр гектарынан 170ц өнім алып Қытай, Жапон елдерін таң қалдырған, сондықтан қазіргі кезде суару жүйесін дұрыс жобалап, қажетті берілетін суды нақтылап суару технологиясын ойдағыдай жүргізу ең маңызды мәселенің бірі. Ұсынылып отырған дипломдық жобаның мақсаты күріш ауыспалы егістігін суару және пайдалану болып табылады [3].
Эксперименттік зерттеулер 2015 жылдан 2017 жылға дейін жүргізілді. Ы.Жақаев атындағы Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу эксперименттік учаскесінде күріш суарудың екі әдісі қолданылады: тұрақты су тасқыны және тамшылап. Далалық эксперименттер барысында далалық тәжірибе әдістерінің талаптарына сәйкес су мен тұз теңгеріміне бақылау жұмыстары мен қатар күріш атызының топырағын талдап және күріш шығымдылығын есепке ала отырып, күріш өніміне жеткізілетін судың ағымын зерттеді.
Күрішті өсіруде суды пайдаланудың тиімділігі суару техникасы мен технологиясына, күріш өсіру агротехнологиясына, алқаптардың топырақ-мелиорациялық жағдайына байланысты екендігі анықталды.
1. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ СУ ЖӘНЕ ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ
0.1 Ауыл шаруашылығында Сырдария өзені ағынының пайдалануын бағалау
Суару әдістерін одан әрі жетілдіріп, өсімдік өнімділігін арттыруды ескере отырып, суаруды дамыту болжамы келесі ережелерге негізделуі мүмкін.
Біріншіден, әлемді азық-түлік қажеттілігімен қамтамасыздандыру үшін суармалы егіншілікті дамыту;
екіншіден, суармалы егіншілікте болашақта суды пайдалану технологиясын жетілдіре отырып суды үнемдеудің дәстүрлі әдістерін де ескеру;
үшіншіден, келешектегі жағдайға байланысты кірістілің күрт өсуін күту; төртіншіден, биотехнологияның көмегімен, техникалық жетістіктерді (мысалы, тамшылатып және басқа да суару әдістерін) қамтитын, олардың маңызды бөлігі, сумен жабдықтауды қосқанда күтілетін нәтижелерге қол жеткізу.
Азық-түлік өнімдерінің өсуі негізінен өсімнің артуы есебінен қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар, суару жылдамдығы суару әдістерін жетілдіру есебінен азаяды. Әлемдегі судың қайтарылмайтын су тұтынуы елеусіз өседі. Бұл көрсеткіш тұрақтандырылуға тиіс, ал басты нәтиже - 1 тоннаға дейін суды тұтыну көлемін қысқарту арқылы көрінеді. Сондықтан су ресурстарының саны мен сапасының проблемасын шешетін су ресурстарын басқарудың басты стратегиялық бағыты өндіріс бірлігіне суды тұтынуды азайту болып табылады. Әрине, бұл бағытта су секторының барлық салаларында, ең алдымен суармалы егін шаруашылығында жүзеге асырылуы тиіс [2].
Шындығында суды жылдық пайдаланудың ықтимал ауытқуы су құрамына байланысты, жылына 22 -30 км3 . Қажетсіз шығынды ескеріп жалпы ағыс қоры 30,9 км3, олардың 24,7 км3 (80%) пайдалануға оның ішінде суаруға 21,0-17,0 kм3 пайдалнуға болады. Бұл дегеніміз суыды үнемдеу технологияларын пайдалана отырып және ПӘК 0,78-0,80 дейін өсіріп 2,0- 2.1 млн.га жерді суаруға мүмкіндік береді [3-8].
Климаттық құрғақшылық пен үлкен дренаждық алқаптардың болуы зерттеу аймағының ерекшелігі болып табылады.
Қызылорда облысының аумағында өсірілетін дақылдарды суарудың негізгі көзі болып Сырдария өзені. Сырдария өзенінің басты тұтынушы суармалы жер жалпы ішкі өнімнің 13 бөлігін береді және облыс халқының 23 астамын жұмыспен қамтиды. Сырдария өзені, Нарын және Қарадария өзендері мен Ферған алқабындағы шағын салаларының, орта ағысында Aхангаран, Чирчик, Келес, Kуруккелес салаларының және Арыс өзеніні салаларының бірігу бассейнінде құрылған, негізгі су артериясы болып табылады. Сырдария өзенінің жалпы бассейні Қазақстан Республикасына тиесілі аумағы 444 км2, 250 км2 (немесе 56,6%). Сырдария бассейні ежелгі суару алаңы қазіргі таңда бойында гидротехникалық құрылымдар мен суқоймалары орналасқан табиғи және жасанды (өзендер, каналдар, коллекторлар) күрделі сушаруашылық жүйесі болып болып табылады.
Табиғи жағдайларына және суаруда су көздерін пайдалануына сәйкес келесі шаруашылық аймақтарға бөлінеді (1.1-сурет):
Сурет 1.1- Сырдария бассейінің сызбасы
Бассейнінде дамытуда, су ресурстарын пайдалануда, су сапасы мен өзенінің су-тұз режимін қалыптастыруда Ферғана алқабында орналасқан, Артур суару аймағынның алатын орны ерекше. Су ағысын минералдау су көлемі мен тәртіп фазасына байланысты. Өзеннің орта және төменгі ағысында гидрохимиялық режимді қалыптастыруда табиғи факторлардың рөлі төмендейді, оның арнасына коллекторлы-дренажды суддың құйылуы айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан судығ жалпы минерализациялануы өзгереді.
Ластанудың негізгі көздері агрохимикаттардың қалдықтары болып табылады, олар дренаждық жүйелерге жуылады және өзен суларымен араласады. Ластанудың екінші көзі - коммуналдық және өнеркәсіптік канализациялық жүйелерден ағынды су. Жер асты суларының ластануының өсуі қалдықтар мен өндірістік қалдықтардың, әсіресе тау-кен жұмыстарының бұзылуына байланысты. Соңғы 40 жылда өзен суы сапасы көрсеткіштерінің статистикасы өзеннің төсеніштерін уақытында және өз деңгейінде ұлғайту үшін минералданудың жағымсыз үрдістерінің болуын растайды. Мысалы, өткен ғасырдың 60-жылдарының соңында Сырдария өзенінде судың орташа минералдануы 1 г л-дан аспады. Қазіргі жағдайда бұл көрсеткіш жоғарғы деңгейде 0,3-0,5 г л, төменгі жетекте 1,7-2 г л дейін ауытқиды.
Сырдария өзенінің гидрохимиялық режимі төменгі ағысындағы бағалауы судың жалпы минералдануы бойынша шектен тыс өсуін және соңғы кезең (1-кесте) иондық құрамын көрсетеді. Сонымен қатар, мұнда магний, мыс, темір, сульфаттар, хлоридтер және басқалар химиялық компоненттерінің мазмұнын арттырады. Демек Сырдария өзенінің сапасы сонымен қатар орта ағыны ауыз су үшін жарамсыз болып табылады. Ауыз су көзі ретінде өзенінің айтарлықтай ластануы көбінесе жергілікті халықтың арасында ауру тудырады [12].
1955-2014жж. статистика мәліметіне сүйенсек суд сынамасының 8-ден 15% дейін физика-химиялық көрсеткіштері, орташа бактериологиялық нормаға 20-40% сәйкес келмейді.
1.1-кесте - Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы судың тұздылығы, г л
Гидроқұрылым
Жылдар
Со,гл
Бас иондар, мгл
Са
Mg
Na
HCO
HCO4
CL
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Шардара
1950
0,50
105,0
65,0
104,0
204,0
437,0
92,0
1960
0,68
97,0
48,0
103,0
173,0
375,0
81,0
1970
0,94
130,0
64,0
94,0
183,0
462,0
107,0
1980
1,55
1990
1,40
2000
1,30
2010
2014
Қызылорда
1950
0,51
71,1
28,2
61,0
148,3
246,3
48,6
1960
0,70
94,0
26,0
74,0
199,0
249,0
49,0
1970
0,98
99,0
60,0
155,0
174,0
455,0
110,0
1980
1,74
110,0
72,0
226,0
185,0
615,0
110,0
1990
1,39
77,8
124,4
444,1
141,7
2000
1,40
95,3
63,3
444,6
133,8
2010
2014
Қазалы
1950
0,52
86,0
30,0
88,0
198,0
217,0
58,0
1960
0,85
97,0
57,0
169,0
182,0
485,0
111,0
1970
1,01
112,0
87,0
253,0
173,0
731,0
197,0
1980
1,82
1990
1,49
135,8
87,7
663,0
215,3
2000
1,55
122,9
66,3
574,6
157,6
2010
1,62
118,2
54,02
2014
1,48
120,5
60,3
342,8
102,5
Су сапасын бағалаудың ең әйгілі тәсілін А.М. Можейко және Т.К. Воротник ұсынған. Олардың тұжырымы бойынша (Na + K) 100 (Ca + Mg + Na + K) 65% -дан аспаса,онда суды ауылшаруашылық егіске қолдануға болады, егер ол 66-75% болса, онда су қауіпті, ал 75% -дан асқанда өте қауіпті, топырақтың сортаңдануынң мүмкіндігін білдіреді [13].
Буданов формуласы бойынша, суда Na Ca қатынасы бірден кем болса, ал минералдығы 1 г л су үшін Na (Ca + Mg) қатынасы 0,7 кем және минералдығы 1-ден 3 гл барлық ингредиенттердің қосындысын (Ca + Mg), қатаңдыққа бөлгенде орташа-ауыр суглинсті топрақ үшін 4-тен, ал жеңіл суглинсті топрақ үшін 5-тен, құмды топрақ үшін 6-дан аспауы тиіс, онда су ауыл шаруашылығы дақылдарының үшін жарамды болып саналады [14].
Судың жарамдылығын бағалау үшін И.Антипов-Каратаев және Г. Кадер формуласы ең қолайлы [15]
мұндағы rCa, rMg, rNa судағы катионның құрамы, мг-экв; С-судың жалпы минералдануы, гл , K=1 су суару үшін жарамды, ал, K1-жарамсыз, себебі натрийдің жоғары құрамында топырақтың сортаңдануы басталады.
Өзен мен ағынды сулардың сапасын бағалау үшін, АҚШ-тың Ауыл шаруашылығы Министрлігі әзірлеген әдісті қолданып, формула бойынша анықталатын натрий адсорбциясы (SAR) деп аталатын топырақты сортаңдануын ескереді
Судың сапасын термодинамикалық потенциалмен және топырақтандыру белсенділігіне қатысты бағалау: мұнда натрий мен кальций әрекеттерінің судың сөлдіргіш қабілеттілігінің критерийі ретінде қатынасы
натрий-кальций ) сыну процестердің тұздану индикаторы ретінде; (тиісінше, 1,4 және 3 есеге асып -қышқылдануы топырақ ерітіндісінің сілтімен процесін сипаттайтын сутегі-кальций (рNa-0,5pCa), 0,8 артық болуы тиіс -сортаңданған топырақ, кем дегенде 6,5 болуы тиіс; қатысты (рН-рNa)(рNa-0,5рСа), бойынша есептеледі сортаңдану, сортаңдану әлеуетін көріністері (рNa-0.5pCa). Бұл әдістер сапалы бағалау үшін қолданылған 2,8 есеге аспауы тиіс. Сырдария өзенінің алқаптары және олардың нәтижесі 1.2-кестеде көрсетілгендей 3 кезеңді қамтиды (1960,1975,2001,2015 жылдар).
Сырдария өзенінің суы суару үшін жарамдылығын бағалау ешқандай шектеусіз судың қолайлы екенін көрсетеді. Алайда, су магнийінде кальцийдің үстем болған жағдайда, тұздану үдерісінің қарқындылығы арта түсетіні белгілі, алайда судың сілтелі қабілетін де, катионның құрамында сортаңдану катионының абсолютті мазмұнын да өсіреді, бұл бұзылған агроландшафтарды бағалау үшін экологиялық критерийлерді негіздеу кезінде ескерілуі керек.
Кесте 1.2- Сырдария су ресурстарының жарамдылығын бағалау
Бағалау әдістері
мәндері
Шардара
Қазалы
1960
1975
2001
2015
1960
1975
2001
2015
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Катион қатнасы бойынша суды ирригациялық бағалану
100Na+(Ca2++Mg2++Na+)
41,9
33,6
39,7
42,5
52,3
55,4
58,3
62,3
Na+(Ca2++Mg2+)
0,71
0,48
0,66
0,72
1,03
1,24
1,40
1,45
(Ca2++Mg2+)(Na+1.23Cl)
1,19
1,63
1,21
1,18
0,79
0,72
0,63
0,60
2Na+(Ca2++Mg2+)
1,42
0,96
1,32
1,22
2,19
2,48
2,79
2,89
Химиялық элементтер әсері арқылы суды ирригациялық бағалану
(Na++Mg2+) Na+
1,40
2,06
1,52
1,45
0,91
0,79
0,71
0,68
100Mg2+(Ca2++Mg2)
33,1
33,0
42,1
35,8
37,0
43,7
35,0
28,5
Na2+(Ca2++Mg2+)
0,71
0,48
0,66
0,52
1,10
1,27
1,40
1,45
Na+Ca2+
1,28
0,88
0,89
0,82
1,52
1,28
1,67
1,78
Топырақты сілтілендіру қаупі бар суды бағалау
рН
7,8
7,1
7,2
7,3
7,2
7,5
7,8
7,7
7,8
НСО-Са2+
1,00
0,76
0,53
1,63
1,78
0,85
0,61
1,41
1,52
СL-
˂3,0
81,0
107
117
132
11,0
197
157
169
Ұлттық сарапшылар бұл проблемаға байланысты тиімді ағын сулар мен өнеркәсіптік сарқынды суды тазартпайтын тазарту қондырғыларының (жалпы санының 60-70%) қанағаттанарлықсыз техникалық жай-күйін атап өтеді [17].
Сонымен қатар, дренаждық және ағынды сулардан тұратын қайтарылатын су көлемі 17,4 км3 құрайды (1.3-кесте).
Кесте 1.3- Қызылорда облысының 2014-2016 жылдарға арналған есептік су балансы [18]
№
пп
Баланс баптары
Нақты млн.м[3] жылына
2014ж.
2015ж.
2016ж.
I. Кіріс бөлігі
1
Табиғи өзен ағысы
16514,23
14378,25
14685,00
2
Тау өзендерінің табиғи ағысы
87,89
50,57
123,6
3
Қайтарым су ағынының түсуі
14,85
12,22
16,69
4
Суқоймасының іске қосылуы
5
Жерасты сулары
39,57
40,49
43,35
Барлығы:
16656,54
14481,53
14868,64
II. Шығындар бөлігі
1
Жер үсті су көздерінен суалғыш
5175
4990
4743,04
2
Өзенмен гидравликалық байланыста жер асты көздерінен су алу
39,57
40,49
43,35
3
Өзен бетінің қосымша толық булануы
3,7
7,7
9,14
4
Арал теңізіне нақты кіріс
2597,27
2652
2103
5
Бассейннен тыс су беру
5134
5538
5149
6
Көл жүйелерін толтырдың табиғатты қорғау қажеттілігі
3707
1253,34
2821,11
Барлығы
16656,54
14481,53
14868,64
Бассейндегі судың негізгі тұтынушысы болып табылатын қосынды егіншіліктің қарқынды дамуы өзен ағынын оны пайдалану аймағында трансформациялау процесіне белсенді әсер етеді. Сырдария 60-70 жылдары суармалы жерлердің күрт өсуіне байланысты болды. Бұл процесс әсіресе судың төмен мөлшері кезінде жарқын болды [22].
Осылайша, ахуалды дамытудың қазіргі кезеңінде қоршаған ортаны табиғи теңгерімін сақтау үшін өңірдің су және жер ресурстарын тиімді және кешенді пайдалануға көшуқажет [23].
2005-2015 жылдарда қыс-жаз кезеңінде осы суқоймасынан шығарылымдардың ара қатынасы 50:50, ал 1971-1990 жж. -30: 70. Бұл су ресурстарының үлкен шығындарына Арнасайдың төменгі арнасына бос қалдықтар тастауға әкелді. Себебі Сырдария өзенінің төменгі қабаттарындағы қуат қысқа судың барлық ағынының қабылдануына мүмкіндік бермеді. Жазғы ағынның қысқаруы Қызылорда облысы экономикасының, әсіресе ауыл шаруашылығындағы судың төмендеуіне және өзеннің төменгі ағысында экологиялық жағдайдың нашарлауына алып келеді (1.4-кесте).
1.4-кесте Көктебе және Қаратерең гидробекетеріндегі Сырдария өзенінің ағысы, км3 [25]
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Көктөбе гидробекеті
13,9
20,0
17,0
12,7
11,7
19,3
20,3
20,7
22,2
15,6
17,3
Қаратерең гидробекеті
4,73
7,72
6,03
3,87
3,56
8,64
9,76
10,10
9,9
6,76
6,62
Суармалы егін шаруашылығында судың сұранысы аумақтың гидрометеорологиялық жағдайына байланысты және кездейсоқ өзгереді, су тұтынудың әрбір мәні PM қауіпсіздігінің деңгейімен сипатталады. Суару үшін бағаланған сумен жабдықтау (СМ) - бірнеше жылдық кезеңнен есептелген есептік жыл ішінде (бірлік пайызы немесе фракциялары) суармалы егін шаруашылығына деген сұраныс қабылданған мәннен аз немесе тең болатындығын білдіреді.
Су көздерінің ағынының көлемі бір жыл ішінде және көпжылдық контексте кездейсоқ түрде өзгеріп отырады және ПВ-ның өзінің жеке жеткізілімімен сипатталады. Өзен ағынын бағалау (PW) - көп жылдық кезеңнен есептік жыл ішінде (бірліктің пайыздық үлесі немесе фракциясы) қабылданған мәнге тең немесе одан асатын ықтималдығы[26-28].
Ағын суарудың немесе суарудың бағалау қабілеттілігі (Pқ.) - көпжылдық кезеңнің есептік саны бойынша (бірлік пайыздық немесе фракцияларында) ықтимал суарылатын алқаптар қабылданған мәнге тең немесе одан асып кетуі ықтималдығы [29] немесе Pқ қауіпсіздігі бойынша ықтималдылық (бірліктің пайыздық немесе фракцияларында) P жылының ішінде дайын суармалы алаң биологиялық суару режимі сақталған жағдайда тиісті су көзінен қажетті мөлшерде қамтамасыз етіледі.
Кесте 1.5-Қызылорда гидротүйіннен судың орташа жылдық шығыны
Орны
Жыл
Шығын (м3с)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Жыл
Қызылорда гидротүйіні
Орт.
169,3
183,0
215,6
256,9
458,5
453,3
392,4
310,2
169,2
133,5
149,2
165,2
8075,9
Макс.
471,7
564,0
448,0
642,5
874,3
794,4
681,1
672,1
412,3
393,0
404,0
411,0
15087,3
Мин.
44,4
46,5
58,9
54,9
272,4
240,4
202,8
133,3
29,1
24,1
39,6
26,9
3633,7
Басты сол арна
Орт.
-
-
-
43,3
180,2
160,6
176,9
109,6
0,6
-
-
-
1858,0
Макс.
-
-
-
114,5
212,9
224,4
224,5
155,7
6,9
-
-
-
2306,0
Мин.
-
-
-
0,0
137,2
158,1
132,0
67,4
0,0
-
-
-
1395,4
Басты оң арна
Орт.
-
-
-
5,7
18,0
20,3
18,9
13,7
2,0
-
-
-
208,3
Макс.
-
-
-
14,5
22,2
25,9
26,5
19,6
7,3
-
-
-
270,4
Мин.
-
-
-
0,0
10,2
12,9
10,7
8,7
0,0
-
-
-
131,9
Су ресурстарын пайдаланудың, табиғатты қорғаудың және суды қорғаудың әлеуметтік, экологиялық және экономикалық тиімділігін негіздеу әдіснамасының ең маңызды көрсеткіштері әлеуметтік-экономикалық тиімділік критерийін қамтиды [33,34].
Ең алдымен суармалы егін шаруашылығының экономикалық тиімділігінің негіздемесі қазіргі деңгейде ауыл шаруашылығы өндірісінің нақты экономикалық тиімділігін бағалауға байланысты. Су ресурстары мен су талаптарын салыстыру негізінде белгілі бір өзен суларының пайдаланушылары шаруашылық секторларының нақты сумен қамтамасыз етілуін анықтайды. Осы негізде есептік кезеңде экономика салаларының нақты кірістерін бағалауға болады, яғни, есепті кезеңде. Өзен бассейнінде жер үсті су ресурстарын пайдаланудың нақты экономикалық тиімділігін анықтауға болады [35].
Суаруды қамтамасыз етудің оңтайлы нұсқасын, қолайсыз жылдардың кез-келген қолайсыз жылдарында өсімдік шаруашылығының орташа жылдық деңгейінің 90% -ын немесе өзен бассейніндегі суару кезеңдерінде алу үшін кепілдігі бар ауылшаруашылық дақылдарын суды тұтыну тәртібін төмендету деңгейі оның суару қабілетін белгілеу керек [29-35 ].
1.2-сурет су ағысының суару қабілетін анықтау үшін есептеулердің нәтижелерін көрсетеді.
.
Сурет 1.2- Ықтимал суармалы жерлердің қолжетімділігі
Өзен ағынының маусымдық реттеуімен. Суару желісінің сыйымдылығының нұсқалары: 1: qm = 0.80 л(с∙га); 2: qm =0,56 л(с га). Суармалы аймақтың оңтайлы нұсқасын таңдау үшін суаруды қамтамасыз етудің түрлі нұсқалары, мысалы, Pор1, Pор2, ..., Pорj; j - суаруды қамтамасыз етудің нұсқалары. Суаруды қамтамасыз етудің оңтайлы нұсқасы критерийлерге сәйкес [35]:
,
(3)
мұнда - табыстың орташа жылдық өсуі үшін шығындардың орташа жылдық өсуі;
j - суару жүйесін жеткізу нұсқасы, m - суару желісінің сыйымдылық нұсқасы, g - суару жүйесінің тиімділігі нұсқасы, k - су қоймасының пайдалы қасиеті;
,- бұл шығындардың орташа жылдық өсуі және суару жүйесінің j-нұсқасы бойынша кірістің орташа жылдық өсуі, суару желісінің сыйымдылығының м-варианты, суару жүйесінің тиімділігінің g-нұсқасы, резервуарлық пайдалы қуаттың k-нұсқасы
Орташа жылдық шығындарды анықтау және олардың өсуін, жылдық орташа жылдық шығындарды, орташа жылдық кірісті және олардың талданатын кgmj - м нұсқасындағы өсуін, сондай-ақ бір құрылымдық суармалы гектардан жалпы өнімділігі мен борты жағдайында бір құрылымдық суармалы гектардан жалпы өнімнің құнын орташа жылдық құн суару шараларына дейінгі жалпы өнімділік [35].
Алайда, ұзақ мерзімді перспективада суармалы агроөнеркәсіптік кешен үшін су ресурстарын пайдаланудың тиімділігін ғана емес, өзен бассейнінің су ресурстарын кешенді пайдаланудың жалпы экономикалық тиімділігін негіздеу қажет. Ол үшін келесі критерий ұсынылады [35]:
CCЭРi=Дi-Уi-Зi+ЭЭЭД i ,
(4)
мұнда ССЭР - экономиканың салаларының кәрізді реттеудің i-нұсқасындағы (өзен бассейнінің су ресурстарын кешенді пайдаланудың i-нұсқасында) табыстары; Дi, Уi ,Зi, ЭЭДi - бұл шаруашылық салаларының табысы, сарқылудан және су көзінің ластануынан, су шаруашылығы және су қорғау объектілерінің құрылысы бойынша шығындар, табиғи ресурстар құнының i - оң немесе теріс әсерлесу әсерлерін ескере отырып, өзен бассейнінің су ресурстарын кешенді пайдаланудың нұсқасы).
Бұл критерий өз кезегінде екі функционалды тәуелділікті жұтып отырады: экономиканың табысы барынша барынша азаяды және қоршаған ортаға зиян келтіреді.
Осылайша, оңтайлы құнын таңдау бірге жоғары суды пайдалану деңгейі өзендер суармалы ауыл шаруашылығы, құрғақ аймақтарында суармалы аймақ реттелмейтін немесе реттелетін ағыныныңбаяулық өсімдік суару режиміне (- 10% қысқарту оңтайлы сомасы) ауысу үшін, сондай-ақ қажет болған кезде. Алайда, ұзақ мерзімді болашақта бұл да үлкен маңызы бар су талаптарды азайту көп пайдалы болады. Бұл Қазақстанда суармалы ауданының ирригациялық және дренаждық жүйелерді суармалы ауыл шаруашылығы және қайта құру дамыту үшін жаңа жолдар ашады.
1.2. Сырдария өзенінің төменгі жағындағы күріш суару жүйелерінің техникалық жағдайы
1950 жылдардың ортасында Қызылорда облысында техникалық суару жүйесі алғаш рет өңделіп, пайдалануға берілді. Олар бірінші, екінші және кейінгі тапсырыстарды суару және төгу каналдарының көмегімен топырақтың ылғалдың екі жақты режимін қамтамасыз етеді. Шығару желісі карталардан суды жинайтын және оларды ескі коллекторларға жіберетін коллекторлардан артық суаруды және жер асты суларын жіберетін карталардың зарарсыздануынан тұрады; шаруашылықаралық су қоймаларынан су алатын негізгі су қоймасынан су қабылдағыштарға жібереді. Коллектор-кәріздер желісінің тереңдігі күріш астында топырақты тұзсыздандыруға айтарлықтай әсер етеді.
Инженерлік жүйелерде суару және ағызу арналары әдетте екі жақты командалармен алмастырылады және бір-біріне параллель өтеді. Карталардың ені орта есеппен 200 м құрайды, олар бойлық жоталары бар және тікелей спринклерлер мен төгінділер қорғанысымен шекаралас. Сондықтан, әрбір тексеруде арнайы су шығыны мен судың кірісі бар, ол су қабатының деңгейін реттеуге және қысқа уақыт ішінде су тасқыны мен ағызуды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Сырдария бассейніндегі коллекторлық-дренажды судың ең үлкен көлемі Ферған алқабында (7,5 км3 дейін) және Кең дала (оның ішінде ескі және жаңа суару аймағын қосқанда) құрайды, онда жылына 2,6 км3 дренажды су ағызылады. Қызылорда оазисіндегі Сырдария бассейнінің ең минералды жиналмалы-дренаждық сулары 4,2 г л дейін. Бұл су әдетте сульфат-натрий болып табылады. Әрбір суармалы массада өзен суларымен салыстырғанда жоғары минералдануы бар коллекторлық-дренажды су қалыптасады. Өзендерге қайта оралғанда, бұл су шығындарын арттырып қана қоймай, табиғи минералдану құндылығын да өзгертеді [36].
Қазіргі уақытта Қызылорда облысында күріш өсіру алты ирригациялық алқаптарда шоғырланған. Қазалы суару жүйесінде екі жүйе бар -сол және оң.
Олардың жағдайын жақсарту үшін қолданыстағы негізгі каналдарды қайта құру және оларды гидроэлектрстанциялармен жабдықтау бойынша жұмыстар жалғасуда.
Қызылорданың күріш өсіру массиві сол және оң жағалау жүйелерін, 220 м3 сек жылдамдығымен сол жағалаудағы магистралды арнаны және 110 м3 с болатын оң жағалаудың негізгі каналын қамтиды. Магистральдық арналар мен олардың бедерлері гидравликалық құрылымдармен қамтамасыз етілген. Aйтек жүйесіндегі күріш егістіктері Aйтек каналынан құйылады. Негізгі канал мен оның тораптары гидравликалық құрылымдармен жабдықталған. Жаңақорған-Шиелі массиві сумен және Сырдария өзенінен өтетін үш үлкен суару жүйесіне су береді (1.3-сурет).
Сурет 1.3- Қызылорда массивіндегі негізгі арналардың орналасуы
Жаңашиелі жүйесінде суды өткізу қабілеті 102 м3с болатын ұзындығы 89 км болатын негізгі арнасы бар. Негізгі арна және оны тарату желісі гидротехникалық құрылымдарды реттейді. Сунак-Ата жүйесінде ұзындығы 25 м, өткізу жылдамдығы 12 м3с болатын негізгі арна бар. Тоғысқан массивін 55 м3с өткізу қабілеті бар Келинтөбе кенішінің суымен қамтамасыз етеді. Алқап коллекторлық-дренаждық желімен қамтамасыз етілген. Негізгі каналдар мен коллекторлық-дренаждық желі гидроқұрылғылармен жабдықталған.
Суару жүйелерінің техникалық жай-күйінің төмен деңгейі су және жер ресурстарын тиімді пайдалану жағдайларын едәуір төмендетеді, бұл ауыл шаруашылығы өнімдерінің тапшылығына әкеледі (1.6-кесте).
1.6-кесте. Суару каналдарының және коллекторлардың техникалық жағдайы
Арналардың атауы
Мекен бойынша жалпы ұзындығы
Ұзындығы, км
қанағаттанарлық.
қанағаттанарлықсыз
км
%
Республикалық меншік
1
2
3
4
5
Магистральдық арналар:
88,5
67,26
21,24
24
Келинтөбе
181,2
138,71
43,49
24
Жаңашиелі
50,2
38,15
12,05
24
Қызылорда оң жағалауы
406,75
309,13
97,62
24
Қызылорда сол жағалауы
38,95
29,6
9,35
24
Қазалы оң жағалауы
99,17
75,37
23,8
24
Қазалы сол жағалауы
864,77
657,22
207,55
24
Барлығы
31,7
22,19
9,51
30
Шаруашылықаралық арналар:
6
4,2
1,8
30
Қандыарал
26,8
18,76
8,04
30
Куркуреуик
20,5
14,35
6,15
30
Сунақата
68,65
48,06
20,59
30
Жаңатобе
32
22,4
9,6
30
Ботабай
67,9
47,53
20,37
30
Жетиколь - жарма
66,1
46,27
19,83
30
Көксу
30
21
9
30
Жаңадария
957,8
670,46
287,34
30
Жанарык
28,9
20,23
8,67
30
Айтек
78,4
54,88
23,52
30
Басыкара
32,7
22,89
9,81
30
Сауранбай
6
4,2
1,8
30
Барлығы
1453,45
1017,42
436,03
30
Арналар бойынша барлығы
2318,22
1674,64
643,58
Коллекторлар
Жанакорган ауданы: К-1
52,5
31,5
21
40
К-2
88,3
52,98
35,32
40
Шиелі ауданы: К-1
32,1
19,26
12,84
40
К-3
53,2
31,92
21,28
40
К-4
30
12
18
40
К-9
31,8
19,08
12,72
40
Нансай
6,5
3,9
2,6
40
Шиели -Телікөл
103
61,8
41,2
40
Қызылорда қ. Көксу
50,2
30,12
20,08
40
Сырдария ауданы: ЮК-12
28,2
16,92
11,28
40
ОҚ
57,4
34,44
22,96
40
СҚ
51,4
30,84
20,56
40
Жалагаш рауданы: ОҚ-16
27,1
16,26
10,84
40
СК-15Г
5,7
3,42
2,28
40
ОК
92,1
55,26
36,84
40
СК
67,7
40,62
27,08
40
ШКК Кармакшы
42,1
25,26
16,84
40
БКК
38,1
22,86
15,24
40
Қашкансу
15,7
9,42
6,28
40
ОК-1
38,3
22,98
15,32
40
К-2 Қазалы
38,5
23,1
15,4
40
К-2-1
34,1
20,46
13,64
40
К-2-2
11,9
7,14
4,76
40
Қазіргі таңда Қызылорда облысындағы барлық суару арналарында шөгінділер және су сүзу өсті. Сондықтан, мұндай эрозия және шөгу жою тұнба, өсімдіктердің және қоқыс барлық түрлері жою, қалпына келтіру жобасы профильдер, қаптау жөндеу, сондай-ақ іс-шаралар жүргізу, олардың қажеттілігі ұзындығы төрттен бір бөлігін құрайды. Арнаны қалыптастыруда қаралатын ең көп тараған жарақат, қабыршақтану, қоршаулар мен қабықшалар, плиталардың буындарының бұзылуы және бекітпелердің эрозиясы болып табылады.
Коэффициент су таратқышының сусымалы арна сыйымдылығы суару су ысыраптар 31% (1.7-кесте) есепке алу, өте төмен болып табылады.
Күріш суару жүйелері арналарының ерекшелігі осы шаруашылықтағы арналар арқылы 10-дан 50 м3с суды тасымалдау фактісі болып табылады.
Сондықтан стандартты суды, су есептегіш шегін, суды өлшеуіш науаларды қолдануға ешқандай мүмкіндік жоқ. Осы жағдайларда су есептілігінің жалғыз құралы жылдамдық аймағы әдісімен су ағынын өлшеу арқылы тіркелген қима учаскелерін пайдалану болып табылады. Арнадағы каналдарда орналасқан шығыс өлшеуіш құралдар үшін арнаның секциясының эрозиясының және деформациясының мүмкіндігін болдырмау үшін шаралар қабылдануы тиіс, соның ішінде:
а) монолитті периметрі әрлеу дейін 25м3с арна өткізу қабілеті арналар техникалық құжаттаманы, бірақ жоғарғы жағында кем дегенде бір арна ені ұзындығы белгіленген бір учаскесінде үшін бетон жабын немесе темірбетон;
б) 25-тен 100 м3 с өткізу қабілеті бар арналарда - темірбетон плиталарының белдеуі, монолитті бетон немесе 5 м кем емес темірбетон таспалары түріндегі каналдың төменгі бөлігін нығайту.
Арнадағы су ағынын бақылау үшін, су бетінің беткі қабатын өлшеу үшін өлшеу диапазонынан 100-300 м қашықтықта екінші су габаритті орнатыңыз.
1.7-кесте. Мемлекеттік ирригациялық жүйелердегі каналдар мен құрылғылар
№ пп
Мемлекеттік ирригациялық жүйелердің атауы
Іске қосу жылы
Бас су тұтыну
Негізгі арна
Негізгі және шаруашылықаралық каналдардағы қондырғылар
Қолжетімділікті көрсете отырып, су алу түрі
автоматтандыру
Өткізу қабілеті
Жалпы ұзындығы, км
қалпына келтіру
Бекіту және қаптау
Ұзындығы, км
Барлығы
мың
Олардың ішінен су есептегіші жабдықталған
құрылғылар
Жаңақорған су шаруашылығы филиалы
1
Келінтөбе
1969
Бөгетсіз
102
88,5
8
8
2
Сұмағар
1975
Бөгетсіз
15
31,7
1
1
3
Сунақата
1950
Бөгетсіз
40
26,15
4
4
4
Тайпақкөл
1953
Бөгетсіз
15
6,0
3
3
5
Күркіреуік
1962
Бөгетсіз
12
20,5
3
3
Барлығы
184
172,5
19
19
Шиелі су шаруашылығы филиалы
1
Жаңашиелі
1941
Бөгетсіз
120
20,4
0,18
28
2
Қамыстықақ
1986
Бөгетсіз
10
42,5
0,11
6
3
Жаңатөбе
1972
Бөгетсіз
14
32
0,04
2
4
Көксу
1958
Бөгетсіз
18
30
0,02
Барлығы
162
124,9
0,32
36
1
ПМК
1951
Бөгетті
25
15,4
5
5
2
Жаңаарық
1983
Бөгетсіз
15
18,9
2
2
3
Сауранбай
1976
Бөгетсіз
6
1
1
Барлығы
46
34,3
8
8
Сырдария су шаруашылығы филиалы
1
Әйтек
1963
Бөгетті
60
28
0,1
1
1
2
Жетікөлжарма
1947
Бөгетсіз
15
33,6
12
12
3
ЛМК-9
1975
Бөгетті
15
8
8
4
ЛМК-11В
1963
Бөгетті
10
5
5
5
Жаңарық
1984
Бөгетсіз
11,5
10
1
1
Барлығы
111,5
71,6
0,1
27
27
Жалағаш су шаруашылығы филиалы
1
Сол жақ тармақ
1961
Бөгетті
44
12
12
2
ЛМК-17А
1963
Бөгетті
9,2
3
ЛМК-15В
1983
Бөгетті
10
4
Әйтек
1961
Бөгетті
16
27,2
8
8
5
Шонық
1970
Бөгетті
10
3
3
Барлығы
89,2
27,2
23
23
Қармақшы су шаруашылығы филиалы
1
Құрайлы
1960
Бөгетті
37,5
6
6
2
Наурызбай
1960
Бөгетті
14,9
2
2
3
Балажарма
1960
Бөгетті
60
2
2
4
Оң жақ тармақ
1960
Бөгетті
8
6
6
Барлығы
120,4
16
16
Қазалы су шаруашылығы филиалы
1
ПМК
1946
Бөгетті
70
19,5
7
7
2
Басқара
1946
Бөгетті
10
32,7
5
5
3
ЛМК
1957
Бөгетті
100
64,17
10
10
Барлығы
180
116,37
22
22
Суармалы егін шаруашылығындағы қиындықтар дренаждық жүйелердің жетіспеушілігінен, негізгі каналдардан сүзуден, шаруашылықтағы суару жүйелерін тиімді пайдаланудан және басқа да жағымсыз факторлардан туындады.
Күріш суару жүйесіндегі дренаж тұз режиміне және қалпына келтірілген аумақтың балансына белсенді және бағытталған әсер ету құралы ретінде қызмет етеді. Суару мерзімі күріш негізгі міндеті өсіп дақылдар егіс үшін аэрация зонасы тұздалған топырақты шаю болып табылады. Кәріз және, демек, түрлі топырақ және гидрогеологиялық жағдайларда топырақты шаю кәріз суармалы жерлерді байланысты.
Қызылорда облысының күріш суару жүйесіндегі кәріз тереңдігі 1,5 м-ден 3,0 м-ге дейінгі ені бар жер телімінде ашық канал түрінде жүзеге болады. Бастапқы кәрізде 1,5 м тереңдіктегі су алынды, содан кейін негізгі су ағызу тереңдігі 2,0-2,5 м тереңдіктегі кәріздерге біріктірілді, кәріздік коллекторлар 3,0-3,5 м тереңдікте коллекторға ағылады. Негізгі кәріздік топтар, кәріздік коллекторлар және коллекторлық-кәріздікқ желіні қалыптастырады, оның мелиоративтік әсері әртүрлі себептер бойынша әрдайым қанағаттанарлық емес: себептері - шөгуі, беткейлердің құлауы және арамшөп өсімдігімен толып кетуі.
Беткейлердің құлау себебі арналардың биіктікте әртүрлі сүзу қабілеті бар гетерогенді минералды топырақтарда орналасқандығымен және негізінен тұрақсыз, жиі ұсақ түйіршікті, құмды сазды топырақтың пайда болуымен байланысты. Гидродинамикалық қысымның әсерінен гидродинамикалық қысымның әсерінен ұсақ түйіршікті топырақ сұйылтылып, сіңіргішке айналады, жылжиды және жүзуге келеді Нәтижесінде күшті іргетассыз үстіңгі қабат арнада құлап, оның тозуы пайда болады.
Нәтижесінде ағын суды 20-30 см, ал кейде 50 см-ден көп болады. Беткейлер 20-50 см, кейбір жерлерде олардың құлауы 80 см-ге дейін жетеді (1.8-кесте).
Кесте 1.8 - Ашық кәріз желісі арнасының деформациясы
Арнаның атауы
Жоба белгісі
Жұмыс соңынан төменгі белгі
Төменгі шөгудің орташа мәні, см
Көлбеудің орташа ұзындығының құлдырауы, см
1
2
3
4
5
Коллекторлар
6,8
6,18
10,0
21,8
Кәріздер
7,16
7,36
20,0
29,0
Бастапқы кәріз
7,18
7,40
22,0
35,0
Күріш жүйелерінде суару кезеңінде күріш егістіктерінен шыққан тоспа сулардың үлкен салдарынан каналдардың кәріздік әрекеттері азаяды. Күріш алаңдарынан коллекторлық-кәріздік желіге дейін нашар минералданған суларды (1,5-2,0 гл) суды пайдалану қатаң тәртіпсіздіктен, суаруды тиісті бақылаумен байланысты. Нәтижесінде, мұның бәрі кәріздік желінің тиімді тереңдігінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Су қабатын күріш табақтарына күтіп ұстау кезінде негізгі су ағызу арқылы су ағымы 30-70 л с, ал бірлік ауданында тиісінше -1,34-3,08 л сағ құрайды. Ағынды сулардағы ағынды сулардың үлесі 70% және тек 30% кәрізді құрайды. Жоба бойынша, кәріз 0,40 л сағ-дан төмен болмауы керек.
Негізгі мелиорациялық қорлардың (25-30%) нашарлауына және ирригациялық жүйелердің техникалық деңгейінің төмендеуіне байланысты ұзақтығы 1000 км-ден астам суармалы каналдарды күрделі жөндеу және реконструкциялау қажет. Суару жүйелерінің техникалық жай-күйінің төмен деңгейі суды және жер ресурстарын тиімді пайдалану жағдайларын едәуір төмендетеді, бұл ауыл шаруашылық айналымынан жерді алып кетуге және ауылшаруашылық өнімдерінің жетіспеушілігіне әкеледі (1.10-кесте).
Шығару, шабу және басқа да өсімдіктерді өсіру кезінде, беткейлердің құлауы, түбінің түсуі, шығарындылар бастапқы дизайн сипаттамаларын жоғалтады. Толық төгу жүйесінің механикалық тазалауын жүргізудің қаржы құралдары бөлінбейді. Нәтижесінде суарылатын жерлердің мелиоративтік жағдайы нашарлап, нәтижесінде ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі төмендейді.
Соңғы уақытта үкіметтік емес ұйымдардың материалдық-техникалық базасының төмен деңгейі және экономикаға шағын қаржы ресурстары бөлінгендіктен, шаруашылықтардың тиімді пайдаланылуы жоқ.
Сондай-ақ, шағын жер телімдерін қалыптастыру нәтижесінде егістік айналу жүйесі ыдырап, агротехникалық шараларды сақтамау ғылыми негізде жүзеге асырылады.
Осылайша, Қызылорда облысының суармалы жерлерінің өнімділігі мен сумен қамтамасыз етілуіне әсер ететін негізгі факторлар:
- төмен техникалық деңгейге байланысты каналдардағы суармалы суды тасымалдау кезінде жоғалту;
-коллекторлық-дренаждық желілердің нашарлауы және тік дренажды (шөгуі, қамыспен толтырылған арнаның деформациясы)ұңғымалардың бұзылуы салдарынан суармалы жерлерді кәріздеудің төмендеуі;
-жер асты суларының деңгейі қауіпті тереңдіктен асып түседі;
-минерализацияның өсуі және суару сапасының нашарлауы;
- суару кезінде қатаң су есептілігінің жоқтығы;
-тұзды, сілтілі және сілтілі суарылатын топырақтардың өсуі;
- сапасыз топырақтың өңделуі, далалық орналасу сапасының төмендігі, тұзды жерлерді жуу технологиясын бұзуы. Мұның бәрі суармалы жерлердің деградациясына әкеледі.
Осыған байланысты суармалы жерлердің агромелиоративтік жағдайының нашарлауы және күріш өсірудің одан әрі дамуы үшін егіс мәдениетін ұлғайтуға ықпал ететін бірқатар мәселелерді шешу қажет:
Коллекторлық-кәріздік желінің параметрлерін жобалық белгілерге келтіру;
- су жібергіштің айналасына жабық және ашық кәріздерді орнату, үйіндіден жасалған каналдардың сүзілуін төмендетуге арналған мелиоративтік іс-шараларды орындау;
-қолда бар су ресурстарын ұтымды пайдалану, күріш шаруашылығының соңғы өнімдерінің өсуімен белгілі бір мөлшерде суды тұтынуды азайту;
- тазартылмаған және сарқынды сулардың ағындағы, олардағы зиян компоненттердің мөлшерін азайтады;
-инженерлік-суландырылған суармалы жерлердің мелиорациялық жағдайын жақсарту, гидротехникалық құрылыстарды қалпына келтіру бойынша шаралар кешенін жүзеге асыру;
- Арал теңізі аймағының жағдайында ауыл шаруашылығының негізгі заңы болуы тиіс күріш өсімдік ротациясының топырақтарының құнарлылығын жүйелік көтеру және көбейту [39].
1.3. Сырдария өзенінің төменгі жағындағы суармалы жерлер және оларды күріш суару жүйелерінде пайдалану
Қазақстан Республикасының күріш алаптың топырақ-мелиоративтік және экологиялық жағдайдың нашарлауына қымбат машина жасау және жоспарлы жер ауыл шаруашылығы пайдалану қорытындыға әкелуі мүмкін қауіпті нүктеге келді. Қазіргі уақытта, суландыру және топырақтың тұздану жетіспеушілігі күріш аудандарда топырақ құнарлылығын деңгейлерін анықтау негізгі факторы болып табылады. Нәтижесінде Қызылорда облысында күріш егісінің су тапшылығынан орташа өнімділік 3.0-3.2 т га 4,5 ц га дейін төмендеді.
Қызылорда облысы - мәдениет егіс алқаптарының 70% -дан астамы елдің, негізгі күріш облысы. Күріш [40] энергетика және минералды ресурстар (кесте 1.9) үлкен мөлшерде жұмсау жоспарланған инженерлік күріш жүйелерінің даму кезден бастап дамыған және қолданылған дәстүрлі технология (құрғақ жерінде егу), арқылы өсіріледі.
Қызылорда облысында жер өнімділігінің (22,4 га пайдаланылатын ауданы туралы 21.1 га немесе 9,4%) төмендеуі 22,3 мың.га батпақтану, салдарынан орта тұздану туралы 62,8 га орын немесе жалпы суармалы жер аумағы Қызылорда (287525га) 29,6% барлық суармалы жерлердің (кесте 15 -20) жер ресурстарын жоғалту және дұрыс басқармау салдарынан жер ресурстары шөлге айналуда[41].
Қазақстан Республикасының Қызылорда облысында күріш алаптың топырақ-мелиоративтік және экологиялық жағдайдың нашарлауына салдарынан істен шығуы мүмкін. Қазіргі уақытта, қайталама тұзданудан және топырақ күріш Арал өңіріндегі аймақтағы топырақтың құнарлылығын деңгейінің негізгі айқындаушы фактор болып табылады.
Қазіргі уақытта Арал теңізі аймағының күріш өсіру аймағында топырақтың құнарлылығын анықтайтын негізгі фактор топырақтың екінші рет тұздануы болып табылады. Ауыл шаруашылығының маңызды саласының - суармалы егіншіліктің өсуі мемлекеттің қолдауынсыз және оны дамытудың ғылыми негізделген стратегиясынсыз суармалы жерлерде басқарудың барлық тетігін жетілдірусіз мүмкін емес. Бұл суармалы ауыл шаруашылығы тиімділігі Бүгінгі таңда суару суын сапалы ауыл шаруашылығы өнімдерін, топырақ құнарлылығын, су сұраныс нормалар, өнімділігін және сапасын әсер ететінін құрылды.Тұз құрамы тұрғысынан бірінші кезекте суармалы судың сапасы, гумус фракциялық құрамына әсері, топырақтың құнарлылығын қалыптастыруға анықтаудағы микробиологиялық процестер.
Кальцийдегі сулармен жоғары суару микробиологиялық және биохимиялық процестерді нығайтуға ықпал етеді; суару су натрий және магний басым яғни топырақ пен сүзгілеу су-физикалық және физикалық-химиялық қасиеттерінің өзгеруі тудырады, қарсы әсер туғызады.
Қоршаған ортаның барлық проблемалары технологиялық прогрестің салдары болып табылатындығы дұрыс емес деп есептеледі. экологиялық дағдарыс себеп олардың қоршаған ортамен өзара іс-қимыл сипаты толық елемеушілік жағдайында дамып, ғылым мен техниканың қарқынды дамуы, ал, керісінше, технология жетілдірілмеуі болып табылады, қолданыстағы өндірістің экологиялық-артта қалу кезеңі.
Төмен өнімділік егіс деңгейінің төмендеуімен байланысты. Бұл байланысты шаруашылықтар мен бөлу агроқұрылымдардың 80% 3-тен 10 га дейін ауданды құрайды. Осы себепті, бұл дақылдарды өсіру және зиянкестер оларды қорғау үшін өңдеу қадамдарының тәртібін бұзды.
Әкімшілік аудандар
2010ж.
2011ж.
2012ж.
2013ж.
2014ж.
2015ж.
2016ж.
Егілгені, га
Өнімі
Егілгені, га
Өнімі
Егілгені, га
Өнімі
Егілгені , га
Өнімі
Егілгені , га
Өнімі
Егілгені ,га
Өнімі
Егілгені, га
Өнімі
Жаңақорған
9
35,4
9356,7
34,6
8694
41,0
8227
41,0
8019
40,5
7550
41,0
7738
43,0
Шиелі
8330
36,7
8400
37,3
7200
41,0
7578
41,7
8600
45,0
10692
45,0
11150
59,2
Сырдария
18135
41,6
18756
35,9
18915
51,0
17920
51,5
19366
55,0
19755
55,1
18360
56,7
Жалағаш
18049
44,2
17600
40,0
18565
52,0
18213
54,2
19941
54,5
20030
55,4
19384
56,1
Қармақшы
11765
47,9
12265
43,2
11770
52,1
12359
53,5
13143
53,0
15383
53,1
14025
58,3
Қазалы
8165
36,2
7616
34,4
7170
39,1
7330
39,3
6960
39,3
7360
40,0
6670
49,2
Кызылорда
2900
31,6
3233
31,9
3113
40,0
2377
40,4
2910
41,5
3113
43,5
2738
47,7
Барлығы
77373
40,9
77226,7
37,7
75427
47,7
74004
48,8
78939
50,1
83883
50,5
80065
54,9
Кесте 1.9- Қызылорда облысының 2010-2016 жылдар аралығындағы күріштің өнімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КеАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Қызылорда облысындағы Қарауылтөбе тәжірибе шаруашылығының күріш суару жүйесіндегі су ресурстарын басқару
Беттер саны 73
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны_________
Қосымшалар_____________
Орындаған: Жекебаева Гулжайна Серікқызы
2018 ж ___ ______________________ қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к. ______________ Е.С.Саркынов
Жетекші, т.ғ.д. ______________ Е.М.Калыбекова
Арнайы тауарлар кеңесшілері:
_______________ _______________ А.Г.Рау
_______________ ______________ И.С.Сейтасанов
Норма бақылау ______________ Қ.Ануарбеков
Сарапшы, геогр.ғ.к. _____________ Д.К. Джусупбеков
КеАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
5В081000 - Мелиорация, жерді баптау және қорғау мамандығы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Жекебаева Гулжайна Серікқызы
Жұмыс (жоба) тақырыбы:
Қызылорда облысындағы Қарауылтөбе тәжірибе шаруашылығының күріш суару жүйесіндегі су ресурстарын басқару
Университет бойынша 20___ж _________________№_____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж __________________
Жобаның бастапқы деректері
Диплом алдындағы өндірістік практика негізінде жиналған материалдар, Қызылорда облыстық ауыл шаруашылық бірлестігінің мәліметтері.
Дипломдық жобада (жұмыста) қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
1. 1 Рау А.Г. Водораспределения на рисовых системах. - М.: Агропромиздат, Колос,1988.-85 с.
2. Научные основы и практика рисовода в Казахстане. Сборник статей Института биологии и биотехнологии растений МОН РК. - Толганай, Алматы: - 2012.
3. Амелин В.П.,. Владимиров С.А. Эколого-ландшафтные основы устойчивого рисоводства Кубанский Государственный Аграрный Университет. - 2008. - № 2.
4. Джамантинов Х. и др. Внедрение технологий устойчивого производства риса в условиях вторичного засоления почв Приаралья Научный журнал Рисоводство Краснодар, - 2008.- № 12. - С. 65-69.
5. Якуба С.Н. Натурные исследования мелиоративного состояния рисового массива МЧОС Научный журнал Кубанского Государственного аграрного университета Краснодар, - 2010. - № 1 . - С. 158-160.
6. 3.Шомантаев А.А Зубаиров О.З Гидротехникалық құрылымдар практикумы, Қызылорда, -2011.
7. 6.Дипломдық жұмыстарды орындау әдістемелік нұсқалары, Алматы 2014.
Жұмыстын (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедрамеңгерушісі
Е.С.Саркынов
қолы
аты-жөні
Жұмыс (жоба) жетекшісі
Е.М.Калыбекова
қолы
аты-жөні
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент
Г.С.Жекебаева
қолы
аты-жөні
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау графигі
Рет№
Қарастырылған бөлімдер
Жетекшіге белгілену мерзімі
Ескертулер
1
Жобалау ауданының табиғи-климаттық сипаттамасы
03.03.2018ж-
15.03.2018ж
2
Ауылшаруашылық дақылдарының суару режимі және суғару әдісі
16.03.2018ж-
30.03.2018ж
3
Ауылшаруашылығы дақылдарын суару әдістері мен техникасы
02.04.2018ж-
16.04.2018ж
4
Суғару жүйесін жобалау
17.04.2018ж-
25.04.2018ж
5
Суғару жүйесін пайдалану және оның сметасы
04.05.2018ж-
15.05.2018ж
6
Дипломдық жобаны рәсімдеу
15.05.2018ж
7
Алдын ала қорғау
20.05.2018ж
8
Негізгі қорғау
28.05.2018ж
Кафедрамеңгерушісі
Е.С.Саркынов
Жұмыс (жоба) жетекшісі
Е.М.Калыбекова
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент
Г.С.Жекебаева
МАЗМҰНЫ
Атаулар мен қысқартулар
КІРІСПЕ
7
1.
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ СУ ЖӘНЕ ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ
9
1.1
Ауыл шаруашылығында Сырдария өзені ағынының пайдалануын бағалау
9
1.2
Сырдария өзенінің төменгі жағындағы күріш суару жүйелерінің техникалық жағдайы
17
1.3
Сырдария өзенінің төменгі жағындағы суармалы жерлер және оларды күріш суару жүйелерінде пайдалану
24
2
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ ҚАРАУЫЛТӨБЕ ТӘЖІРИБЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ КҮРІШ СУАРУ АЙМАҚТЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТАРЫ
19
2.1
Климат
19
2.3
Топырақтар
28
3
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ ҚАРАУЫЛТӨБЕ ТӘЖІРИБЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ СУАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КҮРІШТІ СУҒАРУ
34
3.1
Дәстүрлі суару әдісімен күріш суару жүйелерінде су ресурстарын тұтыну
36
3.2
Қарауылтөбе тәжірибе учаскесіндегі күріштің өнімділігі
44
3.3
Күріш атызындағы суармалы судың өнімділігі
50
3.4
Қарауылтөбе тәжірибе учаскесінде тұз режимі және балансы
56
4
Күріштің заманауи суару технологиясын қолданып Су ресурстарын пайдалануДЫҢ тиімділігі
59
4.1
Тамшылатып суарғанда күріштің өнімі мен су тұтынуы
59
4.2
Тамшылатып суғарудың экономикалық тиімділігі
66
5
ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ
68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
70
Атаулар мен қысқартулар
Ом
-
маусымдық суару нормасы, м[3]га;
Oж
-
жауын-шашын, мм;
ΔW
-
топырақтың ауа қабатын толтыру, м3га;
E
-
суды тұтыну, м[3]га;
Фт
-
тік сүзілу, м[3]га;
Фк
-
көлденең сүзілу, м3га;
С
-
топырақ бетінен тастау, м[3]га;
Н
-
бастапқы атызды суарғандағы жер бетінен ыза суы деңгейіне дейінгі топырақ қабаты, м;
d
-
топырақтың көлемдік массасы, тм3;
βнв
-
топырақтың жалпы ылғалдылығы, %;
β0
-
бастырар алдындағы топырақтағы ылғалдылық, %;
в
-
t1,t2,t3...tn аралықтағы күріш атызында тұздардың жиналуы;
а
-
t1,t2,t3...tn аралықтағы атыздағы судың көлемінің өзгеруі;
V
-
t аралықтағы атыздағы судың көлемі,м[3]га;
Vп,Vгр
-
t1,t2,t3...tn аралықтағы атызға су жібергіштен және ыза суы деңгейінен түсетін орташа судың көлемі , м3га;
Со,Сп,Сгр -
-
t аралықтағы атыздағы суармалы судың және ыза суы деңгейінің бастапқы судың минералдылығы ,гл
m
-
қабатпен көрсетілген суару нормасы, м[3]га;
σ
-
суармалы судағы ерітінді тұздардың минералдылығы, гл;
α
-
Н қабаттағы топырақ көлемінің салмағының бөлшегі , тм[3]
е2
-
орташа уақыттағы τ капиллярлы ылғалд қарқындылығының көрсеткіші мсут;
τ
-
суарым аралықтағы мерзімінің тәуліктегі ұзақтылығы;
σ2
-
Н қабатынан төмен көтерілетін капиллярлы топырақтың ерітіндісінің концентрациясы гл;
Wmax
-
суару кезінінің басындағы ылғал қоры;
τε
-
суару кезеніңдегі тәулікте τ транспирацияға және булануға жұмсалатын ылғал;
Р
-
Суару кезеніңдегі жауын-шашын мөлшері;
rmax
-
Н қабатында ылғалдылығына сәйкес келетін топырақтың ылғалының салмақтық пайызы;
ε
-
Булануға және транспирацияға орташа уақыттағы τ жұмсалатын су шығыны;
С=С(x, t)
-
t аралықтағы х тереңдіктегі топырақ ерітіндісінің концентрациясы;
КІРІСПЕ
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығысында ауылшаруашылығының экономикасы тікелей суға байланысты. Бұл өлкелерде тек суарудың негізінде жоғары және тұрақты өнім ала алады. Қазіргі таңда су тапшылығына қарамастан көп жерде ысырапсыз су пайдаланылуда, әсіресе күріш егетін Қызылорда облысында. Кеңес одағы ыдырағаннан кейін суару жүйелерінің айтарлықтай бөлігі бұзылып істен шығып, айтарлықтай нәтиже бермей отыр. Осыдан елу жыл бұрын салынған кәріз жүйелері жұмысын тоқтатқан, соның салдарынан көп жерлер тұзданып істен шығып отыр. Қызылорда облысында кей жерлердің тұздылығы 3-5%-ға барады, мұның бәрі ауылшаруашылық дақылдары өнімінің төмендеуіне әкеледі. Суды көп жұмсап көп өнім аламын деген қағидалы сөз дұрыс емес. Әр дақылға берілетін су мөлшері, сол жердің ерекшелігне, нақты мәліметтеріне сүйене отырып анықталуы қажет. Әр дақылды суару тәртібі жыл сайын есептеліп бекітіліп отыруы қажет. Суаруды жыл сайын бір тәріппен жүргіу өнімді төмендетіп жіберуі мүмкін. Нақты мәліметтерге сүйене отырып Қызылорда облысы Қазалы ауданында суды тиімді пайдалану шараларын қолданып, суару тәртібін негіздеу жұмыстың мақсаты болып табылады.
Қазалы ауданы - 1928 жылы құрылған Қызылорда облысының батысында орналасқан әкімшілік бөлініс. Жерінің аумағы 37,4 мың км2, халқының саны 69,4 мың адам (2005).
Аудандағы 59 елді мекен 1 қалалық, 1 кенттік және 14 ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталығы - Әйтеке би кенті. Қазалы ауданының жері Тұран ойпатында орналасқан. Солтүстігінде Арал қарақұмы, оңтүстігінде Қызылқұм жатыр. Ауданның ең биік жері Арал қарақұмында [1].
Қазақстан Республикасының климаттық жағдайы ауылшаруашылығын дамытуға өте қолайлы және осы уақытқа дейін ол ел экономикасында елеулі рөл атқарып келеді. Нарық жағдайында ауылшаруашылыққа деген көзқарас қаражат тапшылығы, инженерлік жүйедегі жерлерге деген көзқарас әртүрлі болуына байланысты, жоғарыда айтылған жағдайларға сәйкес ауылшаруашылық саласы, оның ішінде егіншілік саласы алға дамудың орнына көптеген кедергілер кездесіп өте ауыр кезеңге тап болды. Егіншілік саласына агортехникалық шараларды толық қолданғанда суармалы жерлерде салыстырмалы түрде өнімділікті жоғарлатуға мүмкіндік бар. Сырдария өзені Орталық Азия мен Қазақстандағы ең ірі өзендердің қатарына жатады. Мемлекет араларындағы кейбір қарама-қайшылықтарға байланысты өзен суларын ауылшаруашылық салаларында толық пайдаланудың мүмкінігі жоқ [2].
Суармалы егістікте суды дұрыс пайдаланбау мен инженерлік жүйе элементтерінің су ысырабын туғызу және суармалы егістік аймақтарында агротехникалық шараларды пайалану салдарынынан күрделі экологиялық-мелиоративтік жағдайлар қалыптасты.
Жаз айларының ортасында Сырдария өзені суының күрт төмендеуі облыс көлемінде егілген егіс алқаптарының өнімділігін төмендетіп, оның ағыс жылдамдығы нашарлап өзен арнасының тарылуына әкеп соқты. Қыс айларында жіберілетін мол су Сырдария өзені арнасына сыймай, нәтижесінде елді-мекен тұрғындарына қауіп төну процестері байқалуда.
Осы өңірде Сырдария өзенінің суын ежелден тиімді пайдаланып, күріштен жоғары өнім алғаны елге мәлім. Кезінде Ибрай Жақаев атамыз күріштің әр гектарынан 170ц өнім алып Қытай, Жапон елдерін таң қалдырған, сондықтан қазіргі кезде суару жүйесін дұрыс жобалап, қажетті берілетін суды нақтылап суару технологиясын ойдағыдай жүргізу ең маңызды мәселенің бірі. Ұсынылып отырған дипломдық жобаның мақсаты күріш ауыспалы егістігін суару және пайдалану болып табылады [3].
Эксперименттік зерттеулер 2015 жылдан 2017 жылға дейін жүргізілді. Ы.Жақаев атындағы Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу эксперименттік учаскесінде күріш суарудың екі әдісі қолданылады: тұрақты су тасқыны және тамшылап. Далалық эксперименттер барысында далалық тәжірибе әдістерінің талаптарына сәйкес су мен тұз теңгеріміне бақылау жұмыстары мен қатар күріш атызының топырағын талдап және күріш шығымдылығын есепке ала отырып, күріш өніміне жеткізілетін судың ағымын зерттеді.
Күрішті өсіруде суды пайдаланудың тиімділігі суару техникасы мен технологиясына, күріш өсіру агротехнологиясына, алқаптардың топырақ-мелиорациялық жағдайына байланысты екендігі анықталды.
1. ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ СУ ЖӘНЕ ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ
0.1 Ауыл шаруашылығында Сырдария өзені ағынының пайдалануын бағалау
Суару әдістерін одан әрі жетілдіріп, өсімдік өнімділігін арттыруды ескере отырып, суаруды дамыту болжамы келесі ережелерге негізделуі мүмкін.
Біріншіден, әлемді азық-түлік қажеттілігімен қамтамасыздандыру үшін суармалы егіншілікті дамыту;
екіншіден, суармалы егіншілікте болашақта суды пайдалану технологиясын жетілдіре отырып суды үнемдеудің дәстүрлі әдістерін де ескеру;
үшіншіден, келешектегі жағдайға байланысты кірістілің күрт өсуін күту; төртіншіден, биотехнологияның көмегімен, техникалық жетістіктерді (мысалы, тамшылатып және басқа да суару әдістерін) қамтитын, олардың маңызды бөлігі, сумен жабдықтауды қосқанда күтілетін нәтижелерге қол жеткізу.
Азық-түлік өнімдерінің өсуі негізінен өсімнің артуы есебінен қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар, суару жылдамдығы суару әдістерін жетілдіру есебінен азаяды. Әлемдегі судың қайтарылмайтын су тұтынуы елеусіз өседі. Бұл көрсеткіш тұрақтандырылуға тиіс, ал басты нәтиже - 1 тоннаға дейін суды тұтыну көлемін қысқарту арқылы көрінеді. Сондықтан су ресурстарының саны мен сапасының проблемасын шешетін су ресурстарын басқарудың басты стратегиялық бағыты өндіріс бірлігіне суды тұтынуды азайту болып табылады. Әрине, бұл бағытта су секторының барлық салаларында, ең алдымен суармалы егін шаруашылығында жүзеге асырылуы тиіс [2].
Шындығында суды жылдық пайдаланудың ықтимал ауытқуы су құрамына байланысты, жылына 22 -30 км3 . Қажетсіз шығынды ескеріп жалпы ағыс қоры 30,9 км3, олардың 24,7 км3 (80%) пайдалануға оның ішінде суаруға 21,0-17,0 kм3 пайдалнуға болады. Бұл дегеніміз суыды үнемдеу технологияларын пайдалана отырып және ПӘК 0,78-0,80 дейін өсіріп 2,0- 2.1 млн.га жерді суаруға мүмкіндік береді [3-8].
Климаттық құрғақшылық пен үлкен дренаждық алқаптардың болуы зерттеу аймағының ерекшелігі болып табылады.
Қызылорда облысының аумағында өсірілетін дақылдарды суарудың негізгі көзі болып Сырдария өзені. Сырдария өзенінің басты тұтынушы суармалы жер жалпы ішкі өнімнің 13 бөлігін береді және облыс халқының 23 астамын жұмыспен қамтиды. Сырдария өзені, Нарын және Қарадария өзендері мен Ферған алқабындағы шағын салаларының, орта ағысында Aхангаран, Чирчик, Келес, Kуруккелес салаларының және Арыс өзеніні салаларының бірігу бассейнінде құрылған, негізгі су артериясы болып табылады. Сырдария өзенінің жалпы бассейні Қазақстан Республикасына тиесілі аумағы 444 км2, 250 км2 (немесе 56,6%). Сырдария бассейні ежелгі суару алаңы қазіргі таңда бойында гидротехникалық құрылымдар мен суқоймалары орналасқан табиғи және жасанды (өзендер, каналдар, коллекторлар) күрделі сушаруашылық жүйесі болып болып табылады.
Табиғи жағдайларына және суаруда су көздерін пайдалануына сәйкес келесі шаруашылық аймақтарға бөлінеді (1.1-сурет):
Сурет 1.1- Сырдария бассейінің сызбасы
Бассейнінде дамытуда, су ресурстарын пайдалануда, су сапасы мен өзенінің су-тұз режимін қалыптастыруда Ферғана алқабында орналасқан, Артур суару аймағынның алатын орны ерекше. Су ағысын минералдау су көлемі мен тәртіп фазасына байланысты. Өзеннің орта және төменгі ағысында гидрохимиялық режимді қалыптастыруда табиғи факторлардың рөлі төмендейді, оның арнасына коллекторлы-дренажды суддың құйылуы айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан судығ жалпы минерализациялануы өзгереді.
Ластанудың негізгі көздері агрохимикаттардың қалдықтары болып табылады, олар дренаждық жүйелерге жуылады және өзен суларымен араласады. Ластанудың екінші көзі - коммуналдық және өнеркәсіптік канализациялық жүйелерден ағынды су. Жер асты суларының ластануының өсуі қалдықтар мен өндірістік қалдықтардың, әсіресе тау-кен жұмыстарының бұзылуына байланысты. Соңғы 40 жылда өзен суы сапасы көрсеткіштерінің статистикасы өзеннің төсеніштерін уақытында және өз деңгейінде ұлғайту үшін минералданудың жағымсыз үрдістерінің болуын растайды. Мысалы, өткен ғасырдың 60-жылдарының соңында Сырдария өзенінде судың орташа минералдануы 1 г л-дан аспады. Қазіргі жағдайда бұл көрсеткіш жоғарғы деңгейде 0,3-0,5 г л, төменгі жетекте 1,7-2 г л дейін ауытқиды.
Сырдария өзенінің гидрохимиялық режимі төменгі ағысындағы бағалауы судың жалпы минералдануы бойынша шектен тыс өсуін және соңғы кезең (1-кесте) иондық құрамын көрсетеді. Сонымен қатар, мұнда магний, мыс, темір, сульфаттар, хлоридтер және басқалар химиялық компоненттерінің мазмұнын арттырады. Демек Сырдария өзенінің сапасы сонымен қатар орта ағыны ауыз су үшін жарамсыз болып табылады. Ауыз су көзі ретінде өзенінің айтарлықтай ластануы көбінесе жергілікті халықтың арасында ауру тудырады [12].
1955-2014жж. статистика мәліметіне сүйенсек суд сынамасының 8-ден 15% дейін физика-химиялық көрсеткіштері, орташа бактериологиялық нормаға 20-40% сәйкес келмейді.
1.1-кесте - Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы судың тұздылығы, г л
Гидроқұрылым
Жылдар
Со,гл
Бас иондар, мгл
Са
Mg
Na
HCO
HCO4
CL
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Шардара
1950
0,50
105,0
65,0
104,0
204,0
437,0
92,0
1960
0,68
97,0
48,0
103,0
173,0
375,0
81,0
1970
0,94
130,0
64,0
94,0
183,0
462,0
107,0
1980
1,55
1990
1,40
2000
1,30
2010
2014
Қызылорда
1950
0,51
71,1
28,2
61,0
148,3
246,3
48,6
1960
0,70
94,0
26,0
74,0
199,0
249,0
49,0
1970
0,98
99,0
60,0
155,0
174,0
455,0
110,0
1980
1,74
110,0
72,0
226,0
185,0
615,0
110,0
1990
1,39
77,8
124,4
444,1
141,7
2000
1,40
95,3
63,3
444,6
133,8
2010
2014
Қазалы
1950
0,52
86,0
30,0
88,0
198,0
217,0
58,0
1960
0,85
97,0
57,0
169,0
182,0
485,0
111,0
1970
1,01
112,0
87,0
253,0
173,0
731,0
197,0
1980
1,82
1990
1,49
135,8
87,7
663,0
215,3
2000
1,55
122,9
66,3
574,6
157,6
2010
1,62
118,2
54,02
2014
1,48
120,5
60,3
342,8
102,5
Су сапасын бағалаудың ең әйгілі тәсілін А.М. Можейко және Т.К. Воротник ұсынған. Олардың тұжырымы бойынша (Na + K) 100 (Ca + Mg + Na + K) 65% -дан аспаса,онда суды ауылшаруашылық егіске қолдануға болады, егер ол 66-75% болса, онда су қауіпті, ал 75% -дан асқанда өте қауіпті, топырақтың сортаңдануынң мүмкіндігін білдіреді [13].
Буданов формуласы бойынша, суда Na Ca қатынасы бірден кем болса, ал минералдығы 1 г л су үшін Na (Ca + Mg) қатынасы 0,7 кем және минералдығы 1-ден 3 гл барлық ингредиенттердің қосындысын (Ca + Mg), қатаңдыққа бөлгенде орташа-ауыр суглинсті топрақ үшін 4-тен, ал жеңіл суглинсті топрақ үшін 5-тен, құмды топрақ үшін 6-дан аспауы тиіс, онда су ауыл шаруашылығы дақылдарының үшін жарамды болып саналады [14].
Судың жарамдылығын бағалау үшін И.Антипов-Каратаев және Г. Кадер формуласы ең қолайлы [15]
мұндағы rCa, rMg, rNa судағы катионның құрамы, мг-экв; С-судың жалпы минералдануы, гл , K=1 су суару үшін жарамды, ал, K1-жарамсыз, себебі натрийдің жоғары құрамында топырақтың сортаңдануы басталады.
Өзен мен ағынды сулардың сапасын бағалау үшін, АҚШ-тың Ауыл шаруашылығы Министрлігі әзірлеген әдісті қолданып, формула бойынша анықталатын натрий адсорбциясы (SAR) деп аталатын топырақты сортаңдануын ескереді
Судың сапасын термодинамикалық потенциалмен және топырақтандыру белсенділігіне қатысты бағалау: мұнда натрий мен кальций әрекеттерінің судың сөлдіргіш қабілеттілігінің критерийі ретінде қатынасы
натрий-кальций ) сыну процестердің тұздану индикаторы ретінде; (тиісінше, 1,4 және 3 есеге асып -қышқылдануы топырақ ерітіндісінің сілтімен процесін сипаттайтын сутегі-кальций (рNa-0,5pCa), 0,8 артық болуы тиіс -сортаңданған топырақ, кем дегенде 6,5 болуы тиіс; қатысты (рН-рNa)(рNa-0,5рСа), бойынша есептеледі сортаңдану, сортаңдану әлеуетін көріністері (рNa-0.5pCa). Бұл әдістер сапалы бағалау үшін қолданылған 2,8 есеге аспауы тиіс. Сырдария өзенінің алқаптары және олардың нәтижесі 1.2-кестеде көрсетілгендей 3 кезеңді қамтиды (1960,1975,2001,2015 жылдар).
Сырдария өзенінің суы суару үшін жарамдылығын бағалау ешқандай шектеусіз судың қолайлы екенін көрсетеді. Алайда, су магнийінде кальцийдің үстем болған жағдайда, тұздану үдерісінің қарқындылығы арта түсетіні белгілі, алайда судың сілтелі қабілетін де, катионның құрамында сортаңдану катионының абсолютті мазмұнын да өсіреді, бұл бұзылған агроландшафтарды бағалау үшін экологиялық критерийлерді негіздеу кезінде ескерілуі керек.
Кесте 1.2- Сырдария су ресурстарының жарамдылығын бағалау
Бағалау әдістері
мәндері
Шардара
Қазалы
1960
1975
2001
2015
1960
1975
2001
2015
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Катион қатнасы бойынша суды ирригациялық бағалану
100Na+(Ca2++Mg2++Na+)
41,9
33,6
39,7
42,5
52,3
55,4
58,3
62,3
Na+(Ca2++Mg2+)
0,71
0,48
0,66
0,72
1,03
1,24
1,40
1,45
(Ca2++Mg2+)(Na+1.23Cl)
1,19
1,63
1,21
1,18
0,79
0,72
0,63
0,60
2Na+(Ca2++Mg2+)
1,42
0,96
1,32
1,22
2,19
2,48
2,79
2,89
Химиялық элементтер әсері арқылы суды ирригациялық бағалану
(Na++Mg2+) Na+
1,40
2,06
1,52
1,45
0,91
0,79
0,71
0,68
100Mg2+(Ca2++Mg2)
33,1
33,0
42,1
35,8
37,0
43,7
35,0
28,5
Na2+(Ca2++Mg2+)
0,71
0,48
0,66
0,52
1,10
1,27
1,40
1,45
Na+Ca2+
1,28
0,88
0,89
0,82
1,52
1,28
1,67
1,78
Топырақты сілтілендіру қаупі бар суды бағалау
рН
7,8
7,1
7,2
7,3
7,2
7,5
7,8
7,7
7,8
НСО-Са2+
1,00
0,76
0,53
1,63
1,78
0,85
0,61
1,41
1,52
СL-
˂3,0
81,0
107
117
132
11,0
197
157
169
Ұлттық сарапшылар бұл проблемаға байланысты тиімді ағын сулар мен өнеркәсіптік сарқынды суды тазартпайтын тазарту қондырғыларының (жалпы санының 60-70%) қанағаттанарлықсыз техникалық жай-күйін атап өтеді [17].
Сонымен қатар, дренаждық және ағынды сулардан тұратын қайтарылатын су көлемі 17,4 км3 құрайды (1.3-кесте).
Кесте 1.3- Қызылорда облысының 2014-2016 жылдарға арналған есептік су балансы [18]
№
пп
Баланс баптары
Нақты млн.м[3] жылына
2014ж.
2015ж.
2016ж.
I. Кіріс бөлігі
1
Табиғи өзен ағысы
16514,23
14378,25
14685,00
2
Тау өзендерінің табиғи ағысы
87,89
50,57
123,6
3
Қайтарым су ағынының түсуі
14,85
12,22
16,69
4
Суқоймасының іске қосылуы
5
Жерасты сулары
39,57
40,49
43,35
Барлығы:
16656,54
14481,53
14868,64
II. Шығындар бөлігі
1
Жер үсті су көздерінен суалғыш
5175
4990
4743,04
2
Өзенмен гидравликалық байланыста жер асты көздерінен су алу
39,57
40,49
43,35
3
Өзен бетінің қосымша толық булануы
3,7
7,7
9,14
4
Арал теңізіне нақты кіріс
2597,27
2652
2103
5
Бассейннен тыс су беру
5134
5538
5149
6
Көл жүйелерін толтырдың табиғатты қорғау қажеттілігі
3707
1253,34
2821,11
Барлығы
16656,54
14481,53
14868,64
Бассейндегі судың негізгі тұтынушысы болып табылатын қосынды егіншіліктің қарқынды дамуы өзен ағынын оны пайдалану аймағында трансформациялау процесіне белсенді әсер етеді. Сырдария 60-70 жылдары суармалы жерлердің күрт өсуіне байланысты болды. Бұл процесс әсіресе судың төмен мөлшері кезінде жарқын болды [22].
Осылайша, ахуалды дамытудың қазіргі кезеңінде қоршаған ортаны табиғи теңгерімін сақтау үшін өңірдің су және жер ресурстарын тиімді және кешенді пайдалануға көшуқажет [23].
2005-2015 жылдарда қыс-жаз кезеңінде осы суқоймасынан шығарылымдардың ара қатынасы 50:50, ал 1971-1990 жж. -30: 70. Бұл су ресурстарының үлкен шығындарына Арнасайдың төменгі арнасына бос қалдықтар тастауға әкелді. Себебі Сырдария өзенінің төменгі қабаттарындағы қуат қысқа судың барлық ағынының қабылдануына мүмкіндік бермеді. Жазғы ағынның қысқаруы Қызылорда облысы экономикасының, әсіресе ауыл шаруашылығындағы судың төмендеуіне және өзеннің төменгі ағысында экологиялық жағдайдың нашарлауына алып келеді (1.4-кесте).
1.4-кесте Көктебе және Қаратерең гидробекетеріндегі Сырдария өзенінің ағысы, км3 [25]
Жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Көктөбе гидробекеті
13,9
20,0
17,0
12,7
11,7
19,3
20,3
20,7
22,2
15,6
17,3
Қаратерең гидробекеті
4,73
7,72
6,03
3,87
3,56
8,64
9,76
10,10
9,9
6,76
6,62
Суармалы егін шаруашылығында судың сұранысы аумақтың гидрометеорологиялық жағдайына байланысты және кездейсоқ өзгереді, су тұтынудың әрбір мәні PM қауіпсіздігінің деңгейімен сипатталады. Суару үшін бағаланған сумен жабдықтау (СМ) - бірнеше жылдық кезеңнен есептелген есептік жыл ішінде (бірлік пайызы немесе фракциялары) суармалы егін шаруашылығына деген сұраныс қабылданған мәннен аз немесе тең болатындығын білдіреді.
Су көздерінің ағынының көлемі бір жыл ішінде және көпжылдық контексте кездейсоқ түрде өзгеріп отырады және ПВ-ның өзінің жеке жеткізілімімен сипатталады. Өзен ағынын бағалау (PW) - көп жылдық кезеңнен есептік жыл ішінде (бірліктің пайыздық үлесі немесе фракциясы) қабылданған мәнге тең немесе одан асатын ықтималдығы[26-28].
Ағын суарудың немесе суарудың бағалау қабілеттілігі (Pқ.) - көпжылдық кезеңнің есептік саны бойынша (бірлік пайыздық немесе фракцияларында) ықтимал суарылатын алқаптар қабылданған мәнге тең немесе одан асып кетуі ықтималдығы [29] немесе Pқ қауіпсіздігі бойынша ықтималдылық (бірліктің пайыздық немесе фракцияларында) P жылының ішінде дайын суармалы алаң биологиялық суару режимі сақталған жағдайда тиісті су көзінен қажетті мөлшерде қамтамасыз етіледі.
Кесте 1.5-Қызылорда гидротүйіннен судың орташа жылдық шығыны
Орны
Жыл
Шығын (м3с)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Жыл
Қызылорда гидротүйіні
Орт.
169,3
183,0
215,6
256,9
458,5
453,3
392,4
310,2
169,2
133,5
149,2
165,2
8075,9
Макс.
471,7
564,0
448,0
642,5
874,3
794,4
681,1
672,1
412,3
393,0
404,0
411,0
15087,3
Мин.
44,4
46,5
58,9
54,9
272,4
240,4
202,8
133,3
29,1
24,1
39,6
26,9
3633,7
Басты сол арна
Орт.
-
-
-
43,3
180,2
160,6
176,9
109,6
0,6
-
-
-
1858,0
Макс.
-
-
-
114,5
212,9
224,4
224,5
155,7
6,9
-
-
-
2306,0
Мин.
-
-
-
0,0
137,2
158,1
132,0
67,4
0,0
-
-
-
1395,4
Басты оң арна
Орт.
-
-
-
5,7
18,0
20,3
18,9
13,7
2,0
-
-
-
208,3
Макс.
-
-
-
14,5
22,2
25,9
26,5
19,6
7,3
-
-
-
270,4
Мин.
-
-
-
0,0
10,2
12,9
10,7
8,7
0,0
-
-
-
131,9
Су ресурстарын пайдаланудың, табиғатты қорғаудың және суды қорғаудың әлеуметтік, экологиялық және экономикалық тиімділігін негіздеу әдіснамасының ең маңызды көрсеткіштері әлеуметтік-экономикалық тиімділік критерийін қамтиды [33,34].
Ең алдымен суармалы егін шаруашылығының экономикалық тиімділігінің негіздемесі қазіргі деңгейде ауыл шаруашылығы өндірісінің нақты экономикалық тиімділігін бағалауға байланысты. Су ресурстары мен су талаптарын салыстыру негізінде белгілі бір өзен суларының пайдаланушылары шаруашылық секторларының нақты сумен қамтамасыз етілуін анықтайды. Осы негізде есептік кезеңде экономика салаларының нақты кірістерін бағалауға болады, яғни, есепті кезеңде. Өзен бассейнінде жер үсті су ресурстарын пайдаланудың нақты экономикалық тиімділігін анықтауға болады [35].
Суаруды қамтамасыз етудің оңтайлы нұсқасын, қолайсыз жылдардың кез-келген қолайсыз жылдарында өсімдік шаруашылығының орташа жылдық деңгейінің 90% -ын немесе өзен бассейніндегі суару кезеңдерінде алу үшін кепілдігі бар ауылшаруашылық дақылдарын суды тұтыну тәртібін төмендету деңгейі оның суару қабілетін белгілеу керек [29-35 ].
1.2-сурет су ағысының суару қабілетін анықтау үшін есептеулердің нәтижелерін көрсетеді.
.
Сурет 1.2- Ықтимал суармалы жерлердің қолжетімділігі
Өзен ағынының маусымдық реттеуімен. Суару желісінің сыйымдылығының нұсқалары: 1: qm = 0.80 л(с∙га); 2: qm =0,56 л(с га). Суармалы аймақтың оңтайлы нұсқасын таңдау үшін суаруды қамтамасыз етудің түрлі нұсқалары, мысалы, Pор1, Pор2, ..., Pорj; j - суаруды қамтамасыз етудің нұсқалары. Суаруды қамтамасыз етудің оңтайлы нұсқасы критерийлерге сәйкес [35]:
,
(3)
мұнда - табыстың орташа жылдық өсуі үшін шығындардың орташа жылдық өсуі;
j - суару жүйесін жеткізу нұсқасы, m - суару желісінің сыйымдылық нұсқасы, g - суару жүйесінің тиімділігі нұсқасы, k - су қоймасының пайдалы қасиеті;
,- бұл шығындардың орташа жылдық өсуі және суару жүйесінің j-нұсқасы бойынша кірістің орташа жылдық өсуі, суару желісінің сыйымдылығының м-варианты, суару жүйесінің тиімділігінің g-нұсқасы, резервуарлық пайдалы қуаттың k-нұсқасы
Орташа жылдық шығындарды анықтау және олардың өсуін, жылдық орташа жылдық шығындарды, орташа жылдық кірісті және олардың талданатын кgmj - м нұсқасындағы өсуін, сондай-ақ бір құрылымдық суармалы гектардан жалпы өнімділігі мен борты жағдайында бір құрылымдық суармалы гектардан жалпы өнімнің құнын орташа жылдық құн суару шараларына дейінгі жалпы өнімділік [35].
Алайда, ұзақ мерзімді перспективада суармалы агроөнеркәсіптік кешен үшін су ресурстарын пайдаланудың тиімділігін ғана емес, өзен бассейнінің су ресурстарын кешенді пайдаланудың жалпы экономикалық тиімділігін негіздеу қажет. Ол үшін келесі критерий ұсынылады [35]:
CCЭРi=Дi-Уi-Зi+ЭЭЭД i ,
(4)
мұнда ССЭР - экономиканың салаларының кәрізді реттеудің i-нұсқасындағы (өзен бассейнінің су ресурстарын кешенді пайдаланудың i-нұсқасында) табыстары; Дi, Уi ,Зi, ЭЭДi - бұл шаруашылық салаларының табысы, сарқылудан және су көзінің ластануынан, су шаруашылығы және су қорғау объектілерінің құрылысы бойынша шығындар, табиғи ресурстар құнының i - оң немесе теріс әсерлесу әсерлерін ескере отырып, өзен бассейнінің су ресурстарын кешенді пайдаланудың нұсқасы).
Бұл критерий өз кезегінде екі функционалды тәуелділікті жұтып отырады: экономиканың табысы барынша барынша азаяды және қоршаған ортаға зиян келтіреді.
Осылайша, оңтайлы құнын таңдау бірге жоғары суды пайдалану деңгейі өзендер суармалы ауыл шаруашылығы, құрғақ аймақтарында суармалы аймақ реттелмейтін немесе реттелетін ағыныныңбаяулық өсімдік суару режиміне (- 10% қысқарту оңтайлы сомасы) ауысу үшін, сондай-ақ қажет болған кезде. Алайда, ұзақ мерзімді болашақта бұл да үлкен маңызы бар су талаптарды азайту көп пайдалы болады. Бұл Қазақстанда суармалы ауданының ирригациялық және дренаждық жүйелерді суармалы ауыл шаруашылығы және қайта құру дамыту үшін жаңа жолдар ашады.
1.2. Сырдария өзенінің төменгі жағындағы күріш суару жүйелерінің техникалық жағдайы
1950 жылдардың ортасында Қызылорда облысында техникалық суару жүйесі алғаш рет өңделіп, пайдалануға берілді. Олар бірінші, екінші және кейінгі тапсырыстарды суару және төгу каналдарының көмегімен топырақтың ылғалдың екі жақты режимін қамтамасыз етеді. Шығару желісі карталардан суды жинайтын және оларды ескі коллекторларға жіберетін коллекторлардан артық суаруды және жер асты суларын жіберетін карталардың зарарсыздануынан тұрады; шаруашылықаралық су қоймаларынан су алатын негізгі су қоймасынан су қабылдағыштарға жібереді. Коллектор-кәріздер желісінің тереңдігі күріш астында топырақты тұзсыздандыруға айтарлықтай әсер етеді.
Инженерлік жүйелерде суару және ағызу арналары әдетте екі жақты командалармен алмастырылады және бір-біріне параллель өтеді. Карталардың ені орта есеппен 200 м құрайды, олар бойлық жоталары бар және тікелей спринклерлер мен төгінділер қорғанысымен шекаралас. Сондықтан, әрбір тексеруде арнайы су шығыны мен судың кірісі бар, ол су қабатының деңгейін реттеуге және қысқа уақыт ішінде су тасқыны мен ағызуды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Сырдария бассейніндегі коллекторлық-дренажды судың ең үлкен көлемі Ферған алқабында (7,5 км3 дейін) және Кең дала (оның ішінде ескі және жаңа суару аймағын қосқанда) құрайды, онда жылына 2,6 км3 дренажды су ағызылады. Қызылорда оазисіндегі Сырдария бассейнінің ең минералды жиналмалы-дренаждық сулары 4,2 г л дейін. Бұл су әдетте сульфат-натрий болып табылады. Әрбір суармалы массада өзен суларымен салыстырғанда жоғары минералдануы бар коллекторлық-дренажды су қалыптасады. Өзендерге қайта оралғанда, бұл су шығындарын арттырып қана қоймай, табиғи минералдану құндылығын да өзгертеді [36].
Қазіргі уақытта Қызылорда облысында күріш өсіру алты ирригациялық алқаптарда шоғырланған. Қазалы суару жүйесінде екі жүйе бар -сол және оң.
Олардың жағдайын жақсарту үшін қолданыстағы негізгі каналдарды қайта құру және оларды гидроэлектрстанциялармен жабдықтау бойынша жұмыстар жалғасуда.
Қызылорданың күріш өсіру массиві сол және оң жағалау жүйелерін, 220 м3 сек жылдамдығымен сол жағалаудағы магистралды арнаны және 110 м3 с болатын оң жағалаудың негізгі каналын қамтиды. Магистральдық арналар мен олардың бедерлері гидравликалық құрылымдармен қамтамасыз етілген. Aйтек жүйесіндегі күріш егістіктері Aйтек каналынан құйылады. Негізгі канал мен оның тораптары гидравликалық құрылымдармен жабдықталған. Жаңақорған-Шиелі массиві сумен және Сырдария өзенінен өтетін үш үлкен суару жүйесіне су береді (1.3-сурет).
Сурет 1.3- Қызылорда массивіндегі негізгі арналардың орналасуы
Жаңашиелі жүйесінде суды өткізу қабілеті 102 м3с болатын ұзындығы 89 км болатын негізгі арнасы бар. Негізгі арна және оны тарату желісі гидротехникалық құрылымдарды реттейді. Сунак-Ата жүйесінде ұзындығы 25 м, өткізу жылдамдығы 12 м3с болатын негізгі арна бар. Тоғысқан массивін 55 м3с өткізу қабілеті бар Келинтөбе кенішінің суымен қамтамасыз етеді. Алқап коллекторлық-дренаждық желімен қамтамасыз етілген. Негізгі каналдар мен коллекторлық-дренаждық желі гидроқұрылғылармен жабдықталған.
Суару жүйелерінің техникалық жай-күйінің төмен деңгейі су және жер ресурстарын тиімді пайдалану жағдайларын едәуір төмендетеді, бұл ауыл шаруашылығы өнімдерінің тапшылығына әкеледі (1.6-кесте).
1.6-кесте. Суару каналдарының және коллекторлардың техникалық жағдайы
Арналардың атауы
Мекен бойынша жалпы ұзындығы
Ұзындығы, км
қанағаттанарлық.
қанағаттанарлықсыз
км
%
Республикалық меншік
1
2
3
4
5
Магистральдық арналар:
88,5
67,26
21,24
24
Келинтөбе
181,2
138,71
43,49
24
Жаңашиелі
50,2
38,15
12,05
24
Қызылорда оң жағалауы
406,75
309,13
97,62
24
Қызылорда сол жағалауы
38,95
29,6
9,35
24
Қазалы оң жағалауы
99,17
75,37
23,8
24
Қазалы сол жағалауы
864,77
657,22
207,55
24
Барлығы
31,7
22,19
9,51
30
Шаруашылықаралық арналар:
6
4,2
1,8
30
Қандыарал
26,8
18,76
8,04
30
Куркуреуик
20,5
14,35
6,15
30
Сунақата
68,65
48,06
20,59
30
Жаңатобе
32
22,4
9,6
30
Ботабай
67,9
47,53
20,37
30
Жетиколь - жарма
66,1
46,27
19,83
30
Көксу
30
21
9
30
Жаңадария
957,8
670,46
287,34
30
Жанарык
28,9
20,23
8,67
30
Айтек
78,4
54,88
23,52
30
Басыкара
32,7
22,89
9,81
30
Сауранбай
6
4,2
1,8
30
Барлығы
1453,45
1017,42
436,03
30
Арналар бойынша барлығы
2318,22
1674,64
643,58
Коллекторлар
Жанакорган ауданы: К-1
52,5
31,5
21
40
К-2
88,3
52,98
35,32
40
Шиелі ауданы: К-1
32,1
19,26
12,84
40
К-3
53,2
31,92
21,28
40
К-4
30
12
18
40
К-9
31,8
19,08
12,72
40
Нансай
6,5
3,9
2,6
40
Шиели -Телікөл
103
61,8
41,2
40
Қызылорда қ. Көксу
50,2
30,12
20,08
40
Сырдария ауданы: ЮК-12
28,2
16,92
11,28
40
ОҚ
57,4
34,44
22,96
40
СҚ
51,4
30,84
20,56
40
Жалагаш рауданы: ОҚ-16
27,1
16,26
10,84
40
СК-15Г
5,7
3,42
2,28
40
ОК
92,1
55,26
36,84
40
СК
67,7
40,62
27,08
40
ШКК Кармакшы
42,1
25,26
16,84
40
БКК
38,1
22,86
15,24
40
Қашкансу
15,7
9,42
6,28
40
ОК-1
38,3
22,98
15,32
40
К-2 Қазалы
38,5
23,1
15,4
40
К-2-1
34,1
20,46
13,64
40
К-2-2
11,9
7,14
4,76
40
Қазіргі таңда Қызылорда облысындағы барлық суару арналарында шөгінділер және су сүзу өсті. Сондықтан, мұндай эрозия және шөгу жою тұнба, өсімдіктердің және қоқыс барлық түрлері жою, қалпына келтіру жобасы профильдер, қаптау жөндеу, сондай-ақ іс-шаралар жүргізу, олардың қажеттілігі ұзындығы төрттен бір бөлігін құрайды. Арнаны қалыптастыруда қаралатын ең көп тараған жарақат, қабыршақтану, қоршаулар мен қабықшалар, плиталардың буындарының бұзылуы және бекітпелердің эрозиясы болып табылады.
Коэффициент су таратқышының сусымалы арна сыйымдылығы суару су ысыраптар 31% (1.7-кесте) есепке алу, өте төмен болып табылады.
Күріш суару жүйелері арналарының ерекшелігі осы шаруашылықтағы арналар арқылы 10-дан 50 м3с суды тасымалдау фактісі болып табылады.
Сондықтан стандартты суды, су есептегіш шегін, суды өлшеуіш науаларды қолдануға ешқандай мүмкіндік жоқ. Осы жағдайларда су есептілігінің жалғыз құралы жылдамдық аймағы әдісімен су ағынын өлшеу арқылы тіркелген қима учаскелерін пайдалану болып табылады. Арнадағы каналдарда орналасқан шығыс өлшеуіш құралдар үшін арнаның секциясының эрозиясының және деформациясының мүмкіндігін болдырмау үшін шаралар қабылдануы тиіс, соның ішінде:
а) монолитті периметрі әрлеу дейін 25м3с арна өткізу қабілеті арналар техникалық құжаттаманы, бірақ жоғарғы жағында кем дегенде бір арна ені ұзындығы белгіленген бір учаскесінде үшін бетон жабын немесе темірбетон;
б) 25-тен 100 м3 с өткізу қабілеті бар арналарда - темірбетон плиталарының белдеуі, монолитті бетон немесе 5 м кем емес темірбетон таспалары түріндегі каналдың төменгі бөлігін нығайту.
Арнадағы су ағынын бақылау үшін, су бетінің беткі қабатын өлшеу үшін өлшеу диапазонынан 100-300 м қашықтықта екінші су габаритті орнатыңыз.
1.7-кесте. Мемлекеттік ирригациялық жүйелердегі каналдар мен құрылғылар
№ пп
Мемлекеттік ирригациялық жүйелердің атауы
Іске қосу жылы
Бас су тұтыну
Негізгі арна
Негізгі және шаруашылықаралық каналдардағы қондырғылар
Қолжетімділікті көрсете отырып, су алу түрі
автоматтандыру
Өткізу қабілеті
Жалпы ұзындығы, км
қалпына келтіру
Бекіту және қаптау
Ұзындығы, км
Барлығы
мың
Олардың ішінен су есептегіші жабдықталған
құрылғылар
Жаңақорған су шаруашылығы филиалы
1
Келінтөбе
1969
Бөгетсіз
102
88,5
8
8
2
Сұмағар
1975
Бөгетсіз
15
31,7
1
1
3
Сунақата
1950
Бөгетсіз
40
26,15
4
4
4
Тайпақкөл
1953
Бөгетсіз
15
6,0
3
3
5
Күркіреуік
1962
Бөгетсіз
12
20,5
3
3
Барлығы
184
172,5
19
19
Шиелі су шаруашылығы филиалы
1
Жаңашиелі
1941
Бөгетсіз
120
20,4
0,18
28
2
Қамыстықақ
1986
Бөгетсіз
10
42,5
0,11
6
3
Жаңатөбе
1972
Бөгетсіз
14
32
0,04
2
4
Көксу
1958
Бөгетсіз
18
30
0,02
Барлығы
162
124,9
0,32
36
1
ПМК
1951
Бөгетті
25
15,4
5
5
2
Жаңаарық
1983
Бөгетсіз
15
18,9
2
2
3
Сауранбай
1976
Бөгетсіз
6
1
1
Барлығы
46
34,3
8
8
Сырдария су шаруашылығы филиалы
1
Әйтек
1963
Бөгетті
60
28
0,1
1
1
2
Жетікөлжарма
1947
Бөгетсіз
15
33,6
12
12
3
ЛМК-9
1975
Бөгетті
15
8
8
4
ЛМК-11В
1963
Бөгетті
10
5
5
5
Жаңарық
1984
Бөгетсіз
11,5
10
1
1
Барлығы
111,5
71,6
0,1
27
27
Жалағаш су шаруашылығы филиалы
1
Сол жақ тармақ
1961
Бөгетті
44
12
12
2
ЛМК-17А
1963
Бөгетті
9,2
3
ЛМК-15В
1983
Бөгетті
10
4
Әйтек
1961
Бөгетті
16
27,2
8
8
5
Шонық
1970
Бөгетті
10
3
3
Барлығы
89,2
27,2
23
23
Қармақшы су шаруашылығы филиалы
1
Құрайлы
1960
Бөгетті
37,5
6
6
2
Наурызбай
1960
Бөгетті
14,9
2
2
3
Балажарма
1960
Бөгетті
60
2
2
4
Оң жақ тармақ
1960
Бөгетті
8
6
6
Барлығы
120,4
16
16
Қазалы су шаруашылығы филиалы
1
ПМК
1946
Бөгетті
70
19,5
7
7
2
Басқара
1946
Бөгетті
10
32,7
5
5
3
ЛМК
1957
Бөгетті
100
64,17
10
10
Барлығы
180
116,37
22
22
Суармалы егін шаруашылығындағы қиындықтар дренаждық жүйелердің жетіспеушілігінен, негізгі каналдардан сүзуден, шаруашылықтағы суару жүйелерін тиімді пайдаланудан және басқа да жағымсыз факторлардан туындады.
Күріш суару жүйесіндегі дренаж тұз режиміне және қалпына келтірілген аумақтың балансына белсенді және бағытталған әсер ету құралы ретінде қызмет етеді. Суару мерзімі күріш негізгі міндеті өсіп дақылдар егіс үшін аэрация зонасы тұздалған топырақты шаю болып табылады. Кәріз және, демек, түрлі топырақ және гидрогеологиялық жағдайларда топырақты шаю кәріз суармалы жерлерді байланысты.
Қызылорда облысының күріш суару жүйесіндегі кәріз тереңдігі 1,5 м-ден 3,0 м-ге дейінгі ені бар жер телімінде ашық канал түрінде жүзеге болады. Бастапқы кәрізде 1,5 м тереңдіктегі су алынды, содан кейін негізгі су ағызу тереңдігі 2,0-2,5 м тереңдіктегі кәріздерге біріктірілді, кәріздік коллекторлар 3,0-3,5 м тереңдікте коллекторға ағылады. Негізгі кәріздік топтар, кәріздік коллекторлар және коллекторлық-кәріздікқ желіні қалыптастырады, оның мелиоративтік әсері әртүрлі себептер бойынша әрдайым қанағаттанарлық емес: себептері - шөгуі, беткейлердің құлауы және арамшөп өсімдігімен толып кетуі.
Беткейлердің құлау себебі арналардың биіктікте әртүрлі сүзу қабілеті бар гетерогенді минералды топырақтарда орналасқандығымен және негізінен тұрақсыз, жиі ұсақ түйіршікті, құмды сазды топырақтың пайда болуымен байланысты. Гидродинамикалық қысымның әсерінен гидродинамикалық қысымның әсерінен ұсақ түйіршікті топырақ сұйылтылып, сіңіргішке айналады, жылжиды және жүзуге келеді Нәтижесінде күшті іргетассыз үстіңгі қабат арнада құлап, оның тозуы пайда болады.
Нәтижесінде ағын суды 20-30 см, ал кейде 50 см-ден көп болады. Беткейлер 20-50 см, кейбір жерлерде олардың құлауы 80 см-ге дейін жетеді (1.8-кесте).
Кесте 1.8 - Ашық кәріз желісі арнасының деформациясы
Арнаның атауы
Жоба белгісі
Жұмыс соңынан төменгі белгі
Төменгі шөгудің орташа мәні, см
Көлбеудің орташа ұзындығының құлдырауы, см
1
2
3
4
5
Коллекторлар
6,8
6,18
10,0
21,8
Кәріздер
7,16
7,36
20,0
29,0
Бастапқы кәріз
7,18
7,40
22,0
35,0
Күріш жүйелерінде суару кезеңінде күріш егістіктерінен шыққан тоспа сулардың үлкен салдарынан каналдардың кәріздік әрекеттері азаяды. Күріш алаңдарынан коллекторлық-кәріздік желіге дейін нашар минералданған суларды (1,5-2,0 гл) суды пайдалану қатаң тәртіпсіздіктен, суаруды тиісті бақылаумен байланысты. Нәтижесінде, мұның бәрі кәріздік желінің тиімді тереңдігінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Су қабатын күріш табақтарына күтіп ұстау кезінде негізгі су ағызу арқылы су ағымы 30-70 л с, ал бірлік ауданында тиісінше -1,34-3,08 л сағ құрайды. Ағынды сулардағы ағынды сулардың үлесі 70% және тек 30% кәрізді құрайды. Жоба бойынша, кәріз 0,40 л сағ-дан төмен болмауы керек.
Негізгі мелиорациялық қорлардың (25-30%) нашарлауына және ирригациялық жүйелердің техникалық деңгейінің төмендеуіне байланысты ұзақтығы 1000 км-ден астам суармалы каналдарды күрделі жөндеу және реконструкциялау қажет. Суару жүйелерінің техникалық жай-күйінің төмен деңгейі суды және жер ресурстарын тиімді пайдалану жағдайларын едәуір төмендетеді, бұл ауыл шаруашылық айналымынан жерді алып кетуге және ауылшаруашылық өнімдерінің жетіспеушілігіне әкеледі (1.10-кесте).
Шығару, шабу және басқа да өсімдіктерді өсіру кезінде, беткейлердің құлауы, түбінің түсуі, шығарындылар бастапқы дизайн сипаттамаларын жоғалтады. Толық төгу жүйесінің механикалық тазалауын жүргізудің қаржы құралдары бөлінбейді. Нәтижесінде суарылатын жерлердің мелиоративтік жағдайы нашарлап, нәтижесінде ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі төмендейді.
Соңғы уақытта үкіметтік емес ұйымдардың материалдық-техникалық базасының төмен деңгейі және экономикаға шағын қаржы ресурстары бөлінгендіктен, шаруашылықтардың тиімді пайдаланылуы жоқ.
Сондай-ақ, шағын жер телімдерін қалыптастыру нәтижесінде егістік айналу жүйесі ыдырап, агротехникалық шараларды сақтамау ғылыми негізде жүзеге асырылады.
Осылайша, Қызылорда облысының суармалы жерлерінің өнімділігі мен сумен қамтамасыз етілуіне әсер ететін негізгі факторлар:
- төмен техникалық деңгейге байланысты каналдардағы суармалы суды тасымалдау кезінде жоғалту;
-коллекторлық-дренаждық желілердің нашарлауы және тік дренажды (шөгуі, қамыспен толтырылған арнаның деформациясы)ұңғымалардың бұзылуы салдарынан суармалы жерлерді кәріздеудің төмендеуі;
-жер асты суларының деңгейі қауіпті тереңдіктен асып түседі;
-минерализацияның өсуі және суару сапасының нашарлауы;
- суару кезінде қатаң су есептілігінің жоқтығы;
-тұзды, сілтілі және сілтілі суарылатын топырақтардың өсуі;
- сапасыз топырақтың өңделуі, далалық орналасу сапасының төмендігі, тұзды жерлерді жуу технологиясын бұзуы. Мұның бәрі суармалы жерлердің деградациясына әкеледі.
Осыған байланысты суармалы жерлердің агромелиоративтік жағдайының нашарлауы және күріш өсірудің одан әрі дамуы үшін егіс мәдениетін ұлғайтуға ықпал ететін бірқатар мәселелерді шешу қажет:
Коллекторлық-кәріздік желінің параметрлерін жобалық белгілерге келтіру;
- су жібергіштің айналасына жабық және ашық кәріздерді орнату, үйіндіден жасалған каналдардың сүзілуін төмендетуге арналған мелиоративтік іс-шараларды орындау;
-қолда бар су ресурстарын ұтымды пайдалану, күріш шаруашылығының соңғы өнімдерінің өсуімен белгілі бір мөлшерде суды тұтынуды азайту;
- тазартылмаған және сарқынды сулардың ағындағы, олардағы зиян компоненттердің мөлшерін азайтады;
-инженерлік-суландырылған суармалы жерлердің мелиорациялық жағдайын жақсарту, гидротехникалық құрылыстарды қалпына келтіру бойынша шаралар кешенін жүзеге асыру;
- Арал теңізі аймағының жағдайында ауыл шаруашылығының негізгі заңы болуы тиіс күріш өсімдік ротациясының топырақтарының құнарлылығын жүйелік көтеру және көбейту [39].
1.3. Сырдария өзенінің төменгі жағындағы суармалы жерлер және оларды күріш суару жүйелерінде пайдалану
Қазақстан Республикасының күріш алаптың топырақ-мелиоративтік және экологиялық жағдайдың нашарлауына қымбат машина жасау және жоспарлы жер ауыл шаруашылығы пайдалану қорытындыға әкелуі мүмкін қауіпті нүктеге келді. Қазіргі уақытта, суландыру және топырақтың тұздану жетіспеушілігі күріш аудандарда топырақ құнарлылығын деңгейлерін анықтау негізгі факторы болып табылады. Нәтижесінде Қызылорда облысында күріш егісінің су тапшылығынан орташа өнімділік 3.0-3.2 т га 4,5 ц га дейін төмендеді.
Қызылорда облысы - мәдениет егіс алқаптарының 70% -дан астамы елдің, негізгі күріш облысы. Күріш [40] энергетика және минералды ресурстар (кесте 1.9) үлкен мөлшерде жұмсау жоспарланған инженерлік күріш жүйелерінің даму кезден бастап дамыған және қолданылған дәстүрлі технология (құрғақ жерінде егу), арқылы өсіріледі.
Қызылорда облысында жер өнімділігінің (22,4 га пайдаланылатын ауданы туралы 21.1 га немесе 9,4%) төмендеуі 22,3 мың.га батпақтану, салдарынан орта тұздану туралы 62,8 га орын немесе жалпы суармалы жер аумағы Қызылорда (287525га) 29,6% барлық суармалы жерлердің (кесте 15 -20) жер ресурстарын жоғалту және дұрыс басқармау салдарынан жер ресурстары шөлге айналуда[41].
Қазақстан Республикасының Қызылорда облысында күріш алаптың топырақ-мелиоративтік және экологиялық жағдайдың нашарлауына салдарынан істен шығуы мүмкін. Қазіргі уақытта, қайталама тұзданудан және топырақ күріш Арал өңіріндегі аймақтағы топырақтың құнарлылығын деңгейінің негізгі айқындаушы фактор болып табылады.
Қазіргі уақытта Арал теңізі аймағының күріш өсіру аймағында топырақтың құнарлылығын анықтайтын негізгі фактор топырақтың екінші рет тұздануы болып табылады. Ауыл шаруашылығының маңызды саласының - суармалы егіншіліктің өсуі мемлекеттің қолдауынсыз және оны дамытудың ғылыми негізделген стратегиясынсыз суармалы жерлерде басқарудың барлық тетігін жетілдірусіз мүмкін емес. Бұл суармалы ауыл шаруашылығы тиімділігі Бүгінгі таңда суару суын сапалы ауыл шаруашылығы өнімдерін, топырақ құнарлылығын, су сұраныс нормалар, өнімділігін және сапасын әсер ететінін құрылды.Тұз құрамы тұрғысынан бірінші кезекте суармалы судың сапасы, гумус фракциялық құрамына әсері, топырақтың құнарлылығын қалыптастыруға анықтаудағы микробиологиялық процестер.
Кальцийдегі сулармен жоғары суару микробиологиялық және биохимиялық процестерді нығайтуға ықпал етеді; суару су натрий және магний басым яғни топырақ пен сүзгілеу су-физикалық және физикалық-химиялық қасиеттерінің өзгеруі тудырады, қарсы әсер туғызады.
Қоршаған ортаның барлық проблемалары технологиялық прогрестің салдары болып табылатындығы дұрыс емес деп есептеледі. экологиялық дағдарыс себеп олардың қоршаған ортамен өзара іс-қимыл сипаты толық елемеушілік жағдайында дамып, ғылым мен техниканың қарқынды дамуы, ал, керісінше, технология жетілдірілмеуі болып табылады, қолданыстағы өндірістің экологиялық-артта қалу кезеңі.
Төмен өнімділік егіс деңгейінің төмендеуімен байланысты. Бұл байланысты шаруашылықтар мен бөлу агроқұрылымдардың 80% 3-тен 10 га дейін ауданды құрайды. Осы себепті, бұл дақылдарды өсіру және зиянкестер оларды қорғау үшін өңдеу қадамдарының тәртібін бұзды.
Әкімшілік аудандар
2010ж.
2011ж.
2012ж.
2013ж.
2014ж.
2015ж.
2016ж.
Егілгені, га
Өнімі
Егілгені, га
Өнімі
Егілгені, га
Өнімі
Егілгені , га
Өнімі
Егілгені , га
Өнімі
Егілгені ,га
Өнімі
Егілгені, га
Өнімі
Жаңақорған
9
35,4
9356,7
34,6
8694
41,0
8227
41,0
8019
40,5
7550
41,0
7738
43,0
Шиелі
8330
36,7
8400
37,3
7200
41,0
7578
41,7
8600
45,0
10692
45,0
11150
59,2
Сырдария
18135
41,6
18756
35,9
18915
51,0
17920
51,5
19366
55,0
19755
55,1
18360
56,7
Жалағаш
18049
44,2
17600
40,0
18565
52,0
18213
54,2
19941
54,5
20030
55,4
19384
56,1
Қармақшы
11765
47,9
12265
43,2
11770
52,1
12359
53,5
13143
53,0
15383
53,1
14025
58,3
Қазалы
8165
36,2
7616
34,4
7170
39,1
7330
39,3
6960
39,3
7360
40,0
6670
49,2
Кызылорда
2900
31,6
3233
31,9
3113
40,0
2377
40,4
2910
41,5
3113
43,5
2738
47,7
Барлығы
77373
40,9
77226,7
37,7
75427
47,7
74004
48,8
78939
50,1
83883
50,5
80065
54,9
Кесте 1.9- Қызылорда облысының 2010-2016 жылдар аралығындағы күріштің өнімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz