Күн энергиясынан күн батареяларын қолдану арқылы электр энергиясын алу

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

9

10

11

12

Аңдатпа

Менің дипломдық жұмысымда күн энергиясынан күн батареяларын
қолдану арқылы электр энергиясын алуды жобаладым. Дипломдық жұмыста
күн сәулесінен қалай энергия алуға болады, оны зерттеген адамдар, бұрынғы
заманда оны қалай қолданғаны туралы, сонымен қатар күннің энергиясын
қолдану біз үшін қаншалықты тиімді әрі экономикалық жағынан пайдалы
екені қарастырылған.
Күн энергиясын басқа да сарқылмайтын энергия түрлерімен
салыстырылды. Оларға қарағанда артықшылықтары көрсетіліп, оны
пайдаланудың тиімді жолдары көрсетілді.

Аннотация

В дипломной работе, рассмотрены вопросы использования энергии
солнца с помощью солнечных батарей.
В дипломной работе проведен анализ преобразование солнечной
энергии в другие виды энергии (тепловую, электрическую и т.д.), а также дано
краткое историческое описание использования солнечной энергии в древнем
веке.
Даны теоритические предпосылки использования солнечной энергии
как один из альтернативных видов энергии век диффицита электроэнергии, а
также дешевого вида энергии.
Приведены сравнительные показатели преимущества и эффективности
исползования солнечной энергии с помощью солнечных батарей.

Abstrakt

On my thesis, I designed as it is possible to take electricity from energy of the
sun by means of solar batteries. On the thesis it is considered as it is possible to
receive energy from a sunlight, research of solar energy as it исползовали in an
ancient century, the ispolzovaniye of solar energy also is how profitable and
considered from the economic point of view.
Also compared with other perennial springs of energy. Advantage and
effective way its ispolzovaniye is rather shown.

13

Мазмұны

Кіріспе
1 Күн энергиясын қолдану
1.1 Күн - энергия көзі
1.2 Күн энергиясының зерттелуі
1.3 Күн энергиясының потенциалы
1.4 Күн энергиясының потенциалы
2 Қазақстан Республикасында күн энергиясының игерілуі
2.1 Күн энергиясын тұрмыстық жағдайда қолдану
2.2 Күн энергиясын пайдалану жағдайы мен болашағы
2.3 Қазақстандағы күн энергиясының потенциалы
2.4 Күн энергиясын түрлендіру элементтері
3 Күн энергиясын батареяны қолданумен пайдалану
3.1 Күн электр станциясының ішкі желі бөлігін түрлендірудің
параметрлерін анықтау
3.2 Таңдалған сұлбадағы трансформатор мен инвертордың
параметрлері
4 Өмір тіршілігінің қауіпсіздік бөлімі
4.1 Күн электр станциясын пайдалануда қоршаған ортаға
әсеріне талдау жасау
4.2 Станцияның диспетчерлік бөлмесіндегі жасанды
жарықтануға есеп жүргізу
4.3 Цехтағы шудың деңгейіне акустикалық есеп жүргізу
5 Экономикалық бөлім
5.1 Резюме
5.2 Электр станциясын салуға кететін қаржы салымдарын
есептеу
5.3 Амортизация жұмысына кеткен шығынды анықтау
5.4 Инвестицияның таза құнын есептеу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

14

7
9
9
10
13
15
17
26
26
30
35
38

39

41
43

43

46
52
62
62

63
65
68
71
72

Кіріспе

Күнге - өркениеттер әрқашан бас иген, себебі ол Жер бетіндегі төзімді
өмір болып табылады. Күн бізге нұр мен жылы береді, өсімдіктерге өсуге
және жер бетінде өмір сүруге қолайлы жағдай жасауға көмектеседі. Күн
сәулесі, біз білетіндей, бұл жылу мен сәулелену түріндегі энергия.
Күн сонымен қатар, бұл ең таза энергия көзі. Күн шуақты кезінде
күннен түсетін жарық, шамамен Жер бетіне түсетін күн энергиясы 1000 ватт
квадрат метрге дейін жетеді. Егер де біз бүкіл әлемдегі барлық үйлер мен
офистерді жарықтандыру үшін күн энергиясын пайдалансақ, жарықтандыру
тегін болушы еді. Ал, қазір бүкіл әлемде 2 миллиард адам электр
энергиясынсыз өмір сүріп жатыр.
Күн энергиясы туралы дерек:
- күн энергиясы адам тұтынатын энергиясынан 7000 рет көп;
- 10-нан 9 Күн энергожүйесінің негізі кремний фотоэлектрлік
элементінен тұрады.
- компания мен технология негізінде күндік модульдердің өмір сүру
ұзақтығы 10-25 жыл;
- BP Solar бәйгеге тұрарлық продуктті ұсынатын жалғыз өндіруші.
Негізі моно-кристалды жасушадан тұратын, лазерлі өңделген арыққа көмілген
контакттардан тұратын продукт - Сатурн деп аталады. BP күн элементтері
нарықтағы ең тиімді коммерциялық қол жетімді ұяшық;
- күн элементтерінен панельді құру үшін бір-бірімен біріктірілген және
ұяшықтардың біреуі сызықталған болса, бұл өндірімділікке және барлық
панельдердің шығуына әсер етеді.
Күннің энергиясын 3 б.з.б. бұрын адамдар қолдануды бастады, гректер
мен римліктер линза мен күн сәулесін діни мақсаттарда факельдердің
сәулесіне қолданды. 1767 жылы швейцариялық ғалым күн тақтасын ойлап
тапты. Ол 1830 жылы дейін қолданыста болмаған. Күн энергиясын өндірісте
қолдану өндірістік революцияның ортасында басталды. Сол кезде күн сәулесі
суды қайнату үшін және бу турбинасына айналдыру үшін қолданылды.
Күн батареясын қолданудың бастамасы, 1839 жылы француз физигі
Эдмунд Беккерель фотоэлектрлік эффектті ашқаннан кейін басталды. Бұл
1883 жылға дейін ел қызығушылығын тудырды.
Американдық ғалым Чарльз Фриц күн батареясының бірінші жұмыс
прототипін жіңішке алтын жабындысын жағып жасаған. Бұл финанстық
қатынаста мүмкін емес болды және 1 %-ға ғана эффективті болды. 1946 жылы
Рассел Оль өзінің "сәулеге сезімтал құрылғысын" патенттеді. 1950жылдары
Bell лабораториясының зерттелуі бойынша, кремний жартылай өткізгіші
кейбір қоспалармен белгілі мөлшерде сәуле жұтады, бұл өз кезегінде
фотоэлементтерді көбірек эффективті етуге көмектесті.
Хоффман Электроника 1955 жылы 6-8 % эффективті коммерциялық
негізде фотоэлементтерді алғаш жасады. 1960 жылы олар оны 14 %-ға

15

жақсартты. 1970 жылы Dr. Elliot Berman аз шығынды күн элементінің
конструкциясын жасап шығарды. Бұл бойынша күн сәулесін теңіз бұрғылау
қондырғыларында, темір жол-автокөлік тораптарында, бағдаршамдарда және
тағы сол сияқты жерлерде қолдланысқа ие болды. Және оны билікке де икемді
етті. Ол жаққа электрлік торап қолайлы емес еді.
Қазіргі кезде фотоэлементтерді біз 20 %-ға дейін тиімді қолданамыз
және салалық стандарт 13 %-ды құрайды.
Панельдің бағасы жоғары, сондықтан оны аз қолданады және өндіріс
бағасы сұраныста болмағандықтан жоғары. Өндіріс тиімдірек болса және
сұраныста көп болса, күн энергиясы да соншалық қол жетімді болады. Бүгінгі
күні Күн энергиясы қайта қалпына келетін энергия көздерінің арасында тез
өсіп келе жатқан форма болып табылады. Бүкіл әлем бойынша фотоэлектрлік
элементтерді қолданудан Германия артынан Жапония алдыға шықты. 2007
жылы ұяшықтарды пайдалану 85 %-ды көрсетті. Бұл ұлғаюға қарамастан
әлемдік электр энергия тұтынудың 0,1 %-н ғана құрады.
Жылу энергетикасы, әсіресе көмір энергетикасы қоршаған ортаға және
тұғындар денсаулығына едәуір зиян келтіреді. Қазақстандағы отыны көмір
болып табылатын электр станциялардағы түтінді газдардағы зиянды заттар
концентрациясы халықаралық стандарттан бірнеше есе жоғары болады.
Электр станциялардың атмосфераға тастайтын зиянды заттары жылына 1 млн.
тонна, ал жалпы қоршаған ортаға тасталатын зиянды заттар көлемі жылына 11
тонна болады. Қазақстандағы эксперттер жасаған баға бойынша
көмір энергетикасы қоршаған ортаға сағатына 7,7 тенгекВт залал келтіреді
және электр энергия құнының өзінен асып түседі.
Қазақстан Республикасы энергосектор арқылы зиянды парниктік
газдарды тастауды қысқарту талаптары генерацияланатын қуаттардың
құрылымын өзгерту, оның энергия тиімділігін арттыру және дәстүрлі емес
энергия көздерін қолдануды арттыру арқылы орындалады. Табиғи
ресурстарды аз қолдануда, қоршаған ортаның деградациялық азаюында күн
энергиясына елеулі үлес қосу керек.Қазіргі уақыттағы алға қойылған
мәселелердің бірі жаңғыртылған энергия көздері негізінде
энергоқондырғыларының бәсекелестікке бейім шараларын арттыру болып
табылады.

16

1 Күн энергиясын қолдану

Жерден қарағанда Күн бізге салыстырмалы түрде кішкентай болып
көрінеді. Оны алыстан созылып тұрған қолмен бұршақтаң бір дәнімен ғана
жаба аламыз. Осындай тәжірибені үлкен дәлдікпен істейтін болсақ, Күнге
дейінгі арақашықтық оның диаметрін 107 есе асатынын есептей аламыз. Ал,
Күннің кесе-көлденең ені өте үлкен, ол Жердің диаметрінен 109 есе үлкен. Біз
білетіндей 13 мың км. Енді Күннің көлемін, оған дейінгі арақашықтық
мөлшерін километрге дейін есептей аламыз.
Күннің сәулесінен шыққан энергиясы арқылы өңделген энергия 2050
жылы адамзаттың электр энергиясына 20 % қажеттілігін қамтамасыздандыра
алады, сонымен қатар, маңыздысы көмірқышқыл газын атмосфераға
тасымалын азайтады.
Энергия көздерінің (көмір, мұнай, газ) үштен бір бөлігін біз жылуға
айналдырамыз: энергияның көп бөлігі бөлмелерді жылыту үшін және суды
жылыту үшін қолданылады. Климаттың өзгеруі және сарқылатын энергия
көздері жақын оң жылдықта көрінерліктей азаюы және оларға деген
тәуелділік біздің тез қимылдауымызға мәжбүр етуде. Күн энергиясын тұрғын
үйлерде кең қолдануымыз қазірдің өзінде бұл мәселені шеше алатынымызды
көрсетеді. Бұл тек жаңа стандарттарды құрылыс кезінде қолдануды ғана емес,
сонымен қатар, үйде тұтынатын энергияны шұғыл қысқарту керек деген сөз.
Үйдің қайта құрылысын қарап шығып, үлкен термиялық гелио жүйені қолдана
отырып, жылуға кететін шығынды үштен бір немесе төрттен бір бөлігіне
дейін қысқартуға болады [13].

1.1 Күн туралы толық мағлұмат

Күн - жұлдызды жұрттың бірінші типіне жатады. Күн жүйесінің пайда
болуының ең көп тараған теориясы бойынша, ол бір немесе бірнеше тым-жаңа
жұлдыздардың жарылысынан қалыптасты делінеді. Бұл болжам Күн
жүйесінің құрамында көп мөлшерде алтын мен уран бар екендігіне сүйенген.
Бұл осы жарылыстың әсерінен болған эндотермиялық реакция нәтижесі болуы
мүмкін немесе екінші буын жұлдыздарының көлемді нейтрондарды жұту
жолымен ядролық элементке айналдырылған түрі болуы мүмкін.
Жер бетіндегі негізгі энергия көзі - күннің шуағы болып табылады.
Оның қуаты бірлік аудан күн сәулесіне перпендикуляр болатындай беттен
өтетін энергия санымен анықталады. Жер бетіне 1000 Втм² мөлшерінде күн
сәулесінің энергиясы жетеді. Бұл энергия табиғи және жасанды процесстерде
қолданыла алады. Күн сәулесімен тікелей қыздырылуы немесе
фотоэлементтерді қолданумен энергияны өзгертуді электроэнергияны алу
үшін (күн электр станцияларымен) немесе басқа жұмыстарға да қолдануға
болады [3].

17

1.1 сурет - Күн мен Жер (көлемі бойынша арақатынасты сақтаған
фотомонтаж)

1.2 Күн - энергия көзі

Күннен шығатын энергия ядролық реакцияларда өңдіріледі ( 3,86*
эргсек немесе 386 миллиард мегаватт). Әр секунд сайын 700,000,000 тонна

сутегі 695,000,000 тонна гелииға және 5,000,000 тонна ( =3,86*
эргсек

гамма сәуле түріндегі энергияға түрленіп отырады. Бұл энергия ( гамма квант
түрінде шығарылған) жоғарғы қабатқа қарай саяхат жасап жүргенде, ол
біртіндеп жұтылып және толқынның үлкен ұзын түрінде қайтадан сәуле
шығарады. Жоғары қабатқа жеткенде, ол көрінетін сәулеге айналады. Қалған
20 % жол жоғары қабатқа энергия конвекцияға ауысады. Ыстық газдың көп
мөлшердегі ағыны жоғарыға көтерілгенде, аз жылуын қоршаған ортаға береді.
Ал салқындатылған күн газы төмен түседі. Күннің ішкі қабаттарындағы
физикалық жағдайды теориялық есептеулермен табылады. Және Күн
қойнауында толқынның таралуы негізінде тексеріледі. Сонымен қатар, күннің
орталық қабаттарында ядролық реакциялар әсерінен пайда болатын күннің
нейтриноларын тіркеу арқылы. Күннің орталығындағы температурада орасан
үлкен жылдамдықпен атомдар қозғалады, мысалы, протондар үшін,
секундына жүз километр. Заттардың тығыздығы өте үлкен болғандықтан,
бөлшектердің кванттармен ( фотондармен ) әрекеттесуі, сонымен қатар өзара
да әрекеттеседі. Осы процестердің әсерінен атомдардың сыртқы электрондық
қабықша түгелдей жойылады, атомдардан тек "жалаңаш" атом ядросы қалады.
Басқаша айтқанда, барлық атомдар өте жоғары сатылы ионизацияда болады.
Бұл бөлшектердің көлемі қалыптыдан ( 10-12 м) ядролыққа (10-15 м ) дейін

кішірейеді. Сондықтан иондалған газ 1,5*105 кг
( 150 г
) өте жоғары

тығыздығында да газ күйінде қалады. "Ыстық" және тығыз плазма да
бөлшектердің жиі әрі қатты соқтығыстарымен, бөлшектердің жақындасуының
әсерінен, онда элементарлы бөлшектермен атом ядросының өзара әрекеттесу
ықтималдылығ жоғарылайды және ядролық реакция туады. Кулон заңы (
кулондық баръер) бойынша бірдей зарядталған бөлшектердің қарапайым
соқтығыстарында олардың бір-біріне жақындауына электростатикалық итеру
кедергі жасайды. Дәл осыдан өту үшін бөлшектер көп энергияға ие болуы
керек, яғни плазма температурасы өте жоғары болуы керек. Осыдан туатын

18

ядролық реакцияны термоядролық деп атайды. Протондардың өзара
соқтығысуы кулондық барьердің ең азына ие, сондықтан жұлдыздардың
қойнауында ең бірінші жеңіл ядролардың синтез реакциясы жүреді. Ал,
жұлдыздардың эволюциясы сутектің және басқа аса жеңіл химиялық
элементтердің жануынан басталады. Күннің қойнауында әр протон әр секунд
сайын миллиондаған соқтығыстарды басынан өткізеді, бірақ тек аз мөлшері
ғана басқа протонмен бірігуімен аяқталады. Соған қарамастан, протондардың
барлығының саны көп болуының арқасында, сутегінің "күйіп кетуі" ұзақ
уақытқа дейін тиімді болады.[3]
Ядролық синтез реакциясы кезінде көп энергия бөлінеді ( есептегенде

бір нуклон 1 МэВ=1,6022*
эрг бірнеше МэВ-ке). Бұл басқа танымал

механизмдерден ( мысалы, химиялық жану) энергияның бөлініп шығуынан да
асып түседі. Осыған қарамастан, түзілген ядроның массасы, оларға кіретін
нуклон массасының санына тең емес, бірақ ол масса кемшілігі деп аталатын
мөлшерден бірнеше есе кіші. Осыдан ядродағы нуклондардың жақын
байланысы бар екенін көреміз. Сондықтан, оларды босату үшін, осы
байланыстың энергиясына тең болатын энергияны жұмсау керек. Күннің
орталығында бос нуклондардан тұратын ядроны қайта синтездеу процессі
кезінде дәл осындай энергия бөлінеді. Оның көлемі, Эйнштейннің белгілі
арақатынасына сәйкес, масса кемшілігі жарық жылдамдығының көп

шамасының квадратына тең:
.

Күн қойнауындағы энергия көзі протонды-сутекті циклдің қатысуымен
болатын реакция немесе протон-протонды тізбесінің термоядролық реакциясы
болып табылады. Ең соңында ол сутегіні гелийге айналуына әкеледі. 70 %-ға
жуық жағдайда ол үш негізгі реакциядан тұрады.

Біріншісі, бос жағдайында
әдеттен
тыс орнықты болатын 14

протонының ыдырауынан басталады. Екі протонның тығыз жақындауынан(
соқтығысуынан) аз уақыттың ішінде ыдырауы болуы мүмкін. Осы кезде

олардың біреуінің позитрон
шығаруы бар және нейтрино л нейтронға

айналып кетуі мүмкін. Екінші протонмен бұл нейтрон біріккенде, олар
сутегінің ауыр ядросы-дейтерия 2Д-ны түзеді. Ядролық реакция тілінде ол
былай жазылады:

1H 1Hл2 е л 1,442МэВ.

Бөлініп шығатын энергия осы тармақтың соңында шығатын энергия осы
тармақтың соңында көрсетілген. Жарық жылдамдығымен қозғалатын
нейтрино, заттармен әлсіз арақатынасады және бүкіл Күн арқылы кедергісіз
өтіп, одан шығып та кете алады.
Протонның ыдырауынан туған позитрон бірінші кездескен электронмен
дереу аннигимируация жүріп, гамма-квант буын шығарады.
Әр протондардың жұбы үшін сутекті реакция 14 млрд. Жыл бұрын
жүзеге асырылатындықтан, ол Күндегі термоядролық реакцияның баяулығын
және эволюцияға кеткен барлық уақытын анықтайды.

19

Дейтронның екінші реакциясында, бірінші реакцияның
қорытындысында пайда болғандар аз секунд ішінде жаңа протондарды басып
алып, л квантын шығара отырып және 3Не изотоп ядросын түзеді:

2 Д 1Нл3Не л 5,494МэВ.

Үшінші реакцияның арқасында миллион жыл уақыт аралығында 3Не
изотоп ядросы бірлесіп, екі протонды босатып жібереді де 4Не( л-бөлщегін)
қарапайым гелий ядросын түзеді: 3Не-3Не л 4Не+21Н+12,860МэВ. Бұдан
анық байқайтынымыз, көрсетілген реакция тізбегін толық аяқтау үшін
алғашқы екі реакция екі рет қайталануы керек. Осыны ойға ала отырып,
мынаны есептей аламыз, төрт протонның бір л-бөлшекке біріктірілуі 26,732
МэВ энергиясының бөлінуімен сүйемелденеді. Оның ішінде шамамен 0,5 МэВ
Күннен оңай шығатын екі нейтронға кетеді, ал қалған бөлік л квантқа және
жылу энергия газына кетеді. Бұл энергияның көзі 4 Не ядросының байланыс
энергиясы болып табылады. Ол 0,73 %-ға тең төрт бос протонның массасы
кемшілік массасына тең.
Күн энергиясы үлкен. Тіпті оның Жер бетіне түсетін кішкентай бөлігі
аса үлкен. Егер де Жер бетінің бір квадрат метріне түсетін күн сәулесінің
энергиясын толық пайдалансақ, онда екі жылқының күшіне жететін қуаты бар
қозғалтқышты жұмыс істете аламыз. Бүкіл Жер толығымен Күннен оң мың
есе көп энергия алады. Яғни, бұл бүкіл электр энергетика көздері, толық
қуатта жұмыс істегенде ғана ала алатын энергия көзі.
Жерден қарағанда Күн бізге салыстырмалы түрде кішкентай болып
көрінеді. Оны алыстан созылып тұрған қолмен бұршақтаң бір дәнімен ғана
жаба аламыз. Осындай тәжірибені үлкен дәлдікпен істейтін болсақ, Күнге
дейінгі арақашықтық оның диаметрін 107 есе асатынын есептей аламыз. Ал,
Күннің кесе-көлденең ені өте үлкен, ол Жердің диаметрінен 109 есе үлкен. Біз
білетіндей 13 мың км. Енді Күннің көлемін, оған дейінгі арақашықтық
мөлшерін километрге дейін есептей аламыз.
Күннен бізге дейін келетін энергия мөлшері мен арақашықтығын біле
отырып, оның сыртқы қабатынан шығатын энергия мөлшерін таба аламыз.
Күн сәулесіне жақындаған сайын, оның сәуле шығарылымы соншалықта
концентрированды болады. Егер де Жер Күнге екі есе жақын болғанда, қазіргі
кезге қарағанда Жер одан 4 есе көп энергия алушы еді. Осындай жолмен,
Күннің сыртқы қабатына жақын барсақ, сәулелену қуаты 46 мың есе өседі.
10 млн градусқа дейін қыздырылған плазманың бөлшектері секундына
жүз және мыңдаған көп жылдамдықпен қозғалады. Аса көп қысым кезінде
бөлшектер тым жақындасады, ал бөлек атомдардың ядросы кей кезде бір-
біріне кіріп кетеді. Осындай кіру кезінде термоядролық реакция жүзеге
асады.
Гелий атомын жасау үшін кеткен сутегінің төрт атомының массасына
қарағанда массасы аз болып келеді. Осы масса кемшілігі Күннің қойнауында
энергия түрінде бөлінеді. Ол Күннің таусылмас энергия көзі болып табылады.

20

Көбінесе Күн Жер сияқты химиялық элементтерден тұрады. Бірақтанда,
Жермен салыстырғанда Күннің құрамында сутегі көбірек. Күн түгелдей
сутегіден тұрады деп айта аламыз, себебі қалған элементтер сутегіге
қарағанда әлдеқайда аз. Термоядролық реакцияның арқасында Күннің сәуле
шығарылуының негізгі энергия көзі - сутегі болып табылады.
Тіршілік етуі уақытында, болжам бойынша 6 млрд. Жыл бойы Күн
өзінің сутекті ядролық отынының жарты запасында жұмсаған жоқ. Барлық
осы уақыт ішіндегі Күннің сәуле шығарылымы дәл қазіргідей. Күн
қойнауындағы барлық сутегі гелийге айналғанша, Күн әлі миллиондаған жыл
бойы күн сәулесін шашып тұрады[12].

1.3 Күн энергиясының зерттелуі

1940 жылдан бастап Калифорния, Флорида да, Техаста және Аризона да
күнмен қыздырылатын құрылғылар көп қолданысқа ие болды. 1948 жылы
Телкес, Раймонд, Пибоди Дуврда ( АҚШ, Массачусетс штаты) алғаш рет "күн
үйін" салды. Онда 80 % жылулық қажеттілікті күн энергиясы қамтамасыз етті.
1945 жылдан кейін энергетикалық қамтамасыздандыруда пайда болған
қиыншылықтардың арқасында күн энергия аймағын зерттелуі жаңа белеске ие
болды. Барлық дүние жүзіндегі ғалымдар мен специалист еместерде күн
энергиясының үлкен үлкен маңызы бар екенін түсінді. Жердің барлық
бұрышындағы аса үлкен және кіші өндіріс фирмалар, осы зерттеулерде
қаржылай көмек бере бастады. 1950 жылдан кейін америкалық
университеттермен және зерттеу институттары қатысуымен алғаш рет үлкен
симпозиум өтті. Ол күн энергиясын қолданудың проблемасына арналды.
1955 жылдың қазанында ЮНЕСКО мен индия үкіметі алғашқы
халықаралық конференциясын ұйымдастырды. Ол тек күн энергиясы мен жел
энергиясына ғана арналды.
1955 жылы қазан айында Финикс қаласында, Аризона (Америка Құрама
Штаты) штатында күн энергиясын қолдану ассоциациясы құрылды, дәл осы
уақытта халықаралық симпозиум мен бірінші күн энергетикалық техникасына
арналған көрме ұйымдастырылды. Осы жиылымға 36 елден мыңдаған ғалым
қатысып, 80-ге жуық өнертабыс қойылды.
1956 жылы "Күн жұмыс үстінде" деп аталатын күн проблемаларына
арналған бірінші журнал пайда болды. Жыл өткен соң "Ғылым мен күн
энергиясының техникасы" атты журнал шыға бастады.
Көп зерттеу жұмыстарының арқасында көптеген машықтық
қорытындыға қол жеттік. Америкада, Ресей Федерациясында, Жапония мен
Францияда күн қондырғылары мен балқытатын пештер салынды.
Көптеген елдерде, Жапония, Аустралия, Израиль, Кипр, сонымен қатар
Оңтүстік Африкада күннің көмегімен қыздырылатын су олар үшін күнделікті
құбылыс болды. Көп жерден күн энергиясы көмегімен жылытатын және
салқындататын үйлер туралы естуге болады.

21

1945 жылы мен 1959 жылы аралығында келесі аса қажетті "күн үйі"
салынды: Колорадодағы Булдердің үйі, архитекторы Г.Леф (1945 жылы); №2
Массачусетсктің технологиялық институтының "күн үйі", архитекторы
Х.Хоттел (1947 жылы); Массачусетсктегі "күн үйі" Довер үйі, архитекторлары
Телкас, Раймонд, Пибоди (1948 жылы); №3 Массачусетск технологиялық
институтының "күн үйі", архитекторы Х.Хоттел (1949 жылы); Нью-
Мексиканың ұлттық колледжіндегі үй (1953 жылы), архитекторы Л.
Гарденшир; Лефевра "күн үйі", архитекторы Х.Лефевр (1954 жылы);
Амододағы үй, Аризона, архитекторлары Денован, Раймонд, Балисс (1954
жылы); Торонто университетіндегі үй, архитекторы Е. Алькут (1956 жылы);
Альберкверктегі офис "күн үйі", архитекторлары Х. Бриджерс, Д. Пакстон
(1956 жылы); Токиодағы "күн үйі", архитекторы М. Янагимачи (1956 жылы);
Бристолдағы "күн үйі" (Англия), архитекторы Л. Гарднер (1956 жылы);
Англиядағы Рикмансворс үйі, архитекторы архитекторы Е.Куртис (1956
жылы); №4 Массачусетск технологиялық институтының "күн үйі",
архитекторы Х.Хоттел (1958 жылы); Бенедикт-Каньонындағы үй,
архитекторы Р. Уайт (1958 жылы) Касабланкадағы "күн үйі", архитекторлары
К-Шоу және Асе (1958 жылы); Нагойядағы "күн үйі", Жапония, архитекторы
Яначимачи (1958 жылы); Колорадодағы Денвердің үйі, архитекторы Г. Леф
(1959 жылы); Пристонск университетінің үйі, архитекторы А. Ольгия (1959
жылы); Туксондағы офис "күн үйі", архитекторы Р.Блисс (1959 жылы); №1
Томасонның "күн үйі", архитекторы А.Томасон (1959 жылы).
Енді бұл "күн үйлері" архитектура тарихына жатады. Олар эстетикалық
сапасы үшін емес, солардың негізінде жаңа қызықты техникалық жаңа дүние
жасалуда. Қазіргі заманда сол бұрынғы қарапайым дүниеден үй құрылысының
типі бойынша жаңа үйлер салынуда. Алғашқы әдістердің ішіндегі ең маңызды
ойлап шығарылған зат-күн элементі болды. Күн элементі "Белл Телефон" атты
компанияның лабораториясында Нью-Йоркте 1954 жылы ойлап табылған.
Бұл ойлап табылған зат күн энергиясын тікелей электр энергиясына
айналдыруға мүмкіндік берді. Көп ұзамай ол тек космоста ұшу үшін ғана
емес, сонымен қатар, күнделікті өмірдегі мақсаттарда да қолдануға
экономикалық жағынан да тиімді болды. 1957 жылдың наурызында Аризона
штатында Феникс қаласында бірінші архитектуралық "Күнмен бірге өмір"
атты конкурс өтті. Осы конкурсқа 1400-ге жуық архитекторлар қатысты.
Миннеаполистан келген Питер Р.Ли бірінші сыйлыққа ие болды. Оның
проектісі 1958 жылы жүзеге асырылды (AFASEФеникстегі күн үйі,
архитекторлары Питер Р.Ли және Л.Гарденшир).
1958 жылы мұнайдың бағасы арзандау салдарынан күн энергиясын
қолдану қарқыны төмендеді, бірақ тоқтамады.
1961 жылы ООН Римде "Энергияның жаңа көздері" атты маңызды
конференцияны ұйымдастырды. Күндік және геотермиялық энергия және жел
энергиясы атты 250 дискуссиялық семинарларға , бүкіл әлемнің 30 елінен
келген бірнеше жүз ғалымдары қатысты ( жаңа энергия көздері атты ООН
конференциясы). Күн энергиясын қолданатын барлық аумақты қамтитын

22

қызықты сурет көрмесін Франция, Италия, Израиль және Жаңа Зеландия
ұйымдастырылды. 1961 жылдың қыркүйегінді Грецияда күн энергиясына
арналған симпозиум өтті. Осы жиналыстардың арқасында машықтық
қорытындыға қол жеткізе алдық, әсіресе, күн энергиясын қолдануды қыздыру
арқылы [11].

1.4 Күн энергиясының потенциалы

Күн энергиясы энергияның басқа түрлерімен салыстырғанда тек өзіне
тән ерекшеліктерге ие: экологиялық таза, басқарылы алады, адамзат қолдана
алатын энергия көздерінен мың есе артық, іс жүзінде сарқылмайды. Жердің
бір жылда күн сәуле шығару энергиясынан алатын энергия, әлемдік өндіріс
энергия дәрежесінен 20 000 рет асып түседі. Маңызды кедергілердің бірі күн
радиациясының қарқындылығы төмен.
Тіптен ең жақсы атмосфералық жағдайдың ( оңтүстік кеңдіктерде және
ашық аспанда) өзінде күн радиациясының қарқындылығы бір жылда орташа

есеппен 250 Вт
-тан аспайды. Сондықтан, күн радиациясының

коллекторының 1Р бір жылда энергия "жинауы" үшін, 130 мың
кем емес территорияда, ал 45-4ºСш кеңдікке 200 мың
ауданнан
орналастыру

керек.
Дәстүрлі энергетика шикізатпен байланысқан, оның бағасы , сұраныс
пен биржа саудасында анықталады. Бұл байланыс нарықтық конъюнктура
шикізат заттарға ұсынылған бағаның тым жоғары құбылмалылығына әкеліп
соғады. Соңғы бес жыл көрсеткендей, көмір-сутегінің фьючерс бағасы төмен
түсуі немесе бірнеше рет бір жылдың ішінде өсуі мүмкін.
2009 жылы көмір-сутекті ресурстардың бағасы аса жоғары болуы, әлем
экономика рецессиясының себебі болған. Ал, күн энергиясы шикізатты қажет
етпейді, сондықтанда оның өндіретін электр энергиясынарқтық
құбылмалылыққа тәуелді емес. Бұл фотовольтаиканы кең таратсақ, әлемдік
экономиканы тұрақты етеді деген сөз.
Табиғи ресурстарды әркелкі етіп бөлінуі тарихи кезден бастап
политикалық және әскери ұрыстардыңкөзі болған. Ал, фотовольтаика
болса,шексіз, тегін және қол жетімді энергия түрі-күннің сәуле шығаруын
қолданады. Яғни, бұл геополитикалық ойындардың ең негізгі мақсаты-
ресурстарды басқару-актуальды болуын тоқтатады. Территориясында
қазылатын отын запасы жоқ, гидроэнергетиканы дамытуға қажетті өзені жоқ
елдер табиғи ресурстарға бай елдермен тең болады.
Сонымен, күн энергетикасы әлемдік политика плюрализациясына және
халықаралық гармониялық қарым-қатынасты түзуге өз үлесін қосады.
Фотовольтаика электр энергетиканың қоршаған ортаға ешқандай зиян
әкелмейтін бағыт деп аталына алады. Жылу электр станциясында жұмыс

кезінде
эмиссиясы жүретін Күн электр станциясы жылу электр

станциясына қарағанда, жұмыс кезінде
эмиссиясы жүрмейді және

климатты өзгертетін парник газдардың көзі болып табылмайды. Сонымен

23

қатар, фотоэлектр станцияларына шикізат қажет емес. Шикізатты табу және
оны тасымалдау қоршаған ортаның бұлғауына әрқашан әкеліп соғады.
Фотовольтаика тек сарқылатын энергетикамен салыстырғанда ғана
экологиялық басымдылыққа ие емес. Сонымен қатар, гидроэлектр станцияны
салу үшін су қорларын соғу керек, ол үшін жер қазылуы керек, өрістегіш
балықтардың уылдырық шашатын жерлерін жабатын бөгет салынуы керек.
Ал, жел генераторларының энергиясын кеңінен қолдану, яғни ауада
қозғалатын массалардың кинетикалық энергиясымен жұмыс істеуші. Ол жел
раушандарының өзгерісіне әкеледі, яғни, бүкіл сол жердің ауа рай-климаттық
шартына әсер етеді. Күн энергетикасының дамуы экологиялық зиян әкелуі
мүмкін, егер де күн электр станциясының салынуына бөлінген жердің шөптік
жамылғысы жойылған кезде. Бірақ бұл зиянды белгілі заңдардың
қабылдануымен жоюға болады.
Фотовольтаика энергетикадағы тез дамушы сала болды. 2010 жылы
фотоэлектрлік нарық 130 % өсімді көрсетті. Еуропа нарығында фотоэлектр
дәстүрлі электр энергетика бағытын ығыстыруда: электр станцияға кіретін
қуат қосындысымен фотовольтаика көмір, атом және гидроэнергетикадан алға
шықты.
Соған қарамастан, әлемдік отын-энергетикалық балансында
фотоэлектрдің бөлігі әлі де аз аз. 2011 жылдың аяғында күн электр
станциясының торабына қосылған қуат 80 ТВт-сағ. Электр энергиясын жыл
сайын тасымалдауға мүмкіндік береді.
Бұл күн энергетикасы үлкен өсу потенциалына ие деген сөз. Мұны
түсіндіру үщін қарапайым есептеу келтірсек болды. Қуаты 1 МВткүн электр
станциясы 1-2 гектар жерді алып жатыр. Экватор линиясында орналасқан
аудандарда, мұндай электр станция 2 ГВт-с бір заттың электр энергетикасына
қажеттілігін қамтамасыз ету үшін 100 мың квадрат километр жеткілікті

болатын еді. Салыстыру үшін: 100 000
- бұл Сахара шөлінің ауданынан

1,5%-ға кіші.
Сонымен, қазіргі заманның өзінде адамзат өңделмейтін жерлерге,
әлемдік экономиканың электр энергияға деген қажеттілігін толығымен
қанағаттандыратын күн электр станциясын салуы үшін техникалық
потенциалға ие[4].

24

2 Қазақстан Республикасында күн энергиясының игерілуі

Әлемнің көпшілік елдерінде үйдің үстіне және ғимараттың қабырғасына
түсетін күн энергиясы, осы үйлерде тұратын тұрғындардың бір жылда
тұтынатын энергиясынан көп болып келеді. Күннің шуағы мен жылуын
қолдану-бұл бізге қажетті энергияның барлық түрін алуға болатын таза,
қарапайым және табиғи тәсіл. Күн коллекторларының көмегімен тұрғын
үйлер мен коммерциялық ғимараттарды жылытуға болады немесе оларды
жылу сумен қамтамасыз етуге болады. Күн шуағын параболалық айналардың
концентрациясы арқылы (рефлекторларды) жылу алу үшін қолданады
(бірнеше мың градус Цельсия температурасымен). Оны электр энергияны
өңдіру үшін немесе қыздыру үшін де қолдануға болады. Одан басқа, Күннің
көмегімен энергияны ала алатын тағы да бір жол бар-фотоэлектрлік
технология. Фотоэлектрлік элементі - бұл күн радиациясын тікелей электр
энергиясына түрлендіретін құрылғы.
Активті және пассивті деп аталатын күн жүйесін қолдану арқылы күн
радиациясын қажетті энергияға түрлендіре алады. Активті күн жүйесіне күн
коллекторлары мен фотоэлектрлік элементтер жатады.
Ал, пассивті жүйені Күн энергиясынан максималды қолдану үшін,
ғимараттарды жобалаудың көмегімен және құрылыс материалдарды таңдап
алады.
Күн энергиясын пайдалы энергияға жанама жолмен де айналдыра
аламыз. Ол үшін ол басқа энергия түрлеріне түрленеді. Мысалы: биомасса, су
және жел энергиясына. Жердегі ауа райы Күн энергиясын "басқарады". Күн
радиациясының көп бөлігін теңіздермен, мұхиттар жұтып отырады. Олардағы
су қызады да жоғалады және олар жаңбыр түрінде жерге қайтадан түседі де
гидроэлектр станцияны "тамақтандырады ". Жел турбинасына қажет жел,
ауаның біркелкі емес қыздырылуынан пайда болады. Күн энергиясының
көмегімен пайда болатын басқа сарқылмайтын энергия көзіне жататын
категория - биомасса. Жасыл өсімдіктер күн сәулесін жұтып алады да
фотосинтездің арқасында органикалық зат түзіледі. Соңында олардан жылу
және электр энергиясын алуға болады. Осылайша, жел, су және биомасса
энергиясы туынды күн энергиясы болып табылады.
Күн зор мөлшерде энергия береді. Солардың біреуін біз физиологиялық
өзгешелігімізге қолданамыз. Соған қарамастан миллиардтаған мегаватт біздің
қасымыздан бос өтіп, қараңғы батқан әр кеш сайын жоқ болып кетеді.
Әлі келер болашақта адамзат, тегін күн энергиясынан максимальды
пайда табуды үйренеді. Әзірге мұны жасайтын технологиялар әлі де даму
үстінде. Дәл қазір күн энергиясын пайдалансақ көп пайдаға кеңелетінімізді
білеміз. Күн электр торабының негізгі артықшылықтары:
1) Уақыт шексіздігі. Жақын бірнеше миллион жыл ішінде әйтеуір Күн
сөңбейді. Соған орай, "күннің шикізаты" Жерге түсуі тоқтайды немесе оны
біреу жауып тастайды немесе өшіріп тастайды деген қауіп жоқ.

25

2.1 сурет - Күн батареяларын қолдану арқылы тұрмыстық жағдайда күн
энергиясын алу

2) Санының шексіздігі. Ешкім адамға күн сәулесін мыңанша қолдануға
болады деп айта алмайды, әркім оны қанша қолданғысы келсе сонша қолдана
алады. Тіпті, барлық адам көп мөлшерде күн энергиясын қолданып, оны өзіне
кейінге сақтаса да, бұл ештене өзгертпейді - аккумуляторларды зарядтауға да,
жағажайда демалуға да жетеді.
3) Қолдануға шектеу қойылмаса, онда неге артығын сатпасқа? Кейбір
адамдар осылай істеуде. Мысалы, жеке елдерде жергілікті электрмен
жабдықтаушы компаниялармен келісімге отырып, оған қолма-қол ақша үшін
немесе кредит төлемақысы үшін электр энергиясын әкеліп тұруға болады.
4) Электр энергия - қымбатляззат. Онсыз өмір сүре алмайсын, сонымен
қатар, ол үшін аз ақша да төлемейсін. Электр энергиясына жанұя бюджетінің
уштен бір бөлігін (немесе одан да көп) экономдасақ, өмір сүру одан да оңай
болушы еді.
5) Сонымен қатар, күнделікті тұрмыс қажеттілік жұмыстарын тегін күн
сәулесіне ауыстыруға болады. Бензин, ағаш, көмір, газды қолданудан бас
тарту керек. Ал, жылыту, сумен қамтамасыз ету, кондиционер, ыстық су мен
автокөлікпен жүруге шусыз және экологиялық таза электр энергия жауап
берсін.
6) Географиялық тұрғыдан қол жетімділік. Күн әлемнің әр бұрышын әр
түрлі сәулелендіреді. Бір жерде жарық және ұзағырақ, ал кей жерде көмескі
және азырақ. Бірақ жерге күннің сәулесі түспейтін жер жоқ. Сым арқылы
электрмен жабдықталған аймақ өте аз. Сондықтан, ғаламшарды миллиондаған
километр "алмас жіптермен" орғанша, кішігірім күн батарея қондырғысын
орнатқан оңайырақ емес па?-тіпті қол жетуі қиын жерге де.

26

7) Табиғатты сақтау. Пеш жақпай-ақ, тағы да "Чернобыль" мен
"Фукусимоларды" салмай-ақ, көмірді жақпай-ақ, мазут пен газ жақпай-ақ,
орманды кеспесек, мұнай алмай-ақ қойсақ болады. Осыншама күш жұмсап,
ана-ғаламшарымызды құрту не үшін керек, егер аспанда мәңгілік және
сарқылмайтын энергия көзі - Күн болса.

2.2 сурет - Энергетикалық сұлба

Бұл тек арман емес: 2020 жылға дейін Еуропа өзінің
электроэнергетикасының 15%-ын күн сәулесінен алып отырады. Жыл сайын
адамзат, табиғат оған бергенін жақсырақ және қауіпсіз қолдануды үйренуде.
Біздің ғаламшарымыз үшін күн басты энергия көзі болып табылады. Ол
Жерді жылытады, өзендерді қозғалысқа әкеледі және желге күшін
хабарлайды. Адамзат үшін осы энергияны қолдануды үйрену маңызды.

2.3 сурет - Күн энергиясының көмегімен қыздырылатын су
қыздырғышы

Тек жазда ғана емес, тіпті күзбен көктем кезінде де күн шуақты ауа
райында, үйді ыстық сумен еш отын шығынысыз қамтамасыздандыруға
болады. Ол үшін Күн энергиясын қабылдап алатын су қыздырғышты орнатса
ғана болды. Оңтүстікке жақын болған сайын, осындай қыздырғыштарды

27

қолдану тиімдірек. Олар кең түрде Израильде қолданыста. Ол жақта 90 % үйге
осындай қондырғы орнатылған.
Күн энергиясын өндіріс масштабында электр энергиясына айналдыру
үшін, қазір көбінесе б.з.д. III ғасырда әйгілі оқымысты Архимед Сиракузскпен
ұсынған тәсілді қолдануда. Осы туралы византияның тарихшысы Цеци, өзінің
"Тарихында" былай жазады: "Римлік кемелер садақ оғының ұшу
арақашықтығында болғанда, Архимед алты бұрышты айнаны қолдана
бастады, ол кішігірім төрт бұрышты айналардан құралған болатын. Оны ол
топсалармен металды қақпашықтардың көмегімен қозғалтты. Ол осы
айналарды қысқы және жаздық күн линияларының қиылысатын жерінің
ортасына орналастырды. Сондықтан, осы айнамен қабылданған күн сәулелері
римликтердің кемесіне қаратылған кезде, ол олардың кемелерін отқа сонан
соң күлге айналдырды".

2.4 сурет - Күн энергиясын күн мұнаралы түрінің көмегімен алу

Қазіргі замандық күн электр станциялары осы принципке (Күн
энергиясын айналармен жіберу) сүйенген. Бірнеше мың квадрат метрге
орналастырылған айна, Күннің артынша айналады. Олар күннен шыққан
сәулені жылу қабылдағыш сыйымдылыққа бұрады. Сыйымдылық ретінде
көбінесе су болады. Ары қарай кәдімгі жылу электр станцияларындағыдай
болады: су қыздырылады, ол қайнайды, буға айналады, ол турбинаны
айналдырады, ол айналымды генераторға береді және ол электр энергиясын
өңдіреді.
Бірақтан да, Күн энергиясын күн батареясын қолдану арқылы тікелей
электр энергияға айналдыруға болады. Оларды автокөліктердің үстіне, космос
кемелерінің қанатына, тіпті ұшақтарда да орнатуға болады. Голландиялық
Херхюговард қаласында "Күн қаласы" атты айдан салынды. Бұл жердің
үйлерінің шатырының барлығын күн панелімен қаптаған. Мұндай үйлер
өздерін электр энергиясымен қамтамасыз етті.

28

Күнді транспорттарға да энергия көзі ретінде қолдануға болады. Барлық
космос аппараттары автономды ұшу кезінде Күн энергиясы арқасында өздерін
электр энергиясымен қамтамаыз етеді. Австралияда 19 жыл бойы Дарвин мен
Аделаида (3000 км) қалаларының аралығында орналасқан трасса да күн
электромобильдерімен жыл сайын жарыс өткізіледі. Нью-Йоркте күн
энергиясын тіпті қоқыс тазалаушылар қоқыс тасушының ішіндегісін нығыздау
үшін қолданады.
Күннің сәулесінен шыққан энергиясы арқылы өңделген энергия 2050
жылы адамзаттың электр энергиясына 20 % қажеттілігін қамтамасыздандыра
алады, сонымен қатар, маңыздысы көмірқышқыл газын атмосфераға
тасымалын азайтады.
Энергия көздерінің (көмір, мұнай, газ) үштен бір бөлігін біз жылуға
айналдырамыз: энергияның көп бөлігі бөлмелерді жылыту үшін және суды
жылыту үшін қолданылады. Климаттың өзгеруі және сарқылатын энергия
көздері жақын оң жылдықта көрінерліктей азаюы және оларға деген
тәуелділік біздің тез қимылдауымызға мәжбүр етуде. Күн энергиясын тұрғын
үйлерде кең қолдануымыз қазірдің өзінде бұл мәселені шеше алатынымызды
көрсетеді. Бұл тек жаңа стандарттарды құрылыс кезінде қолдануды ғана емес,
сонымен қатар, үйде тұтынатын энергияны шұғыл қысқарту керек деген сөз.
Үйдің қайта құрылысын қарап шығып, үлкен термиялық гелио жүйені қолдана
отырып, жылуға кететін шығынды үштен бір немесе төрттен бір бөлігіне
дейін қысқартуға болады.
Тек осы шарттардың арқасында, энергияның қалған қажеттілікті өтеу
үшін, шикізат болашақта жеткілікті болады.
Күн энергиясын пассивті қолдану.
Пассивті күн ғимараттары дегеніміз - жергілікті климаттық шарттарды
барынша санаумен қырастырылған проект. Ол жақта жылытуға арналған
материалдар мен сәйкесінше технология, ғимаратты суыту мен жарықтандыру
үшін Күн энергиясы қолданылады. Оларға оқшаулау, терезенің оңтүстігіне
қаратылған көлемді едендер, дәстүрлі құрылыс материалдар мен материалдар
жатады. Мұндай тұрғылықты бөлмелер кейбір жағдайда еш шығынсыз
салынады. Басқа жағдайда құрылыс кезінде туындаған шығындар
энергошығынның азаюымен есесін қайтарады. Пассивті күн ғимараттары
экологиялық таза болып келеді. Олар энергетикалық тәуелсізділікті және
болашаққа энергетикалық балансты жасауға септігін тигізеді.
Пассивті күн жүйесінде ғимараттың құрылысына құрастырылып
салынған жүйе де бар (мысалы, тас салынған жәшіктер немесе суға
толтырылған бөтелкелер немесе бактар). Мұндай жүйе де пассивті күн
энергиясына жатқызылады. Пассивті күн ғимараты-нағыз өмір сүруге
арналған орын. Мұнда табиғатпен толықтай байланыс сезіледі, көп табиғи
жарығы бар, көп электр энергия үнемделеді.

29

2.5 сурет - Күн энергиясын пассивті қолдану

Ғимаратты жоспарлауға жергілікті климат шарттары мен құрылыс
материалдардың қол жетімділігінің әсер етуі бұрыннан қалыптасқан.
Кейінірек, адамзат өзін табиғаттан бөліп, өзінің жолына өзі қожа және оны
басқаратын болды. Бұл жол айтарлықтай барлық жерлерде бір типті ғимарат
стиліне әкелді. Б.з. 100 ж. Тарихшы Кіші Плиний Солтүстік Италияда жазғы
үй соқты. Бөлмелердің біреуінің терезесі жұқа слюдадан жасалған. Басқа
бөлмелерге қарағанда бөлме қараңғы болды, бірақ оны жылыту үшін аз ағаш
кетті. Б.з.I-IV ғасырларында белгілі рим моншаларында әдейі ғимаратқа көп
күн жылуы түсуі үшін, оңтүстікке шығатын үлкен терезе орнатылған. VI
ғасырда үйлердегі және көпшілік ғимараттарда күн бөлмелері танымал
болғаны сонша, тіпті Джастиниан Коуд "күнге құқықты" еңгізді. Ол бойынша
Күнге жекешеленген рұқсат кепілдендірілді. XIX ғасырда сәнді өсімдік
жапырақтарының панасында қыдырып жүруге арналған жылыжайлар
танымал болды.
Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде 1947 жылы Америка Құрама
Штаттарындағы электр энергияның шалыс істеуінен, электр энергияны
пассивті қолданушы ғимараттар үлкен сұранысқа ие болғаны соншалық, сол
жылы "Libbey-Owens-Ford Glass Company" "Сіздің күн үйіңіз" атты кітапты
басып шығарды. Онда 49 ең үздік күн ғимаратының жобалары ұсынылды. XX
ғасырдың 50 жылдарының ортасында архитектор Франк Брайдджерс әлемдегі
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.