Қапшағай суқоймасының қоректік қоры
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Ақылбеков Сағадат Ақылбекұлы
Қапшағай суқоймасының ихтиоценозындағы кең таралған түрлердің қоректенуі мен қоректік қарым-қатынасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қапшағай суқоймасының ихтиоценозындағы кең таралған түрлердің қоректенуі мен қоректік қарым-қатынасы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Ақылбеков Сағадат Ақылбекұлы
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Мустафин Е.Г.
Сарапшы __________ Көбейгенова С.С.
Норма контроль ___________ Токсабаева Б.С. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Ақылбеков Сағадат Ақылбекұлы
Жұмыс тақырыбы: Қапшағай суқоймасының ихтиоценозындағы кең таралған түрлердің қоректенуі мен қоректік қарым-қатынасы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Қапшағай суқоймасының гидрологиялық және гидрометриялық режимі
2. Балықтартың коректік спектірін зерттеу нәтижелері
3. Тұқытәрізді балықтарының биологиялық және қоректену ерекшеліктерінің нәтижелері
4. Көксерке және жыланбас балықтарының биологиялық және қоректену ерекшеліктерінің нәтижелері
5. Балықтардың қоректік қарым-қатынасы
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Г.М. Дукравец Некоторые итоги формирования ихтиофауны Капшагайского водохранилища на р. Или Биологические основы рыбного хозяйства водоемов средней Азии и Казахстана, Ашхабат 1986. Тез.докл. XIX конф. (9-11 октября 1986 г.) 207-208 с.
2. Мажибаева Ж.О. Особенности питания и пищевые взаимоотношения леща и плотвы Капшагайского водохранилища (р. Или) Сб. матер. XIII межд. конф. - Уланбаатар: Аграрная Наука - сельскохозяйственному производству Монголии, Сибири и Казахстана,2010. С. 145 - 148
3. Китаев С.П. О соотношении некоторых трофических уровней и шкалах трофности озёр разных природных зон.- Тез.докл. V съезда ВГБО.- Ч.2 - Куйбышев, 1986. - С. 254-255.
4. Митрофанов В.П., Дукравец Г.М. Состав ихтиофауны среднего течения р.Или и ее распределение по обследованным водоемам Биологические науки. В 9., - Алма-Ата, 1975. С. 52 - 54.
5. Дукравец Г.М., Баимбетов А.А. Систематика и биология плотвы Капчагайского водохранилища Биологические науки. В 9., - Алма-Ата, 1975. С. 54-58.
6. Баимбетов А.А. Систематика и биология сазана Капчагайского водохранилища Биологические науки. В 9., - Алма-Ата, 1975. С. 66-71.
7. Баимбетов А.А., Митрофанов В.П., Сулейманов Н. Систематика и биология леща Капчагайского водохранилища Биологические науки. В 9., - Алма-Ата, 1975. С. 71-82
8. Митрофанов В.П., Дукравец Г.М., Баимбетов А.А. Систематика и биология судака Капчагайского водохранилища Биологические науки. В 9., - Алма-Ата, 1975. С. 82-98.
9. Баимбетов А.А., Сидоров А.Ф., Кульбаева Б.Ж. Систематика и биология жереха Капчагайского водохранилища Биологические науки. В 9., - Алма-Ата, 1975. С. 98-104.
10. В. Е. Карпов, Н.Н Краснуля Питание и пищевые взаимоотношения ранней молоди промысловых рыб Капшагайского водохранилища в мае 1994 г.Экосистема водоемов Казахстана и их рыбные ресурсы, Алматы 1997. сборник.науч.трудов . 85 - 96 с.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Мустафин Е.Г
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Мустафин Е.Г
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Мустафин Е.Г
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Мустафин Е.Г
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Ақылбеков С.А.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Қапшағай суқоймасының гидрологиялық және гидрометриялық режимі
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Балықтартың коректік спектірін зерттеу нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Тұқытәрізді балықтарының биологиялық және қоректену ерекшеліктерінің нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Көксерке және жыланбас балықтарының биологиялық және қоректену ерекшеліктерінің нәтижелері
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
8
Балықтардың қоректік қарым-қатынасы
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
9
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
10
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Мустафин Е.Г.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Ақылбеков С.А.
МАЗМҰНЫ
беті
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
7
АНЫҚТАМАЛАР
8
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
9
КІРІСПЕ
10
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
13
1.1
Кәсіптік маңызы бар тұқытәрізді балықтардың биологиясы
13
1.2
Көксерке және жыланбас балықтарының биологиясы
22
1.3
Қапшағай суқоймасының қоректік қоры
26
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
28
2.1
Қапшағай суқоймасының физико-географиялық сипаттамасы
28
2.2
Зерттеу материалдары
29
2.3
Зерттеу әдістері
32
3
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
36
3.1
Қапшағай суқоймасының гидрологиялық және гидрометриялық режимі
36
3.2
Балықтартың коректік спектірін зерттеу нәтижелері
37
3.3
Тұқытәрізді балықтарының биологиялық және қоректену ерекшеліктерінің нәтижелері
40
3.4
Көксерке және жыланбас балықтарының биологиялық және қоректену ерекшеліктерінің нәтижелері
55
3.5
Балықтардың қоректік қарым-қатынасы
59
ҚОРЫТЫНДЫ
61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
63
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиография запись. Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления.
ГОСТ 7.32 - 2001. Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления.
ГОСТ 25706-83 Лупалар немесе үлкейткіш шынылар. Негізгі типтері мен параметрлері.
ГОСТ 25336-82 Зертханалық шыны жабдықтар мен ыдыстар. Негізгі типтері мен параметрлері.
ГОСТ 1625-89 Техникалық формалин. Техникалық жағдайлар.
ГОСТ 17.1.1.01.-77. Суды пайдалану мен қорғау. Негізгі терминдер мен анықтамалар.
АНЫҚТАМАЛАР
Ареал - таралу аймағы;
Биоценоз - суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының өзара байланысы;
Жерсіндірілген түрлер - экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Ихтиофауна - қандай да бір болмасын суқойма мен оның жеріндегі балық түрлері мен дөңгелекауыздылардың жиынтығы;
Гидробионттар - суда тіршілік ететіндер;
Қоректік ресурсы - ол барлық организмдердің жиындығы, гидробионтарға қорек болып табылатын, олардың шіріген немесе ыдыраған өнімдері және басқада органикалық заттар;
Қоректік қор - қоректік компонентердің жиынтығын айтады, яғни белгілі топтар организмдерін өзге топ организмерінің тұтынуы
Зоопланктон - су қабатында тіршілік ететін жануарлар;
Макрозообентос - су түбінде тіршілік ететін ірі жануарлар;
Нектобентос - судың төменгі қабатында тіршілік ететін омыртқасыздар;
Кездесу жиілігі - жалпы алынған сынақтардың қаншасында белгілі бір түрдің кездескен өлшемі, пайызын анықтау арқылы;
Тұтыну индексі - балықтардың тоқ екенін көрсететін көрсеткіш, қоректенген азықтың салмағын арнайы формулалар арқылы қайта қалыптастыру арқылы жүзеге асырылады
Толықсу индескі - балықтардың тоқ екенін көрсететін көрсеткіш, балық ішек қарнында кездестірілген компоненттердің салмағын балық салмағына көбейту арқылы алынатын бірлік
Балықтың орташа ұзындығы - аулауда немесе суқоймада, балықтың жастық тобында балықтың ұзындық өлшемін сипаттайтын көрсеткіш;
Орташа салмақ - аулауда немесе жастық тобында балықтың салмағын сипаттайтын көрсеткіш;
Фитофильдер - уылдырығын өсіп тұрған немесе ақырын ағып бара жатқан су өсімдіктеріне шашатын балықтар.
Уылдырық шашу - балықтардың жыныс өнімдерін, яғни, жетілген уылдырық пен ұрықтандыратын шәуетін шашуы;
Балықтардың жартылай өткінші түрлері - тұздылығы аз суларда жайылым жасап (тұщы суда) уылдырық шашу үшін өзеннің төменгі ағысына көтеріледі;
Толысу - балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың өсу нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;
Балықтың орташа ұзындығы - аулауда немесе суқоймада, балықтың жастық тобында балықтың ұзындық өлшемін сипаттайтын көрсеткіш;
Орташа салмақ - аулауда немесе жастық тобында балықтың салмағын сипаттайтын көрсеткіш;
БЕЛГІЛІР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан республикасы
Экз.м3, экз.м2 - белгілі ауданға көбейтілген бірліктер;
Мгм3, гм2 - жануарлар салмағы белгілі ауданға көбейтілген бірліктер;
0000 - продецимиллдер, балықтардық асқорту жүйесінің толықсу индексі;
См - сантимерт
М - метр
Га - гектер
КІРІСПЕ
Қапшағай суқоймасы Алматы қаласынан 60 км қашықтықта орналасқаны мәлім және де көлемі бойынша республикамыздағы ең ірі суқойманың бірі болып табылады, ол Іле өзенін бөгеттеу нәтижесінде құрылғаны мәлім (1970ж).
Іле өзенін Қапшағай суқоймасын толтыруға бөгеттеу жұмыстарының алдында, 1969 ж. күзінде, суқойманың орында 30 жуық балық түрлері мекендегені мәлім, оның ішінде 5-6 түрі аборигенді болатын. Осыдан кейін 1985 ж. суқоймада тек 20 балық түрі кездестірілген, оның ішінде үш түрі: бір түсті және алақұба губач және полиморфты қарабалығы - аборигенді, ал басқалары акклиматизанттар болды[1].
Суқойманың ихтиоценозының құрылуының кезеңдерін үшке бөлуге болады:
- біріншісі 4-5 жылдары - биологиялық жағдайы жақсы көптеген акклиматизантты түрлердің санының көбеюі және аборигенді түрлердің санының төмендеуіне әкелді;
- келесісі 5-6 жылдары - жаңа жерсіндірілген түрлердің санының және биологиялық көрсеткіштерінің айтарлықтай ауытқуы (ақ амур, өтірік шабақ, чебачек, білеу балығы, көксерке, элеотрис және тағы басқаларының), ихтиоценоздан аборигенді түрлер мен алдында бассейінге жерсіндірген түрлерді ығыстыруы (торпақ, талма, оңғақ қара балығы, қаяз, алабұға), сазан мен пілмай санының төмендеп кетуіне әкелді;
- соңғысы 5-6 жылдар - барынша ихтиоценоздың құрамының қалыптасуы және көптеген балықтардың санының артуы деп бөліп атап кетуге болады.
Осыдан бастап суқойманың ихтиоценозында саны бойынша доминантылық көрсеткіштерге акклиматизантты түрлер ие болды.Кәсіби маңызы бар түрлер ішінде: тыран, көксерке, ақмарқа, қаракөз және жайын балықтары. Сазан балығы осы кезде кейбір кәсіптік деңгейін сақтап отыр. Кәсіби маңызы жоқ балықтардың арасынан: амур бұзаубас балығы, чебачек, медака, элеотрис түрлері. Бұл түрлердің көбінің саны судың гидрорежимімен шектелмейді, яғни олардың көбейуіне әсерін су деңгейі тигізе қоймады.Керісінше судың деңгейіне ақ амур, оңғақ балығы, сазан және күміс мөңке түрлері тәуелді болып табылды. Өткінші балықтардың саны Іле өзенінің жоғарғы ағысында көбейетін - пілмай, арал қаязы және қара балықтар жағдайы қалыпты деңгейге орналаса алмады.
Жастыққұрамының және аулау динамикасының анализіне негізделген жыныстық жетілген кәсіби маңызы бар популяцияның негізгі бес балық түрлерінің жалпы саны есептер бойынша, соңғы жылдары 15 млн. экз. аралығында ауытқуын көрсетеді, бұл дегеніміз орта шамамен 12 мың.экзкв.км тығыздығына сәйкес деп табылады.
Қазақстан Республикасының балық шаруашылығы ғылымында ең басты мақсат кәсіптік аудандардағы балық өнімділігін және балық жағдайына тұрақты мониторинг беру негізінде жалпы рұқсат етілген аулау мүмкіндігін анықтау болып табылады. Балықшаруашылық суқоймалардағы шикізат қорының жағдайын бағалау, балық өндірісінде маңызы жоғары, балық өнімін өндірудегі жоспарлардың қоры болып табылады, өндірістің дамуына дем береді, және керек кезде уақытылы күш жинақтайды.
Жалпыға рұқсат етілген аулау мүмкіндігі кәсіпте объектіні игеру мүмкіндігінің сандық көрсеткіші және балық қорын тиімді пайдалану және сақтау мақсатында құрылған. Балық қорының кәсіптік қоры - кәсіпте пайдаланатын жалпы қордың бір бөлігі.
Кәсіптік балық қорын шаруашылықтық пайдалануда жыл сайын лимит орнату үшін биоқорларға сақтық принципін ескере отырып барлық ихтиоценоз популяциясы құрылымының жағдайына әрқашанда мониторинг жүргізіп тұру қажет. Сонымен қатар балық үйірінің өзгерістерінің себебін анықтау үшін тіршілік ортасының әсері болатын барлық факторларды зерттеу қажет. Балық үйірінің флуктуациясының себептерін анықтау үшін қоршаған ортаға әсер ететін барлық факторларды қарастыру қажет. Қапшағай суқоймасы экожүйесінің қызметіне көптеген факторлардың ішінде негізгі айтарлықтай әсер ететін фактор ретінде гидрологиялық режимді айтуға болады.
Суқойманың қоректік қорының көрсеткіштері алғаш құрылған жылдары келесідей болған Минсаринова Б.К. 1975, 1978, 1981: бірінші жылы 960 экз.м2 болса, ал биосалмағы - 2,78 гм2, бұл көрсеткіштің негізін 95 % салмақ бойыша хирономидтер құрады, ал бес жылдан кейін сан көрсеткіші бентос организмдер 5 есе дейін төмендеді, ал салмағын да аса айырмашылық байқалмады. Бірақ доминант түрлердің құрамы өзгергені байқалды, жиі өткен сайын сан көрсеткішін олигохеттер құрттары құрай бастады, олар 1975 ж. 67 % сан көрсеткішін кұрады. Келесі 5 жылдықта олардың көрсеткіштері тағы ары қарай өсе бастады. 1976 ж. саны көрсеткішін 92 ден 98 пайыз аралығында құрап отырды.
Осылайша суқойманың балық қорек қорының кедейленуіне байланысты суқоймада 1970 ж. бастап 1978 ж. дейін акклиматизациялық жұмыстар жүргізілген. Олар атап өтсек шаянтәрізділер ішінен - мизидалар (3 түр), бокоплавтар (1), шаяндар (1), сонымен қатар кездейсоқ амур комплексімен келген креветка түрі (1), және моллюскалар (1).
Осы топтардың ішінен мизидалар мен моллюскалар суқойманың барлық аудандарында кездесе бастаған.
Соңғы жылдары (1990 ж. бастап) Қапшағай суқоймасында 80% балықтардың қорегі болып саналатын зообентос құрылымының сан және салмақ көрсеткішінің жоғарлап кетуі байқалалы. Оның себебі қосжақтаулы моллюска - монодакна колората түрінің көрсеткіштері 2010 жылнан бастап өсуімен тығыз байлынысты болып отыр[2].
Әрине зообентос құрамындағы басқа омыртқасыздар топтарының маңызы балықтар қорегінде айтарлықтай орын алады.Тақырыбтың өзектілігі - суқойманың сутүбі организмдерінің қоректік деңгейі осыдан 4 - 5 жыл бұрын қалыпты класс трофтылығымен сипатталса, Китаевтың трофтылық шкаласы бойынша, кәзіргі таңда гипертрофты - ең жоғары қоректік деңгейге өскені мәлім (КазНИИРХ мәліметтері бойынша) [3]. Оның себебі осы монодакна моллюскасымен қоректенетін үлкен жастағы кең таралған балық түрлерінің саны азаюында.
Сол себептен әртүрлі топ организмдерімен қоректенетін балық түрлері қамтылған.
Кәзіргі таңда мемлекет тарабынан Қапшағай уылдырықтар өсіру шаруашылығы балықтардың қорын көбейту барысында жылсайын 3-4 млн. шабақтар Қапшағай суқоймасына жіберді.
Сол себептен суқоймадағы балықтардың 80 пайыз қоректік базасын құрайтын зообентос организмдерін зерттеу өзекті болып табылады.
Жаңалығы. Қапшағай су қоймасында соңғы жылдары балықтардың қоректік базасының көрсеткіштері жоғарлауына байланысты кең таралған балық түрлерінің қоректік спектрі және түр аралық қоректік қарым-қатынасы жаңадан зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты және негізгі міндеттері.
Мақсаты: Кәзіргі таңдағыҚапшағай суқоймасының ихтиофауна негізін құрайтын балықтардың қоректену ерекшеліктерін және олардың түр аралық қоректік қарым-қатынас жағдайын анықтау.
Мінтеттер:
1. Зерттелетін балықтардың систематикалық және биологиялық көрсеткіштерін анықтау (ұзындығы, жынысы, жасы, салмақтық және сандық көрсеткіштер);
2. Балықтардыңқоректік спектрін, оның ішіндегі доминанты топтарды немесе түрлерді, таксондардың балық ішегінде кездесу жиілігін анықтау;
3. Балық қорегіндегі зерттелінген гидробионттардың суқойманың гидрофаунасындағы орнын анықтау;
4. Жасына және жынысына байланысты балықтардың қоректену ерекшеліктерін анықтау;
5. Балықтар түрлерінің арасындағы қорекке деген бәсекейлесу қарым қатынасын анықтау.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
5.1 Кәсіптік маңызы бар тұқытәрізді балықтардың биологиясы
Іле - Қапшағай бассейінінде мекендейтін балықтардың тізімі 1975 ж. дейін 30 түрден құралған болатын, олардың 8 аборигенді түрлер болған(27 %), 14 - бағалы кәсіби түрлер (47 %), 5 түрі (17 %) аса кәсіби маңызы жоқ түрлерге жатқызылған болатын [4,5, 6, 7, 8, 9].
Тыран әртүрлі экологиялық жағдайларға тез бейімделуінің арқасында барлық су алаптарында саны жағынан көп болып табылады. Тауарлық және құндылығы мен сапасы бойынша сазан, көксерке, жайын және тағы басқа балықтарға қарағанда төменгі сатыда. Бірақ та, саны жоғары, көптеп кездесетін балық болғандықтан кәсіптік тұрғыдан кәзіргі кезде негізі болып табылады. Тыран балығының аталық-аналықтарынан ең алғаш 1949 жылы Арал бассейнінен 598 данасын әкеліп, Балқаш-Іле бассейніне енгізген [5]. Суқойма салына бастаған уақытта, тыранның кәсіптік қорын арттыру мақсатында 1970-73 жылдары 51,5 мың әртүрлі жастағы балықтарды әкелген. Соңғы жылдардағы көрсеткіштер бойынша оның аулану көлемі 600-760 тоннаға дейін жетіп жүр.
Балықтардың алғашқы сатыдағы жағдайын анықтай отыра, дернәсіл және шабақ кезеңін, олардың қосатын сандық көрсеткішін болжауға болады[10]. Бірақта, Қапшағай суқоймасы бойынша бұл сұрақ толық шешілген деп айтуға болады. Осыған дейін белгілі жұмыстар тек бөлек сұрақтарды шешуге тырысады, бұл жұмыстар ихтиоланктонның тіршілігі жайлы толық мінездеме бере алмайды.
Балықтардың қоректік спектрі қоректік қордың құрамына сай болды. Суқойма құрылған алғаш жылдары қоректік организмдердің құрамы алуантүрлі болған. Бұл балықтың қорегі болып табылатын организмдердің кең жиынтығын қамтамас етуі еді, және бірнешеге төмендеген, бұл құбылыс қоректің тізімі қысқаруына әкелді, сонымен қатар негізгі қоректік компоненттердің сандық көрсеткішінің төмендеуіне әкелді. Егерде бұрынғы кезде бұл организмдер бір топты жануарлардың ірі өкілдері болса, кейінірек басқа топтардың майда организмдері орнын басты, ол дегеніміз шабақтардың қоректену жағдайы нашарлағанын көрсетеді. Біржылдық кәсіби балықтар шабақтарының қорегін зерттеудегі көпжылдық мәліметтерге сүйене отыра, соңғы 10 жылдық қоректік қордың жағдайы орта деңгейде қалыптасқанын көруге болады.
Толық биологиялық анализ материалдары 1986-1990 жж. әртүрлі мезгілдерінде жиналды, сонымен қатар балықтардың асқорту трактілерінің 1476 экз. бойынша сандық және сапалық зерттеулері жүргізілді, бұл матералдар әр сағат сайын бірнеше күн арасында әртүрлі көлемді тормен жүзеге асырылған [11].
Тыранның қорегінде әртүрлі жылдар мен мезгілдер арасында 8 ден 24 компонентер кездестірілді, барын қосқанда - 30 жуық. 1987 - 1988 жж., планктонды, нектобентосты және бентосты балықтардың асқорту трактілерінде балықтардың дернәсілдері де кездестірілген, соның ішінде бұзаубас балықтары да бар. Қоректің негізін жануар тектестердің ішінен дафниялар құрады, оларды мизидалар мен олигохеттер толықтырған. 1990 ж. жазында балықтардың қорегінде түрлі-түсті монодакнаның рөлі жоғарлады (89,7 % дейін жалпы салмақ көрсеткішінен). Бөлек жылдары (1988 ж.)балықтардың қоректенуінде айтарлықтай орын макрофиттер (68,3 % дейін) алды. Тұтыну индексі 0,5 (көктемде) құрады, ал1986 ж. - 15,9%00 (жазда 1990 ж.).
Мамыр айының 15 мен 25 аралығында 1994 ж. бірінші рет ихтиопланктонның және зоопланктонның бір уықытта таралуы зерттелінді, олжағалауға перпендикулярлы орналасқан бір линиядағы 10 нүктеден алынды. Осындай дарақтарды алу әдісі ихтиопланктон мен зоопланктонның құрамының өзгеруін қадағалуға мүмкіндік береді. Зерттеу жұмыстары суқойманың жоғарғы бөлінінен шектеп кетпеді, ол жерлер кәсіби балықтардың негізгі таралатын орындары болып саналады.
Зоопланктон орта шамамен бұл аудандарда төмен сандық көрсеткіштермен сипатталды, сан және салмақ көрсеткіштері бойынша онда ескекаяқтылардың жыныстық жетілмеген сатысынағы органимздері кездестірілді. Зоопланктонның құрамы жағалаудан алшақтаған сайын өсе бастады 6 дан 20 мгм3 бірінші жарты бөлігінде,30 дан 22 мгг3 екіншісінде. Осылайша, жиналған мәліметтер шабақтардың ерте сатыдағы қоректік обектілердің әртүрлі сандақ көрсеткіштерінде және балықтардың қоректенуінде пайдалануын қадағалауға мүмкіндік берді.
Тыран дернәсілі С1-С2 (7,2 - 10,5 мм) даму сатысында қоректену деңгейі төмен болды және аз ғана компонентер санынан құралды: жыныстық жетілмеген ескекаяқты шаяндар сатысынан, коловраткалар мен олардың жұмыртқаларынан, және де басқа шаяндардың жұмыртқаларынан құралды. Бұтақмұрттылардың шабағы тыранның қорегінде тек суқойманың ашық бөлігінде кездесті. Тыранның қорегінде күнделікті компонент ескекаяқтылардың науплияльді сатысындағылары болып табылды.
Осылайша, 1994 ж. мамырда тыранның алғаш сатыдағы шабағының қорекпен қамтамасыздығын анықтайтын 3 деңгейі анықталды :
- айтарлықтай әлсіз, өте нашар қамтамасыздық - аш балықтардың жоғары мөлшері (40 - 70 %), тұтыну индексінің өте төмендігі (2,1 - 8,5 0000), күрт текбір қоректік обекті пайдалануы (науплиялар немесе копеподтар ескекаяқтылардың, немесе шаяндардың жұмыртқалары);
- орташа қамтамасызтық - аш балықтардың минимальді саны (10 - 30 %), тұтыну индексінің орташа шамалары (17,9 - 28,7 0000) екі компоненттен тұратын қоректік спектр (науплия мен копеподитты ескекаяқтылар, шаяндардың дернәсілдері);
- жақсы қамтамасыздық - аш балықтардың мөлшері төмен (10%), тұтыну индексі максимальді (65,50000), қоректе ескекаяқтылардың науплиустары басым болуы.
Қапшағай суқоймасының Соркөл және Каскелен шығанақтарында (бұл аудандар суқойманың жоғарғы және төменді бөліктерінде орналасқан) кездескен тыран балықтарының ірі шабақтарының қорегі 1987 және 1988 жж. жазында зерттелінді[12].
Тыран балықтарының ірі шабақтарының - 25-26 мм және орташа салмағымен317,2 мг - қоректік спектрі 32 компоненттен құралды. Олар қарапайымдылармен (1), коловраткалармен (2), бұтақмұрттылармен (9) жәнеескекаяқтылармен (4), мизидалармен (1), насекомдармен, ең негізгісі хирономидтер дернәсілімен (8)таныстырылды, сонымен қатар диатомды және жіпті балдырлармен, крофиттермен, детриттермен және минеральді бөлшектермен таныстырылды.
Соркөл шығанағында тыран балығының шабақтарының қорегінің негізін төмен сатыдағы шаяндар құрады, ал Каскелен шығанағында - кладоцералар, насекомдердың дернәсілі мен ересектері. 1988 ж. тұтыну индексі төмен болды, әсіресе Каскелен шығанағында.
Тыран балығының әр түрлі өлшемді шабақтардың қоректенуі Қапшағай суқоймасының бөлек аудандарында 70-і жылдары зерттелінген. Іле өзеннінің тоқтау суларындағы шабақтардың қоректенуі осыған дейін зерттелінбеген.
Қапшағай суқоймасының тыран балықтарының қоректенуі 1990 ж. зерттеу барысында 6 компонент кездестірілді, 1993 ж. - 12. Олар коловраткалар тобынан, бұтақмұрттылар және ескекаяқты шаяндардан болатын. Түрдің алғашқы С1 - С2 сатысындағы даму кезінде 1990 ж. тек коловраткалар кездестірілген. 1993 ж. жыныстық жетілмеген ескекаяқтылар көп емес, бірақ салмағы бойынша басымдылық көрсеткен. Одан кейінгі сатыларында балықтарды зерттеу жылдарында да бұтақмұрттылар басым, және ескекаяқтылармен олардың шабақтары кездестірілген. 1993 ж. F шабағының қорегінің негізін хирономидтер дернәсілдері құрады. Сонымен қатар өсу жылдамдығына қарай тұтыну индексінің жоғарлауы байқалады. Суқойманың орта бөлігінің жағалауларында өте аз мөлшердегі шабақтарды, ескекаяқтылармен қоректенген және тұтыну индексі төмен болған Қапшағай суқоймасының алғашқы сатыдағы тыран балығында соңғы даму сатыдағыларында айтарлықтай жоғары қоректену қарқындылығы байқалады, бұл кезде қоректтік компоненттердің ара-қатынасы өзгереді, бірақ тұтыну индексі шабаққа деген сол деңгейде қалады.
Тыран балығының А2-F сатының азығында хирономидтер дернәсілі, басым болды, олармен қатар зоопланктонды компоненттер кездескен, оның ішінде салмақ бойынша жыныстық жетілмеген циклоптар басым.
Қапшағай суқоймасының тыран балықтарының шабақтары бентостық және нектобентостық компоненттермен F - G сатысынан бастап ғана қоректенеді, ал Іле өзенінің тоқтау суларында одан кішкене ертерек басталды - А2 - Е сатыларындағылар осы бентос және нектобентос құрылымдарына көшеді. Қоректену қарқындылығы Іле өзенінің тоқтау суларындағы тыранның шабақтарында Қапшағай суқоймасына қарағанда жоғары.
1994 ж. бастап қоректе мизидалардың құрамы біршене ұлғайды, жыныстық жетілмеген тыранда мизидалар сәуірден маусымға дейін 4,6 дан 28 %дейін салмақ көрсеткішін құрады. Көктемде түрдің азықтандырылуы 25,8% жетті және 1978,1986 жж. көрсектіштеріне тең болып, жыныстық жетілмеген өкілдерінде көктемде қоректің негізін (67,7%) бұтақмұрттылар және ескекақтылар құрады, үш есеге дейін мизидалардың деңгейін асып өте. Жазда максимальді көрсеткішке олигохеттер ие болды - олар қоректің үштен бір бөлігін құрады, жоғары шаяндардың рөлі 1986, 1990 жж. салыстырғанды одан біршене жоғары.
Бірінші жерсірдірілген жылдары (1971 - 1976 жж.) тыранның бір жылдықтарында мизидалар қоректің түйінінің 70 % дейін құрады, ал олардан үлкендерінде 23% дейін.
1980 ж. зерттеулер 226 экз. тыран балығына жүргізілді [13]. Торларды тексеру әр 1 - 2сағат сайын жүргізілді. Тыран балығының қорегінің құрамы 80 ж. күзінде суқойманың әр-түрлі аудандарында, көктем мен жаздағыдай - айтарлықтай өзгерістерге ұшырады.
Тыранның рационын тәулікті режимін зерттеуде қоректі пайдаланудағы көктем-жаз-күзгі мерзімдерде 1981-1984 жж. матерал жиналды, негізінен, суқойманың жоғарғы бөлігіннің сол жағалауынан (Қаракөл-Құршелек), ал сонымен қатар төменгі ауданның екі нүктесінде (Каскелен және Шенгелді)[14]. Материалды жинау трофологиялық рейстерде тәулігіне 3 сағат сайын 2-3 күн аралығында жүзеге асырылды.
Азықты пайдалану индексі Қапшағай тыраны тәуліктің барлық сағатында жүзеге асырылады. Оның қорегінде тәуліктің ритмикасы анық байқалады, онда азықты активті пайдалануы жарық және кешкі сағаттарда байқалады. Тағамды пайдалануда екі максимум байқалады. Күндізгі қарқынды жайылу 12 - 15 сағат аралығында болса, ал кешкісі 21 сағат болады.
Қоректік компоненттің құрамы тәуліктің әртүрлі сағатында әлсіз айрықшаланады. Бұл мүмкін азық құрамында детриттің макрофиттермен және азырақ жануар тектес организмдер басым болғанына байланысты болар. Бірақтар, олигохеттердің көрсеткіштері тыранның қорегінің құрамында түнгі сағаттарға қарай өсетіні де байқалады, хирономидтердің - күндізгі. Қаракөл ауданында тыранның азық құрамында 1983 және 1984 жж. Жазында хирономидтер түнгі кездеде кездестірілген, бұл құбылыс олардың қуыршақ және құыршақ алды сатысында болуымен түсіндіріледі, ол кезде олардың балыққа ұсталу мүмкіндігі ұлғая түседі. Зоопланктон организмдері (дафниялар, илиокриптустар, циклопстар) балықтардың азық құрамында түнгі және күндізгі кездерінде де кездесе береді, бірақ әсересе жиі күндіз.
Жыныстық жетілмеген балықтардың тәуліктік рационы денесінің салмағының 1,45 - 5,4 % құрайды. Шілдеде олар 3 - 5есеге дейін жоғары, тамызбен салыстырғанды. Ересек тыранда рационы 1984-1984 жж. мамыр айында Қаракөл ауданында минимальді (0,14 - 0,37 % дене салмағының) болды, ол кезде балықтардың жыныстық бездерінің жетілуі IV - V сатыларында болған; максимальді - (2,1 % дене салмағынан) маусым - тамызда. Күзде (қазан), жазбен салыстырғанда, рациондар екі есеге және одан ары да төмендеді.
Сазан. Қазақстанның ішкі суалаптарындағы ең негізгі бағалы балықтың бірі болып табылады. Іле өзенін Қапшағай суқоймасымен бөгемей тұрғанда сазан бассейннің басты кәсіптік балығы болды және сол өзенде, оның тоқтау суларында, сондай-ақ сағалық көлдерінде тіршілік етті. Ол негізінен бұл бассейнге 1905 жылы жерсіндірілген [1, 6]. Қапшағай суқоймасында сазанның үйірі әртүрлі жолдармен, нақты айтқанда, Іле өзенінің тұрақты түрінен, суқойманың төменгі сағасынан әкелінген әртүрлі жастағы дарақтардан (68 мың данаға жуық, 1970 - 1972 жж.), сонымен қатар балық өндіретін шаруашылықтан әкеліп жіберілген шабақтардан құрылды.
Бұл балық түрі 1958 жылы Жайық өзенінен Билікөл (Талас өзені бассейні) көліне 284 данасын әкеліп жерсіндірген. Ал 1965 жылы осы Билікөлден Балақаш-Іле бассейніне әкелінген (120 мың дана).
Қапшағай суқоймасының қоректік қоры тек жалпыға белгілі - зоопланктон және зообентос құрылымдарынан ғана құрыла қоймай, оның ішіне тағы массалық деңгейде кездесетін гидробионт тобы - нектобентос та кіреді [14]. Суқоймада бұндай жануарлар болып саналатындар акклиматизацияланған жоғары сатыдағы шаянтәрізділер: гаммарустар, мизидалар және кездейсоқ жерсінген - криветкалар. Нектобентос шаянтәрізділері су қабатында кеуде және құрсақ аяқтарының жақсы жетілуіне байланысты активті қозғала алады және бұл топ организмдері -оларды аулауға арналмаған құралдарға кездейсоқ түсіп отырады.
Сазанның қорегінің құрамында мизидалар 1971 ж. кездесе бастады, ал 1973 ж. Каскелен өзені құятын ауданда кейбір жағдайларда олар қоректік түйіндің жалпы салмағының 100 % дейін құраған кездері байқалады [14]. 1973 мен 1979 жж. аралығында мизидалар жыныстық жетілген сазанның қорегінде негізгі компоненттің бірі болды.
Сазанның қоректік спектрінде әртүрлі мезгілде және жылдары 3 тен 12 компонентке дейін жетті (моллюскалар, бокоплавтар, креветкалар, хирономидтердің дернәсілдері, жәндіктердің дернәсілдері, макрофиттер және тағы басқалары) [15]. Бұл кезде, әдеттегідей доминанттылық көрсеткен монодакна моллюскалары. Егерде, 1986-88 жж. ол көрсеткішті салмағы бойынша және әртүрлі мезгілде макрофиттер хирономус плюмосус дернәсілдері, бокоплавтартолықтырып отырған болса 16,2 дан 61,9 % дейін, ал 1989-90 жж. түрлі түсті монодакна моллюскасы 84,9 дан 97,2 % дейін жалпы салмақ көрсеткішін құрады. Жалпы тұтыну индексі 14-67%000 көрсеткіштердің деңгейінде болды.
Қаракөз балығы Балқаш көлі және Іле өзені бойында, Қапшағай суқоймасында жақсы таралып және бейімделген.Осы уақыт аралығында яғни жерсіндірілгелі жарты ғасырда қаракөз балығы өзінің морфологиялық белгілері бойынша біраз өзгерістерге ұшырады. Қапшағай суқоймасындағы торта балығы морфологиялық белгілері бойынша солтүстік каспилік қаракөз балығына емес аралдық торта балығына ұқсап кеткен. Статистикалық мәліметтер бойынша соңғы екі жылда торта балығын аулау жоғары деңгейде болды және ол 24 т дейін жетті.
Қаракөз - фитофил, су температурасы 8°С болғанда, бір уақытта көбейеді. Уылдырығын шөптесін субстратқа шашады[5]. Қапшағай суқоймасында мұз еріген соң, шамамен наурыздың соңында - сәуірдің басында шаша бастайды. Тортаның тұқымдылығы жалпы жоғары емес, жасының ұлғаюы мен ұзындығының өсуіне сай тұқымдылығы да артады. Жыныстық қарым-қатынасы бойынша көп жағдайда аналықтар басымдылығы байқалады. Қоректенуі бойынша торта балығы - эврифаг. Оның қоректік рационында суқоймадағы қоректік базаның көп кездесетін және оңай ауланатын организмдері көптеп кездеседі. Сондықтан болуы керек оның табиғи ареалдарында майлылығы 2,5-нан 5% дейін жетеді.
Қапшағай суқоймасында нектобентос тобын зерттеу 1976-1983 жж. жүргізілді, ол жылдары зерттеушілердің назары негізінен мизидаларға ғана бағытталған болатын. Содан кейін толықтай зерттеу жұмыстары 1994 ж. арнай нетктобентостық тралды пайдалану арқасында (кіру тесігі 66х31 см, қабы арнайы газ матасынан № 20) жүзеге асырылған. Барлығы зерттеуге мамырда, маусымда және шілдеде 25 дарақ алынды, олар жағалау аудандары мен 1-12 м тереңдіктерден жиналды. Зерттеу аудандары үш топқа бөлінді: суқойманың жоғарғы ауданының сол жағалауында 1-12 м тереңдіктерде 1-12 м, ол ауданға 3-6 м тереңдіктер қалыпты болды; және тереңдігі 4-12 м оң жағалауда (суқойманың ортаңғы бөлігінде).
Қаракөз балығының ересек өкілдері, мизидалармен активті түрде қоректенген 1976-1978 жж., бұл жылдары қаракөздің қорегінде шаяндар мағынасы 40% дан 50% дейін жеткен. 1979 ж. бастап олармен қоректенуін тоқтатып, толығымен қосжақтаулы монодакна моллюскаларымен қоректенуге көшеді, олардың мағынасы 1986-1989 жж. жалпы қоректің салмағының 81,2% құрады.
Шілдеде 1994 ж. қаракөз балығының 2-3 жылдықтарында қорегінің негізін суқойманың жоғарғы ауданында өсімдіктер компоненті құрады. Мизидалардың рөлі жоғары емес - 1,85%, және гаммаридтер мен креветкалармен салыстырғанда одан да төмен, олардың көрсеткіші бірге қосылып тек түйіннің0,95% салмақ көрсеткішін құрайды. Тамақтандырылуы 97,7 0000, бұл көрсетіштер әрине алдыңғы жылдармен салыстырғанда жоғары.
Қаракөз қорегінің негізін макрофиттер құрады - балдырлар мен дертиттер [15]. Жануарлар тектес организмдер ішінен моллюскалар, дафниялар, мизидалар, бокоплавтар кездестірілді. Жалпы бұл атап өткен топтар өкілдері қаракөздің қорегінде жоғары емес, бірақта кейбір мезгілдерде қосжақтаулы моллюскалар сияқты қоректік өкілдер көлемі 46-60 % жеткен жалпы көрсеткіш бойынша. Барлық компоненттердің саны, бұл түрдің қорегінде байқалған жоғары емес - 3 тен 4 дейін ғана. Тұтыну индексі әртүрлі жыл мен мезгілдерде 9,8 дан 186 %00.
Ақмарқа. Солтүстік, Балтық, Жерорта, Қара, Азов, Каспий және Арал теңіздерінің бассейіндерінде өте кеңінен таралған [8]. Қазақастанда бұл түрдің табиғи ареалы - тек Каспий бассейндерінде тіршілік етеді. Балхаш-Іле бассейніне кездейсоқ жерсіндірілген. 1957-1958 жылдары Балхаш көліне жынысқа жетілген 9 дана ақмарқа жіберілген. 1964 жылы Балхаштың батыс бөлігінен ақмарқаның шабақтары ұсталынды, ал 1969 жылы Іле өзеніне ақмарқа уылдырық шашуға топтап шықты. 1970 жылы Қапшағай суқоймасы құрылған кезеңде шағын топпен еніп, суқоймада популяциясын құрды. Солар кәсіптік деңгейге 1974 жылы жетіп, жалпы аулауда оның үлесі 0,23 %-ті құрады.1986-1988 жылдары құндылығы артып,10-12 %-ті (120-140 т) құрады, яғни, бұл балықтың сол ортаға тез бейімделуін көрсетеді. Біртіндеп аулау барысы төмендеп,соңғы жылдары (2010-2013жж) аулау деңгейі небәрі 20 тоннаны құрады.
Ақмарқа балығы жақсы жерсініп, алғашқы жылдардан бастап балықшылардың ауларында кездесе бастады. Соңғы жылдары ауланған ақмарқаның көлемі 20 т деңгейінде ауытқып тұр. Популяцияда тұрақты көп жастық құрлымы бар үйір қалыптасқан.
Ақмарқа - литофил, яғни уылдырығын тасқа, таза құмға шашады. Қапшағай суқоймасы мен Іле өзенінде сәуір айының ортасында және аяғында су температурасы 5,2 - 7°С шамасында, біруақытта шашады. Балхаш-Іле бассейінінде ақмарқаның жартылай өткінші және тұрақты түрі тіршілік етеді. Жартылай өткінші түрі басым, тұрақты түрі аз. Жартылай өткінші түрлері уылдырық шашу үшін Қаскелең өзені мен Іле өзенінің жоғарғы жағына (уылдырық шашқанға ыңғайлы тасты-құмды) көтеріледі. Уылдырық шашатын орнына өрістеуді күзде және жарым жартылай көктемде жасайды. 1970 жылдардың аяғында литофильге ыңғайлы субстрат болмаса да суқойманың бүкіл жағалауына уылдырығын шашты, яғни, бұл ақмарқаның суқойма жағдайына бейімделуінің тағы да бір көрсеткіші.
Жынысқа жетілу мерзімі бір генерациядағы балықтарда бір уақытта келмейді. Алғаш рет аталықтары да, аналықтары да 6 жасында жынысқа жетіледі. 7жасында жынысқа жетілген дарақтарының үлесі 50 пайызға жетеді. Аналықтарына қарағанда аталықтарының ұзындық өлшемі жоғары, ал салмақтық өлшемі аз. Ақмарқаның тұқымдылығы жоғары, уылдырығы ірі, жабысқақ, сары кейде түссіз, бұлыңғыр қабықшалы болып келеді. Диаметрі 0,94 - 1,89 мм, абсолютті тұқымдылығы 20 - дан - 288 мың дана уылдырықты құрайды. Көп жағдайда диаметрі үлкен болған сайын уылдырық саны аз болады.
Аталықтары мен аналықтарының арақатынасы өзгеріп тұрады. Ересек жастағы топтарында аналықтарының саны, ал жас топтарында аталықтарының саны басым. Сондай-ақ, жыныстарының арақатынасы жыл сайын өзгеріп тұрады. Мысалы, 2001 және 2002 жылдары Қапшағай суқоймасынан Іле өзеніне өрістеген үйірлерінің ішінде аталықтарының саны басым болды.
1994 ж. мамыр айында зерттелген ихтиопланктонның сандык көрсеткіштері өте жоғары деп бағаланады[16]. Барлық түрлер алғаш шабақтарының максимальді концентрациясы суқойманың жоғарғы бөлігінде 1993 ж. мамырында орта шамамен 7,49 экзм3 құрады, бұл дегеніміз 3,2 есеге 1994 ж. мәліметтерінен төмен екенін көрсетеді, ақмарқа балығының алғаш кезеңдегі шабағы қарастырылған аудандарда 1982 ж. көктемінде 0,59-0,66 экзм3аралығында ауытқыды (орташа саны), бұл көрсеткіштер 2-3 есеге қарастырылып жатқан көрсеткіштерден төмен.
Тұтыну индескі С2-Д2 сатысындағы ақмарқа балығында (ірі және ұзын 9,6-13 мм) жоғары деңгейде болған, бірақта олар бұл көрсеткіштен жоғары болады, 1982 ж. көрсеткіштердей, ол кезде орташа индекс ақмарқада Д1 сатысындағы балықтарда 8200000жеткен [16]. Ақмарқа балығы шабақтарының бос ішек қарын пайызы төмен болуы зерттелген сатыдағы балықтар қоректік жетіспеушілік жоқ екенін көрсетеді, және тыранмен салыстырғанда, өмірлік қауіпті мерзім кезені өткені көрінеді. Түрдің қоректену спектрі айтарлықтай тыранмен салыстырғанда жоғары, 11 компонент, оның ішінде доминанттылық көрсеткен копеподитті ескекаяқтылар. Олар науплилер, шаяндардың жұмыртқалары, копеподиттер, Themocyclopsсrassus, D.longispina, Cyclopsvicinus, моллюскалар шабағы, жәндіктер дернәсілі және басқалары. Осыған ұқсас жағалаудан алшақтаған сайын сапалық өзгерістер суреті екі жартылай разрездерде де байқалады: максимальді алшақтаған станцияларда D. longispina рөлі жоғарлай түседі, қоректік түйіннің салмақ көрсеткішінің 52,2 - 57,7 % құрай отыра. Барлық аудандарда ақмарқаның рационының негізін зоопланктон құрағаннан соң, соңғы қадағалау жұмыстарында басқа өкілдермен қоректенгені де байқалады (C.sphaericus, Alonasp.).
Ірі шабақтардың қорегі 1987 және 1988 жж. жазында зерттелген Қапшағай суқоймасының Соркөл және Каскелен шығанақтарында - ол жоғарғы және төменгі аудандарында орналасқан нүктелер [12].
Ақмарқа ірі шабақтарының қорегінің құрамында 30-72 мм ұзындығымен және 39,7 г салмағымен 18 компоненттер кездестірілді. Суқойманың жоғарғы ауданында 1987 ж.30-72 мм ұзындықтағы және 39,7 г салмақтағы ақмарқа қорегінде 18 компонент кездестірілген. Осы жылды суқойманың жоғарғы ауданында ақмарқаның шабағының қорегінде максимальді (18) санды компоненттер кездестірілген, олардың ішінен жиі кездескен дафниялар (88,3 %), масалардың ересектері (54,5 %) және қоңыздардың дернәсілдері (45,4 %). Сан көрсеткішінің ішінен көшбасшылық көрсеткен бұтақмұртты шаяндар (58,4 %), салмағын - насекомдар мен бұзаубас шабақтары құраған. 1988 ж. тағамның ассортименті 10 компонентке дейін қысқарды, негізінен шаянтәрізділердің алуантүрлілігі төмендеген салдарынан. Жиі құмырсқалар кездесті (64,2 %). Сан негізін (70,3 %) жәндіктер құрады (көп бөлігін құмырсқалар). Оларды айтарлықтай көлемде бұзаубастар толықтырып отырды.
Каскелен шығанағында 1987 ж. балықтардың қоректену спектрі 6 компоненттерден құралған. Жиі масалардың дернәсілдері тұтынылды (77,7 %) және бұзаубастың шабақтары (55,5 %), салмағы бойынша бұзаубас басым. 1988 ж. қоректің негізін бұзаубастар құрады (85,9 %).
Көктем-жаз мегзілдерінде 1994 ж. мизидалар суқойманың барлық кәсіби балықтарының рационына кірген. Мүмкін, сан бойынша мизидалардың көрсеткіші қоректік қорда 200 экз.м2және салмағы 1 гм2, шаяндар балықтарға интенсивті тұтынуына және энергетикалық пайдалы болып табылады.
Ақмарқа балығының тәуліктік қореткенудегі ритмикасы және тәуліктік рационын зерттеу Қапшағай суқоймасында 1982-1984 жж.зерттелінді [16].
Ақмарқа балығының шабағының қоректік құрамына 7 компонент кірді, олардың негізгісі - көксерке шабақтары - 40,1% жалпы түйін салмағынан және мизидалар - 35,3%, өзінің шабағы 9,5-24,0% дейін кездестірілген. Олардың тәуліктік рационы жалпы дене салмағының8,4-13,7% құрайды.
Ересек ақмарқаның қорегінің құрамы (3+ - 8+ жастағылар) жылдың мезгіліне және жайылу ауданына қарай өзгеріп отырады. Көктемде ол балықпен және омыртқасыздармен (мизидалар және моллюскалар) қоректенеді. Оның ішінде рационның34 % өзінің шабақтары құрады, 29 % тыран және қаракөздің шабақтары. Қоректенудің активтілігі тәуліктің түнгі мезгілінде жүзеге асады (сағат 1 ден 5 дейін). Жазда (барлық аудандарда суқойманың) ақмарқа тек балықтеп қоректенеді, көктемдегідей қоректің негізін өзінің шабағы құраса, аз бөлігін көксеркенің шабағы құрайды. Күзде қоректің құрамы алуантүрлі, балықтар мен бірге мизидалар негізін құрап, сонымен қатар криветкалар, бокоплавтар, хирономидтер, жердегі жәндіктер, зоопланктон топтары кездеседі. Қоректенудің тәуліктік ритмикасы үш қарқынды тағамды тұтыну уықытпен мінезделеді (сағат 2, түскі кездің және 21 сағатта). Қоректің мезгілдік динамикасы 1,65 % жетеді, 3,27 %- тұтына отырып көктемде, тура солай 0,39 бен 1,0 % дейін, күзде - 0,19 - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Ақылбеков Сағадат Ақылбекұлы
Қапшағай суқоймасының ихтиоценозындағы кең таралған түрлердің қоректенуі мен қоректік қарым-қатынасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қапшағай суқоймасының ихтиоценозындағы кең таралған түрлердің қоректенуі мен қоректік қарым-қатынасы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Ақылбеков Сағадат Ақылбекұлы
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Мустафин Е.Г.
Сарапшы __________ Көбейгенова С.С.
Норма контроль ___________ Токсабаева Б.С. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Ақылбеков Сағадат Ақылбекұлы
Жұмыс тақырыбы: Қапшағай суқоймасының ихтиоценозындағы кең таралған түрлердің қоректенуі мен қоректік қарым-қатынасы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Қапшағай суқоймасының гидрологиялық және гидрометриялық режимі
2. Балықтартың коректік спектірін зерттеу нәтижелері
3. Тұқытәрізді балықтарының биологиялық және қоректену ерекшеліктерінің нәтижелері
4. Көксерке және жыланбас балықтарының биологиялық және қоректену ерекшеліктерінің нәтижелері
5. Балықтардың қоректік қарым-қатынасы
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Г.М. Дукравец Некоторые итоги формирования ихтиофауны Капшагайского водохранилища на р. Или Биологические основы рыбного хозяйства водоемов средней Азии и Казахстана, Ашхабат 1986. Тез.докл. XIX конф. (9-11 октября 1986 г.) 207-208 с.
2. Мажибаева Ж.О. Особенности питания и пищевые взаимоотношения леща и плотвы Капшагайского водохранилища (р. Или) Сб. матер. XIII межд. конф. - Уланбаатар: Аграрная Наука - сельскохозяйственному производству Монголии, Сибири и Казахстана,2010. С. 145 - 148
3. Китаев С.П. О соотношении некоторых трофических уровней и шкалах трофности озёр разных природных зон.- Тез.докл. V съезда ВГБО.- Ч.2 - Куйбышев, 1986. - С. 254-255.
4. Митрофанов В.П., Дукравец Г.М. Состав ихтиофауны среднего течения р.Или и ее распределение по обследованным водоемам Биологические науки. В 9., - Алма-Ата, 1975. С. 52 - 54.
5. Дукравец Г.М., Баимбетов А.А. Систематика и биология плотвы Капчагайского водохранилища Биологические науки. В 9., - Алма-Ата, 1975. С. 54-58.
6. Баимбетов А.А. Систематика и биология сазана Капчагайского водохранилища Биологические науки. В 9., - Алма-Ата, 1975. С. 66-71.
7. Баимбетов А.А., Митрофанов В.П., Сулейманов Н. Систематика и биология леща Капчагайского водохранилища Биологические науки. В 9., - Алма-Ата, 1975. С. 71-82
8. Митрофанов В.П., Дукравец Г.М., Баимбетов А.А. Систематика и биология судака Капчагайского водохранилища Биологические науки. В 9., - Алма-Ата, 1975. С. 82-98.
9. Баимбетов А.А., Сидоров А.Ф., Кульбаева Б.Ж. Систематика и биология жереха Капчагайского водохранилища Биологические науки. В 9., - Алма-Ата, 1975. С. 98-104.
10. В. Е. Карпов, Н.Н Краснуля Питание и пищевые взаимоотношения ранней молоди промысловых рыб Капшагайского водохранилища в мае 1994 г.Экосистема водоемов Казахстана и их рыбные ресурсы, Алматы 1997. сборник.науч.трудов . 85 - 96 с.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Мустафин Е.Г
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Мустафин Е.Г
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Мустафин Е.Г
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Мустафин Е.Г
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Ақылбеков С.А.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Қапшағай суқоймасының гидрологиялық және гидрометриялық режимі
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Балықтартың коректік спектірін зерттеу нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Тұқытәрізді балықтарының биологиялық және қоректену ерекшеліктерінің нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Көксерке және жыланбас балықтарының биологиялық және қоректену ерекшеліктерінің нәтижелері
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
8
Балықтардың қоректік қарым-қатынасы
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
9
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
10
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Мустафин Е.Г.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Ақылбеков С.А.
МАЗМҰНЫ
беті
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
7
АНЫҚТАМАЛАР
8
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
9
КІРІСПЕ
10
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
13
1.1
Кәсіптік маңызы бар тұқытәрізді балықтардың биологиясы
13
1.2
Көксерке және жыланбас балықтарының биологиясы
22
1.3
Қапшағай суқоймасының қоректік қоры
26
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
28
2.1
Қапшағай суқоймасының физико-географиялық сипаттамасы
28
2.2
Зерттеу материалдары
29
2.3
Зерттеу әдістері
32
3
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
36
3.1
Қапшағай суқоймасының гидрологиялық және гидрометриялық режимі
36
3.2
Балықтартың коректік спектірін зерттеу нәтижелері
37
3.3
Тұқытәрізді балықтарының биологиялық және қоректену ерекшеліктерінің нәтижелері
40
3.4
Көксерке және жыланбас балықтарының биологиялық және қоректену ерекшеліктерінің нәтижелері
55
3.5
Балықтардың қоректік қарым-қатынасы
59
ҚОРЫТЫНДЫ
61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
63
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиография запись. Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления.
ГОСТ 7.32 - 2001. Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления.
ГОСТ 25706-83 Лупалар немесе үлкейткіш шынылар. Негізгі типтері мен параметрлері.
ГОСТ 25336-82 Зертханалық шыны жабдықтар мен ыдыстар. Негізгі типтері мен параметрлері.
ГОСТ 1625-89 Техникалық формалин. Техникалық жағдайлар.
ГОСТ 17.1.1.01.-77. Суды пайдалану мен қорғау. Негізгі терминдер мен анықтамалар.
АНЫҚТАМАЛАР
Ареал - таралу аймағы;
Биоценоз - суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының өзара байланысы;
Жерсіндірілген түрлер - экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Ихтиофауна - қандай да бір болмасын суқойма мен оның жеріндегі балық түрлері мен дөңгелекауыздылардың жиынтығы;
Гидробионттар - суда тіршілік ететіндер;
Қоректік ресурсы - ол барлық организмдердің жиындығы, гидробионтарға қорек болып табылатын, олардың шіріген немесе ыдыраған өнімдері және басқада органикалық заттар;
Қоректік қор - қоректік компонентердің жиынтығын айтады, яғни белгілі топтар организмдерін өзге топ организмерінің тұтынуы
Зоопланктон - су қабатында тіршілік ететін жануарлар;
Макрозообентос - су түбінде тіршілік ететін ірі жануарлар;
Нектобентос - судың төменгі қабатында тіршілік ететін омыртқасыздар;
Кездесу жиілігі - жалпы алынған сынақтардың қаншасында белгілі бір түрдің кездескен өлшемі, пайызын анықтау арқылы;
Тұтыну индексі - балықтардың тоқ екенін көрсететін көрсеткіш, қоректенген азықтың салмағын арнайы формулалар арқылы қайта қалыптастыру арқылы жүзеге асырылады
Толықсу индескі - балықтардың тоқ екенін көрсететін көрсеткіш, балық ішек қарнында кездестірілген компоненттердің салмағын балық салмағына көбейту арқылы алынатын бірлік
Балықтың орташа ұзындығы - аулауда немесе суқоймада, балықтың жастық тобында балықтың ұзындық өлшемін сипаттайтын көрсеткіш;
Орташа салмақ - аулауда немесе жастық тобында балықтың салмағын сипаттайтын көрсеткіш;
Фитофильдер - уылдырығын өсіп тұрған немесе ақырын ағып бара жатқан су өсімдіктеріне шашатын балықтар.
Уылдырық шашу - балықтардың жыныс өнімдерін, яғни, жетілген уылдырық пен ұрықтандыратын шәуетін шашуы;
Балықтардың жартылай өткінші түрлері - тұздылығы аз суларда жайылым жасап (тұщы суда) уылдырық шашу үшін өзеннің төменгі ағысына көтеріледі;
Толысу - балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың өсу нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;
Балықтың орташа ұзындығы - аулауда немесе суқоймада, балықтың жастық тобында балықтың ұзындық өлшемін сипаттайтын көрсеткіш;
Орташа салмақ - аулауда немесе жастық тобында балықтың салмағын сипаттайтын көрсеткіш;
БЕЛГІЛІР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан республикасы
Экз.м3, экз.м2 - белгілі ауданға көбейтілген бірліктер;
Мгм3, гм2 - жануарлар салмағы белгілі ауданға көбейтілген бірліктер;
0000 - продецимиллдер, балықтардық асқорту жүйесінің толықсу индексі;
См - сантимерт
М - метр
Га - гектер
КІРІСПЕ
Қапшағай суқоймасы Алматы қаласынан 60 км қашықтықта орналасқаны мәлім және де көлемі бойынша республикамыздағы ең ірі суқойманың бірі болып табылады, ол Іле өзенін бөгеттеу нәтижесінде құрылғаны мәлім (1970ж).
Іле өзенін Қапшағай суқоймасын толтыруға бөгеттеу жұмыстарының алдында, 1969 ж. күзінде, суқойманың орында 30 жуық балық түрлері мекендегені мәлім, оның ішінде 5-6 түрі аборигенді болатын. Осыдан кейін 1985 ж. суқоймада тек 20 балық түрі кездестірілген, оның ішінде үш түрі: бір түсті және алақұба губач және полиморфты қарабалығы - аборигенді, ал басқалары акклиматизанттар болды[1].
Суқойманың ихтиоценозының құрылуының кезеңдерін үшке бөлуге болады:
- біріншісі 4-5 жылдары - биологиялық жағдайы жақсы көптеген акклиматизантты түрлердің санының көбеюі және аборигенді түрлердің санының төмендеуіне әкелді;
- келесісі 5-6 жылдары - жаңа жерсіндірілген түрлердің санының және биологиялық көрсеткіштерінің айтарлықтай ауытқуы (ақ амур, өтірік шабақ, чебачек, білеу балығы, көксерке, элеотрис және тағы басқаларының), ихтиоценоздан аборигенді түрлер мен алдында бассейінге жерсіндірген түрлерді ығыстыруы (торпақ, талма, оңғақ қара балығы, қаяз, алабұға), сазан мен пілмай санының төмендеп кетуіне әкелді;
- соңғысы 5-6 жылдар - барынша ихтиоценоздың құрамының қалыптасуы және көптеген балықтардың санының артуы деп бөліп атап кетуге болады.
Осыдан бастап суқойманың ихтиоценозында саны бойынша доминантылық көрсеткіштерге акклиматизантты түрлер ие болды.Кәсіби маңызы бар түрлер ішінде: тыран, көксерке, ақмарқа, қаракөз және жайын балықтары. Сазан балығы осы кезде кейбір кәсіптік деңгейін сақтап отыр. Кәсіби маңызы жоқ балықтардың арасынан: амур бұзаубас балығы, чебачек, медака, элеотрис түрлері. Бұл түрлердің көбінің саны судың гидрорежимімен шектелмейді, яғни олардың көбейуіне әсерін су деңгейі тигізе қоймады.Керісінше судың деңгейіне ақ амур, оңғақ балығы, сазан және күміс мөңке түрлері тәуелді болып табылды. Өткінші балықтардың саны Іле өзенінің жоғарғы ағысында көбейетін - пілмай, арал қаязы және қара балықтар жағдайы қалыпты деңгейге орналаса алмады.
Жастыққұрамының және аулау динамикасының анализіне негізделген жыныстық жетілген кәсіби маңызы бар популяцияның негізгі бес балық түрлерінің жалпы саны есептер бойынша, соңғы жылдары 15 млн. экз. аралығында ауытқуын көрсетеді, бұл дегеніміз орта шамамен 12 мың.экзкв.км тығыздығына сәйкес деп табылады.
Қазақстан Республикасының балық шаруашылығы ғылымында ең басты мақсат кәсіптік аудандардағы балық өнімділігін және балық жағдайына тұрақты мониторинг беру негізінде жалпы рұқсат етілген аулау мүмкіндігін анықтау болып табылады. Балықшаруашылық суқоймалардағы шикізат қорының жағдайын бағалау, балық өндірісінде маңызы жоғары, балық өнімін өндірудегі жоспарлардың қоры болып табылады, өндірістің дамуына дем береді, және керек кезде уақытылы күш жинақтайды.
Жалпыға рұқсат етілген аулау мүмкіндігі кәсіпте объектіні игеру мүмкіндігінің сандық көрсеткіші және балық қорын тиімді пайдалану және сақтау мақсатында құрылған. Балық қорының кәсіптік қоры - кәсіпте пайдаланатын жалпы қордың бір бөлігі.
Кәсіптік балық қорын шаруашылықтық пайдалануда жыл сайын лимит орнату үшін биоқорларға сақтық принципін ескере отырып барлық ихтиоценоз популяциясы құрылымының жағдайына әрқашанда мониторинг жүргізіп тұру қажет. Сонымен қатар балық үйірінің өзгерістерінің себебін анықтау үшін тіршілік ортасының әсері болатын барлық факторларды зерттеу қажет. Балық үйірінің флуктуациясының себептерін анықтау үшін қоршаған ортаға әсер ететін барлық факторларды қарастыру қажет. Қапшағай суқоймасы экожүйесінің қызметіне көптеген факторлардың ішінде негізгі айтарлықтай әсер ететін фактор ретінде гидрологиялық режимді айтуға болады.
Суқойманың қоректік қорының көрсеткіштері алғаш құрылған жылдары келесідей болған Минсаринова Б.К. 1975, 1978, 1981: бірінші жылы 960 экз.м2 болса, ал биосалмағы - 2,78 гм2, бұл көрсеткіштің негізін 95 % салмақ бойыша хирономидтер құрады, ал бес жылдан кейін сан көрсеткіші бентос организмдер 5 есе дейін төмендеді, ал салмағын да аса айырмашылық байқалмады. Бірақ доминант түрлердің құрамы өзгергені байқалды, жиі өткен сайын сан көрсеткішін олигохеттер құрттары құрай бастады, олар 1975 ж. 67 % сан көрсеткішін кұрады. Келесі 5 жылдықта олардың көрсеткіштері тағы ары қарай өсе бастады. 1976 ж. саны көрсеткішін 92 ден 98 пайыз аралығында құрап отырды.
Осылайша суқойманың балық қорек қорының кедейленуіне байланысты суқоймада 1970 ж. бастап 1978 ж. дейін акклиматизациялық жұмыстар жүргізілген. Олар атап өтсек шаянтәрізділер ішінен - мизидалар (3 түр), бокоплавтар (1), шаяндар (1), сонымен қатар кездейсоқ амур комплексімен келген креветка түрі (1), және моллюскалар (1).
Осы топтардың ішінен мизидалар мен моллюскалар суқойманың барлық аудандарында кездесе бастаған.
Соңғы жылдары (1990 ж. бастап) Қапшағай суқоймасында 80% балықтардың қорегі болып саналатын зообентос құрылымының сан және салмақ көрсеткішінің жоғарлап кетуі байқалалы. Оның себебі қосжақтаулы моллюска - монодакна колората түрінің көрсеткіштері 2010 жылнан бастап өсуімен тығыз байлынысты болып отыр[2].
Әрине зообентос құрамындағы басқа омыртқасыздар топтарының маңызы балықтар қорегінде айтарлықтай орын алады.Тақырыбтың өзектілігі - суқойманың сутүбі организмдерінің қоректік деңгейі осыдан 4 - 5 жыл бұрын қалыпты класс трофтылығымен сипатталса, Китаевтың трофтылық шкаласы бойынша, кәзіргі таңда гипертрофты - ең жоғары қоректік деңгейге өскені мәлім (КазНИИРХ мәліметтері бойынша) [3]. Оның себебі осы монодакна моллюскасымен қоректенетін үлкен жастағы кең таралған балық түрлерінің саны азаюында.
Сол себептен әртүрлі топ организмдерімен қоректенетін балық түрлері қамтылған.
Кәзіргі таңда мемлекет тарабынан Қапшағай уылдырықтар өсіру шаруашылығы балықтардың қорын көбейту барысында жылсайын 3-4 млн. шабақтар Қапшағай суқоймасына жіберді.
Сол себептен суқоймадағы балықтардың 80 пайыз қоректік базасын құрайтын зообентос организмдерін зерттеу өзекті болып табылады.
Жаңалығы. Қапшағай су қоймасында соңғы жылдары балықтардың қоректік базасының көрсеткіштері жоғарлауына байланысты кең таралған балық түрлерінің қоректік спектрі және түр аралық қоректік қарым-қатынасы жаңадан зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты және негізгі міндеттері.
Мақсаты: Кәзіргі таңдағыҚапшағай суқоймасының ихтиофауна негізін құрайтын балықтардың қоректену ерекшеліктерін және олардың түр аралық қоректік қарым-қатынас жағдайын анықтау.
Мінтеттер:
1. Зерттелетін балықтардың систематикалық және биологиялық көрсеткіштерін анықтау (ұзындығы, жынысы, жасы, салмақтық және сандық көрсеткіштер);
2. Балықтардыңқоректік спектрін, оның ішіндегі доминанты топтарды немесе түрлерді, таксондардың балық ішегінде кездесу жиілігін анықтау;
3. Балық қорегіндегі зерттелінген гидробионттардың суқойманың гидрофаунасындағы орнын анықтау;
4. Жасына және жынысына байланысты балықтардың қоректену ерекшеліктерін анықтау;
5. Балықтар түрлерінің арасындағы қорекке деген бәсекейлесу қарым қатынасын анықтау.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
5.1 Кәсіптік маңызы бар тұқытәрізді балықтардың биологиясы
Іле - Қапшағай бассейінінде мекендейтін балықтардың тізімі 1975 ж. дейін 30 түрден құралған болатын, олардың 8 аборигенді түрлер болған(27 %), 14 - бағалы кәсіби түрлер (47 %), 5 түрі (17 %) аса кәсіби маңызы жоқ түрлерге жатқызылған болатын [4,5, 6, 7, 8, 9].
Тыран әртүрлі экологиялық жағдайларға тез бейімделуінің арқасында барлық су алаптарында саны жағынан көп болып табылады. Тауарлық және құндылығы мен сапасы бойынша сазан, көксерке, жайын және тағы басқа балықтарға қарағанда төменгі сатыда. Бірақ та, саны жоғары, көптеп кездесетін балық болғандықтан кәсіптік тұрғыдан кәзіргі кезде негізі болып табылады. Тыран балығының аталық-аналықтарынан ең алғаш 1949 жылы Арал бассейнінен 598 данасын әкеліп, Балқаш-Іле бассейніне енгізген [5]. Суқойма салына бастаған уақытта, тыранның кәсіптік қорын арттыру мақсатында 1970-73 жылдары 51,5 мың әртүрлі жастағы балықтарды әкелген. Соңғы жылдардағы көрсеткіштер бойынша оның аулану көлемі 600-760 тоннаға дейін жетіп жүр.
Балықтардың алғашқы сатыдағы жағдайын анықтай отыра, дернәсіл және шабақ кезеңін, олардың қосатын сандық көрсеткішін болжауға болады[10]. Бірақта, Қапшағай суқоймасы бойынша бұл сұрақ толық шешілген деп айтуға болады. Осыған дейін белгілі жұмыстар тек бөлек сұрақтарды шешуге тырысады, бұл жұмыстар ихтиоланктонның тіршілігі жайлы толық мінездеме бере алмайды.
Балықтардың қоректік спектрі қоректік қордың құрамына сай болды. Суқойма құрылған алғаш жылдары қоректік организмдердің құрамы алуантүрлі болған. Бұл балықтың қорегі болып табылатын организмдердің кең жиынтығын қамтамас етуі еді, және бірнешеге төмендеген, бұл құбылыс қоректің тізімі қысқаруына әкелді, сонымен қатар негізгі қоректік компоненттердің сандық көрсеткішінің төмендеуіне әкелді. Егерде бұрынғы кезде бұл организмдер бір топты жануарлардың ірі өкілдері болса, кейінірек басқа топтардың майда организмдері орнын басты, ол дегеніміз шабақтардың қоректену жағдайы нашарлағанын көрсетеді. Біржылдық кәсіби балықтар шабақтарының қорегін зерттеудегі көпжылдық мәліметтерге сүйене отыра, соңғы 10 жылдық қоректік қордың жағдайы орта деңгейде қалыптасқанын көруге болады.
Толық биологиялық анализ материалдары 1986-1990 жж. әртүрлі мезгілдерінде жиналды, сонымен қатар балықтардың асқорту трактілерінің 1476 экз. бойынша сандық және сапалық зерттеулері жүргізілді, бұл матералдар әр сағат сайын бірнеше күн арасында әртүрлі көлемді тормен жүзеге асырылған [11].
Тыранның қорегінде әртүрлі жылдар мен мезгілдер арасында 8 ден 24 компонентер кездестірілді, барын қосқанда - 30 жуық. 1987 - 1988 жж., планктонды, нектобентосты және бентосты балықтардың асқорту трактілерінде балықтардың дернәсілдері де кездестірілген, соның ішінде бұзаубас балықтары да бар. Қоректің негізін жануар тектестердің ішінен дафниялар құрады, оларды мизидалар мен олигохеттер толықтырған. 1990 ж. жазында балықтардың қорегінде түрлі-түсті монодакнаның рөлі жоғарлады (89,7 % дейін жалпы салмақ көрсеткішінен). Бөлек жылдары (1988 ж.)балықтардың қоректенуінде айтарлықтай орын макрофиттер (68,3 % дейін) алды. Тұтыну индексі 0,5 (көктемде) құрады, ал1986 ж. - 15,9%00 (жазда 1990 ж.).
Мамыр айының 15 мен 25 аралығында 1994 ж. бірінші рет ихтиопланктонның және зоопланктонның бір уықытта таралуы зерттелінді, олжағалауға перпендикулярлы орналасқан бір линиядағы 10 нүктеден алынды. Осындай дарақтарды алу әдісі ихтиопланктон мен зоопланктонның құрамының өзгеруін қадағалуға мүмкіндік береді. Зерттеу жұмыстары суқойманың жоғарғы бөлінінен шектеп кетпеді, ол жерлер кәсіби балықтардың негізгі таралатын орындары болып саналады.
Зоопланктон орта шамамен бұл аудандарда төмен сандық көрсеткіштермен сипатталды, сан және салмақ көрсеткіштері бойынша онда ескекаяқтылардың жыныстық жетілмеген сатысынағы органимздері кездестірілді. Зоопланктонның құрамы жағалаудан алшақтаған сайын өсе бастады 6 дан 20 мгм3 бірінші жарты бөлігінде,30 дан 22 мгг3 екіншісінде. Осылайша, жиналған мәліметтер шабақтардың ерте сатыдағы қоректік обектілердің әртүрлі сандақ көрсеткіштерінде және балықтардың қоректенуінде пайдалануын қадағалауға мүмкіндік берді.
Тыран дернәсілі С1-С2 (7,2 - 10,5 мм) даму сатысында қоректену деңгейі төмен болды және аз ғана компонентер санынан құралды: жыныстық жетілмеген ескекаяқты шаяндар сатысынан, коловраткалар мен олардың жұмыртқаларынан, және де басқа шаяндардың жұмыртқаларынан құралды. Бұтақмұрттылардың шабағы тыранның қорегінде тек суқойманың ашық бөлігінде кездесті. Тыранның қорегінде күнделікті компонент ескекаяқтылардың науплияльді сатысындағылары болып табылды.
Осылайша, 1994 ж. мамырда тыранның алғаш сатыдағы шабағының қорекпен қамтамасыздығын анықтайтын 3 деңгейі анықталды :
- айтарлықтай әлсіз, өте нашар қамтамасыздық - аш балықтардың жоғары мөлшері (40 - 70 %), тұтыну индексінің өте төмендігі (2,1 - 8,5 0000), күрт текбір қоректік обекті пайдалануы (науплиялар немесе копеподтар ескекаяқтылардың, немесе шаяндардың жұмыртқалары);
- орташа қамтамасызтық - аш балықтардың минимальді саны (10 - 30 %), тұтыну индексінің орташа шамалары (17,9 - 28,7 0000) екі компоненттен тұратын қоректік спектр (науплия мен копеподитты ескекаяқтылар, шаяндардың дернәсілдері);
- жақсы қамтамасыздық - аш балықтардың мөлшері төмен (10%), тұтыну индексі максимальді (65,50000), қоректе ескекаяқтылардың науплиустары басым болуы.
Қапшағай суқоймасының Соркөл және Каскелен шығанақтарында (бұл аудандар суқойманың жоғарғы және төменді бөліктерінде орналасқан) кездескен тыран балықтарының ірі шабақтарының қорегі 1987 және 1988 жж. жазында зерттелінді[12].
Тыран балықтарының ірі шабақтарының - 25-26 мм және орташа салмағымен317,2 мг - қоректік спектрі 32 компоненттен құралды. Олар қарапайымдылармен (1), коловраткалармен (2), бұтақмұрттылармен (9) жәнеескекаяқтылармен (4), мизидалармен (1), насекомдармен, ең негізгісі хирономидтер дернәсілімен (8)таныстырылды, сонымен қатар диатомды және жіпті балдырлармен, крофиттермен, детриттермен және минеральді бөлшектермен таныстырылды.
Соркөл шығанағында тыран балығының шабақтарының қорегінің негізін төмен сатыдағы шаяндар құрады, ал Каскелен шығанағында - кладоцералар, насекомдердың дернәсілі мен ересектері. 1988 ж. тұтыну индексі төмен болды, әсіресе Каскелен шығанағында.
Тыран балығының әр түрлі өлшемді шабақтардың қоректенуі Қапшағай суқоймасының бөлек аудандарында 70-і жылдары зерттелінген. Іле өзеннінің тоқтау суларындағы шабақтардың қоректенуі осыған дейін зерттелінбеген.
Қапшағай суқоймасының тыран балықтарының қоректенуі 1990 ж. зерттеу барысында 6 компонент кездестірілді, 1993 ж. - 12. Олар коловраткалар тобынан, бұтақмұрттылар және ескекаяқты шаяндардан болатын. Түрдің алғашқы С1 - С2 сатысындағы даму кезінде 1990 ж. тек коловраткалар кездестірілген. 1993 ж. жыныстық жетілмеген ескекаяқтылар көп емес, бірақ салмағы бойынша басымдылық көрсеткен. Одан кейінгі сатыларында балықтарды зерттеу жылдарында да бұтақмұрттылар басым, және ескекаяқтылармен олардың шабақтары кездестірілген. 1993 ж. F шабағының қорегінің негізін хирономидтер дернәсілдері құрады. Сонымен қатар өсу жылдамдығына қарай тұтыну индексінің жоғарлауы байқалады. Суқойманың орта бөлігінің жағалауларында өте аз мөлшердегі шабақтарды, ескекаяқтылармен қоректенген және тұтыну индексі төмен болған Қапшағай суқоймасының алғашқы сатыдағы тыран балығында соңғы даму сатыдағыларында айтарлықтай жоғары қоректену қарқындылығы байқалады, бұл кезде қоректтік компоненттердің ара-қатынасы өзгереді, бірақ тұтыну индексі шабаққа деген сол деңгейде қалады.
Тыран балығының А2-F сатының азығында хирономидтер дернәсілі, басым болды, олармен қатар зоопланктонды компоненттер кездескен, оның ішінде салмақ бойынша жыныстық жетілмеген циклоптар басым.
Қапшағай суқоймасының тыран балықтарының шабақтары бентостық және нектобентостық компоненттермен F - G сатысынан бастап ғана қоректенеді, ал Іле өзенінің тоқтау суларында одан кішкене ертерек басталды - А2 - Е сатыларындағылар осы бентос және нектобентос құрылымдарына көшеді. Қоректену қарқындылығы Іле өзенінің тоқтау суларындағы тыранның шабақтарында Қапшағай суқоймасына қарағанда жоғары.
1994 ж. бастап қоректе мизидалардың құрамы біршене ұлғайды, жыныстық жетілмеген тыранда мизидалар сәуірден маусымға дейін 4,6 дан 28 %дейін салмақ көрсеткішін құрады. Көктемде түрдің азықтандырылуы 25,8% жетті және 1978,1986 жж. көрсектіштеріне тең болып, жыныстық жетілмеген өкілдерінде көктемде қоректің негізін (67,7%) бұтақмұрттылар және ескекақтылар құрады, үш есеге дейін мизидалардың деңгейін асып өте. Жазда максимальді көрсеткішке олигохеттер ие болды - олар қоректің үштен бір бөлігін құрады, жоғары шаяндардың рөлі 1986, 1990 жж. салыстырғанды одан біршене жоғары.
Бірінші жерсірдірілген жылдары (1971 - 1976 жж.) тыранның бір жылдықтарында мизидалар қоректің түйінінің 70 % дейін құрады, ал олардан үлкендерінде 23% дейін.
1980 ж. зерттеулер 226 экз. тыран балығына жүргізілді [13]. Торларды тексеру әр 1 - 2сағат сайын жүргізілді. Тыран балығының қорегінің құрамы 80 ж. күзінде суқойманың әр-түрлі аудандарында, көктем мен жаздағыдай - айтарлықтай өзгерістерге ұшырады.
Тыранның рационын тәулікті режимін зерттеуде қоректі пайдаланудағы көктем-жаз-күзгі мерзімдерде 1981-1984 жж. матерал жиналды, негізінен, суқойманың жоғарғы бөлігіннің сол жағалауынан (Қаракөл-Құршелек), ал сонымен қатар төменгі ауданның екі нүктесінде (Каскелен және Шенгелді)[14]. Материалды жинау трофологиялық рейстерде тәулігіне 3 сағат сайын 2-3 күн аралығында жүзеге асырылды.
Азықты пайдалану индексі Қапшағай тыраны тәуліктің барлық сағатында жүзеге асырылады. Оның қорегінде тәуліктің ритмикасы анық байқалады, онда азықты активті пайдалануы жарық және кешкі сағаттарда байқалады. Тағамды пайдалануда екі максимум байқалады. Күндізгі қарқынды жайылу 12 - 15 сағат аралығында болса, ал кешкісі 21 сағат болады.
Қоректік компоненттің құрамы тәуліктің әртүрлі сағатында әлсіз айрықшаланады. Бұл мүмкін азық құрамында детриттің макрофиттермен және азырақ жануар тектес организмдер басым болғанына байланысты болар. Бірақтар, олигохеттердің көрсеткіштері тыранның қорегінің құрамында түнгі сағаттарға қарай өсетіні де байқалады, хирономидтердің - күндізгі. Қаракөл ауданында тыранның азық құрамында 1983 және 1984 жж. Жазында хирономидтер түнгі кездеде кездестірілген, бұл құбылыс олардың қуыршақ және құыршақ алды сатысында болуымен түсіндіріледі, ол кезде олардың балыққа ұсталу мүмкіндігі ұлғая түседі. Зоопланктон организмдері (дафниялар, илиокриптустар, циклопстар) балықтардың азық құрамында түнгі және күндізгі кездерінде де кездесе береді, бірақ әсересе жиі күндіз.
Жыныстық жетілмеген балықтардың тәуліктік рационы денесінің салмағының 1,45 - 5,4 % құрайды. Шілдеде олар 3 - 5есеге дейін жоғары, тамызбен салыстырғанды. Ересек тыранда рационы 1984-1984 жж. мамыр айында Қаракөл ауданында минимальді (0,14 - 0,37 % дене салмағының) болды, ол кезде балықтардың жыныстық бездерінің жетілуі IV - V сатыларында болған; максимальді - (2,1 % дене салмағынан) маусым - тамызда. Күзде (қазан), жазбен салыстырғанда, рациондар екі есеге және одан ары да төмендеді.
Сазан. Қазақстанның ішкі суалаптарындағы ең негізгі бағалы балықтың бірі болып табылады. Іле өзенін Қапшағай суқоймасымен бөгемей тұрғанда сазан бассейннің басты кәсіптік балығы болды және сол өзенде, оның тоқтау суларында, сондай-ақ сағалық көлдерінде тіршілік етті. Ол негізінен бұл бассейнге 1905 жылы жерсіндірілген [1, 6]. Қапшағай суқоймасында сазанның үйірі әртүрлі жолдармен, нақты айтқанда, Іле өзенінің тұрақты түрінен, суқойманың төменгі сағасынан әкелінген әртүрлі жастағы дарақтардан (68 мың данаға жуық, 1970 - 1972 жж.), сонымен қатар балық өндіретін шаруашылықтан әкеліп жіберілген шабақтардан құрылды.
Бұл балық түрі 1958 жылы Жайық өзенінен Билікөл (Талас өзені бассейні) көліне 284 данасын әкеліп жерсіндірген. Ал 1965 жылы осы Билікөлден Балақаш-Іле бассейніне әкелінген (120 мың дана).
Қапшағай суқоймасының қоректік қоры тек жалпыға белгілі - зоопланктон және зообентос құрылымдарынан ғана құрыла қоймай, оның ішіне тағы массалық деңгейде кездесетін гидробионт тобы - нектобентос та кіреді [14]. Суқоймада бұндай жануарлар болып саналатындар акклиматизацияланған жоғары сатыдағы шаянтәрізділер: гаммарустар, мизидалар және кездейсоқ жерсінген - криветкалар. Нектобентос шаянтәрізділері су қабатында кеуде және құрсақ аяқтарының жақсы жетілуіне байланысты активті қозғала алады және бұл топ организмдері -оларды аулауға арналмаған құралдарға кездейсоқ түсіп отырады.
Сазанның қорегінің құрамында мизидалар 1971 ж. кездесе бастады, ал 1973 ж. Каскелен өзені құятын ауданда кейбір жағдайларда олар қоректік түйіндің жалпы салмағының 100 % дейін құраған кездері байқалады [14]. 1973 мен 1979 жж. аралығында мизидалар жыныстық жетілген сазанның қорегінде негізгі компоненттің бірі болды.
Сазанның қоректік спектрінде әртүрлі мезгілде және жылдары 3 тен 12 компонентке дейін жетті (моллюскалар, бокоплавтар, креветкалар, хирономидтердің дернәсілдері, жәндіктердің дернәсілдері, макрофиттер және тағы басқалары) [15]. Бұл кезде, әдеттегідей доминанттылық көрсеткен монодакна моллюскалары. Егерде, 1986-88 жж. ол көрсеткішті салмағы бойынша және әртүрлі мезгілде макрофиттер хирономус плюмосус дернәсілдері, бокоплавтартолықтырып отырған болса 16,2 дан 61,9 % дейін, ал 1989-90 жж. түрлі түсті монодакна моллюскасы 84,9 дан 97,2 % дейін жалпы салмақ көрсеткішін құрады. Жалпы тұтыну индексі 14-67%000 көрсеткіштердің деңгейінде болды.
Қаракөз балығы Балқаш көлі және Іле өзені бойында, Қапшағай суқоймасында жақсы таралып және бейімделген.Осы уақыт аралығында яғни жерсіндірілгелі жарты ғасырда қаракөз балығы өзінің морфологиялық белгілері бойынша біраз өзгерістерге ұшырады. Қапшағай суқоймасындағы торта балығы морфологиялық белгілері бойынша солтүстік каспилік қаракөз балығына емес аралдық торта балығына ұқсап кеткен. Статистикалық мәліметтер бойынша соңғы екі жылда торта балығын аулау жоғары деңгейде болды және ол 24 т дейін жетті.
Қаракөз - фитофил, су температурасы 8°С болғанда, бір уақытта көбейеді. Уылдырығын шөптесін субстратқа шашады[5]. Қапшағай суқоймасында мұз еріген соң, шамамен наурыздың соңында - сәуірдің басында шаша бастайды. Тортаның тұқымдылығы жалпы жоғары емес, жасының ұлғаюы мен ұзындығының өсуіне сай тұқымдылығы да артады. Жыныстық қарым-қатынасы бойынша көп жағдайда аналықтар басымдылығы байқалады. Қоректенуі бойынша торта балығы - эврифаг. Оның қоректік рационында суқоймадағы қоректік базаның көп кездесетін және оңай ауланатын организмдері көптеп кездеседі. Сондықтан болуы керек оның табиғи ареалдарында майлылығы 2,5-нан 5% дейін жетеді.
Қапшағай суқоймасында нектобентос тобын зерттеу 1976-1983 жж. жүргізілді, ол жылдары зерттеушілердің назары негізінен мизидаларға ғана бағытталған болатын. Содан кейін толықтай зерттеу жұмыстары 1994 ж. арнай нетктобентостық тралды пайдалану арқасында (кіру тесігі 66х31 см, қабы арнайы газ матасынан № 20) жүзеге асырылған. Барлығы зерттеуге мамырда, маусымда және шілдеде 25 дарақ алынды, олар жағалау аудандары мен 1-12 м тереңдіктерден жиналды. Зерттеу аудандары үш топқа бөлінді: суқойманың жоғарғы ауданының сол жағалауында 1-12 м тереңдіктерде 1-12 м, ол ауданға 3-6 м тереңдіктер қалыпты болды; және тереңдігі 4-12 м оң жағалауда (суқойманың ортаңғы бөлігінде).
Қаракөз балығының ересек өкілдері, мизидалармен активті түрде қоректенген 1976-1978 жж., бұл жылдары қаракөздің қорегінде шаяндар мағынасы 40% дан 50% дейін жеткен. 1979 ж. бастап олармен қоректенуін тоқтатып, толығымен қосжақтаулы монодакна моллюскаларымен қоректенуге көшеді, олардың мағынасы 1986-1989 жж. жалпы қоректің салмағының 81,2% құрады.
Шілдеде 1994 ж. қаракөз балығының 2-3 жылдықтарында қорегінің негізін суқойманың жоғарғы ауданында өсімдіктер компоненті құрады. Мизидалардың рөлі жоғары емес - 1,85%, және гаммаридтер мен креветкалармен салыстырғанда одан да төмен, олардың көрсеткіші бірге қосылып тек түйіннің0,95% салмақ көрсеткішін құрайды. Тамақтандырылуы 97,7 0000, бұл көрсетіштер әрине алдыңғы жылдармен салыстырғанда жоғары.
Қаракөз қорегінің негізін макрофиттер құрады - балдырлар мен дертиттер [15]. Жануарлар тектес организмдер ішінен моллюскалар, дафниялар, мизидалар, бокоплавтар кездестірілді. Жалпы бұл атап өткен топтар өкілдері қаракөздің қорегінде жоғары емес, бірақта кейбір мезгілдерде қосжақтаулы моллюскалар сияқты қоректік өкілдер көлемі 46-60 % жеткен жалпы көрсеткіш бойынша. Барлық компоненттердің саны, бұл түрдің қорегінде байқалған жоғары емес - 3 тен 4 дейін ғана. Тұтыну индексі әртүрлі жыл мен мезгілдерде 9,8 дан 186 %00.
Ақмарқа. Солтүстік, Балтық, Жерорта, Қара, Азов, Каспий және Арал теңіздерінің бассейіндерінде өте кеңінен таралған [8]. Қазақастанда бұл түрдің табиғи ареалы - тек Каспий бассейндерінде тіршілік етеді. Балхаш-Іле бассейніне кездейсоқ жерсіндірілген. 1957-1958 жылдары Балхаш көліне жынысқа жетілген 9 дана ақмарқа жіберілген. 1964 жылы Балхаштың батыс бөлігінен ақмарқаның шабақтары ұсталынды, ал 1969 жылы Іле өзеніне ақмарқа уылдырық шашуға топтап шықты. 1970 жылы Қапшағай суқоймасы құрылған кезеңде шағын топпен еніп, суқоймада популяциясын құрды. Солар кәсіптік деңгейге 1974 жылы жетіп, жалпы аулауда оның үлесі 0,23 %-ті құрады.1986-1988 жылдары құндылығы артып,10-12 %-ті (120-140 т) құрады, яғни, бұл балықтың сол ортаға тез бейімделуін көрсетеді. Біртіндеп аулау барысы төмендеп,соңғы жылдары (2010-2013жж) аулау деңгейі небәрі 20 тоннаны құрады.
Ақмарқа балығы жақсы жерсініп, алғашқы жылдардан бастап балықшылардың ауларында кездесе бастады. Соңғы жылдары ауланған ақмарқаның көлемі 20 т деңгейінде ауытқып тұр. Популяцияда тұрақты көп жастық құрлымы бар үйір қалыптасқан.
Ақмарқа - литофил, яғни уылдырығын тасқа, таза құмға шашады. Қапшағай суқоймасы мен Іле өзенінде сәуір айының ортасында және аяғында су температурасы 5,2 - 7°С шамасында, біруақытта шашады. Балхаш-Іле бассейінінде ақмарқаның жартылай өткінші және тұрақты түрі тіршілік етеді. Жартылай өткінші түрі басым, тұрақты түрі аз. Жартылай өткінші түрлері уылдырық шашу үшін Қаскелең өзені мен Іле өзенінің жоғарғы жағына (уылдырық шашқанға ыңғайлы тасты-құмды) көтеріледі. Уылдырық шашатын орнына өрістеуді күзде және жарым жартылай көктемде жасайды. 1970 жылдардың аяғында литофильге ыңғайлы субстрат болмаса да суқойманың бүкіл жағалауына уылдырығын шашты, яғни, бұл ақмарқаның суқойма жағдайына бейімделуінің тағы да бір көрсеткіші.
Жынысқа жетілу мерзімі бір генерациядағы балықтарда бір уақытта келмейді. Алғаш рет аталықтары да, аналықтары да 6 жасында жынысқа жетіледі. 7жасында жынысқа жетілген дарақтарының үлесі 50 пайызға жетеді. Аналықтарына қарағанда аталықтарының ұзындық өлшемі жоғары, ал салмақтық өлшемі аз. Ақмарқаның тұқымдылығы жоғары, уылдырығы ірі, жабысқақ, сары кейде түссіз, бұлыңғыр қабықшалы болып келеді. Диаметрі 0,94 - 1,89 мм, абсолютті тұқымдылығы 20 - дан - 288 мың дана уылдырықты құрайды. Көп жағдайда диаметрі үлкен болған сайын уылдырық саны аз болады.
Аталықтары мен аналықтарының арақатынасы өзгеріп тұрады. Ересек жастағы топтарында аналықтарының саны, ал жас топтарында аталықтарының саны басым. Сондай-ақ, жыныстарының арақатынасы жыл сайын өзгеріп тұрады. Мысалы, 2001 және 2002 жылдары Қапшағай суқоймасынан Іле өзеніне өрістеген үйірлерінің ішінде аталықтарының саны басым болды.
1994 ж. мамыр айында зерттелген ихтиопланктонның сандык көрсеткіштері өте жоғары деп бағаланады[16]. Барлық түрлер алғаш шабақтарының максимальді концентрациясы суқойманың жоғарғы бөлігінде 1993 ж. мамырында орта шамамен 7,49 экзм3 құрады, бұл дегеніміз 3,2 есеге 1994 ж. мәліметтерінен төмен екенін көрсетеді, ақмарқа балығының алғаш кезеңдегі шабағы қарастырылған аудандарда 1982 ж. көктемінде 0,59-0,66 экзм3аралығында ауытқыды (орташа саны), бұл көрсеткіштер 2-3 есеге қарастырылып жатқан көрсеткіштерден төмен.
Тұтыну индескі С2-Д2 сатысындағы ақмарқа балығында (ірі және ұзын 9,6-13 мм) жоғары деңгейде болған, бірақта олар бұл көрсеткіштен жоғары болады, 1982 ж. көрсеткіштердей, ол кезде орташа индекс ақмарқада Д1 сатысындағы балықтарда 8200000жеткен [16]. Ақмарқа балығы шабақтарының бос ішек қарын пайызы төмен болуы зерттелген сатыдағы балықтар қоректік жетіспеушілік жоқ екенін көрсетеді, және тыранмен салыстырғанда, өмірлік қауіпті мерзім кезені өткені көрінеді. Түрдің қоректену спектрі айтарлықтай тыранмен салыстырғанда жоғары, 11 компонент, оның ішінде доминанттылық көрсеткен копеподитті ескекаяқтылар. Олар науплилер, шаяндардың жұмыртқалары, копеподиттер, Themocyclopsсrassus, D.longispina, Cyclopsvicinus, моллюскалар шабағы, жәндіктер дернәсілі және басқалары. Осыған ұқсас жағалаудан алшақтаған сайын сапалық өзгерістер суреті екі жартылай разрездерде де байқалады: максимальді алшақтаған станцияларда D. longispina рөлі жоғарлай түседі, қоректік түйіннің салмақ көрсеткішінің 52,2 - 57,7 % құрай отыра. Барлық аудандарда ақмарқаның рационының негізін зоопланктон құрағаннан соң, соңғы қадағалау жұмыстарында басқа өкілдермен қоректенгені де байқалады (C.sphaericus, Alonasp.).
Ірі шабақтардың қорегі 1987 және 1988 жж. жазында зерттелген Қапшағай суқоймасының Соркөл және Каскелен шығанақтарында - ол жоғарғы және төменгі аудандарында орналасқан нүктелер [12].
Ақмарқа ірі шабақтарының қорегінің құрамында 30-72 мм ұзындығымен және 39,7 г салмағымен 18 компоненттер кездестірілді. Суқойманың жоғарғы ауданында 1987 ж.30-72 мм ұзындықтағы және 39,7 г салмақтағы ақмарқа қорегінде 18 компонент кездестірілген. Осы жылды суқойманың жоғарғы ауданында ақмарқаның шабағының қорегінде максимальді (18) санды компоненттер кездестірілген, олардың ішінен жиі кездескен дафниялар (88,3 %), масалардың ересектері (54,5 %) және қоңыздардың дернәсілдері (45,4 %). Сан көрсеткішінің ішінен көшбасшылық көрсеткен бұтақмұртты шаяндар (58,4 %), салмағын - насекомдар мен бұзаубас шабақтары құраған. 1988 ж. тағамның ассортименті 10 компонентке дейін қысқарды, негізінен шаянтәрізділердің алуантүрлілігі төмендеген салдарынан. Жиі құмырсқалар кездесті (64,2 %). Сан негізін (70,3 %) жәндіктер құрады (көп бөлігін құмырсқалар). Оларды айтарлықтай көлемде бұзаубастар толықтырып отырды.
Каскелен шығанағында 1987 ж. балықтардың қоректену спектрі 6 компоненттерден құралған. Жиі масалардың дернәсілдері тұтынылды (77,7 %) және бұзаубастың шабақтары (55,5 %), салмағы бойынша бұзаубас басым. 1988 ж. қоректің негізін бұзаубастар құрады (85,9 %).
Көктем-жаз мегзілдерінде 1994 ж. мизидалар суқойманың барлық кәсіби балықтарының рационына кірген. Мүмкін, сан бойынша мизидалардың көрсеткіші қоректік қорда 200 экз.м2және салмағы 1 гм2, шаяндар балықтарға интенсивті тұтынуына және энергетикалық пайдалы болып табылады.
Ақмарқа балығының тәуліктік қореткенудегі ритмикасы және тәуліктік рационын зерттеу Қапшағай суқоймасында 1982-1984 жж.зерттелінді [16].
Ақмарқа балығының шабағының қоректік құрамына 7 компонент кірді, олардың негізгісі - көксерке шабақтары - 40,1% жалпы түйін салмағынан және мизидалар - 35,3%, өзінің шабағы 9,5-24,0% дейін кездестірілген. Олардың тәуліктік рационы жалпы дене салмағының8,4-13,7% құрайды.
Ересек ақмарқаның қорегінің құрамы (3+ - 8+ жастағылар) жылдың мезгіліне және жайылу ауданына қарай өзгеріп отырады. Көктемде ол балықпен және омыртқасыздармен (мизидалар және моллюскалар) қоректенеді. Оның ішінде рационның34 % өзінің шабақтары құрады, 29 % тыран және қаракөздің шабақтары. Қоректенудің активтілігі тәуліктің түнгі мезгілінде жүзеге асады (сағат 1 ден 5 дейін). Жазда (барлық аудандарда суқойманың) ақмарқа тек балықтеп қоректенеді, көктемдегідей қоректің негізін өзінің шабағы құраса, аз бөлігін көксеркенің шабағы құрайды. Күзде қоректің құрамы алуантүрлі, балықтар мен бірге мизидалар негізін құрап, сонымен қатар криветкалар, бокоплавтар, хирономидтер, жердегі жәндіктер, зоопланктон топтары кездеседі. Қоректенудің тәуліктік ритмикасы үш қарқынды тағамды тұтыну уықытпен мінезделеді (сағат 2, түскі кездің және 21 сағатта). Қоректің мезгілдік динамикасы 1,65 % жетеді, 3,27 %- тұтына отырып көктемде, тура солай 0,39 бен 1,0 % дейін, күзде - 0,19 - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz