Сырдария өзенінің төменгі жағындағы суармалы жерлер және оларды күріш суару жүйелерінде пайдалану

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

КеАҚ «ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ»

«Гидротехника, мелиорация және бизнес» факультеті

«Су ресурстары және мелиорация» кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

Тақырыбы: «Қызылорда облысындағы «Қарауылтөбе» тәжірибе шаруашылығының күріш суару жүйесіндегі су ресурстарын басқару»

Беттер саны 73

Сызбалар мен көрнекі

материалдар саны

Қосымшалар

Орындаған: Жекебаева Гулжайна Серікқызы

2018 ж «___» қорғауға жіберілді.

Кафедра меңгерушісі, т. ғ. к. Е. С. Саркынов

Жетекші, т. ғ. д. Е. М. Калыбекова

Арнайы тауарлар кеңесшілері:

А. Г. Рау

И. С. Сейтасанов

Норма бақылау Қ. Ануарбеков

Сарапшы, геогр. ғ. к. Д. К. Джусупбеков

КеАҚ «ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ»

«Гидротехника, мелиорация және бизнес» факультеті

«Су ресурстары және мелиорация» кафедрасы

5В081000 - Мелиорация, жерді баптау және қорғау мамандығы

Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау

ТАПСЫРМАСЫ

Студент Жекебаева Гулжайна Серікқызы

Жұмыс (жоба) тақырыбы:

«Қызылорда облысындағы «Қарауылтөбе» тәжірибе шаруашылығының күріш суару жүйесіндегі су ресурстарын басқару»

Университет бойынша 20___ж «»№ бұйрығымен бекітілген

Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж «»

Жобаның бастапқы деректері

Диплом алдындағы өндірістік практика негізінде жиналған материалдар, Қызылорда облыстық ауыл шаруашылық бірлестігінің мәліметтері.

Дипломдық жобада (жұмыста) қарастырылатын сұрақтардың тізімі:

Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)

Ұсынылған негізгі әдебиеттер:

1 Рау А. Г. Водораспределения на рисовых системах. - М. : Агропромиздат, Колос, 1988. -85 с.
Научные основы и практика рисовода в Казахстане. Сборник статей Института биологии и биотехнологии растений МОН РК. - Толганай, Алматы: - 2012.
Амелин В. П., . Владимиров С. А. Эколого-ландшафтные основы устойчивого рисоводства // Кубанский Государственный Аграрный Университет. - 2008. - № 2.
Джамантинов Х. и др. Внедрение технологий устойчивого производства риса в условиях вторичного засоления почв Приаралья // Научный журнал / Рисоводство Краснодар, - 2008. - № 12. - С. 65-69.
Якуба С. Н. Натурные исследования мелиоративного состояния рисового массива МЧОС // Научный журнал / Кубанского Государственного аграрного университета Краснодар, - 2010. - № 1 . - С. 158-160.
3. Шомантаев А. А Зубаиров О. З Гидротехникалық құрылымдар практикумы, Қызылорда, -2011.
6. Дипломдық жұмыстарды орындау әдістемелік нұсқалары, Алматы 2014.

Жұмыстын (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері

Тарау: Тарау

Кеңесші: Кеңесші

Мерзімі: Мерзімі

Қолы: Қолы

Тарау:

Кеңесші:

Мерзімі:

Қолы:

Тарау:

Кеңесші:

Мерзімі:

Қолы:

Тарау:

Кеңесші:

Мерзімі:

Қолы:

Кафедрамеңгерушісі

Е. С. Саркынов

/қолы/

/аты-жөні/

Кафедрамеңгерушісі: Жұмыс (жоба) жетекшісі

Е. С. Саркынов: Е. М. Калыбекова

Кафедрамеңгерушісі: /қолы/

: /аты-жөні/

Кафедрамеңгерушісі: Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент

Е. С. Саркынов: Г. С. Жекебаева

Кафедрамеңгерушісі: /қолы/

: /аты-жөні/

Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау графигі

Рет№

Қарастырылған бөлімдер

Жетекшіге белгілену мерзімі

Ескертулер

Рет№: 1

Қарастырылған бөлімдер: Жобалау ауданының табиғи-климаттық сипаттамасы

Жетекшіге белгілену мерзімі:

03. 03. 2018ж-

15. 03. 2018ж

Ескертулер:

Рет№: 2

Қарастырылған бөлімдер: Ауылшаруашылық дақылдарының суару режимі және суғару әдісі

Жетекшіге белгілену мерзімі:

16. 03. 2018ж-

30. 03. 2018ж

Ескертулер:

Рет№: 3

Қарастырылған бөлімдер: Ауылшаруашылығы дақылдарын суару әдістері мен техникасы

Жетекшіге белгілену мерзімі:

02. 04. 2018ж-

16. 04. 2018ж

Ескертулер:

Рет№: 4

Қарастырылған бөлімдер: Суғару жүйесін жобалау

Жетекшіге белгілену мерзімі:

17. 04. 2018ж-

25. 04. 2018ж

Ескертулер:

Рет№: 5

Қарастырылған бөлімдер: Суғару жүйесін пайдалану және оның сметасы

Жетекшіге белгілену мерзімі:

04. 05. 2018ж-

15. 05. 2018ж

Ескертулер:

Рет№: 6

Қарастырылған бөлімдер: Дипломдық жобаны рәсімдеу

Жетекшіге белгілену мерзімі: 15. 05. 2018ж

Ескертулер:

Рет№: 7

Қарастырылған бөлімдер: Алдын ала қорғау

Жетекшіге белгілену мерзімі: 20. 05. 2018ж

Ескертулер:

Рет№: 8

Қарастырылған бөлімдер: Негізгі қорғау

Жетекшіге белгілену мерзімі: 28. 05. 2018ж

Ескертулер:

Кафедрамеңгерушісі

Е. С. Саркынов

Кафедрамеңгерушісі: Жұмыс (жоба) жетекшісі

Е. С. Саркынов: Е. М. Калыбекова

Кафедрамеңгерушісі:

Кафедрамеңгерушісі: Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент

Е. С. Саркынов: Г. С. Жекебаева

Кафедрамеңгерушісі:

МАЗМҰНЫ

Атаулар мен қысқартулар

КІРІСПЕ

: 1.

КІРІСПЕ: ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ СУ ЖӘНЕ ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ

7: 9

: 1. 1

КІРІСПЕ: Ауыл шаруашылығында Сырдария өзені ағынының пайдалануын бағалау

7: 9

: 1. 2

КІРІСПЕ: Сырдария өзенінің төменгі жағындағы күріш суару жүйелерінің техникалық жағдайы

7: 17

: 1. 3

КІРІСПЕ: Сырдария өзенінің төменгі жағындағы суармалы жерлер және оларды күріш суару жүйелерінде пайдалану

7: 24

: 2

КІРІСПЕ: ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ «ҚАРАУЫЛТӨБЕ» ТӘЖІРИБЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ КҮРІШ СУАРУ АЙМАҚТЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТАРЫ

7: 19

: 2. 1

КІРІСПЕ: Климат

7: 19

: 2. 3

КІРІСПЕ: Топырақтар

7: 28

: 3

КІРІСПЕ: ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ «ҚАРАУЫЛТӨБЕ» ТӘЖІРИБЕ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ СУАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КҮРІШТІ СУҒАРУ

7: 34

: 3. 1

КІРІСПЕ: Дәстүрлі суару әдісімен күріш суару жүйелерінде су ресурстарын тұтыну

7: 36

: 3. 2

КІРІСПЕ: Қарауылтөбе тәжірибе учаскесіндегі күріштің өнімділігі

7: 44

: 3. 3

КІРІСПЕ: Күріш атызындағы суармалы судың өнімділігі

7: 50

: 3. 4

КІРІСПЕ: Қарауылтөбе тәжірибе учаскесінде тұз режимі және балансы

7: 56

: 4

КІРІСПЕ: Күріштің заманауи суару технологиясын қолданып Су ресурстарын пайдалануДЫҢ тиімділігі

7: 59

: 4. 1

КІРІСПЕ: Тамшылатып суарғанда күріштің өнімі мен су тұтынуы

7: 59

: 4. 2

КІРІСПЕ: Тамшылатып суғарудың экономикалық тиімділігі

7: 66

: 5

КІРІСПЕ: ТІРШІЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ

7: 68

КІРІСПЕ: ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

7: 70

КІРІСПЕ:

Атаулар мен қысқартулар

О _м

маусымдық суару нормасы, м ³ /га;

Ом: O _ж

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: жауын-шашын, мм;

Ом: ΔW

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: топырақтың ауа қабатын толтыру, м3/га;

Ом: E

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: суды тұтыну, м ³ /га;

Ом: Ф _т

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: тік сүзілу, м ³ /га;

Ом: Ф _к

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: көлденең сүзілу, м3/га;

Ом: С

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: топырақ бетінен тастау, м ³ /га;

Ом: Н

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: бастапқы атызды суарғандағы жер бетінен ыза суы деңгейіне дейінгі топырақ қабаты, м;

Ом: d

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: топырақтың көлемдік массасы, т/м3;

Ом: βнв

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: топырақтың жалпы ылғалдылығы, %;

Ом: β0

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: бастырар алдындағы топырақтағы ылғалдылық, %;

Ом: в

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: t1, t2, t3…tn аралықтағы күріш атызында тұздардың жиналуы;

Ом: а

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: t1, t2, t3…tn аралықтағы атыздағы судың көлемінің өзгеруі;

Ом: V

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: t аралықтағы атыздағы судың көлемі, м ³ /га;

Ом: Vп, Vгр

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: t1, t2, t3…tn аралықтағы атызға су жібергіштен және ыза суы деңгейінен түсетін орташа судың көлемі, м3/га;

Ом: Со, Сп, Сгр-

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: t аралықтағы атыздағы суармалы судың және ыза суы деңгейінің бастапқы судың минералдылығы, г/л

Ом: m

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: қабатпен көрсетілген суару нормасы, м ³ /га;

Ом: σ

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: суармалы судағы ерітінді тұздардың минералдылығы, г/л;

Ом: α

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: Н қабаттағы топырақ көлемінің салмағының бөлшегі, т/м ³

Ом: е2

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: орташа уақыттағы τ капиллярлы ылғалд қарқындылығының көрсеткіші м/сут;

Ом: τ

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: суарым аралықтағы мерзімінің тәуліктегі ұзақтылығы;

Ом: σ ₂

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: Н қабатынан төмен көтерілетін капиллярлы топырақтың ерітіндісінің концентрациясы г/л;

Ом: W _max

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: суару кезінінің басындағы ылғал қоры;

Ом: τε

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: суару кезеніңдегі тәулікте τ транспирацияға және булануға жұмсалатын ылғал;

Ом: Р

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: Суару кезеніңдегі жауын-шашын мөлшері;

Ом: r _max

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: Н қабатында ылғалдылығына сәйкес келетін топырақтың ылғалының салмақтық пайызы;

Ом: ε

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: Булануға және транспирацияға орташа уақыттағы τ жұмсалатын су шығыны;

Ом: С=С(x, t)

-: -

маусымдық суару нормасы, м3/га;: t аралықтағы х тереңдіктегі топырақ ерітіндісінің концентрациясы;

КІРІСПЕ

Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығысында ауылшаруашылығының экономикасы тікелей суға байланысты. Бұл өлкелерде тек суарудың негізінде жоғары және тұрақты өнім ала алады. Қазіргі таңда су тапшылығына қарамастан көп жерде ысырапсыз су пайдаланылуда, әсіресе күріш егетін Қызылорда облысында. Кеңес одағы ыдырағаннан кейін суару жүйелерінің айтарлықтай бөлігі бұзылып істен шығып, айтарлықтай нәтиже бермей отыр. Осыдан елу жыл бұрын салынған кәріз жүйелері жұмысын тоқтатқан, соның салдарынан көп жерлер тұзданып істен шығып отыр. Қызылорда облысында кей жерлердің тұздылығы 3-5%-ға барады, мұның бәрі ауылшаруашылық дақылдары өнімінің төмендеуіне әкеледі. Суды көп жұмсап көп өнім аламын деген қағидалы сөз дұрыс емес. Әр дақылға берілетін су мөлшері, сол жердің ерекшелігне, нақты мәліметтеріне сүйене отырып анықталуы қажет. Әр дақылды суару тәртібі жыл сайын есептеліп бекітіліп отыруы қажет. Суаруды жыл сайын бір тәріппен жүргіу өнімді төмендетіп жіберуі мүмкін. Нақты мәліметтерге сүйене отырып Қызылорда облысы Қазалы ауданында суды тиімді пайдалану шараларын қолданып, суару тәртібін негіздеу жұмыстың мақсаты болып табылады.

Қазалы ауданы - 1928 жылы құрылған Қызылорда облысының батысында орналасқан әкімшілік бөлініс. Жерінің аумағы 37, 4 мың км ² , халқының саны 69, 4 мың адам (2005) .

Аудандағы 59 елді мекен 1 қалалық, 1 кенттік және 14 ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталығы - Әйтеке би кенті. Қазалы ауданының жері Тұран ойпатында орналасқан. Солтүстігінде Арал қарақұмы, оңтүстігінде Қызылқұм жатыр. Ауданның ең биік жері Арал қарақұмында [1] .

Қазақстан Республикасының климаттық жағдайы ауылшаруашылығын дамытуға өте қолайлы және осы уақытқа дейін ол ел экономикасында елеулі рөл атқарып келеді. Нарық жағдайында ауылшаруашылыққа деген көзқарас қаражат тапшылығы, инженерлік жүйедегі жерлерге деген көзқарас әртүрлі болуына байланысты, жоғарыда айтылған жағдайларға сәйкес ауылшаруашылық саласы, оның ішінде егіншілік саласы алға дамудың орнына көптеген кедергілер кездесіп өте ауыр кезеңге тап болды. Егіншілік саласына агортехникалық шараларды толық қолданғанда суармалы жерлерде салыстырмалы түрде өнімділікті жоғарлатуға мүмкіндік бар. Сырдария өзені Орталық Азия мен Қазақстандағы ең ірі өзендердің қатарына жатады. Мемлекет араларындағы кейбір қарама-қайшылықтарға байланысты өзен суларын ауылшаруашылық салаларында толық пайдаланудың мүмкінігі жоқ [2] .

Суармалы егістікте суды дұрыс пайдаланбау мен инженерлік жүйе элементтерінің су ысырабын туғызу және суармалы егістік аймақтарында агротехникалық шараларды пайалану салдарынынан күрделі экологиялық-мелиоративтік жағдайлар қалыптасты.

Жаз айларының ортасында Сырдария өзені суының күрт төмендеуі облыс көлемінде егілген егіс алқаптарының өнімділігін төмендетіп, оның ағыс жылдамдығы нашарлап өзен арнасының тарылуына әкеп соқты. Қыс айларында жіберілетін мол су Сырдария өзені арнасына сыймай, нәтижесінде елді-мекен тұрғындарына қауіп төну процестері байқалуда.

Осы өңірде Сырдария өзенінің суын ежелден тиімді пайдаланып, күріштен жоғары өнім алғаны елге мәлім. Кезінде Ибрай Жақаев атамыз күріштің әр гектарынан 170ц өнім алып Қытай, Жапон елдерін таң қалдырған, сондықтан қазіргі кезде суару жүйесін дұрыс жобалап, қажетті берілетін суды нақтылап суару технологиясын ойдағыдай жүргізу ең маңызды мәселенің бірі. Ұсынылып отырған дипломдық жобаның мақсаты күріш ауыспалы егістігін суару және пайдалану болып табылады [3] .

Эксперименттік зерттеулер 2015 жылдан 2017 жылға дейін жүргізілді. Ы. Жақаев атындағы Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу эксперименттік учаскесінде күріш суарудың екі әдісі қолданылады: тұрақты су тасқыны және тамшылап. Далалық эксперименттер барысында далалық тәжірибе әдістерінің талаптарына сәйкес су мен тұз теңгеріміне бақылау жұмыстары мен қатар күріш атызының топырағын талдап және күріш шығымдылығын есепке ала отырып, күріш өніміне жеткізілетін судың ағымын зерттеді.

Күрішті өсіруде суды пайдаланудың тиімділігі суару техникасы мен технологиясына, күріш өсіру агротехнологиясына, алқаптардың топырақ-мелиорациялық жағдайына байланысты екендігі анықталды.

ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ СУ ЖӘНЕ ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУАуыл шаруашылығында Сырдария өзені ағынының пайдалануын бағалау

Суару әдістерін одан әрі жетілдіріп, өсімдік өнімділігін арттыруды ескере отырып, суаруды дамыту болжамы келесі ережелерге негізделуі мүмкін.

Біріншіден, әлемді азық-түлік қажеттілігімен қамтамасыздандыру үшін суармалы егіншілікті дамыту;

екіншіден, суармалы егіншілікте болашақта суды пайдалану технологиясын жетілдіре отырып суды үнемдеудің дәстүрлі әдістерін де ескеру;

үшіншіден, келешектегі жағдайға байланысты кірістілің күрт өсуін күту; төртіншіден, биотехнологияның көмегімен, техникалық жетістіктерді (мысалы, тамшылатып және басқа да суару әдістерін) қамтитын, олардың маңызды бөлігі, сумен жабдықтауды қосқанда күтілетін нәтижелерге қол жеткізу.

Азық-түлік өнімдерінің өсуі негізінен өсімнің артуы есебінен қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар, суару жылдамдығы суару әдістерін жетілдіру есебінен азаяды. Әлемдегі судың қайтарылмайтын су тұтынуы елеусіз өседі. Бұл көрсеткіш тұрақтандырылуға тиіс, ал басты нәтиже - 1 тоннаға дейін суды тұтыну көлемін қысқарту арқылы көрінеді. Сондықтан су ресурстарының саны мен сапасының проблемасын шешетін су ресурстарын басқарудың басты стратегиялық бағыты өндіріс бірлігіне суды тұтынуды азайту болып табылады. Әрине, бұл бағытта су секторының барлық салаларында, ең алдымен суармалы егін шаруашылығында жүзеге асырылуы тиіс [2] .

Шындығында суды жылдық пайдаланудың ықтимал ауытқуы су құрамына байланысты, жылына 22 -30 км ³ . Қажетсіз шығынды ескеріп жалпы ағыс қоры 30, 9 км ³ , олардың 24, 7 км ³ (80%) пайдалануға оның ішінде суаруға 21, 0-17, 0 kм ³ пайдалнуға болады. Бұл дегеніміз суыды үнемдеу технологияларын пайдалана отырып және ПӘК 0, 78-0, 80 дейін өсіріп 2, 0- 2. 1 млн. га жерді суаруға мүмкіндік береді [3-8] .

Климаттық құрғақшылық пен үлкен дренаждық алқаптардың болуы зерттеу аймағының ерекшелігі болып табылады.

Қызылорда облысының аумағында өсірілетін дақылдарды суарудың негізгі көзі болып Сырдария өзені. Сырдария өзенінің басты тұтынушы суармалы жер жалпы ішкі өнімнің 1/3 бөлігін береді және облыс халқының 2/3 астамын жұмыспен қамтиды. Сырдария өзені, Нарын және Қарадария өзендері мен Ферған алқабындағы шағын салаларының, орта ағысында Aхангаран, Чирчик, Келес, Kуруккелес салаларының және Арыс өзеніні салаларының бірігу бассейнінде құрылған, негізгі су артериясы болып табылады. Сырдария өзенінің жалпы бассейні Қазақстан Республикасына тиесілі аумағы 444 км ² , 250 км ² (немесе 56, 6%) . Сырдария бассейні ежелгі суару алаңы қазіргі таңда бойында гидротехникалық құрылымдар мен суқоймалары орналасқан табиғи және жасанды (өзендер, каналдар, коллекторлар) күрделі сушаруашылық жүйесі болып болып табылады.

Табиғи жағдайларына және суаруда су көздерін пайдалануына сәйкес келесі шаруашылық аймақтарға бөлінеді (1. 1-сурет) :

Сурет 1. 1- Сырдария бассейінің сызбасы

Бассейнінде дамытуда, су ресурстарын пайдалануда, су сапасы мен өзенінің су-тұз режимін қалыптастыруда Ферғана алқабында орналасқан, Артур суару аймағынның алатын орны ерекше. Су ағысын минералдау су көлемі мен тәртіп фазасына байланысты. Өзеннің орта және төменгі ағысында гидрохимиялық режимді қалыптастыруда табиғи факторлардың рөлі төмендейді, оның арнасына коллекторлы-дренажды суддың құйылуы айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан судығ жалпы минерализациялануы өзгереді.

Ластанудың негізгі көздері агрохимикаттардың қалдықтары болып табылады, олар дренаждық жүйелерге жуылады және өзен суларымен араласады. Ластанудың екінші көзі - коммуналдық және өнеркәсіптік канализациялық жүйелерден ағынды су. Жер асты суларының ластануының өсуі қалдықтар мен өндірістік қалдықтардың, әсіресе тау-кен жұмыстарының бұзылуына байланысты. Соңғы 40 жылда өзен суы сапасы көрсеткіштерінің статистикасы өзеннің төсеніштерін уақытында және өз деңгейінде ұлғайту үшін минералданудың жағымсыз үрдістерінің болуын растайды. Мысалы, өткен ғасырдың 60-жылдарының соңында Сырдария өзенінде судың орташа минералдануы 1 г / л-дан аспады. Қазіргі жағдайда бұл көрсеткіш жоғарғы деңгейде 0, 3-0, 5 г / л, төменгі жетекте 1, 7-2 г / л дейін ауытқиды.

Сырдария өзенінің гидрохимиялық режимі төменгі ағысындағы бағалауы судың жалпы минералдануы бойынша шектен тыс өсуін және соңғы кезең (1-кесте) иондық құрамын көрсетеді. Сонымен қатар, мұнда магний, мыс, темір, сульфаттар, хлоридтер және басқалар химиялық компоненттерінің мазмұнын арттырады. Демек Сырдария өзенінің сапасы сонымен қатар орта ағыны ауыз су үшін жарамсыз болып табылады. Ауыз су көзі ретінде өзенінің айтарлықтай ластануы көбінесе жергілікті халықтың арасында ауру тудырады [12] .

1955-2014жж. статистика мәліметіне сүйенсек суд сынамасының 8-ден 15% дейін физика-химиялық көрсеткіштері, орташа бактериологиялық нормаға 20-40% сәйкес келмейді.

1. 1-кесте - Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы судың тұздылығы, г / л

Гидроқұрылым

Жылдар

Со, г/л

Бас иондар, мг/л

Са

HCO

HCO4

Гидроқұрылым: 1

Жылдар: 2

Со, г/л: 3

Бас иондар, мг/л: 4

Гидроқұрылым: Шардара

Жылдар: 1950

Со, г/л: 0, 50

Бас иондар, мг/л: 105, 0

65, 0

104, 0

204, 0

437, 0

92, 0

Гидроқұрылым: 1960

Жылдар: 0, 68

Со, г/л: 97, 0

Бас иондар, мг/л: 48, 0

103, 0

173, 0

375, 0

81, 0

Гидроқұрылым: 1970

Жылдар: 0, 94

Со, г/л: 130, 0

Бас иондар, мг/л: 64, 0

94, 0

183, 0

462, 0

107, 0

Гидроқұрылым: 1980

Жылдар: 1, 55

Со, г/л:

Бас иондар, мг/л:

Гидроқұрылым: 1990

Жылдар: 1, 40

Со, г/л:

Бас иондар, мг/л:

Гидроқұрылым: 2000

Жылдар: 1, 30

Со, г/л:

Бас иондар, мг/л:

Гидроқұрылым: 2010

Жылдар:

Со, г/л:

Бас иондар, мг/л:

Гидроқұрылым: 2014

Жылдар:

Со, г/л:

Бас иондар, мг/л:

Гидроқұрылым: Қызылорда

Жылдар: 1950

Со, г/л: 0, 51

Бас иондар, мг/л: 71, 1

28, 2

61, 0

148, 3

246, 3

48, 6

Гидроқұрылым: 1960

Жылдар: 0, 70

Со, г/л: 94, 0

Бас иондар, мг/л: 26, 0

74, 0

199, 0

249, 0

49, 0

Гидроқұрылым: 1970

Жылдар: 0, 98

Со, г/л: 99, 0

Бас иондар, мг/л: 60, 0

155, 0

174, 0

455, 0

110, 0

Гидроқұрылым: 1980

Жылдар: 1, 74

Со, г/л: 110, 0

Бас иондар, мг/л: 72, 0

226, 0

185, 0

615, 0

110, 0

Гидроқұрылым: 1990

Жылдар: 1, 39

Со, г/л: 77, 8

Бас иондар, мг/л: 124, 4

444, 1

141, 7

Гидроқұрылым: 2000

Жылдар: 1, 40

Со, г/л: 95, 3

Бас иондар, мг/л: 63, 3

444, 6

133, 8

Гидроқұрылым: 2010

Жылдар:

Со, г/л:

Бас иондар, мг/л:

Гидроқұрылым: 2014

Жылдар:

Со, г/л:

Бас иондар, мг/л:

Гидроқұрылым: Қазалы

Жылдар: 1950

Со, г/л: 0, 52

Бас иондар, мг/л: 86, 0

30, 0

88, 0

198, 0

217, 0

58, 0

Гидроқұрылым: 1960

Жылдар: 0, 85

Со, г/л: 97, 0

Бас иондар, мг/л: 57, 0

169, 0

182, 0

485, 0

111, 0

Гидроқұрылым: 1970

Жылдар: 1, 01

Со, г/л: 112, 0

Бас иондар, мг/л: 87, 0

253, 0

173, 0

731, 0

197, 0

Гидроқұрылым: 1980

Жылдар: 1, 82

Со, г/л:

Бас иондар, мг/л:

Гидроқұрылым: 1990

Жылдар: 1, 49

Со, г/л: 135, 8

Бас иондар, мг/л: 87, 7

663, 0

215, 3

Гидроқұрылым: 2000

Жылдар: 1, 55

Со, г/л: 122, 9

Бас иондар, мг/л: 66, 3

574, 6

157, 6

Гидроқұрылым: 2010

Жылдар: 1, 62

Со, г/л: 118, 2

Бас иондар, мг/л: 54, 02

Гидроқұрылым: 2014

Жылдар: 1, 48

Со, г/л: 120, 5

Бас иондар, мг/л: 60, 3

342, 8

102, 5

Су сапасын бағалаудың ең әйгілі тәсілін А. М. Можейко және Т. К. Воротник ұсынған. Олардың тұжырымы бойынша (Na + K) 100 / (Ca + Mg + Na + K) 65% -дан аспаса, онда суды ауылшаруашылық егіске қолдануға болады, егер ол 66-75% болса, онда су қауіпті, ал 75% -дан асқанда өте қауіпті, топырақтың сортаңдануынң мүмкіндігін білдіреді [13] .

Буданов формуласы бойынша, суда Na / Ca қатынасы бірден кем болса, ал минералдығы 1 г / л су үшін Na / (Ca + Mg) қатынасы 0, 7 кем және минералдығы 1-ден 3 г/л барлық ингредиенттердің қосындысын (Ca + Mg), қатаңдыққа бөлгенде орташа-ауыр суглинсті топрақ үшін 4-тен, ал жеңіл суглинсті топрақ үшін 5-тен, құмды топрақ үшін 6-дан аспауы тиіс, онда су ауыл шаруашылығы дақылдарының үшін жарамды болып саналады [14] .

Судың жарамдылығын бағалау үшін И. Антипов-Каратаев және Г. Кадер формуласы ең қолайлы [15]

мұндағы rCa, rMg, rNa судағы катионның құрамы, мг-экв; С-судың жалпы минералдануы, г/л, K≥1 су суару үшін жарамды, ал, K>1-жарамсыз, себебі натрийдің жоғары құрамында топырақтың сортаңдануы басталады.

Өзен мен ағынды сулардың сапасын бағалау үшін, АҚШ-тың Ауыл шаруашылығы Министрлігі әзірлеген әдісті қолданып, формула бойынша анықталатын натрий адсорбциясы (SAR) деп аталатын топырақты сортаңдануын ескереді