Реляциялық мәліметтер қоры
7
8
9
10
Аңдатпа
Бұл дипломдық жұмыста ҚР мемлекеттік автомобильдік инспекциясыныі
деректер қорын құру жүзеге асырылды. Деректер қорынан пайдаланушы
барлық қызметкерлер жайында қажет ақпаратты алуға мүмкіндігі бар.
Дипломдық жобада ақпараттық жүйе архитектурасы, ДҚ құрылымы және
қызметкерлер бағдарламасының қосымшасын жасау мәселелері қарастырылған.
Өміртіршілік қауіпсіздігін қамтамасыз ету бөлімінде еңбек ету жағдайына
талдау жасалған, жарық беру және желдету есептеуге алынған.
Экономикалық бөлімде, жобаның экономикалық тиімділігін дәлелдеп
бизнес-жоспарын жасалды.
Аннотация
В данном дипломном проекте была разработна база данных
государственной автомобильной инспекции РК.Пользователь может получить
всю нужную информацию о сотрудниках из базы данных. В дипломном
проекте рассмотрены такие вопросы, как
разработка архитектуры
информационной системы, структура БД и создание приложения.
В разделе обеспечения безопасности жизнедеятельности проведен анализ
условий труда, сделан расчет освещения и кондиционирования.
В экономической части составлен бизнес план проекта, подтвердивший
его экономическую целесообразность.
Annotation
A database was developed for state inspection of vehicular of RK. Information
system's architecture development, database structure and creation of application
were considered in this project. The user can get all necessary information about
employees from this database.
In the section of living safety provision working conditions were analyzed , as
well as the calculation of lighting and air conditioning was provided.
In the economic part of the project was compiled a business plan, which
confirmed its economic practicability.
11
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.ДҚБЖ және оны іске асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.1 ДҚБЖ дамуының жаңа тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2 Деректер қорын қолданудың жаңа аймақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.3 Мәліметтердің модельдік деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
1.4 Деректер қорымен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.4.1 ДҚ іздеу, сорттау және индекстеу, формаларды және есептерді құру ... ... 20
1.4.2 ДҚ физикалық ұйымдастыру, хештау және индекстеу файлдары.
Журнализация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.4.3 ДҚ тұтастығы және қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. SQL құрылымдық сұранымдар тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
2.1 SQL даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 SQL мүмкіндіктері мен артықшылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 SQL көмегімен мәліметтер қорын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3.1 Реляциялық мәліметтер қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3.2 Ұсыныстармен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3.3 Сақталатын процедуралар, оларды құру, орындау және жою ... ... ... ... ... 27
2.3.4 Мәліметтерді басқару, кестедегі берілгендерді өзгерту ... ... ... ... ... ... ... .. 29
2.4 ДҚ диаграммасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3 VISUAL BASIC программалау тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.1 VISUAL BASIC туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
3.2 VB-те программалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.3 Қолданушының графиктік интерфейсін құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.3.1 Графикалық интерфейстің формаларымен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 33
3.3.2 Программаны жүктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
3.3.3 Программаға код қосу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.3.4 Программаны дискіде сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
4 Қосымша интерфейсін сипаттау. Қосымшамен жұмыс істеу ... ... ... ... ... ... ... 37
5 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
5.1 Инженердің жұмыс жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
5.2 Кондиционерлеу және ауаны жаңарту жүйелерін есептеу ... ... ... ... ... ... ... 45
6 Технико - экономикалық негізделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
6.1 Жұмысты сипаттау және қажеттілігін негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
6.2 Нарықты саралау және орнын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
6.3 Бағдарламаның SWOT-анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
6.4 Маркетинг-микс элементі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
6.5 Бағдарламалық қамтаманың өңделуінің еңбек өнімділігінің есептелуі ... ... 52
6.5.2 Еңбекақыға жұмсалатын шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
6.5.3 Қосымша шығындар статьясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
6.5.4 Өзіндік құн нәтижесінің кестесі мен диаграммасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
12
6.6 Бағдарламаның бағасына есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
6.6.3 Бағдарламалық өнімді иемденудегі кәсіпорындардың бірмезгілдегі
шығындарын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
6.6.4 Қолдану саласындағы жылдық шығындарды есептеу Ақпараттық өнімді
енгізуден алынған үнемдеу мөлшері мен табысты есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
6.7 Ақшалай құралдардың қозғалысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
6.8 Экономикалық тиімділікті есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
6.8.1 Таза ағымдағы құндылықты есептеу (Nеt present value, NPV) ... ... ... ... ... 61
6.8.2 Пайда индексін есептеу (Profitability index, PI) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
6.8.3 Табыстың ішкі нормасын есептеу (Internal rate of return, IRR) ... ... ... ... ... 62
6.8.4 Өтімділік периодын есептеу (Payback period, PBP) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
13
Кіріспе
Берілген дипломдық жұмыста ҚР мемлекеттік автомобильдік
инспекциясының жетілдіріген деректер қорын құру жобаланды.
Берілген өнімді әзірлеудің мақсаты деректерді енгізу, сақтау, өңдеу және
тасымалдау үшін қолданылатын ақпарат пен қорлардың тұтастығын, қол
жеткізулік оңтайлығын қолдау болып табылады. Бұл бағдарлама көмегімен
жүргізушілердің өз бетінше айыппұлды қарау мүмкіншілігі бар.
Дерекқор құру үшін алдымен зерттелетін облыстың талдауы жасалады.
Инфологиялық модель MS SQL Server жүйесінде жасалады. Қызметкерлердің
дерекқоры MS SQL Server дерекқорларды басқару жүйесінде құрылғаннан
кейін, пайдаланушылардың барлық сұраныстарын қанағаттандыратын
қосымша жобаланады. Бағдарлама MS Visual Studio бағдарламалық ортасында
іске асырылады.
Бағдарлама жасау нәтижесінде, жүргізушілер мен көлік және олардың
айыппұлдарының деректер қорымен жұмыс жасаудың тиімділігі, жылдамдығы
және ыңғайлылығы артады, ақпарат толықтығы қамтамасыз етіледі.
14
1.ДҚБЖ және оны іске асыру
1.1 ДҚБЖ дамуының жаңа тенденциялары
Ақпаратты технологиялар терминологияға қатысты екі өте қызық
тенденциямен сүйемделеді. Бір жағынан біздер бір заттың бірнеше атаумен
өзгеретінін байқаймыз (әрине, технология дамып жатыр, бірақ олардың атауы
тез қарқынмен өзгеріп жатыр). Былай қарасақ біздер ескі терминдерді
мағынасы басқа бұрынғыдай болмасада түсіну үшін қолданамыз. Екінші
жағдай нақ ДҚБЖ-ға қатысты.
2002 жылы шыққан есептеу техникасының түсініктеме сөздігінде,
деректер қорының басқару жүйесіне мынадай анықтама келтірілген (database
management system): деректер қорында ақпаратты құру, сақтау, жаңарту мен
іздеуді қамтамасыз ететін қосымша және де деректердің бүтіндігі мен
қауіпсіздігін басқару. Шынына келсе бұл түсінік 30 жыл бұрында расталған,
бірақ қазір ДҚБЖ-ның маңызды бөлімінде бұрынғы кездегі мағынасына
қарағанда басқа (сегіз жыл бұрын ұғымды анықтау үшін қолданған қосымша
сөйлем анықтамада жоқ екенін айта кеткен жөн, -- пайдаланушы мен
деректер қорының арасында орналасқан программалық қабықша).
Соңғы онжылдықта біз ДҚБЖ-ның аса ішкі технологиялық
толықтырулардан қолданбалы программалардың айналасында пайдаланушы
үшін қосымша құрылып дербес өнімге айналғанын байқап отырмыз; басқаша
айтқанда ақпараттық жүйенің бір компонентін осындай жүйені құру үшін
платформаға айналдыру.
Бұл жағдайда Microsoft платформасы мазмұнының өзгеруіне мән
берген жөн. Дәстүрлі түрде бұл терминде Windows операциялық жүйесі туралы
айтылады. Бірақ серверлік платформаға сәйкес көбінесе Windows Server + SQL
Server байланысын жиі кездестіреміз. Сонымен қатар, Microsoft SQL Server-дің
(жұмыстық атауы Yukon) жаңа нұсқасы шығысымен біз Microsoft өнімдерінің
Windows емес, ал Yukon деген атаумен аталатын жағдайға соқтығысамыз.
Дегенмен үстелдік деректер қоры бар және болады: таңғаларлық жай
Microsoft-тың ұсынысы бойынша Microsoft Access - бұл да ДҚБЖ. Тарихи
тұрғыдан деректер қорының басқару жүйесі бірінші кезекпен құрылымдық
ақпараттың транзакциялық өңдеуімен байланысты есептерді шығаруға
дағдыланды. Сөзсіз, бұл жерде ең жақсы, уақытпен тексерілген шешім ДҚБЖ-
ның реляционды моделі болып табылады. Бірақ соңғы уақытта деректер қорын
қолдану аймақтары өзгеріссіз кеңейді. Бір жағынан, бірлескен ақпараттарды
басқарудың жалпы мәселелерін шешуден өтіп, мәліметтер форматын кең
терімде басқару қажет. Басқаша айтқанда -- нақ ДҚБЖ өзіне мәліметтер
интеграциясының негізгі функциялары мен бірлескен жүйе қосымшаларын
алады. Нақ осы жағдай сәулеттік принципін талқылаудағы белсенді назар және
постреляцондық, объектті-реляционды, XML сияқты әр түрлі моделді деректер
қорын жүзеге асыру мүмкіндігімен түсіндіріледі.
15
1.2 Деректер қорын қолданудың жаңа аймақтары
Егер деректер қорын қолдану аймақтарын жіктеп тырысса, және де қазіргі
уақыттағы олардың даму перспективасын бағаласа, онда деректер қорын
қолданудың барлық аймақтарын қолдану және таратудағы кең таралым
класстарының үлгілі тізімін аламыз. Бұл тізім келесі түрде келтіріледі:
- құжатты-графикалық және құжаттылық барлық басқару мен өкімет
органдар қорында қолданылады;
- өнеркәсіп, құрылыс және ауылшаруашылық өнімдері байланысты
деректер қоры;
- экономика және конъюктурлы ақпаратқа байланысты деректер қоры
(статикалық, несие-финансылық, сыртқы саудалық);
- әлеуметтік
орта және халық туралы мәліметтен құралған
фактографиялық әлеуметтік деректер қоры;
- көлік жүйесінің деректер қоры;
- мекеме және халық үшін анықтама мәліметтер (энциклопедиялар және
анықтамалар, расписания самолет және поезд кестесі, мекеме мен азаматтардың
мекен-жайы және телефон нөмімірлері);
- табиғи ресурс туралы фактографиялық ақпараттан тұратын
факресурсты деректер қоры (жер, су, жер қойнауы, биоқорлар,
гидрометеорология, екінші қайтара қор және қалдықтар, экологиялық жағдай);
- ғылыми зерттеулер негізі қамтамасыз ететін ғылыми мәліметтердің
фактографиялық қоры және ақпараттары ;
- лингвистикалық деректер қоры, яғни әр түрлі аймақтағы және түрдегі
машиналы сөздіктер.
Экономикалық есептерді орындау үшін қажет ДҚБЖ программалық
қамтамасы өте кең және әр түрлі. Оның негізінде әр түрлі деңгейдегі мекеменің
ақпараттық жүйесі құрылады (кішкенесіне ірісіне дейін). Деректер қорын
қолдану аймақтарын дәстүрлі түрде үлкен көлемдегі әр түрлі ақпараттармен
соқтығысатын адам қызметінің аймақтары алып жатыр. Ең бірінші деректер
қоры мынадай ғылым негіздерінде, ядролық физика, химия, космановтика
және тағы басқа мәліметтермен жүйелік жұмысты талап ететін ғылымда
қолданылды. Алдағы уақыттағы компьютерлік технология мен қоғамның
компьютеризациялануының дамуы деректер қорының адам қызметінің барлық
сферасында өңделіп және ауылшарушылықтан бастап финансты-экономикалы
жүйеге дейін әр түрлі мекемелерде қолдануға болатын мүмкіндікке әкеп соқты.
Деректер қорын қолданудың соңғы инновациясы болып өзінің мәні бойынша
үлкен деректер қоры болып табылатын дүниежүзілік тор Internet табылады.
Соған сәйкесті мұндай деректер қорын тарату олардың жаңа программалық
құралдардың басқаруын талап етеді.
Деректер қорының жаңа құралдарын өңдеу қажеттілігі мен олардың
қолдану мүмкіндіктерін анықтайтын жаңа ұрпақтың бірнеше қосымша
мысалдары келтіріледі. Біз қысқаша осындай бес қосымшаны қарастырамыз.
1)
Жерді бақылау жүйесінің деректер қоры (EOSDIS).
16
Жерді бақылау жүйесі (EOS - Earth Observing System) 1998 жылдан
бастап NASA жіберген көптеген серіктерді ұсынады. Олардың тағайындауы -
атмосфера, мұхит, жер қабатының жағдайының ұзақмерзімді тенденцияларын
зерттеумен бос емес зерттеушілерге қажет ақпараттар жиынтығы. Серіктер
жылына 13 Пбайт (Petabyte - 1015 байт) көлемінде ақпарат жеткізіп отырады.
Бұл деректер бұрыннан бар ақпарат пен басқа қайнардағы мәліметпен (шет ел
серіктері, жердегі бақылау станциялары) интегралданады деп болжалды және
де EOSDIS (EOS Data and Information System) деректер қорында бұрын соңды
болмаған масштабта жинастырылады.
EOSDIS маман және маман еместерге ақпаратты қызмет көрсетуге
арналған. Мысалы, оған жанартау құбылысы әсерімен және т.б ауа-райы
шартының құрылу үлгісімен танысуға тіпті оқушыларда рұқсат ала алады деп
болжанды. Міне, бұл жобамен байланысты туындайтын ең қиын есептер осы.
Өз
бетімен немесе регламентті сипатта (мысалы, күнделікті
мәліметтердің жаңаруы) болатын сұраныс көлемі мен үлкен қарқындағы
ақпараттың көптеген мыңдаған тұтынушыларының демеуі. Нәтижелі қарау
мехмнизмі және қажет ақпаратты іздеуді өңдіру.
2) Электронды сауда.
Қазіргі уақытта ортақ мақсаты - потенциалды тұтынушыларға келесі
түрдегі сатып алудың электронды дайындауының тауар каталогына тез рұқсат
беретін бірнеше жобалар бар. Ұқсас жүйелердің мүмкін аралық буыны болып
электронды делдал деп болжанады. Делдалдар ақпаратты жинау жолымен
көптеген қайнардан мәліметтерді шоғырлайды, мысалы, бірнеше катологтан
киімдік заттар. Соңғы сатып алушыға делдал сатып алудың тез дайындалуы
жолын ұсынады.
EOSDIS жобасы сияқты, электронды сауда жүйесі сауда келісіміндегі
көптеген қатысушылар санының желілік әрекеттестігін болжайды. Олардың
айырмашылығы, EOSDIS-та бір бас жабдықтаушы мен оның көптеген
тұтынушылары бар, ал сауда жүйесі көптеген жабдықтаушы мен көптеген
тұтынушының барын түсіндіреді. Сонымен қатар, қатысушылар бұл жағдайда
өзара анықталған сенімсіздікті сынауы мүмкін және де өзінің жеке жабық
ақпараттық жүйесі болуы мүмкін. Осындай түрдегі жобалармен байланысты ең
қиын мәселелер келесіде.
Электронды сауда жүйесінде таралған аутентификацияның
жоғарысенімді құралдары мен ақшалай сома аударымы болуы қажет.
3) Денсаулық сақтаудың ақпараттық жүйесі.
Дәрігерге жұмыс жасау барысында көптеген ақпарат көздеріне рұқсат
қажет. Мысалы, бір пациенттің ауру тарихы әр түрлі емханада, клиникада,
сақтандыру мекемесінде болуы мүмкін. Толық мағлұматты алу үшін олардың
бәрін жинау керек. Осындай сияқты дәрі-дәрмек, емдеу процедуралары,
диагностика құралдары туралы мағлұмат беретін көптеген жүйелер мен
деректер қоры бар.
Емдеуші дәрігердің жазбасы, тексерудің шешімі, емдеу төлемақысы
туралы ақпарат, медициналық сақтандыру келісім шарты әр пациент үшін
17
электронды түрде бекітіліп, келесі қолдануға рұқсат етіліп қалуы тиіс.
Денсаулық сақтау аймағына қазіргі заманға сай ақпараттық технолгияны енгізу
баға, сапа, жаппай қолжетерлік сияқты медициналық қызмет көрсетудің
сипатына түбегейлі әсер етуі мүмкін. Міне, осындай ұқсас жүйелерді іске
асырумен байланысты туындайтын бірнеше мәселелер.
Жиналған ақпараттардың әр текті көздерінің интеграциясы. Қажет
жасырын деңгейін қамтамасыз ететін бақылау рұқсатының құралы. Денсаулық
сақтау жұмыскерлерінің әр түрлі категориясы үщін ыңғайлы ақпаратқа қол
жеткізу интерфейсы.
4) Электронды жариялымдар.
Баспа кәсіпкерлігінде денсаулық сақтау сферасындағыдай алдағы уақытта
бірқатар терең қзгерістер күтіп тұр. Мысалы, кітаптар мен мақалаларды
электронды түрде сақтау және жоғарыжылдамдықты желілік арналар арқылы
оларды тұтынушыларға тез жеткізу мүмкін болып барады. Онан әрі, жариялым
ұғымының өзі кеңейіп келеді - құжат графикалық, аудио немесе видео-
қосылулар, аңдатпа, басқа жолдама элементтерден тұруы мүмкін. Бүгінгі күнде
қол жетерлік ақпараттың жалпы көлемі EOSDIS деректер қорының өлшемінен
асады, ал алдағы уақытта оның өлшемі бірнеше ретке өсуі мүмкін деп күтіледі.
Бұл өзгерудің табиғи салдары баспа мен білім беретін сфераны
жақындатуы мүмкін. Аз ғана студенттерге оқылатын тірі лекциялар орнын
білім беретін өнімдер алады - мәтіннен, аудио, видео мен басқа
компоненттен тұратын және интерактивтік тренинг элементінен құралған
электронды құжаттар. Мұндай өнім көптеген студенттер қажеттілігін
қанағаттандыруы мүмкін. Мұндай перспективамен байланысты келесі зерттеу
бағыттарын белгілеуге болады.
Үлкен көлемдегі, жоғары жылдамдықты мәліметтердің өңделуі мен
жіберілуі. Типтік құжат мегабайттан гигабайтқа дейінгі диапазондағы
мәліметтер объектісі өлшемінен құралған және нақты уақыт режимінде
жеткізуді талап етеді. Интелектуальды меншікті қорғау. Оны қайта сатуға
тыйым салу, ақпаратты қолданғаны үшін кішігірім ақшалай қаражатты өндіріп
алу түсіндіріледі. Үлкен көлемдегі ақпараттың ұйымы және оларға рұқсатты
қамтамасыз ету.
5) Ұжымдық жобалау.
Ірі және қиын жобалар, мысалы, ұшаққұру аймағында бүгінгі таңда
бірнеше тәуелсіз компаниялардың біріккен жігерімен іске асырылады. Осындай
ұқсас жобаларға жататын ақпараттың өмір сүру уақыты онжылдықпен
есептелуі мүмкін, себебі ол қолдауға, дамуға және модификацияға қажет.
Алдымен физикалық шындық болмас бұрын, құрастырылған шешімдер -
жұмыс қасиетін зерттеу, бұйымды құрастыру ыңғайлылығы, жұмыс жасаудың
дұрыстығы үшін компьютерді үлгілеу сатысынан өтеді. Құрастыру сұлбасының
эволюциясы бірінші бұйым шыққанға дейін басталады да, ұзақ уақытқа дейін
жалғасады, содан кейін ол ағымдағы өңдеу жағдайын, тәжірибе жүзіндегі
нұсқаны, тарихи дамуды көрсететін ақпараттық кескін үйлесімнің ұлғаюына
әкеп соғады. Әр түрлі құрастыру сферасы үшін әр түрлі үлгі және белгілеу
18
жүйесі неізіндегі әр текті құрастыру аспаптық жүйесін қолдану сипатталады.
Және де құрастыру процесі қолданылатын аспап болғанша ұзаққа созылуы
мүмкін, яғни сол бір конструкция компоненті аспаптық жүйенің әр түрлі
нұсқасының қолданысымен өңделуі мүмкін. Сол себептен, электронды
жобалаумен байланысты келесі есептерді қисынға келтіруге болады.
Кейбір бұрын аталған сфера сияқты бұл жерде де бұрынғы жиналған
ақпараттың әр текті көзінің интеграция есебі қозғалады.
Ұжымдық жобалау біріккен рұқсат басқаруының деректер қоры мен
ақпараттың бөліну механизмінің жаңа үлгісін талап етеді.
Моделдеу мен құрастыру сияқты әр текті процестің бірге орындалуын
жөнге салу үшін ұзақмерзімді транзакция арқылы анықталған өзара
әрекеттестіктің негізіндегі жұмыс ағынының басқару құралы қажет.
1.3 Мәліметтердің модельдік деңгейлері
Кез келген деректер қорын құру үшін, құрушысы бірнеше модель
жасайды. Бірінші модель - инфологиялық мәліметтер моделі. Бұл кезеңде
деректер қорын құрушы пәндік аймақ туралы мәліметтер жинақтайды және сол
жинақталған мәліметтерді табиғи тіл арқылы, кестелер арқылы, математикалық
формулалар арқылы графикалар арқылы сипаттайды. Бұл кезде ДҚ құрушы
ешқандай МҚБЖ қолданбайды. Екінші модель - мәліметтердің даталогиялық
модулі -
қандайда бір МҚБЖ тілінде ДҚ сипаттау. Үшінші модель -
мәліметтердің физикалық моделі сипаттайды. Инфологиялық моделінің
мақсаты жиналған модель ақпараттық жүйелік оны ДҚ қалай сақтайтындығын
бейнелеу. Мысал ретінде мектептің базасын құруға болады.
Инфологиялық моделін иерарахиялық ER - диаграммалары немесе
(ақпараттық модель) деп те атайды. ER-
диаграмаларда қолданатын
белгілер:тіктөртбұрыштың ішінде-стержн.домалақта ключ. Домалақта атрибут.
Трапецияда- харектеристика. Ромбыда - ассоция. Параллоеограмда - белгі.
Бұнда бұл белгілер үшке бөлінеді. Біреуі - стерженді. Екіншісі - ассоциясы.
Үшінші - мінездемелік. Ассоцотивті қатынастарды ішкі классқа бөлінуі -
белгілеу деп аталады.
МҚ көрсетілген физикалық нұсқаның кестесін немесе МҚ физикалық
моделін қарастырайық. Кестені физикалық түрге келтірген кезде құрылымы
инвариантты болып табылады, яғни кесте құрылымы өзгеріссіз қалады. Бірақ
кесте параметрі нақты мәнді қабылдайды.
МҚ екі кестеден тұрады, оның біріншісі - мастер кесте, екіншісі - деталь.
Олардың арасындағы қатынас бірді - көпке.
МҚ келесіден тұрады:
- МҚ кестесі;
- индекс;
- ескертулер.
Бір кестені сақтау үшін жеке файл құрылады. Осындай жеке файлдар
кесте индексімен Memo өрісті сақтауға құрылады. Бұл файлдар бірге сақталып
19
орналасу қажет, әйтпесе МҚБЖ қате көрсетеді.Сондықтан МҚ компоненттері
бірге сақталынады.
МҚ орналасуының тапсырмасы. Барлық жағдайда МҚ нақты
компьютерде, директорияда сақталу қажет. Егер МҚ сол компьютердің дискіде
сақталынса, онда МҚ локальді аталады. Бұны директорияны анықтау арқылы
жүргізуге болады.
1.4 Деректер қорымен жұмыс
1.4.1 ДҚ іздеу, сорттау және индекстеу, формаларды және есептерді
құру
Кестені қарапайым екі өлшемді кесте ретінде қарауға болады. Кестенің
аты болады, ол- идентификатор, сол арқылы онымен байланыс орнатамыз.
Бағандар әр-түрлі мінездемелерге сәйкес келеді және әрбір алаң сақталатын
мәннің типімен және атымен сипатталады. Алаң аты- ол идентификатор және
ол әр түрлі программаларда манипуляция жасау үшін қолданылады. Мұның аты
латын әріптерімен жазылады да, алаң типі алаңда сақталатын мәннің типімен
сәйкес келеді және ол әріптер, сандар, булевті мәндер, үлкен тексттер, суреттер
т.б болуы мүмкін. Кестенің әрбір жолы бір объектіге сәйкес келеді және оны біз
жазба деп айтамыз. Кестені құрғанда ақпарат қарама-қайшылыққа ұшырамас
үшін кілт алаңын кіргіземіз, ол алаңның уникальдылығын қамтамасыз етеді.
Алаң мәндерін қолданушы енгізеді, ол мәліметтер қорында сақталады және
мұндай алаңдардан басқа есептеуші алаңдарды да енгізуге болады. Мұндай
алаңдарға қолданушы мән енгізе алмайды, ал оның мәні басқа алаңдардың
көмегімен есептеледі. Қолданушы кестемен жұмыс істегенде көрсеткіш жазба
бойымен сырғып отырған секілді әсер береді. Әрбір уақыт кезінде бір жазбамен
жұмыс істеледі. Жазбалар белгілі бір ретпен орналасуы да мүмкін, реттеу үшін
индекс түсінігі енеді. Индекс қолданушыға қандай ретпен орналасу керектігін
көрсетеді. Ол қолданушы мен кесте арасындағы делдал ретінде болады.
Көрсеткіш индекспен сырғып отырады, ал индекс белгілі бір жазбаны
көрсетеді. Қолданушы үшін кесте реттелген болып көрінеді, сонымен қатар ол
индексті өзгерту арқылы қарап отырған жазбалардың ретін өзгертуге болады,
мұнан индекстер өзгереді, яғни жазбаларға сілтеме реті өзгереді.
Индекстер 1-ші ретті немесе 2-ші ретті болуы мүмкін. Мысалы, 1-ші
ретті индекстерге мәліметтер қорының кілт ретінде құрылған алаң болуы
мүмкін, ал 2-ші ретті кілттер басқа алаңдардан құруға болады, я болмаса
онымен артынан жұмыс істеу барысында құрып алуға болады. Егер бірнеше
алаң индекстелген болса, онда реттеу алғашқы құрылған индекс алаңынан
басталады. Мәліметтер қоры көптеген кестелерден тұруы мүмкін. Қолданбалы
программалар бөлек кестелермен жұмыс жасамайды. Олар кестелер
жиынтығымен жұмыс жасайды. Көбінде бір кесте ең басты кесте болады да, ал
қалғандары бағынышты болады. Басты және көмекші кестелер кілт арқылы
байланысуы мүмкін, кілт ретінде екі кестеде де бар бірдей алаң болады.
20
1.4.2 ДҚ физикалық
ұйымдастыру,
хештау
және
индекстеу
файлдары. Журнализация
Кез келген деректер қорының талаптарының біріне - сыртқы жадыға
мәліметтерді сақтау сенімділігі болып табылады. Сақтау сенімділігі ол - кез
келген ақаудан кейін деректер қорын қайтадан қалыпқа келтіру. Ақаулар
аппараттық және программалық болуы мүмкін. Аппараттық ақаулар екі түрге
бөлінеді: жұмсақ және қатты. Жұмсаққа компьютердің аяқ астынан өшуі. Ал
қатты ақауға: сыртқы жады тасымалдаушысындағы ақпараттың жоғалуы. Осы
ақаулардан кейін, деректер қорын қалыпқа келтіру үшін қосымша ақпарат
керек. Сондықтан да деректер қорындағы мәліметтерді қосымша сақтау керек.
Ол үшін журнализация әдісін қолданады. Журнал - ол мәліметтер қорының
қолданушының қолы жетпейтін деректер қорының бір бөлігі. Кейде әртүрлі
дискілерде журналдың көшірмелері сақталады. Онда негізгі деректер
қорындағы өзгерістердің бәрі тіркеліп отырады. Әртүрлі МҚБЖ деректер
қорындағы өзгерістер журналдарда әртүрлі деңгейде жазылады.
1.4.3 ДҚ тұтастығы және қорғау
Тұтастылық (сақталу, өзгертуден сақтау бір қалыпты ұстау) - бұл ұғым
мәліметтерді әрқашанда
өзгертпей
ұстауды білдіртеді. Яғни кестедегі
мәліметтерді қандай жағдай болса да, бастапқы қалыпта болу керек. Мысалы:
кестедегі мән тоғыз болса, ал оның орнына басқа сан жазылатын болса, тексеру
мүмкін емес. Бірақ, кейбір жағдайдарда, шектеулер қоюға болады. Аптаның
күндері 1...7 мәліметтер қорының бүтінділігі: мәліметтерді өзгерістерден
қорғаудан және өзгертуден қорғауға бағытталған. Тұтастылық ережелері үш
топқа бөлінеді:
1) кестелер бойынша тұтастылық;
2) сілтемелер бойынша тұтастылық;
3) қолднаушымен анықталатын тұтастылық.
Барлық реляциялық ДҚ-ның жалпы ережелері:
1) бастапқы кілтке қатысты қандай да бір атрибуттың мәні белгісіз
болмау керек;
2) кілттер арасындағы мәндер бірдей болуы керек;
3) атрибуттардың ерекше болу керек мәндерінің, диапозоны болуы керек.
Қандай да бір мәндер тобына жату-жатпайтынын анықтау керек т.с.с.
21
2. SQL құрылымдық сұранымдар тілі
2.1 SQL даму тарихы
Реляцияда МҚ басқару жүйелері 80 жылдардың аяғында кеңінен т анымал
болды. Мұндай мәліметтер қорында ақпарат қарапайым кестеде
сақталатындықтан, мәліметтерді беретін басқа модельдерге қарағанда
артықшылығы көп. SQL реляциялы МҚ тілі болғандықтан, оның тарихы да
мәліметтерді осы тәсілмен берудің дамуымен тығыз байланысты.
Жоғарыда айтылғандай, реляциялы МҚ түсінігі 70 жылдардың басында
IBM компаниясының ғылыми қызметкері Э.Ф.Кодпен енгізілді.Осыдан кейін
реляциялық мәліметтер қоры одбысында IBM компаниясының SystemR деп
аталған жобасымен бірге зерттеулер жүргізіле бастады, мұнда реляциялық
модельдің жұмыс істеу қабілеті тексеріліп және дәлелденді. Сондай-ақ МҚБЖ-
ін өңдеуден басқа жоба көлемінде МҚ-на сұранымдар тілін құру жұмысы
жүргізілді, олардың бірі SEQUEL (Structured English Query Language-ағылшын
құрылымдық сұранымдар тілі)-деп аталды.
70 ж. соңында SystemR жобасының екінші таралымы жүзеге асырылды,
нәтижесінде жүйе ІВМ компаниясының бірнеше тапсырушыларының
компьютерлерінде орнатылды. Ол SystemR МҚБЖ-мен және оның МҚ тілімен
жұмыста алғашқы нақты тәжірибеге әкелді, ал оның аты SQL деп
ауыстырылды. Нятижесінде ІВМ компаниясы реляциялық МҚ жұмыс істеуге
қабілетті және программалық өнімдер құрудың негізі болып қызмет ете алады
деген қорытындыға келді.
SystemR жобасы және оның шеңберінде құрылған МҚ-мен жұмыс
істейтін тіл, дүние жүзінің мамандарының назарын аудартты. Осылайша, 1977
ж SQL-ға негізделген, реляциялық МҚБЖ-ін құру үшін Relational Software
Inc(қазір Oracle Corporation) компаниясы ұйымдастырылды. Oracle деп аталған
бұл МҚБЖ, бірінші юолып 1979 ж нарыққа шықты.
Беркли қаласының университетінде (Калифорния штаты) ІВМ
компаниясының зерттеушілер тобыреляциялық МҚБЖ-нің протатибін құрды,
QUEL сұранымдар тілін қосқан өз жүйелерін Ingres деп атады. 1980 ж бірнеше
мамандар Берклиді тастап, Ingres жүйесінің коммерциялық жүйесін құру үшін
Relational Technology Inc компаниясының негізін құрды, оны нарыққа шығару
1981 ж басталды. 1989 ж аты Ingres Corporation болып ауысқан Relational
Technology компаниясы жүйеге өзгерістер қатарын енгізген реляциялық МҚБЖ
жетекші таратушысы болып қалды. Мысалы, 1986 ж алғашқы QUEL
сұранымдар тілі табыспен SQL болып ауыстырылды.
1981 ж ІВМ фримасы SystemR негізінде, SQLDataSystem(SQLDS) деген
атпен коммерциялық өнім шығарды, ал 1983 ж тағы бір МҚБЖ-Database(DB2)
пайда болды. DB2 ІВМ компаниясының жетекші реляциялық МҚБЖ болды,
және осы жүйенің SQL тілі МҚ үшін стандарты болды. DB2-де іске асырылған
технология, кейін ІВМ компаниясының барлық бағыттарының программалық
22
өнімдерінде, дербес компьютерден бастап, желілік серверлерге және үлкен
ЭЕМ пайдаланылды.
80 жылдардың бірінші жартысында реляциялық МҚ таратушылар өз
өнімдерін
мойындату үшін күрес жүргізді, өйткені дәстүрлі МҚ
архитектурасымен салыстырғанда, реляицлық программалық өнімдердің
бірқатар кемшіліктері болды. Бірақ реляциялық жүйелердің
үлкенартықшылығы болды: олардың реляциялық сұранымлар тілі МҚ-на
сұранымлы жазбай орындау және нәтижені бірден жазу мүмкіндігін берді.
80жылдардың екінші жартысында реляциялық МҚ
болашақ
технологиясы болып санала бастады, алдыңғы версияларына қарағанда
өнімділіг 2-3 есе артық болған МҚБЖ-нің жаңа версиялары Ingres және Oracle
пайда болды. 1986 ж ANSIISO-мен қабылданған SQL стандартын жариялау,
SQL-ға стандарт статусын ресми түрде жариялады. Сондай-ақ , бұл статус
компьютерлік жүйелер үшін UNIX ОЖ-сі негізінде анықталды.
Компьютердің қуатының күшеюі мен олардың жергілікті желіге
бірігуінен, дербес компьютерлер үшін күрделі МҚБЖ қажеттігі туды. Мұндай
МҚБЖ-нің таратушылары жаңа жүйелерді құруды оларға SQL-ды негіз етіп
қойды, ал мини-компьютерлердің МҚБЖ-сін таратушылар жергілікті есептеу
желісінің нарығына шықты. 90ж басында SQL таратуын жаңашаландыру және
қуатты процессорлардың пайда болуы бұл тілді транзакцияны өңдеу
қосымшаларында қолдануға мүмкіндік берді. Енді SQL ақпаратты өңдеу
салыстырмалы аз шығымен жүзеге асатын жүйеге желілік сервер ен дербес
компьютерді байланыстыратын клиентсервер архитектурасыныңкілттік бөлігі
болды. Осы себепті барлық жаңа МҚБЖ-не SQL-қолдауын енгізе бастады,
SQL-ді мойындаудың маңызды қадамы бұл тілге стандарттардың пайда болуы.
SQL сьандартын ескертуде дәстүр бойынша ANSIISO - мен тағайындалған
ресми стандарт туралы сөз болады. Бірақ басқа да маңызды SQL стандарттары
бар, соның ішінде ІВМ компаниясының DB2 жүйесі, және UNIX ортасындағы
SQL үшін XOPENстандарты. 1982 ж реляциялық МҚ тілінің ресми
стандартымен ANSI-дің жұмысы басталды, және комитет өз таңдауын SQL-ға
тоқтатты. Стандарт негізі ретінде DB2 жүйесінің SQL алынды 1989 ж стандарт
SQL-89 немесе SQL1 деп аталды. Осыдан кейін ANSI жұмысын жалғастырып,
жаңа жоба SQL2-ні құрды, ал одан кейінгі стандарт SQL3 үшін басқа өзгерістер
ұсынылды. SQL2 стандарты ANSI-де бекітілді және толығымен 1992 ж қазанда
қабылданды.
2.2 SQL мүмкіндіктері мен артықшылықтары
1987 жылы SQL маманданған реляциялық МҚБЖ үшін стандартты тіл
болып барлық кең таралған жүйелерге ене бастады. Ол келесі момнеттерімен
байланысты. Тез әрекеттіліктің өсуі, және энергияны тұтынудың,компьютер
өлшемдері мен бағаларының төмендеуі, тұтыну нарығының, қолданушылар
ортасының және түрлері мен бағаларының кеңеюіне әкеліп соқты. Сондай-ақ,
әртүрлі программалық жабдықтауларға да сұраныс көбейді. Сатып алушы
23
фирмаларға күресте, программалық жабдықтаушылар нарыққа интеллектуалды,
әрі көлемді программалар кешенін шығара бастады. Олар сатып ала отырып,
көптеген ұжымдар мен жеке қолданушылар ол программаларды өз
компьютерлеріне орната алмадй. Ақпаратпен алмасу және оларды тарату үшін
ЭЕМ желілері құрылды, онда программалар мен мәліметтерді арнайы файлдық
сервер лерге орналастырды.
Файлдық серверлермен жұмыс істейтін МҚБЖ, бір-бірінен алыс ара-
қашықтықта орналасқан әртүрлі ЭЕМ қолданушыларына бір МҚ кіру
мүмкіндігін берді. Мұндай жағдайда ұжымдарды, оқу кешендерін, ақпараттық
және басқа жүйелерді әртүрлі автоматталған басқару жүйелерін өндіру
оңайлатылады. Бірақ бұл кезде қарапайым сұраным құру үшін де файлдық
серверден немесе серверге файлдарды жазу керек болады, ал ол конфликтілік
ситуайияларды туғызуы мүмкін. Мұндай кемшіліктерді бодырмау үшін
клиентсервер технологиясы ұсынылған боатын, бірақ ол үшін сервермен
хабарласу тілі қажет-мұндай тіл ретінде SQL таңдалды.
SQL концепцияларында операциялардың мәліметтердің кесте түрінде
берілуіне бағытталуы, аз сөйлемді жинақы тілді құруға мүмкіндік берді. SQL
сұранымдарды орындау үшін, және де қолданбалы программаларды құру үшін
де пайдаланылуы мүмкін. Онда келесі сөйлемдер бар:
- мәліметтерді анықтау тілі-МҚ анықтау, және де кестелер мен
индекстерді анықтау және жою;
- мәліметтерді таңдау сұранымы-SELECT сөйлемі;
- мәліметтерді түрлендіру сөйлемі-мәліметтер қосу, жою және өзгерту;
- мәліметтерді басқару сөйлемі-мәліметтерге кіру артықшылығн беру
немесе қайтару, транзакцияларды басқару және т.б.
Сондай-ақ SQL бұл сөйлемдерде келесі есептерді орындау мүмкіндігін
береді:
- арифметикалық есептеулер, функционалдық түрлендірулер, және
арифметикалық өрнектер мен текстерді салыстыру операцияларын орындау;
- кесте мазмұнын экран дисплейіне немесе баспаға шығарар кезде
жолдар мен бағаналарды реттеу;
- қолданушыларғы МҚ-да мәліметтердің көлемін өзгертпей
интерпретациялау мүмкіндігін беретін ұсыныстар құру;
- сұраным бойынша шығарылатын бір немесе бірнеше кестелер және
ұсыныстар мазмұнын басқа кестеде сақтау;
- мәліметтерді топтау, және осы топтарға арифметикалық орта, сумма,
максимум, минимум операцияларын қолдану;
SQL тілі көптеген МҚБЖ-ң негізі болып табылад, өйткені ол
мәліметтердің физикалық құрылымдануына және дискіге жазылуына сондай-ақ
мәліметтерді дискіден физикалық оқуға жауап береді, және МҚБЖ-ң басқа
компоненттерінен және қолданушы қосымшаларынан SQL-сұранымдарды
қабылдау мүмкіндігін береді.Олай болса, SQL қолданушыларға,
программаларға реляциялы МҚ ақпараттарына кіруді қамтамасыз ететін мықты
құрал.
24
2.3 SQL көмегімен мәліметтер қорын басқару
2.3.1 Реляциялық мәліметтер қоры
Реляциялық МҚ - ол жолдар мен бағандардан тұратын екі өлшемді
кестеде сақталатын байланысқан ақпарат. МҚБЖ терминінде жазу деп
аталатын әрбір жол мәліметтердің қандай да бір ерекшелігіне сәйкес келеді.
Өріс деп аталатын кестенің әрбір бағаны мәліметтердің әрбір типінің мәнінен
тұрады. Олай болса, реляциялық МҚ негізі ақпараты бар екі өлшемді кесте
болып табылады.
Бірақ МҚ бір кестеден тұратын реляциялық МҚ сирек кездеседі.
Мәліметтермен күрделі және қуатты операцияларды өрнектеу үшін өзара
байланысқан ақпаратты фрагменттері арасындағы байланысқа байланысты.
Жүйенің максималды иілгіштігін қолдау үшін кестенің жолдары арнайы ретпен
орналаспауы керек. Реляциялық МҚ жүйелерінде ақпаратты реттейтін қуатты
функция бар.
Жолдардан айырмашылығы, кестенің өрістері реттеледі және оларға ат
беріледі. Яғни, кестенің әрбір бағанының ерекшеленген аты болуы керек.
Әдетте SQL бірден көп қолдаушылары бар компьютерлік жүйелерде
жұмыс істейді, сәйкесінше оларды өзара ажырату қажеттілігі туады. Әдетте
мұнда жүйеде
әрбір
қолданушының
хұқын тексеру коды болады.
Компьютермен сеанстың басында қолданушы жүйеге өзінің арнайы
ID(идентификатор) айтып кіреді. Кірудің ID-ін пайдаланатын кез-келген
адамдар саны, жеке қолданушы болып табылады.
Көптеген SQL орталарындағы әрекеттер арнайы идентификаторлармен
сәйкес рұқсат етілген. Кесте немесе басқа объект толық билігі бар қолданушыға
тәуелді. Және де қолданушыда объектілермен әрекеттер жүргізу артықшылығ
бар. Төменде келтірілетін мысалдарда кез-келген қолданушының әрекеттер
жасауға артықшылығы бар деп санаймыз.
2.3.2 Ұсыныстармен жұмыс
Ұсыныс (VIEW) мәліметтер қорының объектісі. Онымен жұмыс
қарапайым кестемен жұмыстан өзгешеленбейді. Ұсыныстардың кестелерден
айырмашылығы келесіде. Мәліметтер қорының қарапайым кестелері
мәліметтерден тұрады. Ұсыныстар мәліметтерден тұрмайды, ал олардың
мазмұны басқа кестелерден таңдалынады (немесе басқа ұсыныстардан).
Ұсыныстар тұжырымдалатын кестелер (немесе ұсыныстар) базалық кестелер
(немесе базалық ұсыныстар) деп атау қабылданған.
Шындығында ұсыныстар әрбір хабарласқан сайын орындалатын сұраныс
болып табылады. Әрбір уақыт мезетінде осы сұраныстың орындалу нәтижесі
ұсыныс мазмұны болып табылады. Ұсыныстың базалық кестесіндегі
мәліметтерді өзгертсе ұсыныс мазмұны да өзгереді.
25
Ұсыныс мазмұнын өзгертсе, осы ұсынысты құруда негізге алынған кесте
мазмұны да өзгереді. Төменде ұсыныстың тұжырымдалу процесінің схемасы
2.1-суретте көрсетілген:
Кесте
Мәліметтер
SQL
сұраныс
Ұсыныс
Сұраныс негізінде
кестедегі мәліметтерді
көрсетеді
2.1-сурет - Ұсыныстың тұжырымдалу схемасы
Ұсынысты пайдалану кесетені пайдаланудан өзгешеленеді. Ұсыныс-
тардан мәліметтерді таңдау қарапайым кестедегі сияқты орындалады. Сондай-
ақ ұсыныстың мәліметтермен басқару операцияларына рұқсат етіледі, бірақ ол
мұнда кейбір шектеулер болады.
Ұсыныстар кестелерден айырмашылығы дискілік кеңістіктен орын
алмайды (немесе дәлірек айтсақ, ұсыныс алатын дискілік кеңістік өте
кішкентай-тек сұранысты сақтауға қажеттілері).
Ұсыныстар көбінде екі жағдайда қолданылады:
- мәліметтерді қорғау мақсатында,
- қорытынды мәліметтерді тұжырымдау үшін.
Бірінші жағдайда ұсыныстар бүкіл кестеден емес, тек кейбір өрістеріндегі
ақпараттарды беру үшін қолданылады.
Ұсыныстарды құру.
Ұсыныстарды құру үшін CREATE VIEW операторы пайдаланылады.
Ұсыныс бір немесе бірнеше ұсыныстар негізінде құрылуы мүмкін. Ұсынысты
құрудың операторының типтік синткасисінің түрі келесідей:
CREATE VIEW ұсыныс_аты AS
26
{таңдау операторы}
Ұсыныс құрылған соң онымен ұсыныс аты ретінде берілген аты бар
қарапайым кесте сияқты жұмыс істеуге болады. Қандай да бір өзгешелігі топтау
сөйлемі бар ұсыныстар. Мұндай ұсыныстар үшін мәліметтер таңдауда
ешқандай шектеу жоқ, бірақ оларға мәліметтерді басқару операторын
қолданбайды.
Ұсыныстарды жою.
Ұсыныстарды жою DROP VIEW операторының көмегімен орындалады,
оны шақырғанда RESTRICT және CASCADE параметрлері көрсетілуі мүмкін.
Бұл параметрлер басқа ұсыныстар жәненемесе шектеулер сілтелетін
ұсыныстарды жою кезіндегі әрекеттерді анықтайды. RESTRICT вариантын
падаланғанда, бұл жағдайда қате туралы хабарлама шығарылады, және жою
орындалмайды. Егер CASCADE режимі пайдаланылса, онда DROP VIEW
операторының орындалуы, базалық ұсыныстардың және шектеулердің
жойылуына әкеледі.
DROP VIEW операторының типтік синтаксисі келесі түрде болады:
DROP VIEW ұсыныс_аты [RESTRICT CASCADE]
2.3.3 Сақталатын процедуралар, оларды құру, орындау және жою
Сақталатын процедуралар (Stored Procedure) - олар байланысқан SQL-
операторларының топтары. Сақталатын процедураларды пайдалану мәліметтер
қорымен жұмыстың қосымша икемділігін қамтамасыз етеді, өйткені сақталатын
процедураларды орындау SQL жеке операторлар тізбегінен әлдеқайда
қарапайымдау.
Сақталатын процедуралар орындалудың жоғары жылдамдығын
қамтамасыз ететін мәліметтер қорында компиляцияланған түрде сақталады.
Сақталатын процедураларға кіретін параметрлер ала-алады, қосымшаға
мәндерді қайтарады және қосымшадан шақырылады.
Сақталатын процедураларды пайдаланудың негізгі артықшылықтары
келесіде қорытындыланады:
- сақталатын процедуралар логика бөлігін мәліметтер қорының серверіне
шығаруға мүмкіндік береді. Ол ақпараттық жүйенің мәліметтер қорының
клиенттік бөлігінен тәуелділігін әлсіретеді;
- сақталатьын процедуралар жобаның модульдігін қамтамасыз етеді.
Олар бір мәліметтер қорына хабарланатын клиенттік қосымшалар үшін жалпы
болады, ол кодтың қайталануын болдырмайды және қосымша өлшемін
кішірейтеді;
- сақталатын процедуралар қосымшалардың бәрге жүруін
оңайлатады:процедуралар жаңартқан кезде өзгерулер автоматты түрде барлық
қосымшаларда бейнеленеді;
- сақталатын процедуралар ақпараттық жүйенің жұмысының тиімділігін
арттырады:олар клиентпен емес, желілік трафикті төмендететін сервермен
орындалады;
27
- сақталатын процедуралардың орындалу жылдамдығы жеке SQL
операторлар тізбегінен жоғары. Ол сақталатын процедуралардың серверде
компиляцияланған түрде сақталуына байланысты.
Сақталатын процедуралардың екі түрін бөледі:
- таңдау процедуралары қосымшалар оларды мәліметтерді таңдау
операторында кесте немесе ұсыныстар орнына пайдалануы мүмкін;
- орындалатын процедуралар олар арнайы операторлар пайдаланылып
шақырылады.
Орындалатын процедура шақырылатын программаның
нәтижелерін қайтармауы мүмкін.
Сақталатын процедураларды құру
Сақталатын процедураларды құру үшін
CREATE
PROCEDURE
опрераторы пайдаланылады.
CREATE PROCEDURE операторы мәліметтер қорынан жаңа сақталатын
процедураны анықтайды. Процедуралар тілі SQL таратуларынан тәуелді, бірақ
ереже бойынша SQL барлық инструкцияларын және мыналарды қосады:
- шартты операторлар;
- цикл операторларының әртүрлі түрлерін;
- ерекше жағдайларды өңдеу мүмкіндіктерін.
- сақталатын процедуралар тақырыптан және денесінен тұрады.
Процедураның тақырыбы:
- мәліметтер қорындағы кесте мен процедура аттарының ішінде ерекше
болуы тиіс процедура атынан;
- процедура шақырылатын программадан қабылдайтын кіретін
параметрлер және олардың мәліметтері типтерінің тізімінен;
- шығатын параметрлер және олардың мәліметтері типтерінің тізімінен
тұрады, егер процедура мәндерді шақырылатын программаға қайтарса.
- процедура денесі мыналардан тұрады:
- жергілікті айнымалылар және олардың мәліметтері типтерінің тізімінен
(егер олар процедура кодында пайдаланылса);
- BEGIN
және
END
кілттік сөздерінің арасында қорытылған
процедуралар және триггерлер тіліндегі инструкция блогынан.
Сақталатын процедураларды орындау
Сақталатын процедураны орындауға жіберетін оператор процедураға
тәуелді болады. Таңдау процедурасы оларға SELECT -мәліметтерді таңдау
операторының көмегімен хабарласқанда орындалады.
Орындалатын процедураны шақыру үшін арнайы EXECUTE операторын
пайдаланған жөн.
Сақталатын процедураларды жою
Сақталатын процедураларды жою үшін DROP PROCEDURE операторы
пайдаланылады. Бұл оператор синтаксисі келесі түрде болады:
DROP PROCEDUREимя_хранимой_процедуры
28
2.3.4 Мәліметтерді басқару, кестедегі берілгендерді өзгерту
Мәліметтер қорында сақталатын мәліметтерді басқару үшін,
командалардың жеке типтері ретінде бөлінетін және мәліметтерді басқару тілі
(DML-Data Manipulation Language ) деп аталатын SQL операторларының
типтері пайдаланылады. DML операторларының көмегімен қолданушы кестеге
жаңа мәліметтерді жүктеп, бар мәліметтерді түрлендіруге және жоюға болады:
SQL тілінде тек қана 3 негізгі DML операторы анықталған:
- INSERT;
- UPDATE;
- DELETE.
Кестеге жаңа ақпаратты қосу.
Мәліметтер қорының кестесіне жаңа ақпаратты қосу процесі әдетте
мәліметтерді жүктеу деп аталады. Мәліметтерді жүктеу үшін INSERT
операторы пайдаланылады.
Кестеге жаңа жазу қосу.
Кестеге жаңа жазу қосу үшін INSERT операторының келесі синтаксистік
формасы пайдаланылады:
INSERT INTO имя_таблицы
VALUES (значение_1.значение_2 ... значение_ N)
INSERT операторының бұл формасын пайдаланғанда VALUES тізімінде
мәндер саны кесте өрістерінің санына тең ьболуы керек. Және де VALUES
тізімінде көрсетілген әдбір мәннің типі, өріс мәліметтерінің типімен сәйкес
болуы керек.
Символдық типтер мен даталарға қатысты мәндер апостроф ішінде тұруы
тиіс. Мәндер тізімінде NULL мәні де пайдаланылуы мүмкін.
Кестенің жеке өрістеріне мәліметтер енгізу.
Кестеге мәліметтер қосқанда барлық өрістерін емес, кейбіреулерін ғана
толтыруға болады. Бұл жағдайда INSERT операторының келесі синтаксистік
формасы пайдаланылады:
INSERT INTO имя_таблицы (имя_поля_1.имя_поля_2...имя_поля_N )
VALUES (значение_1.значение_2...значение_ N)
Басқа кестедегі мәліметтерді кестеге енгізу.
Кейде бір кестедегі ақпаратты екінші кестеге тасымалдау қажет болады.
Бұл типтегі операцияларды INSERT опареторымен SELECT мәліметтерді
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
8
9
10
Аңдатпа
Бұл дипломдық жұмыста ҚР мемлекеттік автомобильдік инспекциясыныі
деректер қорын құру жүзеге асырылды. Деректер қорынан пайдаланушы
барлық қызметкерлер жайында қажет ақпаратты алуға мүмкіндігі бар.
Дипломдық жобада ақпараттық жүйе архитектурасы, ДҚ құрылымы және
қызметкерлер бағдарламасының қосымшасын жасау мәселелері қарастырылған.
Өміртіршілік қауіпсіздігін қамтамасыз ету бөлімінде еңбек ету жағдайына
талдау жасалған, жарық беру және желдету есептеуге алынған.
Экономикалық бөлімде, жобаның экономикалық тиімділігін дәлелдеп
бизнес-жоспарын жасалды.
Аннотация
В данном дипломном проекте была разработна база данных
государственной автомобильной инспекции РК.Пользователь может получить
всю нужную информацию о сотрудниках из базы данных. В дипломном
проекте рассмотрены такие вопросы, как
разработка архитектуры
информационной системы, структура БД и создание приложения.
В разделе обеспечения безопасности жизнедеятельности проведен анализ
условий труда, сделан расчет освещения и кондиционирования.
В экономической части составлен бизнес план проекта, подтвердивший
его экономическую целесообразность.
Annotation
A database was developed for state inspection of vehicular of RK. Information
system's architecture development, database structure and creation of application
were considered in this project. The user can get all necessary information about
employees from this database.
In the section of living safety provision working conditions were analyzed , as
well as the calculation of lighting and air conditioning was provided.
In the economic part of the project was compiled a business plan, which
confirmed its economic practicability.
11
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.ДҚБЖ және оны іске асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.1 ДҚБЖ дамуының жаңа тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2 Деректер қорын қолданудың жаңа аймақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.3 Мәліметтердің модельдік деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
1.4 Деректер қорымен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.4.1 ДҚ іздеу, сорттау және индекстеу, формаларды және есептерді құру ... ... 20
1.4.2 ДҚ физикалық ұйымдастыру, хештау және индекстеу файлдары.
Журнализация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.4.3 ДҚ тұтастығы және қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. SQL құрылымдық сұранымдар тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
2.1 SQL даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 SQL мүмкіндіктері мен артықшылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 SQL көмегімен мәліметтер қорын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3.1 Реляциялық мәліметтер қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3.2 Ұсыныстармен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3.3 Сақталатын процедуралар, оларды құру, орындау және жою ... ... ... ... ... 27
2.3.4 Мәліметтерді басқару, кестедегі берілгендерді өзгерту ... ... ... ... ... ... ... .. 29
2.4 ДҚ диаграммасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3 VISUAL BASIC программалау тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.1 VISUAL BASIC туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
3.2 VB-те программалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.3 Қолданушының графиктік интерфейсін құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.3.1 Графикалық интерфейстің формаларымен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 33
3.3.2 Программаны жүктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
3.3.3 Программаға код қосу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.3.4 Программаны дискіде сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
4 Қосымша интерфейсін сипаттау. Қосымшамен жұмыс істеу ... ... ... ... ... ... ... 37
5 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
5.1 Инженердің жұмыс жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
5.2 Кондиционерлеу және ауаны жаңарту жүйелерін есептеу ... ... ... ... ... ... ... 45
6 Технико - экономикалық негізделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
6.1 Жұмысты сипаттау және қажеттілігін негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
6.2 Нарықты саралау және орнын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
6.3 Бағдарламаның SWOT-анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
6.4 Маркетинг-микс элементі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
6.5 Бағдарламалық қамтаманың өңделуінің еңбек өнімділігінің есептелуі ... ... 52
6.5.2 Еңбекақыға жұмсалатын шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
6.5.3 Қосымша шығындар статьясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
6.5.4 Өзіндік құн нәтижесінің кестесі мен диаграммасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
12
6.6 Бағдарламаның бағасына есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
6.6.3 Бағдарламалық өнімді иемденудегі кәсіпорындардың бірмезгілдегі
шығындарын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
6.6.4 Қолдану саласындағы жылдық шығындарды есептеу Ақпараттық өнімді
енгізуден алынған үнемдеу мөлшері мен табысты есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
6.7 Ақшалай құралдардың қозғалысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
6.8 Экономикалық тиімділікті есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
6.8.1 Таза ағымдағы құндылықты есептеу (Nеt present value, NPV) ... ... ... ... ... 61
6.8.2 Пайда индексін есептеу (Profitability index, PI) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
6.8.3 Табыстың ішкі нормасын есептеу (Internal rate of return, IRR) ... ... ... ... ... 62
6.8.4 Өтімділік периодын есептеу (Payback period, PBP) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
13
Кіріспе
Берілген дипломдық жұмыста ҚР мемлекеттік автомобильдік
инспекциясының жетілдіріген деректер қорын құру жобаланды.
Берілген өнімді әзірлеудің мақсаты деректерді енгізу, сақтау, өңдеу және
тасымалдау үшін қолданылатын ақпарат пен қорлардың тұтастығын, қол
жеткізулік оңтайлығын қолдау болып табылады. Бұл бағдарлама көмегімен
жүргізушілердің өз бетінше айыппұлды қарау мүмкіншілігі бар.
Дерекқор құру үшін алдымен зерттелетін облыстың талдауы жасалады.
Инфологиялық модель MS SQL Server жүйесінде жасалады. Қызметкерлердің
дерекқоры MS SQL Server дерекқорларды басқару жүйесінде құрылғаннан
кейін, пайдаланушылардың барлық сұраныстарын қанағаттандыратын
қосымша жобаланады. Бағдарлама MS Visual Studio бағдарламалық ортасында
іске асырылады.
Бағдарлама жасау нәтижесінде, жүргізушілер мен көлік және олардың
айыппұлдарының деректер қорымен жұмыс жасаудың тиімділігі, жылдамдығы
және ыңғайлылығы артады, ақпарат толықтығы қамтамасыз етіледі.
14
1.ДҚБЖ және оны іске асыру
1.1 ДҚБЖ дамуының жаңа тенденциялары
Ақпаратты технологиялар терминологияға қатысты екі өте қызық
тенденциямен сүйемделеді. Бір жағынан біздер бір заттың бірнеше атаумен
өзгеретінін байқаймыз (әрине, технология дамып жатыр, бірақ олардың атауы
тез қарқынмен өзгеріп жатыр). Былай қарасақ біздер ескі терминдерді
мағынасы басқа бұрынғыдай болмасада түсіну үшін қолданамыз. Екінші
жағдай нақ ДҚБЖ-ға қатысты.
2002 жылы шыққан есептеу техникасының түсініктеме сөздігінде,
деректер қорының басқару жүйесіне мынадай анықтама келтірілген (database
management system): деректер қорында ақпаратты құру, сақтау, жаңарту мен
іздеуді қамтамасыз ететін қосымша және де деректердің бүтіндігі мен
қауіпсіздігін басқару. Шынына келсе бұл түсінік 30 жыл бұрында расталған,
бірақ қазір ДҚБЖ-ның маңызды бөлімінде бұрынғы кездегі мағынасына
қарағанда басқа (сегіз жыл бұрын ұғымды анықтау үшін қолданған қосымша
сөйлем анықтамада жоқ екенін айта кеткен жөн, -- пайдаланушы мен
деректер қорының арасында орналасқан программалық қабықша).
Соңғы онжылдықта біз ДҚБЖ-ның аса ішкі технологиялық
толықтырулардан қолданбалы программалардың айналасында пайдаланушы
үшін қосымша құрылып дербес өнімге айналғанын байқап отырмыз; басқаша
айтқанда ақпараттық жүйенің бір компонентін осындай жүйені құру үшін
платформаға айналдыру.
Бұл жағдайда Microsoft платформасы мазмұнының өзгеруіне мән
берген жөн. Дәстүрлі түрде бұл терминде Windows операциялық жүйесі туралы
айтылады. Бірақ серверлік платформаға сәйкес көбінесе Windows Server + SQL
Server байланысын жиі кездестіреміз. Сонымен қатар, Microsoft SQL Server-дің
(жұмыстық атауы Yukon) жаңа нұсқасы шығысымен біз Microsoft өнімдерінің
Windows емес, ал Yukon деген атаумен аталатын жағдайға соқтығысамыз.
Дегенмен үстелдік деректер қоры бар және болады: таңғаларлық жай
Microsoft-тың ұсынысы бойынша Microsoft Access - бұл да ДҚБЖ. Тарихи
тұрғыдан деректер қорының басқару жүйесі бірінші кезекпен құрылымдық
ақпараттың транзакциялық өңдеуімен байланысты есептерді шығаруға
дағдыланды. Сөзсіз, бұл жерде ең жақсы, уақытпен тексерілген шешім ДҚБЖ-
ның реляционды моделі болып табылады. Бірақ соңғы уақытта деректер қорын
қолдану аймақтары өзгеріссіз кеңейді. Бір жағынан, бірлескен ақпараттарды
басқарудың жалпы мәселелерін шешуден өтіп, мәліметтер форматын кең
терімде басқару қажет. Басқаша айтқанда -- нақ ДҚБЖ өзіне мәліметтер
интеграциясының негізгі функциялары мен бірлескен жүйе қосымшаларын
алады. Нақ осы жағдай сәулеттік принципін талқылаудағы белсенді назар және
постреляцондық, объектті-реляционды, XML сияқты әр түрлі моделді деректер
қорын жүзеге асыру мүмкіндігімен түсіндіріледі.
15
1.2 Деректер қорын қолданудың жаңа аймақтары
Егер деректер қорын қолдану аймақтарын жіктеп тырысса, және де қазіргі
уақыттағы олардың даму перспективасын бағаласа, онда деректер қорын
қолданудың барлық аймақтарын қолдану және таратудағы кең таралым
класстарының үлгілі тізімін аламыз. Бұл тізім келесі түрде келтіріледі:
- құжатты-графикалық және құжаттылық барлық басқару мен өкімет
органдар қорында қолданылады;
- өнеркәсіп, құрылыс және ауылшаруашылық өнімдері байланысты
деректер қоры;
- экономика және конъюктурлы ақпаратқа байланысты деректер қоры
(статикалық, несие-финансылық, сыртқы саудалық);
- әлеуметтік
орта және халық туралы мәліметтен құралған
фактографиялық әлеуметтік деректер қоры;
- көлік жүйесінің деректер қоры;
- мекеме және халық үшін анықтама мәліметтер (энциклопедиялар және
анықтамалар, расписания самолет және поезд кестесі, мекеме мен азаматтардың
мекен-жайы және телефон нөмімірлері);
- табиғи ресурс туралы фактографиялық ақпараттан тұратын
факресурсты деректер қоры (жер, су, жер қойнауы, биоқорлар,
гидрометеорология, екінші қайтара қор және қалдықтар, экологиялық жағдай);
- ғылыми зерттеулер негізі қамтамасыз ететін ғылыми мәліметтердің
фактографиялық қоры және ақпараттары ;
- лингвистикалық деректер қоры, яғни әр түрлі аймақтағы және түрдегі
машиналы сөздіктер.
Экономикалық есептерді орындау үшін қажет ДҚБЖ программалық
қамтамасы өте кең және әр түрлі. Оның негізінде әр түрлі деңгейдегі мекеменің
ақпараттық жүйесі құрылады (кішкенесіне ірісіне дейін). Деректер қорын
қолдану аймақтарын дәстүрлі түрде үлкен көлемдегі әр түрлі ақпараттармен
соқтығысатын адам қызметінің аймақтары алып жатыр. Ең бірінші деректер
қоры мынадай ғылым негіздерінде, ядролық физика, химия, космановтика
және тағы басқа мәліметтермен жүйелік жұмысты талап ететін ғылымда
қолданылды. Алдағы уақыттағы компьютерлік технология мен қоғамның
компьютеризациялануының дамуы деректер қорының адам қызметінің барлық
сферасында өңделіп және ауылшарушылықтан бастап финансты-экономикалы
жүйеге дейін әр түрлі мекемелерде қолдануға болатын мүмкіндікке әкеп соқты.
Деректер қорын қолданудың соңғы инновациясы болып өзінің мәні бойынша
үлкен деректер қоры болып табылатын дүниежүзілік тор Internet табылады.
Соған сәйкесті мұндай деректер қорын тарату олардың жаңа программалық
құралдардың басқаруын талап етеді.
Деректер қорының жаңа құралдарын өңдеу қажеттілігі мен олардың
қолдану мүмкіндіктерін анықтайтын жаңа ұрпақтың бірнеше қосымша
мысалдары келтіріледі. Біз қысқаша осындай бес қосымшаны қарастырамыз.
1)
Жерді бақылау жүйесінің деректер қоры (EOSDIS).
16
Жерді бақылау жүйесі (EOS - Earth Observing System) 1998 жылдан
бастап NASA жіберген көптеген серіктерді ұсынады. Олардың тағайындауы -
атмосфера, мұхит, жер қабатының жағдайының ұзақмерзімді тенденцияларын
зерттеумен бос емес зерттеушілерге қажет ақпараттар жиынтығы. Серіктер
жылына 13 Пбайт (Petabyte - 1015 байт) көлемінде ақпарат жеткізіп отырады.
Бұл деректер бұрыннан бар ақпарат пен басқа қайнардағы мәліметпен (шет ел
серіктері, жердегі бақылау станциялары) интегралданады деп болжалды және
де EOSDIS (EOS Data and Information System) деректер қорында бұрын соңды
болмаған масштабта жинастырылады.
EOSDIS маман және маман еместерге ақпаратты қызмет көрсетуге
арналған. Мысалы, оған жанартау құбылысы әсерімен және т.б ауа-райы
шартының құрылу үлгісімен танысуға тіпті оқушыларда рұқсат ала алады деп
болжанды. Міне, бұл жобамен байланысты туындайтын ең қиын есептер осы.
Өз
бетімен немесе регламентті сипатта (мысалы, күнделікті
мәліметтердің жаңаруы) болатын сұраныс көлемі мен үлкен қарқындағы
ақпараттың көптеген мыңдаған тұтынушыларының демеуі. Нәтижелі қарау
мехмнизмі және қажет ақпаратты іздеуді өңдіру.
2) Электронды сауда.
Қазіргі уақытта ортақ мақсаты - потенциалды тұтынушыларға келесі
түрдегі сатып алудың электронды дайындауының тауар каталогына тез рұқсат
беретін бірнеше жобалар бар. Ұқсас жүйелердің мүмкін аралық буыны болып
электронды делдал деп болжанады. Делдалдар ақпаратты жинау жолымен
көптеген қайнардан мәліметтерді шоғырлайды, мысалы, бірнеше катологтан
киімдік заттар. Соңғы сатып алушыға делдал сатып алудың тез дайындалуы
жолын ұсынады.
EOSDIS жобасы сияқты, электронды сауда жүйесі сауда келісіміндегі
көптеген қатысушылар санының желілік әрекеттестігін болжайды. Олардың
айырмашылығы, EOSDIS-та бір бас жабдықтаушы мен оның көптеген
тұтынушылары бар, ал сауда жүйесі көптеген жабдықтаушы мен көптеген
тұтынушының барын түсіндіреді. Сонымен қатар, қатысушылар бұл жағдайда
өзара анықталған сенімсіздікті сынауы мүмкін және де өзінің жеке жабық
ақпараттық жүйесі болуы мүмкін. Осындай түрдегі жобалармен байланысты ең
қиын мәселелер келесіде.
Электронды сауда жүйесінде таралған аутентификацияның
жоғарысенімді құралдары мен ақшалай сома аударымы болуы қажет.
3) Денсаулық сақтаудың ақпараттық жүйесі.
Дәрігерге жұмыс жасау барысында көптеген ақпарат көздеріне рұқсат
қажет. Мысалы, бір пациенттің ауру тарихы әр түрлі емханада, клиникада,
сақтандыру мекемесінде болуы мүмкін. Толық мағлұматты алу үшін олардың
бәрін жинау керек. Осындай сияқты дәрі-дәрмек, емдеу процедуралары,
диагностика құралдары туралы мағлұмат беретін көптеген жүйелер мен
деректер қоры бар.
Емдеуші дәрігердің жазбасы, тексерудің шешімі, емдеу төлемақысы
туралы ақпарат, медициналық сақтандыру келісім шарты әр пациент үшін
17
электронды түрде бекітіліп, келесі қолдануға рұқсат етіліп қалуы тиіс.
Денсаулық сақтау аймағына қазіргі заманға сай ақпараттық технолгияны енгізу
баға, сапа, жаппай қолжетерлік сияқты медициналық қызмет көрсетудің
сипатына түбегейлі әсер етуі мүмкін. Міне, осындай ұқсас жүйелерді іске
асырумен байланысты туындайтын бірнеше мәселелер.
Жиналған ақпараттардың әр текті көздерінің интеграциясы. Қажет
жасырын деңгейін қамтамасыз ететін бақылау рұқсатының құралы. Денсаулық
сақтау жұмыскерлерінің әр түрлі категориясы үщін ыңғайлы ақпаратқа қол
жеткізу интерфейсы.
4) Электронды жариялымдар.
Баспа кәсіпкерлігінде денсаулық сақтау сферасындағыдай алдағы уақытта
бірқатар терең қзгерістер күтіп тұр. Мысалы, кітаптар мен мақалаларды
электронды түрде сақтау және жоғарыжылдамдықты желілік арналар арқылы
оларды тұтынушыларға тез жеткізу мүмкін болып барады. Онан әрі, жариялым
ұғымының өзі кеңейіп келеді - құжат графикалық, аудио немесе видео-
қосылулар, аңдатпа, басқа жолдама элементтерден тұруы мүмкін. Бүгінгі күнде
қол жетерлік ақпараттың жалпы көлемі EOSDIS деректер қорының өлшемінен
асады, ал алдағы уақытта оның өлшемі бірнеше ретке өсуі мүмкін деп күтіледі.
Бұл өзгерудің табиғи салдары баспа мен білім беретін сфераны
жақындатуы мүмкін. Аз ғана студенттерге оқылатын тірі лекциялар орнын
білім беретін өнімдер алады - мәтіннен, аудио, видео мен басқа
компоненттен тұратын және интерактивтік тренинг элементінен құралған
электронды құжаттар. Мұндай өнім көптеген студенттер қажеттілігін
қанағаттандыруы мүмкін. Мұндай перспективамен байланысты келесі зерттеу
бағыттарын белгілеуге болады.
Үлкен көлемдегі, жоғары жылдамдықты мәліметтердің өңделуі мен
жіберілуі. Типтік құжат мегабайттан гигабайтқа дейінгі диапазондағы
мәліметтер объектісі өлшемінен құралған және нақты уақыт режимінде
жеткізуді талап етеді. Интелектуальды меншікті қорғау. Оны қайта сатуға
тыйым салу, ақпаратты қолданғаны үшін кішігірім ақшалай қаражатты өндіріп
алу түсіндіріледі. Үлкен көлемдегі ақпараттың ұйымы және оларға рұқсатты
қамтамасыз ету.
5) Ұжымдық жобалау.
Ірі және қиын жобалар, мысалы, ұшаққұру аймағында бүгінгі таңда
бірнеше тәуелсіз компаниялардың біріккен жігерімен іске асырылады. Осындай
ұқсас жобаларға жататын ақпараттың өмір сүру уақыты онжылдықпен
есептелуі мүмкін, себебі ол қолдауға, дамуға және модификацияға қажет.
Алдымен физикалық шындық болмас бұрын, құрастырылған шешімдер -
жұмыс қасиетін зерттеу, бұйымды құрастыру ыңғайлылығы, жұмыс жасаудың
дұрыстығы үшін компьютерді үлгілеу сатысынан өтеді. Құрастыру сұлбасының
эволюциясы бірінші бұйым шыққанға дейін басталады да, ұзақ уақытқа дейін
жалғасады, содан кейін ол ағымдағы өңдеу жағдайын, тәжірибе жүзіндегі
нұсқаны, тарихи дамуды көрсететін ақпараттық кескін үйлесімнің ұлғаюына
әкеп соғады. Әр түрлі құрастыру сферасы үшін әр түрлі үлгі және белгілеу
18
жүйесі неізіндегі әр текті құрастыру аспаптық жүйесін қолдану сипатталады.
Және де құрастыру процесі қолданылатын аспап болғанша ұзаққа созылуы
мүмкін, яғни сол бір конструкция компоненті аспаптық жүйенің әр түрлі
нұсқасының қолданысымен өңделуі мүмкін. Сол себептен, электронды
жобалаумен байланысты келесі есептерді қисынға келтіруге болады.
Кейбір бұрын аталған сфера сияқты бұл жерде де бұрынғы жиналған
ақпараттың әр текті көзінің интеграция есебі қозғалады.
Ұжымдық жобалау біріккен рұқсат басқаруының деректер қоры мен
ақпараттың бөліну механизмінің жаңа үлгісін талап етеді.
Моделдеу мен құрастыру сияқты әр текті процестің бірге орындалуын
жөнге салу үшін ұзақмерзімді транзакция арқылы анықталған өзара
әрекеттестіктің негізіндегі жұмыс ағынының басқару құралы қажет.
1.3 Мәліметтердің модельдік деңгейлері
Кез келген деректер қорын құру үшін, құрушысы бірнеше модель
жасайды. Бірінші модель - инфологиялық мәліметтер моделі. Бұл кезеңде
деректер қорын құрушы пәндік аймақ туралы мәліметтер жинақтайды және сол
жинақталған мәліметтерді табиғи тіл арқылы, кестелер арқылы, математикалық
формулалар арқылы графикалар арқылы сипаттайды. Бұл кезде ДҚ құрушы
ешқандай МҚБЖ қолданбайды. Екінші модель - мәліметтердің даталогиялық
модулі -
қандайда бір МҚБЖ тілінде ДҚ сипаттау. Үшінші модель -
мәліметтердің физикалық моделі сипаттайды. Инфологиялық моделінің
мақсаты жиналған модель ақпараттық жүйелік оны ДҚ қалай сақтайтындығын
бейнелеу. Мысал ретінде мектептің базасын құруға болады.
Инфологиялық моделін иерарахиялық ER - диаграммалары немесе
(ақпараттық модель) деп те атайды. ER-
диаграмаларда қолданатын
белгілер:тіктөртбұрыштың ішінде-стержн.домалақта ключ. Домалақта атрибут.
Трапецияда- харектеристика. Ромбыда - ассоция. Параллоеограмда - белгі.
Бұнда бұл белгілер үшке бөлінеді. Біреуі - стерженді. Екіншісі - ассоциясы.
Үшінші - мінездемелік. Ассоцотивті қатынастарды ішкі классқа бөлінуі -
белгілеу деп аталады.
МҚ көрсетілген физикалық нұсқаның кестесін немесе МҚ физикалық
моделін қарастырайық. Кестені физикалық түрге келтірген кезде құрылымы
инвариантты болып табылады, яғни кесте құрылымы өзгеріссіз қалады. Бірақ
кесте параметрі нақты мәнді қабылдайды.
МҚ екі кестеден тұрады, оның біріншісі - мастер кесте, екіншісі - деталь.
Олардың арасындағы қатынас бірді - көпке.
МҚ келесіден тұрады:
- МҚ кестесі;
- индекс;
- ескертулер.
Бір кестені сақтау үшін жеке файл құрылады. Осындай жеке файлдар
кесте индексімен Memo өрісті сақтауға құрылады. Бұл файлдар бірге сақталып
19
орналасу қажет, әйтпесе МҚБЖ қате көрсетеді.Сондықтан МҚ компоненттері
бірге сақталынады.
МҚ орналасуының тапсырмасы. Барлық жағдайда МҚ нақты
компьютерде, директорияда сақталу қажет. Егер МҚ сол компьютердің дискіде
сақталынса, онда МҚ локальді аталады. Бұны директорияны анықтау арқылы
жүргізуге болады.
1.4 Деректер қорымен жұмыс
1.4.1 ДҚ іздеу, сорттау және индекстеу, формаларды және есептерді
құру
Кестені қарапайым екі өлшемді кесте ретінде қарауға болады. Кестенің
аты болады, ол- идентификатор, сол арқылы онымен байланыс орнатамыз.
Бағандар әр-түрлі мінездемелерге сәйкес келеді және әрбір алаң сақталатын
мәннің типімен және атымен сипатталады. Алаң аты- ол идентификатор және
ол әр түрлі программаларда манипуляция жасау үшін қолданылады. Мұның аты
латын әріптерімен жазылады да, алаң типі алаңда сақталатын мәннің типімен
сәйкес келеді және ол әріптер, сандар, булевті мәндер, үлкен тексттер, суреттер
т.б болуы мүмкін. Кестенің әрбір жолы бір объектіге сәйкес келеді және оны біз
жазба деп айтамыз. Кестені құрғанда ақпарат қарама-қайшылыққа ұшырамас
үшін кілт алаңын кіргіземіз, ол алаңның уникальдылығын қамтамасыз етеді.
Алаң мәндерін қолданушы енгізеді, ол мәліметтер қорында сақталады және
мұндай алаңдардан басқа есептеуші алаңдарды да енгізуге болады. Мұндай
алаңдарға қолданушы мән енгізе алмайды, ал оның мәні басқа алаңдардың
көмегімен есептеледі. Қолданушы кестемен жұмыс істегенде көрсеткіш жазба
бойымен сырғып отырған секілді әсер береді. Әрбір уақыт кезінде бір жазбамен
жұмыс істеледі. Жазбалар белгілі бір ретпен орналасуы да мүмкін, реттеу үшін
индекс түсінігі енеді. Индекс қолданушыға қандай ретпен орналасу керектігін
көрсетеді. Ол қолданушы мен кесте арасындағы делдал ретінде болады.
Көрсеткіш индекспен сырғып отырады, ал индекс белгілі бір жазбаны
көрсетеді. Қолданушы үшін кесте реттелген болып көрінеді, сонымен қатар ол
индексті өзгерту арқылы қарап отырған жазбалардың ретін өзгертуге болады,
мұнан индекстер өзгереді, яғни жазбаларға сілтеме реті өзгереді.
Индекстер 1-ші ретті немесе 2-ші ретті болуы мүмкін. Мысалы, 1-ші
ретті индекстерге мәліметтер қорының кілт ретінде құрылған алаң болуы
мүмкін, ал 2-ші ретті кілттер басқа алаңдардан құруға болады, я болмаса
онымен артынан жұмыс істеу барысында құрып алуға болады. Егер бірнеше
алаң индекстелген болса, онда реттеу алғашқы құрылған индекс алаңынан
басталады. Мәліметтер қоры көптеген кестелерден тұруы мүмкін. Қолданбалы
программалар бөлек кестелермен жұмыс жасамайды. Олар кестелер
жиынтығымен жұмыс жасайды. Көбінде бір кесте ең басты кесте болады да, ал
қалғандары бағынышты болады. Басты және көмекші кестелер кілт арқылы
байланысуы мүмкін, кілт ретінде екі кестеде де бар бірдей алаң болады.
20
1.4.2 ДҚ физикалық
ұйымдастыру,
хештау
және
индекстеу
файлдары. Журнализация
Кез келген деректер қорының талаптарының біріне - сыртқы жадыға
мәліметтерді сақтау сенімділігі болып табылады. Сақтау сенімділігі ол - кез
келген ақаудан кейін деректер қорын қайтадан қалыпқа келтіру. Ақаулар
аппараттық және программалық болуы мүмкін. Аппараттық ақаулар екі түрге
бөлінеді: жұмсақ және қатты. Жұмсаққа компьютердің аяқ астынан өшуі. Ал
қатты ақауға: сыртқы жады тасымалдаушысындағы ақпараттың жоғалуы. Осы
ақаулардан кейін, деректер қорын қалыпқа келтіру үшін қосымша ақпарат
керек. Сондықтан да деректер қорындағы мәліметтерді қосымша сақтау керек.
Ол үшін журнализация әдісін қолданады. Журнал - ол мәліметтер қорының
қолданушының қолы жетпейтін деректер қорының бір бөлігі. Кейде әртүрлі
дискілерде журналдың көшірмелері сақталады. Онда негізгі деректер
қорындағы өзгерістердің бәрі тіркеліп отырады. Әртүрлі МҚБЖ деректер
қорындағы өзгерістер журналдарда әртүрлі деңгейде жазылады.
1.4.3 ДҚ тұтастығы және қорғау
Тұтастылық (сақталу, өзгертуден сақтау бір қалыпты ұстау) - бұл ұғым
мәліметтерді әрқашанда
өзгертпей
ұстауды білдіртеді. Яғни кестедегі
мәліметтерді қандай жағдай болса да, бастапқы қалыпта болу керек. Мысалы:
кестедегі мән тоғыз болса, ал оның орнына басқа сан жазылатын болса, тексеру
мүмкін емес. Бірақ, кейбір жағдайдарда, шектеулер қоюға болады. Аптаның
күндері 1...7 мәліметтер қорының бүтінділігі: мәліметтерді өзгерістерден
қорғаудан және өзгертуден қорғауға бағытталған. Тұтастылық ережелері үш
топқа бөлінеді:
1) кестелер бойынша тұтастылық;
2) сілтемелер бойынша тұтастылық;
3) қолднаушымен анықталатын тұтастылық.
Барлық реляциялық ДҚ-ның жалпы ережелері:
1) бастапқы кілтке қатысты қандай да бір атрибуттың мәні белгісіз
болмау керек;
2) кілттер арасындағы мәндер бірдей болуы керек;
3) атрибуттардың ерекше болу керек мәндерінің, диапозоны болуы керек.
Қандай да бір мәндер тобына жату-жатпайтынын анықтау керек т.с.с.
21
2. SQL құрылымдық сұранымдар тілі
2.1 SQL даму тарихы
Реляцияда МҚ басқару жүйелері 80 жылдардың аяғында кеңінен т анымал
болды. Мұндай мәліметтер қорында ақпарат қарапайым кестеде
сақталатындықтан, мәліметтерді беретін басқа модельдерге қарағанда
артықшылығы көп. SQL реляциялы МҚ тілі болғандықтан, оның тарихы да
мәліметтерді осы тәсілмен берудің дамуымен тығыз байланысты.
Жоғарыда айтылғандай, реляциялы МҚ түсінігі 70 жылдардың басында
IBM компаниясының ғылыми қызметкері Э.Ф.Кодпен енгізілді.Осыдан кейін
реляциялық мәліметтер қоры одбысында IBM компаниясының SystemR деп
аталған жобасымен бірге зерттеулер жүргізіле бастады, мұнда реляциялық
модельдің жұмыс істеу қабілеті тексеріліп және дәлелденді. Сондай-ақ МҚБЖ-
ін өңдеуден басқа жоба көлемінде МҚ-на сұранымдар тілін құру жұмысы
жүргізілді, олардың бірі SEQUEL (Structured English Query Language-ағылшын
құрылымдық сұранымдар тілі)-деп аталды.
70 ж. соңында SystemR жобасының екінші таралымы жүзеге асырылды,
нәтижесінде жүйе ІВМ компаниясының бірнеше тапсырушыларының
компьютерлерінде орнатылды. Ол SystemR МҚБЖ-мен және оның МҚ тілімен
жұмыста алғашқы нақты тәжірибеге әкелді, ал оның аты SQL деп
ауыстырылды. Нятижесінде ІВМ компаниясы реляциялық МҚ жұмыс істеуге
қабілетті және программалық өнімдер құрудың негізі болып қызмет ете алады
деген қорытындыға келді.
SystemR жобасы және оның шеңберінде құрылған МҚ-мен жұмыс
істейтін тіл, дүние жүзінің мамандарының назарын аудартты. Осылайша, 1977
ж SQL-ға негізделген, реляциялық МҚБЖ-ін құру үшін Relational Software
Inc(қазір Oracle Corporation) компаниясы ұйымдастырылды. Oracle деп аталған
бұл МҚБЖ, бірінші юолып 1979 ж нарыққа шықты.
Беркли қаласының университетінде (Калифорния штаты) ІВМ
компаниясының зерттеушілер тобыреляциялық МҚБЖ-нің протатибін құрды,
QUEL сұранымдар тілін қосқан өз жүйелерін Ingres деп атады. 1980 ж бірнеше
мамандар Берклиді тастап, Ingres жүйесінің коммерциялық жүйесін құру үшін
Relational Technology Inc компаниясының негізін құрды, оны нарыққа шығару
1981 ж басталды. 1989 ж аты Ingres Corporation болып ауысқан Relational
Technology компаниясы жүйеге өзгерістер қатарын енгізген реляциялық МҚБЖ
жетекші таратушысы болып қалды. Мысалы, 1986 ж алғашқы QUEL
сұранымдар тілі табыспен SQL болып ауыстырылды.
1981 ж ІВМ фримасы SystemR негізінде, SQLDataSystem(SQLDS) деген
атпен коммерциялық өнім шығарды, ал 1983 ж тағы бір МҚБЖ-Database(DB2)
пайда болды. DB2 ІВМ компаниясының жетекші реляциялық МҚБЖ болды,
және осы жүйенің SQL тілі МҚ үшін стандарты болды. DB2-де іске асырылған
технология, кейін ІВМ компаниясының барлық бағыттарының программалық
22
өнімдерінде, дербес компьютерден бастап, желілік серверлерге және үлкен
ЭЕМ пайдаланылды.
80 жылдардың бірінші жартысында реляциялық МҚ таратушылар өз
өнімдерін
мойындату үшін күрес жүргізді, өйткені дәстүрлі МҚ
архитектурасымен салыстырғанда, реляицлық программалық өнімдердің
бірқатар кемшіліктері болды. Бірақ реляциялық жүйелердің
үлкенартықшылығы болды: олардың реляциялық сұранымлар тілі МҚ-на
сұранымлы жазбай орындау және нәтижені бірден жазу мүмкіндігін берді.
80жылдардың екінші жартысында реляциялық МҚ
болашақ
технологиясы болып санала бастады, алдыңғы версияларына қарағанда
өнімділіг 2-3 есе артық болған МҚБЖ-нің жаңа версиялары Ingres және Oracle
пайда болды. 1986 ж ANSIISO-мен қабылданған SQL стандартын жариялау,
SQL-ға стандарт статусын ресми түрде жариялады. Сондай-ақ , бұл статус
компьютерлік жүйелер үшін UNIX ОЖ-сі негізінде анықталды.
Компьютердің қуатының күшеюі мен олардың жергілікті желіге
бірігуінен, дербес компьютерлер үшін күрделі МҚБЖ қажеттігі туды. Мұндай
МҚБЖ-нің таратушылары жаңа жүйелерді құруды оларға SQL-ды негіз етіп
қойды, ал мини-компьютерлердің МҚБЖ-сін таратушылар жергілікті есептеу
желісінің нарығына шықты. 90ж басында SQL таратуын жаңашаландыру және
қуатты процессорлардың пайда болуы бұл тілді транзакцияны өңдеу
қосымшаларында қолдануға мүмкіндік берді. Енді SQL ақпаратты өңдеу
салыстырмалы аз шығымен жүзеге асатын жүйеге желілік сервер ен дербес
компьютерді байланыстыратын клиентсервер архитектурасыныңкілттік бөлігі
болды. Осы себепті барлық жаңа МҚБЖ-не SQL-қолдауын енгізе бастады,
SQL-ді мойындаудың маңызды қадамы бұл тілге стандарттардың пайда болуы.
SQL сьандартын ескертуде дәстүр бойынша ANSIISO - мен тағайындалған
ресми стандарт туралы сөз болады. Бірақ басқа да маңызды SQL стандарттары
бар, соның ішінде ІВМ компаниясының DB2 жүйесі, және UNIX ортасындағы
SQL үшін XOPENстандарты. 1982 ж реляциялық МҚ тілінің ресми
стандартымен ANSI-дің жұмысы басталды, және комитет өз таңдауын SQL-ға
тоқтатты. Стандарт негізі ретінде DB2 жүйесінің SQL алынды 1989 ж стандарт
SQL-89 немесе SQL1 деп аталды. Осыдан кейін ANSI жұмысын жалғастырып,
жаңа жоба SQL2-ні құрды, ал одан кейінгі стандарт SQL3 үшін басқа өзгерістер
ұсынылды. SQL2 стандарты ANSI-де бекітілді және толығымен 1992 ж қазанда
қабылданды.
2.2 SQL мүмкіндіктері мен артықшылықтары
1987 жылы SQL маманданған реляциялық МҚБЖ үшін стандартты тіл
болып барлық кең таралған жүйелерге ене бастады. Ол келесі момнеттерімен
байланысты. Тез әрекеттіліктің өсуі, және энергияны тұтынудың,компьютер
өлшемдері мен бағаларының төмендеуі, тұтыну нарығының, қолданушылар
ортасының және түрлері мен бағаларының кеңеюіне әкеліп соқты. Сондай-ақ,
әртүрлі программалық жабдықтауларға да сұраныс көбейді. Сатып алушы
23
фирмаларға күресте, программалық жабдықтаушылар нарыққа интеллектуалды,
әрі көлемді программалар кешенін шығара бастады. Олар сатып ала отырып,
көптеген ұжымдар мен жеке қолданушылар ол программаларды өз
компьютерлеріне орната алмадй. Ақпаратпен алмасу және оларды тарату үшін
ЭЕМ желілері құрылды, онда программалар мен мәліметтерді арнайы файлдық
сервер лерге орналастырды.
Файлдық серверлермен жұмыс істейтін МҚБЖ, бір-бірінен алыс ара-
қашықтықта орналасқан әртүрлі ЭЕМ қолданушыларына бір МҚ кіру
мүмкіндігін берді. Мұндай жағдайда ұжымдарды, оқу кешендерін, ақпараттық
және басқа жүйелерді әртүрлі автоматталған басқару жүйелерін өндіру
оңайлатылады. Бірақ бұл кезде қарапайым сұраным құру үшін де файлдық
серверден немесе серверге файлдарды жазу керек болады, ал ол конфликтілік
ситуайияларды туғызуы мүмкін. Мұндай кемшіліктерді бодырмау үшін
клиентсервер технологиясы ұсынылған боатын, бірақ ол үшін сервермен
хабарласу тілі қажет-мұндай тіл ретінде SQL таңдалды.
SQL концепцияларында операциялардың мәліметтердің кесте түрінде
берілуіне бағытталуы, аз сөйлемді жинақы тілді құруға мүмкіндік берді. SQL
сұранымдарды орындау үшін, және де қолданбалы программаларды құру үшін
де пайдаланылуы мүмкін. Онда келесі сөйлемдер бар:
- мәліметтерді анықтау тілі-МҚ анықтау, және де кестелер мен
индекстерді анықтау және жою;
- мәліметтерді таңдау сұранымы-SELECT сөйлемі;
- мәліметтерді түрлендіру сөйлемі-мәліметтер қосу, жою және өзгерту;
- мәліметтерді басқару сөйлемі-мәліметтерге кіру артықшылығн беру
немесе қайтару, транзакцияларды басқару және т.б.
Сондай-ақ SQL бұл сөйлемдерде келесі есептерді орындау мүмкіндігін
береді:
- арифметикалық есептеулер, функционалдық түрлендірулер, және
арифметикалық өрнектер мен текстерді салыстыру операцияларын орындау;
- кесте мазмұнын экран дисплейіне немесе баспаға шығарар кезде
жолдар мен бағаналарды реттеу;
- қолданушыларғы МҚ-да мәліметтердің көлемін өзгертпей
интерпретациялау мүмкіндігін беретін ұсыныстар құру;
- сұраным бойынша шығарылатын бір немесе бірнеше кестелер және
ұсыныстар мазмұнын басқа кестеде сақтау;
- мәліметтерді топтау, және осы топтарға арифметикалық орта, сумма,
максимум, минимум операцияларын қолдану;
SQL тілі көптеген МҚБЖ-ң негізі болып табылад, өйткені ол
мәліметтердің физикалық құрылымдануына және дискіге жазылуына сондай-ақ
мәліметтерді дискіден физикалық оқуға жауап береді, және МҚБЖ-ң басқа
компоненттерінен және қолданушы қосымшаларынан SQL-сұранымдарды
қабылдау мүмкіндігін береді.Олай болса, SQL қолданушыларға,
программаларға реляциялы МҚ ақпараттарына кіруді қамтамасыз ететін мықты
құрал.
24
2.3 SQL көмегімен мәліметтер қорын басқару
2.3.1 Реляциялық мәліметтер қоры
Реляциялық МҚ - ол жолдар мен бағандардан тұратын екі өлшемді
кестеде сақталатын байланысқан ақпарат. МҚБЖ терминінде жазу деп
аталатын әрбір жол мәліметтердің қандай да бір ерекшелігіне сәйкес келеді.
Өріс деп аталатын кестенің әрбір бағаны мәліметтердің әрбір типінің мәнінен
тұрады. Олай болса, реляциялық МҚ негізі ақпараты бар екі өлшемді кесте
болып табылады.
Бірақ МҚ бір кестеден тұратын реляциялық МҚ сирек кездеседі.
Мәліметтермен күрделі және қуатты операцияларды өрнектеу үшін өзара
байланысқан ақпаратты фрагменттері арасындағы байланысқа байланысты.
Жүйенің максималды иілгіштігін қолдау үшін кестенің жолдары арнайы ретпен
орналаспауы керек. Реляциялық МҚ жүйелерінде ақпаратты реттейтін қуатты
функция бар.
Жолдардан айырмашылығы, кестенің өрістері реттеледі және оларға ат
беріледі. Яғни, кестенің әрбір бағанының ерекшеленген аты болуы керек.
Әдетте SQL бірден көп қолдаушылары бар компьютерлік жүйелерде
жұмыс істейді, сәйкесінше оларды өзара ажырату қажеттілігі туады. Әдетте
мұнда жүйеде
әрбір
қолданушының
хұқын тексеру коды болады.
Компьютермен сеанстың басында қолданушы жүйеге өзінің арнайы
ID(идентификатор) айтып кіреді. Кірудің ID-ін пайдаланатын кез-келген
адамдар саны, жеке қолданушы болып табылады.
Көптеген SQL орталарындағы әрекеттер арнайы идентификаторлармен
сәйкес рұқсат етілген. Кесте немесе басқа объект толық билігі бар қолданушыға
тәуелді. Және де қолданушыда объектілермен әрекеттер жүргізу артықшылығ
бар. Төменде келтірілетін мысалдарда кез-келген қолданушының әрекеттер
жасауға артықшылығы бар деп санаймыз.
2.3.2 Ұсыныстармен жұмыс
Ұсыныс (VIEW) мәліметтер қорының объектісі. Онымен жұмыс
қарапайым кестемен жұмыстан өзгешеленбейді. Ұсыныстардың кестелерден
айырмашылығы келесіде. Мәліметтер қорының қарапайым кестелері
мәліметтерден тұрады. Ұсыныстар мәліметтерден тұрмайды, ал олардың
мазмұны басқа кестелерден таңдалынады (немесе басқа ұсыныстардан).
Ұсыныстар тұжырымдалатын кестелер (немесе ұсыныстар) базалық кестелер
(немесе базалық ұсыныстар) деп атау қабылданған.
Шындығында ұсыныстар әрбір хабарласқан сайын орындалатын сұраныс
болып табылады. Әрбір уақыт мезетінде осы сұраныстың орындалу нәтижесі
ұсыныс мазмұны болып табылады. Ұсыныстың базалық кестесіндегі
мәліметтерді өзгертсе ұсыныс мазмұны да өзгереді.
25
Ұсыныс мазмұнын өзгертсе, осы ұсынысты құруда негізге алынған кесте
мазмұны да өзгереді. Төменде ұсыныстың тұжырымдалу процесінің схемасы
2.1-суретте көрсетілген:
Кесте
Мәліметтер
SQL
сұраныс
Ұсыныс
Сұраныс негізінде
кестедегі мәліметтерді
көрсетеді
2.1-сурет - Ұсыныстың тұжырымдалу схемасы
Ұсынысты пайдалану кесетені пайдаланудан өзгешеленеді. Ұсыныс-
тардан мәліметтерді таңдау қарапайым кестедегі сияқты орындалады. Сондай-
ақ ұсыныстың мәліметтермен басқару операцияларына рұқсат етіледі, бірақ ол
мұнда кейбір шектеулер болады.
Ұсыныстар кестелерден айырмашылығы дискілік кеңістіктен орын
алмайды (немесе дәлірек айтсақ, ұсыныс алатын дискілік кеңістік өте
кішкентай-тек сұранысты сақтауға қажеттілері).
Ұсыныстар көбінде екі жағдайда қолданылады:
- мәліметтерді қорғау мақсатында,
- қорытынды мәліметтерді тұжырымдау үшін.
Бірінші жағдайда ұсыныстар бүкіл кестеден емес, тек кейбір өрістеріндегі
ақпараттарды беру үшін қолданылады.
Ұсыныстарды құру.
Ұсыныстарды құру үшін CREATE VIEW операторы пайдаланылады.
Ұсыныс бір немесе бірнеше ұсыныстар негізінде құрылуы мүмкін. Ұсынысты
құрудың операторының типтік синткасисінің түрі келесідей:
CREATE VIEW ұсыныс_аты AS
26
{таңдау операторы}
Ұсыныс құрылған соң онымен ұсыныс аты ретінде берілген аты бар
қарапайым кесте сияқты жұмыс істеуге болады. Қандай да бір өзгешелігі топтау
сөйлемі бар ұсыныстар. Мұндай ұсыныстар үшін мәліметтер таңдауда
ешқандай шектеу жоқ, бірақ оларға мәліметтерді басқару операторын
қолданбайды.
Ұсыныстарды жою.
Ұсыныстарды жою DROP VIEW операторының көмегімен орындалады,
оны шақырғанда RESTRICT және CASCADE параметрлері көрсетілуі мүмкін.
Бұл параметрлер басқа ұсыныстар жәненемесе шектеулер сілтелетін
ұсыныстарды жою кезіндегі әрекеттерді анықтайды. RESTRICT вариантын
падаланғанда, бұл жағдайда қате туралы хабарлама шығарылады, және жою
орындалмайды. Егер CASCADE режимі пайдаланылса, онда DROP VIEW
операторының орындалуы, базалық ұсыныстардың және шектеулердің
жойылуына әкеледі.
DROP VIEW операторының типтік синтаксисі келесі түрде болады:
DROP VIEW ұсыныс_аты [RESTRICT CASCADE]
2.3.3 Сақталатын процедуралар, оларды құру, орындау және жою
Сақталатын процедуралар (Stored Procedure) - олар байланысқан SQL-
операторларының топтары. Сақталатын процедураларды пайдалану мәліметтер
қорымен жұмыстың қосымша икемділігін қамтамасыз етеді, өйткені сақталатын
процедураларды орындау SQL жеке операторлар тізбегінен әлдеқайда
қарапайымдау.
Сақталатын процедуралар орындалудың жоғары жылдамдығын
қамтамасыз ететін мәліметтер қорында компиляцияланған түрде сақталады.
Сақталатын процедураларға кіретін параметрлер ала-алады, қосымшаға
мәндерді қайтарады және қосымшадан шақырылады.
Сақталатын процедураларды пайдаланудың негізгі артықшылықтары
келесіде қорытындыланады:
- сақталатын процедуралар логика бөлігін мәліметтер қорының серверіне
шығаруға мүмкіндік береді. Ол ақпараттық жүйенің мәліметтер қорының
клиенттік бөлігінен тәуелділігін әлсіретеді;
- сақталатьын процедуралар жобаның модульдігін қамтамасыз етеді.
Олар бір мәліметтер қорына хабарланатын клиенттік қосымшалар үшін жалпы
болады, ол кодтың қайталануын болдырмайды және қосымша өлшемін
кішірейтеді;
- сақталатын процедуралар қосымшалардың бәрге жүруін
оңайлатады:процедуралар жаңартқан кезде өзгерулер автоматты түрде барлық
қосымшаларда бейнеленеді;
- сақталатын процедуралар ақпараттық жүйенің жұмысының тиімділігін
арттырады:олар клиентпен емес, желілік трафикті төмендететін сервермен
орындалады;
27
- сақталатын процедуралардың орындалу жылдамдығы жеке SQL
операторлар тізбегінен жоғары. Ол сақталатын процедуралардың серверде
компиляцияланған түрде сақталуына байланысты.
Сақталатын процедуралардың екі түрін бөледі:
- таңдау процедуралары қосымшалар оларды мәліметтерді таңдау
операторында кесте немесе ұсыныстар орнына пайдалануы мүмкін;
- орындалатын процедуралар олар арнайы операторлар пайдаланылып
шақырылады.
Орындалатын процедура шақырылатын программаның
нәтижелерін қайтармауы мүмкін.
Сақталатын процедураларды құру
Сақталатын процедураларды құру үшін
CREATE
PROCEDURE
опрераторы пайдаланылады.
CREATE PROCEDURE операторы мәліметтер қорынан жаңа сақталатын
процедураны анықтайды. Процедуралар тілі SQL таратуларынан тәуелді, бірақ
ереже бойынша SQL барлық инструкцияларын және мыналарды қосады:
- шартты операторлар;
- цикл операторларының әртүрлі түрлерін;
- ерекше жағдайларды өңдеу мүмкіндіктерін.
- сақталатын процедуралар тақырыптан және денесінен тұрады.
Процедураның тақырыбы:
- мәліметтер қорындағы кесте мен процедура аттарының ішінде ерекше
болуы тиіс процедура атынан;
- процедура шақырылатын программадан қабылдайтын кіретін
параметрлер және олардың мәліметтері типтерінің тізімінен;
- шығатын параметрлер және олардың мәліметтері типтерінің тізімінен
тұрады, егер процедура мәндерді шақырылатын программаға қайтарса.
- процедура денесі мыналардан тұрады:
- жергілікті айнымалылар және олардың мәліметтері типтерінің тізімінен
(егер олар процедура кодында пайдаланылса);
- BEGIN
және
END
кілттік сөздерінің арасында қорытылған
процедуралар және триггерлер тіліндегі инструкция блогынан.
Сақталатын процедураларды орындау
Сақталатын процедураны орындауға жіберетін оператор процедураға
тәуелді болады. Таңдау процедурасы оларға SELECT -мәліметтерді таңдау
операторының көмегімен хабарласқанда орындалады.
Орындалатын процедураны шақыру үшін арнайы EXECUTE операторын
пайдаланған жөн.
Сақталатын процедураларды жою
Сақталатын процедураларды жою үшін DROP PROCEDURE операторы
пайдаланылады. Бұл оператор синтаксисі келесі түрде болады:
DROP PROCEDUREимя_хранимой_процедуры
28
2.3.4 Мәліметтерді басқару, кестедегі берілгендерді өзгерту
Мәліметтер қорында сақталатын мәліметтерді басқару үшін,
командалардың жеке типтері ретінде бөлінетін және мәліметтерді басқару тілі
(DML-Data Manipulation Language ) деп аталатын SQL операторларының
типтері пайдаланылады. DML операторларының көмегімен қолданушы кестеге
жаңа мәліметтерді жүктеп, бар мәліметтерді түрлендіруге және жоюға болады:
SQL тілінде тек қана 3 негізгі DML операторы анықталған:
- INSERT;
- UPDATE;
- DELETE.
Кестеге жаңа ақпаратты қосу.
Мәліметтер қорының кестесіне жаңа ақпаратты қосу процесі әдетте
мәліметтерді жүктеу деп аталады. Мәліметтерді жүктеу үшін INSERT
операторы пайдаланылады.
Кестеге жаңа жазу қосу.
Кестеге жаңа жазу қосу үшін INSERT операторының келесі синтаксистік
формасы пайдаланылады:
INSERT INTO имя_таблицы
VALUES (значение_1.значение_2 ... значение_ N)
INSERT операторының бұл формасын пайдаланғанда VALUES тізімінде
мәндер саны кесте өрістерінің санына тең ьболуы керек. Және де VALUES
тізімінде көрсетілген әдбір мәннің типі, өріс мәліметтерінің типімен сәйкес
болуы керек.
Символдық типтер мен даталарға қатысты мәндер апостроф ішінде тұруы
тиіс. Мәндер тізімінде NULL мәні де пайдаланылуы мүмкін.
Кестенің жеке өрістеріне мәліметтер енгізу.
Кестеге мәліметтер қосқанда барлық өрістерін емес, кейбіреулерін ғана
толтыруға болады. Бұл жағдайда INSERT операторының келесі синтаксистік
формасы пайдаланылады:
INSERT INTO имя_таблицы (имя_поля_1.имя_поля_2...имя_поля_N )
VALUES (значение_1.значение_2...значение_ N)
Басқа кестедегі мәліметтерді кестеге енгізу.
Кейде бір кестедегі ақпаратты екінші кестеге тасымалдау қажет болады.
Бұл типтегі операцияларды INSERT опареторымен SELECT мәліметтерді
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz