Қапшағай су қоймасында мекендейтін тыран балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Естенқұлов Тоқтар Қартабайұлы
Қапшағай су қоймасында мекендейтін тыран балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қапшағай су қоймасында мекендейтін тыран балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi
материалдар саны____
Орындаған : Естенқұлов Тоқтар Қартабайұлы
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Лукбанов В.М.
Сарапшы: __________ Есжанов Б.Е.
Нормабақылаушы: __________ Токсабаева Б.С. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Естенқұлов Тоқтар Қартабайұлы
Жұмыс тақырыбы: Қапшағай су қоймасында мекендейтін тыран балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы
2. Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасының биология алуан түрлілігі
3. Тыран балығының зерттеу нәтижелері
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Определение рыбопродуктивности рыбохозяйственных водоёмов иили их участков, разработка биологичексих обоснований ОДУ (общих допустимых уловов) и выдача рекомендаций по режиму и регулированию рыболовства на водоёмах Балхаш-Алакольского бассейна. Раздел: Капшагайское водохранилище: Отчёт о НИР КазНИИРХ.- Алматы,2009.- 72 с.
2. Энциклопедия Гл. ред. Козыбаев М. К.. -- Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии, 1983. -- С. 291 -- 292. -- 608 с.
3. Унифицированные методы анализа вод Под ред. Ю.Ю. Лурье.-М.: Химия, 1973.-376с.
4. Веселов В.В. Экология - мелиоративные проблемы использования водных ресурсов бассейна оз.Балхаш. МН АН. РК, Ин-т гидрогеологий и гидрофизики им. А.М.Ахмедсафин. Алматы: 1996, - 688 с.
5. Анциферова Т.И., Язева Н.С. О процесе аклиматизации воблы в Балхаш - Илийском бассейне Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их пользование. Алма-Ата: Кайнар, 1974. Вып. 8. - С. 95-97.
6. Бурмакин Е.В. Перспективы улучшения балхашской ихтиофауны Изв. ВНИОРХ. 1956. Т. 37.- С. 21-30.
7. Методические рекомендации по сбору и обработке материалов при гидробиологических исследованиях на пресноводных водоемах: Зообентос и его продукция. - Л., 1983. - 50 с.
8. Методические рекомендации по применению современных методов изучения питания рыб и расчета продукции по кормовой базе в естественных водоемах. - Л., 1982. -27с.
9. Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоёмов трансграничных бассейнов. Раздел: Капшагайское водохранилище: Отчет о НИР (промежуточный) КазНИИРХ - Алматы, 2002. - 67 с.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Лукбанов В.М.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Лукбанов В.М.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Лукбанов В.М.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Лукбанов В.М.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Естенқұлов Т.Б.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасының биология алуан түрлілігі
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Тыран балығының зерттеу нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
8
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Лукбанов В.М.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Естенқұлов Т.Б.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
7
АНЫҚТАМАЛАР
8
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
9
КІРІСПЕ
11
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
13
1.1
Тыран балығының систематикасы мен биологиялық сипаттамасы
13
1.2
Тыран балығының көбеюі, тұқымдылығы және дамуы
14
1.3
Тыран балығының кәсіпшіліктегі маңызы
17
1.4
Балықтардың жыныс бездерінің жалпы құрылысы
18
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1
Зерттеу жұмыстарының материалдары мен әдістемелері
25
2.2
Қапшағай су қоймасының физико-географиялық сипатамасы
25
2.3
Қапшағай су қоймасының ихтиофаунасы
27
2.4
Қазақ балық шаруашылығы ғылыми - зерттеу институтына сипаттама
31
3
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
38
3.1
Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасының биология алуан түрлілігі
38
3.2
Тыран балығының зерттеу нәтижелері
45
ҚОРЫТЫНДЫ
48
ТӘЖІРЕБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографическая запись. Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления.
ГОСТ 7.32 - 2001. Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления
ГОСТ 50 380 -92 Рыбы и рыбопродукты. Термины и определения
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица. Размерные категории
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диплом жұмысында қолданған терминдердің төмендегідей анықтамалары бар:
Фитофильдер - уылдырығын су өсімдіктеріне шашатын балықтар.
Фитофаг - өсімдіктермен қөректенетін организм.
Кәсіптік аулау - белгіленген бір уақыт кезеңінде қолданылатын аулау құралдарының жалпы саны.
Уылдырық шашу - балықтардың қоректену немесе қыстау аймағынан уылдырық шашатын жерге көшуі.
Шабақ - барлық денесі қабыршақпен қапталған, сыртқы пішін бойынша балыққа ұқсас.
Абиотикалық фактор - судың физико-химиялық қасиеті.
Екі жылдық - екі вегетациялық кезең өмір сүрген балық.
Порционды - уылдырықтарын бөліп-бөліп шашуы.
Балық питомниктер - балық өсіретін материалдарды өсіру.
Ихтиофауна - суқоймадағы гидробионттардың түрлік құрамы.
Популяция - белгілі бір аймақта мекендейтін, белгілі аймақта уылдырық шашып, қыстайтын, бір түрге жататын түрлі балық топтарын белгілейтин термин.
Фитопланктон - су қабатының төменгі сатысындағы бір клеткалы балдырлар мен бактериялар.
Фультон бойынша қондылық - толық салмағы бойынша қондылық коэффициенті.
Кларк бойынша қондылық - іш құрлыссыз салмағы бойынша қондылық коэффициенті.
Планктон - су қабатын мекен ететін гидробионттар.
Дернәсіл - аралас қорекке көшу уақытына қабыршақтың бастамасы салынғанға дейінгі уақыт.
Ихтиология - балықтар жайындағы ілім.
Бентофаг - бентоспен қоректенетін организм.
Биологиялық мелиорация - ихтиофаунадағы түрлік құрамының жоғарлауы үшін жүргізілетін шаралар; маңызссыз балықтарды аулау; кәсіптік және бағалы балықтардың тіршілік жағдайына қолайлы орта туғызу; жыртқыш және өсімдікқоректі балықтарды суқоймаға жерсіндіру.
Аккилиматизация - белгілі бір түрмен олардын ұрпақтарын жаңа бір ортаға жерсіндіру.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
min - минимум;
maх - максимум;
м - метр
n - балық саны;
мм - миллиметр
см - сантиметр
кг - килограмм
г - грамм
т - тонна
км2 - 1 шаршы шақырым
км 3 - 1 куб шақырым
га - гектар
ж. - жыл
% - пайыз
т.б - тағы басқа
L - денесінің толық ұзындығы.
l - денесінің құйрық қалақшасысыз ұзындығы.
aD - антедорсальды арақашықтығы.
pD - посдорсальды арақашықтығы.
Lca - А қанатының соңынан құйрық қанатының басталған жеріне дейінгі арақашықтығы.
aP - антепектральды арақашықтық.
aV - антевентральды арақашықтық
aA - антенальды арақашықтық.
lc - басының ұзындығы.
ao - тұмсығының ұзындығы.
o - көзінің диометрі.
ap - көзінің артынан желбезек қақпағының соңына дейінгі арақашықтық.
lmx - жоғарғы жағының ұзындығы.
lmd - төменгі жағының ұзындығы.
io - екі көзінің арақашықтығы.
hCs - көзінің алдынан басының биіктігі.
hZa - көзінің артынан басының биіктігі
H - денесінің ең биік жері
h - денесінің ең аласа жері
ID - арқа қанатының ұзындығы.
hD - арқа қанатының биіктігі.
lA - аналь қанатының ұзындығы.
hA - аналь қанатының биіктігі.
IP - кеуде қанатының ұзындығы.
lV - құсақ қанатының ұзындығы.
lcs - үстіңгі құйрық қабақшасының ұзындығы.
lcm - құйрық қабақшасының ортасы.
lci - астыңғы құйрық қабақшасының ұзындығы.
ll - бүйір сызығының қабыршақтар саны.
над - бүйір сызығының үстіңгі қабыршақтар саны.
под - бүйір сызығының астыңғы қабыршақтар саны.
llca - құйрық қалақшаларының басталатын жеріндегі қабыршақтар саны.
D - арқа қанатының сәулелер саны.
A - аналь қанатының сәулелер саны.
P - кеуде қанатының сәулелер саны
V - құрсақ қанатының сәулелер саны.
Spbr - 1 - ші желбезек доғасының өсінділер саны.
Vert - омыртқасының саны.
Q - денесінің толық салмағы.
q - денесінің іш құрылыссыз салмағы.
пол - жынысы.
стад - стадиясы
тамақ - ішектегі тмақ мөлшері.
АИП - уылдырығының саны [16].
КІРІСПЕ
Қапшағай суқоймасын жобалау кезінде жылына 2,8 мың т балық аулауды жоспарлаған, оның үштен бірін сазан, ал қалғанын басқа бағалы балық түрлері құрау керек болған. Бірақта суқойманың пайда болғаннан бергі барлық кезеңіне іс - жүзінде аулау 1,574 мың т (1977 ж.) аспаған және оның негізгі бөлігін тыран құраған. Суқойма қалыптасқаннан кейін оның өзіндік ихтиофаунасы балықтардың уылдырық шашатын, жайылым және өрістейтін аудандары пайда болды.
Тыран балығы тіршілік ортасының алуан түрлі ауытқуына бейімделгіш болғандықтан республикамыздың барлық суқоймаларында кең таралған. Бүгінде оның кәсіптік қоры өзге де кәсіптік балықтармен салыстырғанда тұрақты сақталған. Кәсіптік құндылығы жоғары бекіре, көксерке, сазан және т.б. балықтардың қорының әртүрлі факторлардың салдарынан азаюына байланысты тыран балығы бүгінгі таңда негізгі қол жетімді кәсіптік нысан ретінде қала беруде және оған деген сұраныс жыл санап артуда.
Биологиялық алуан түрлілік пен биологиялық ресурстардың тұрақтылығын сақтау қазіргі қоғам алдында тұрған басты актуалды проблемалардың бірі.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қапшағай суқоймасындағы тыран популяциясының қазіргі жағдайы мен кәсіптік маңызын зерттеуге арналған. Дипломдық жұмысқа зерттеу объектісі ретінде тыран (Abramis brama) балығы алынды. Зерттеуге тыранды таңдаған себебіміз: тыран балығы Қазақстан суқоймаларында кең таралған, басқа балықтардан сырт көрінісімен айқын ажаратылады, кәсіптік маңызы бар, қазіргі уақытта саны көп және кең таралған балық.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің ең үлкен қалаларының бірі Алматы қаласы мен Қапшағай қаласына жақын орналасқан балық шаруашылықтық маңызы жоғары суқойма - Қапшағай суқоймасы болып табылады. Жыл санап қаладағы адам санының артуымен және де өзге ет өнімдерінің нарықтағы бағасының қымбаттауына байланысты қол жетімді балық өніміне деген сұраныс пен тұтынушылардың да санының артқанын көруге болады. Сондықтан, Қапшағай суқоймасындағы тыран балығының популяциялық құрылымын, көбеюін, қазіргі жағдайы мен кәсіптік маңызын және суқойма ихтиофаунасындағы орны мен басқа түрлермен қарым қатынасын анықтау зерттеуді қажет етеді. Тыран балығының табиғи қорын сақтап, тиімді пайдалану және өнімділігін арттыру, отандық тұтыну мөлшері мен экспорттық дәрежесін көтеру.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қапшағай суқоймасында мекендейтін тыран балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы-тақырыбына сәйкес дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты Қапшағай суқоймасындағы тыран балығының популяциясының қазіргі жағдайына сипаттама беру. Осыған орай төмендегідей міндеттер қойылады:
1. Қапшағай суқоймасы ихтиофаунасының қалыптасу тарихына әдебиттік шолу жасау.
2. Қапшағай суқоймасының ихтиоценозында тыран балығының қалыптасуына шолу жасау.
3. Қапшағай суқоймасындағы тыран балығына биологиялық талдау жасау.
4. Алынған зерттеу нәтижелерін әдебиет көздерімен салыстыра отырып бағалау.
Ғылыми жаңалығы: 2017 ж. зерттеу барысында автор Қапшағай суқоймасы ихтиофаунасындағы тыран популяциясының кәсіптік маңызы мен қазіргі жағдайын анықтады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс көлемі компьютермен терілген 52 бет. Онда кіріспе, 5 тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі бар. Жұмыста 15 кесте, 7 сурет және 43 әдебиеттер атауы берілген.
Дипломдық зерттеу жұмысыма қажетті сынамаларды Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының Ихтиология лабораториясымен бірге өткізілген Іле өзені мен Қапшағай суқоймасынан далалық практика барысында жиналды.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Тыран балығының систематикасы мен биологиялық сипаттамасы
Тыран балығының систематикасы
Тип: Сhordata - Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata (Craniata) - Омыртқалылар (басқалқандылар)
Бөлім: Gnathostomata - Жақтылар
Класс үсті: Pisces - Балықтар
Класс: Ostichthyes - Сүйекті балықтар
Класс тармағы: Actinopterygii - Сәуле қанаттылар
Отряд: Cypriniformes - Тұқытәрізділер
Отряд тармағы: Cyprinoidei - Тұқытектестер
Тұқымдас:Cyprinidae - Тұқылар
Туыс: Abramis - Тырандар
Түр: Abramis brama (L) - тыран
Түрше: Abramis brama orientalis - шығыс тыраны
Биологиялық сипаттамасы
Таралуы. Тыранның табиғи таралған аймағы өте көлемдi: ол түгелдей дерлiк Еуропа өзен алаптары қосады және Арал су алаптарына дейiн шығыста созылып жатады. Жерсіндіру жұмыстарының нәтижесінде Қазақстанның барлық суқоймаларында дерлік оның саны басқа кәсіптік балықтарға қарағанда үстем болып отыр.
Понто - каспийлік фаунистикалық комплекске жатады. Тыран - Қазақстанның каспий және Арал теңіздерінің аборигенді түрі болып табылады. 1949 жылы тыранды Балқаш - Іле бассейніне, 1959-1964 жж. Зайсан көліне, Ертіс бассейнінің Бұхтырма және Өскемен суқоймаларына 1958 ж. Талас бассейнінің көлдеріне, 1959-1965 жж. Көкшетау көлдеріне, 1962-1966 жж. Солтүстік Қазақстан және 1965-1966 жж. Целиноград облыстарына жерсіндірілді. Бүгінгі таңда тыран еліміздің барлық балықшаруашылық маңызы бар суқоймалардың барлығында таралған [28, 29, 30, 31].
Сипаттамасы. D III 9-12, жиі 9-10; A III 22-30, жиі 24-26; бүйір сызығындағы қабыршақ саны 47-58; бірінші желбезек доғасындағы желбезек жапырақшаларының саны 19-32, жиі 22-28; омыртқа саны 38-46, жиі 41-44; жұтқыншақ тістерінің формуласы 5-5, жиі 6-5 немесе 5-6. Антедорсальді аралығы пайыз бойынша дене ұзындығына қатысты (С есептемегенде) 50,2-64,5, постдорсальді 28,6-40,7, пектовентральді 17,5-27,0, вентроанальді 13,6-26,5; құйрық жүзбеқанатының ұзындығы 7,3-18,1, денесінің ең биік жері 30,0-44,6, денесінің ең кіжі жері 7,4-18,1, кеуде жүзбеқанаттарының ұзындығы 16,3-28,9, құрсақ жүзбеқанаттарының ұзындығы 13,6-26,5, арқа жүзбеқанаттарының негізінің ұзындығы 9,9-19,8, оның биіктігі 19,8-34,9; аналь жүзбеқанаттарының негізінің ұзындығы 19,3-33,1; оның биіктігі 13,8-24,7; басының ұзындығы 16,0-27,6, биіктігі 14,5-24,6; көзінің диаметрі 3,6-7,4, тұмсығының ені 4,2-10,0.
Денесінің түсі күміс түсті, арқа жағы қарайып құрсақ және ішкі бөлігі ашық түске боялған. Денесі биік, екі бүйірінен сығылған.
Сыртқы көрінісі бойынша аталықтары мен аналықтарында айқын өзгешелік жок, тек уылдырық шашу алдындағы кезеңде ғана байқалады. Аналықтарында құрсақ бөлігі және уылдырық шашу мүшесі үлкен болып ісініп тұрады және уылдырық шашып болған соң қызыл түске боялады, ал аталықтарында неке сәні байқалады олардың басының дорсальді және латериальді бөлігінде, кеудесінде және жүзбеқанаттарында інжу тәріздес көзге байқалатын нүктелер пайда болады.
1.2 Тыран балығының көбеюі, тұқымдылығы және дамуы
Көбею.Тыран таралған ареалына қарай біруақытты және порциялы уылдырық шашатын балық. Негізінен солтүстіктен оңтүстікке қарай ығысқанға қарай оның уылдырық шашу порциясы артқан.Қазақстан суқоймаларында тыран негізінен порциялы уылдырық шашады. Негізгі суқоймалардың басым бөлігінде тыранның уылдырық шашуы сәуір айының соңы мен мамыр айының басында су температурасы 11-140С жеткенде сәйкес келген [32, 33, 34, 35, 36, 37, 38].
Уылдырық шашу кезеңінің жалпы созылуы әртүрлі суқоймаларды ерекше болады және ол 1 айдан 2-3 айға дейін созылуы мүмкін. Тыранның уылдырық шашуының мұншалықты созылуы уылдырық шашушы үйірдегі дарақтардың әркелкі жетілуі мен оның порциялы уылдырық шашуымен байланысты.
Әдебиет көздеріне сүйенсек Қапшағай суқоймасындағы тыран 1971-1972 жж. екі порциялы уылдырық шашу типі байқалса, ал 1973-1974 жж. негізінен үш порциялы уылдырық шашу типі анықталған. 1979 ж. және кейінгі жылдарда алғаш уылдырық шашқан дарақтар негізінен бір порциялы болған, ал екінші немесе оданда астам уылдырық шашқан ересек дарықтар екі порциялы уылдырық шашқаны байқалған, тек кейбір дарақтарда ғана үш порциялы уылдырық шашу анықталған [38]. Уылдырық шашу порциясының саны негізінен үйірдегі балық саны мен қоректік базаға байланысты ауытқып тұрады. Бұндай заңдылық Арал тыранында да анықталған [39].
Тыран уылдырық шашу орнына қарай кез келген жерге тез бейімделгіш. Ол уылдырығын судағы өсімдіктерге және судағы кез келген заттарға шаша береді, шашылған уылдырық судағы нысандарға жабысып дамиды. Уылдырықтың дамуы эмбрионның жарып шығуына 3-7 күн уақыт кетеді. Жарып шыққан эмбрионның ұзындығы 5,6-6,4 мм болады. Дернәсілдік кезеңі шамамен 30-35 күнге созылады және дене ұзындығы 24 мм жетеді [40].
Қоректенуі
2017 жылы мамыр айында Қошқаркөл көлінде тыран балығына азықтық ресурстардың қолданылу деңгейіне зерттеу жүргізгізілген.
Ерекше мөлшердегі, ұзындығы 10,5-21,2 см, массасы 20-160 г, жасы 3+8+ зерттелген. Рационында омыртқасыз жануарлардың 11 тобы тіркелген, сонымен қатар омыртқасыздардың жұмыртқасы, балық, балықтардың уылдырығы, макрофиттер, диатомды, жасыл және көк-жасыл балдырлар, детрит және минералды бөлшектер кездескен.
Сурет 1 - Тыран балығы
Тыран балығының жартылай жетілген популяциясы бөлігінің рационының негізгі массасын 2017 ж мамыр айында, бентосты организмдер: әртүрлі даму сатысындағы хирономидтер 48%, басқа да қосқанаттылардың дернәсілдері-29,2 % тағамдық азықтың массалары. Шаянтәрізділердің үлесі азық массасынан 10,8 %-дан аса алмады, олардың 8,4%-ын планктонды шаяндар құрады. Өсу компонентінің мәні үлкен болмады 2,7%-ға дейін. Жануар азығының рөлі насекомдардың және шаянтәрізділердің дернәсілі ересек тыран балығының рационында 1993-мен салыстырғанда 2003ж айтарлықтай өсті. Сондай-ақ хирономид массасын қолдану дәрежесі сол деңгейінде қалды: 2017 ж - 47,8 %, 1993ж - 43,0 %-дың айырмашылығы байқалмады. Қоректенуде әржастағы және жыныстағы особьтардың айырмашылығы байқалады. Аталықтарында (ұзындығыы- 10,7-13,7 см, массасы-20-45 мг, жасы 3+,5+) шығу тегі-жануар, 7 компонент тіркелген, сонымен қатар макрофиттер, балдырлар және минералды бөлшектер. Рационның сандық негізін күрделі компоненттер хирономид дернәсілдері құрайды, өсімдіктің минимальды дозасында шаянтәрізділердің рөлі 6 есе кем болған еді. Қоректену интенсивтілігі төмен-11,0 %, бос ішекте особьтар барлық қоспаның 70 %-ын құрайды. Ересек аналықтар қоректену спектрінде (ұзындығы 19,0-21,2 см, масса 125-160 г жасы 6+, 7+), жоғары өсімдіктер немесе минералды қосындылар байқалмады. Шаянтәрізділер доминанттылық танытты, олардан ескекаяқтылар тағамдық азықтың 50 % массасын құрады.
Сондай жастағы тыран аталығы рационының өлшемі (-19,5-20,3 см, маса 130-150 г) құрамында шығу тегі-жануар 7 компонент болды: 6- омыртқасыз организмдер, сонымен қатар балық, одан басқа, балықтар уылдырығы, макрофиттер және балдырлар, детрит және минералды бөлшектер. Сандық қатынаста негізгі қоректенуді насекомдар құрайды: хирономид имагосы-40,7%, дернәсілдер-38,0%.
Көктемде осындай климаттық зоналарда, тыран балығының тәуліктік рационы мына шамада тербеліп тұратыны анықталған, дене массасынан 0,14-тен 0,98 %-ға дейін осы қатынасқа байланысты, азықтық организмдердің көлемі есептеледі, осы маусымдағы қолданылатын ересек тыран балығының, 2003 ж мамыр айында Қошқаркөліне ортақ мөлшердің бір особінің 94 г тәуліктік рационы 0,13 г-нан 0,92 г-ға дейінгі мәнімен анықталады [15].
Жоғары тәнділік, бірінші өмір сүру жылындағы тез сызықтық өсу, әртүрлі субстратта өспеу қабілеттілігі, жоғары экологиялық жатағандық оның популяциясына негативті факторлардың бүтін кешенінің астынан шығуы мүмкіндік береді. Қабілетті реакциялардың мұндай кең спектрінде ол басқа түрлердің алдында көп үлес алады [17]. Барлық биотоптарда кездеседі , бірақ аулау кезеңдерінде (мамырдың I және II жартысы) өте жоғары тұрақты сан мен жағалаудың ашық аудандарында биомассаға ие. Мамырдың басында массасы бойынша да, саны бойынша да едәуір концентрацияға жетеді.
Тұқымдылығы. Тыранның абсолютті тұқымдылығы әртүрлі суқоймаларда ауытқып тұрады. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей тыранның абсолютті тұқымдылығы тек қана үйірдің өлшемді-жастық құрамымен емес қоректік қамтамассыздығымен және тіршілік ортасының қолайлығымен де байланысты.
Тыранның абсолютті тұқымдылығы ұзындығы мен салмағының артуына байланысты екені анықталған.
1979 ж. зерттеу нәтижелері көрсеткендей Қапшағай суқоймасындағы дене ұзындығы 32 см 6+, 7+, және 8+ жастық тырандардың абсолютті тұқымдылығы сәйкесінше 153,4, 179,0 және 189,0 мың уылдырықты құраған. Тыранның тұқымдылығы порциялы шашуына да байланысты: бірінші шашқан порциясы екінші порциясына қарағанда екі есеге, ал үшінші порцияға қарағанда үш есеге артық болған [41].
Қапшағай суқоймасында тыранның жыныстық жетілуі 2-6 жас аралығында, ал жаппай 3-4 жаста жетілуі анықталған.
Тыран үйіріндегі жыныстық арақатынасы әр суқоймада біркелкі емес. Қапшағай суқоймасындағы тыранның жыныстық арақатынасы 2:1 аналықтардың басымдылығымен сипатталады және көбіне одан артық болмаған, ал негізінен бұл көрсеткіш әр кезеңдерде 1:1 арақатынасына жақын болған.
Дамуы. Тыранның анық болған ең шекті жасы 20 жасты құрап салмағы 3 кг дейін жеткен.
Балқаш көліндегі кәсіптік аулауларда тыранның ұзындық өлшемдері 19-39 см, ал салмағы 1,43 кг құрап жасы 13+ дейін жеткен. Үйірінің негізін 3+-7+ балықтар құраған [36].
Қапшағай суқоймасын алғаш толтырған жылдары ұзындықтары 16-27 см, салмағы 75-330 г 2-7 жастықтырандар құраған [35].
Қапшағай суқоймасын толтыра бастағаннан кейін суқоймадағы тыранның өсу темпі Балқаш көліне қарағанда жақсы болады деп күтілген, бірақта 1972 жылдан бастап алғашқы екі жылда Балқаш көліндегі тыранның өсу көрсеткіші бойынша артта қалып отырды. Тек, үшінші жылдан бастап Қапшағай суқоймасындағы тыранның өсу темпі Балқашқа қарағанда әрбір жастық топта шамамен 1,2-4,7 см алда болып отырды.
1977-1979 жж. Қапшағай суқоймасындағы тыранның санының артуына байланысты оның өсу темпінің төмендегені байқалған [18]. Одан кейінгі жылдарғы зерттеу нәтижелері көрсеткендей тыранның суқоймадағы өсу темпі 1972 ж. көрсеткішке жеткен және кей жағдайларда одан да артық болған [42].
1.3 Тыран балығының кәсіпшіліктегі маңызы
Басқа организмдер сияқты балықтарда өмірінің әрбір кезеңінде өзі өмір сүрген ортасының әр түрлі факторларына бейімделеді. Мысалы, уылдырықтарын шашуға бір жағдай керек болса, семіру үшін екінші жағдай, ал қыстап шығу үшін үшінші жағдайды керек етеді. Міне, осындай әрбір тіршілік процесіне қолайлы жағдайды іздеу нәтижесінде, тіршілік еткен ортасын алмастырып, орын ауыстыруға тура келеді.
Тыран балығы өзінің биологиялық ерекшелігіне тән қоршаған ортаның әртүрлі жағдайына тез бейімделгіш және тіршілік ортасының жағдайына үлкен талап етпейді.
Қапшағай суқоймасы жағдайында тыран балығы суқойма ихтиоценозында өзінің нақты орнын тапқан деп айтуға толық негіз бар. Тыран - Қапшағай суқоймасынан жылына ауланатын кәсіптік балықтардың ішіндегі ең негізгісі. Себебі, бүгінгі таңда кәсіптік ауланатын балықтардың үлесі бойынша оған 70 % тиесілі. Яғни, бұл дегеніміз тыранның басқа да кәсіптік балықтармен салыстырғанда маңызының жоғары екенін көрсетеді.
Еліміздің жергілікті көпшілік халық үшін бағасының өзге де кәсіптік балықтармен салыстырғанда қол жетімді болғандықтан ол республикамыздың нарығында үлкен сұранысқа ие. Тағамдық сапасы бойынша да тұтынушыларды қанағаттандырып отыр. Сонымен қатар ол Қапшағай суқоймада балық аулау маусымының барлық кезеңінде кәсіптік балықшылардың аулауларында және әуесқой балықшылардың қармақтарына ауланады. Осы аталған факторлардың салдарынан тыранның Қапшағай суқоймасындағы кәсіптік маңызының жоғары екенін айтуға толық негіз бар.
1.4 Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы
Аналық жыныс мүшенің құрылысы. Әдетте аналық балықтардың гонада құрылысы әр түрлі болып келеді. Көпшілік балықтарда дене қуысының дорсальды жағынан мезоварий арқылы байланысқан 1 жұп гонададан тұрады. Бірақ кейбір балық түрлерінде гонадасы тақ болады. Ол ерте онтогенезде екі түйіншеден дамып, кейін қосылып бір гонада береді (атерина - Aterina hepsehus). Кейбір жұп түйіншелері медальды жағынан (гочактар - Rholeinoe ) немесе каудальды жағынан (көксерке - stirostedion lucioperca ) қосылып бір гонадаға айналады. Гонада түйіншесі ассимертиялы дамуы мүмкін, яғни гонаданың біреуі ұзын, екіншісі қысқа болып келуін айтамыз (корюшка - osmerus ).
Жыныс клеткаларын ооциттер деп атайды. Осы жыныс клеткалары бүрмеленіп келген жұмыртқа пластинкаларында орналасқан. Жұмыртқа пластинкасы дәнекер ұлпадан тұрады және целомдық эпителий қаптап жатады.
Аналық балықтарда жыныс безінің ашық және жабық типін ажыратуға болады. Ашық немесе бекітілмеген типте ооциттер жұмыртқа пластинкасынан овуляция кезінде дене қуысына түседі. Одан ооциттер жұмыртқа жолымен немесе генитальды тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Мұндай типтегі жыныс безі шеміршекті, саусаққанатты, қостынысты, көпқанатты балықтарға; шеміршекті ганоидтылардан - бекірелерге; сүйекті ганоидтылардан - балшықты балыққа; сүйекті балықтардан - албыртәрізділер, шырма балықтарға тән.
Жабық типті жыныс бездерінде овуляцияланған ооциттерді шығаратын арнайы қуысы болады. Сол арнайы қуысы арқылы шыққан ооциттер кейін сыртқа шығарылады. Паровариальды қуысы гонаданың бүйірінде орналасқан (тұқытәрізділер), энтовариальды - қуысы гонаданың артында орналасқан (алабұға), экзовариальды - қуысы гонаданың қабырғасының сыртында шетінде орналасқан (скопентәрізді). Жыныс безінің артқы бөлімдері жұп жұмыртқа жолдарын құрайды. Осы жұмыртқа жолы каудальды жағынан бірігіп, генитальды тесікпен сыртқа ашылады. Аналық жыныс безінің осы типі көпшілік сүйекті балықтарға, сүйекті ганоидтылардан шортанға - lepisosteus тән [ 28].
Аталық жыныс безінің құрылысы. Аталық балықтың жыныс мүшесі жұп жыныс безінен тұрады, кейбір түрлерде (Notopterus notopterus - үнді нотоптерусы) гонадасы тақ болады. Аталық ұрық безі дене бойына созылып ұзарып жатуы мүмкін (алабұға, теңіз иті - Blennidae ). Аталық ұрық безінің пішіні әр түрлі болып келеді, мысалы, жуан, қысқа, ұзын, дөңес пішінді кездеседі.
Шеміршекті балықтарда ұрық безі мен зәр шығару жүйесі өзара тығыз байланысқан. Олардың мезонефрикалық бүйрегінің алдыңғы бөлігі ұрық безінің туындысы эпидермиспен лейдиг безіне айналған, ал артқы бөлігі зәр шығару түтігі болады. Эпидермис сперманың сыртқы орта жағдайына төзімділігін қамтамасыз ететін арнайы сөл бөледі.
Ал сүйекті балықтардың аталықтарында жыныс жүйесімен зәр шығару жүйесі өзара ажыратылған. Кейбір түрлердің ұрық бездерінің қосымша бездері болады, олар аталық ұрық безінің артқы бөлігінде немесе гонаданың медиальды бөлігінде (бұзаубас балықтар, жайындар) көпіршік ретінде орналасқан, кейбір түрлерде (кейбір жайын балықтарында) ұрық безінің артқы бөлігінде (бұзаубас балықтар) орналасқан. Қосымша безден бөлініп шығатын сөлдің қызметі нақты белгісіз немесе олардың сөлі сперманы біріктіріп арнайы агрегатқа айналдырып және олардың өмірін ұзартуы мүмкін. Кейбір балықтардың қосымша безінің құрамында стероидты гормондар табылған және бұл без экзогормон - феромон бөледі. Сол феромон арқылы көбею кезінде аналықтары мен аналықтары бір - бірін таңдайды. Қосымша бездің активті жұмыс көбею уақытына сәйкес келеді [25].
Оогенез және аналық бездерінің пісіп жетілу шкаласы. Оогенез екі типке болінеді:
диффузды оогенез - ооциттер жануардың денесінің әр түрлі бөлігінде дамиды;
локальды - ооциттер арнайы мүше - гонадада пайда болады.
Локальды оогенез солитарлы және фолликулярлы оогенезге бөлінеді:
солитарлы оогенезде ооциттердің өсуіне қосымша клеткалар қатынаспайды;
фолликулярлы оогенезде ооциттер бір немесе бірнеше қабат клеткалардың фолликулярлы эпителидың қоршауының ішінде дамиды.
Сонымен қатар нутриментарды оогенез болады, бұл оогенезде ооциттердың өсуіне қажет клеткалар - трофоциттер қатысады. Трофоциттер - жыныс клеткалардың өзгерген түрі. Балықтарда алиментарды типке жататын фолликулярлы оогенез. Фолликулярлы клеткалар гонаданың соматикалық клеткаларынан дамиды. Олар ооциттердің өсуі мен пісіп жетілуіне активті қатысады, себебі олар жүйке және энтокринды мүшеден келген стимулдарға арнайы белоктар мен гормондарды синтездетіп жауап бере алады.
Төрт кезеңі болады: І - көбею немесе оогониальды кезеңі; ІІ - превителлогенез немесе цитоплазматикалық, протоплазматикалық не кіші өсу кезені; ІІІ - вителлогенез, трофоплазматикалық, дейтоплазматикалық не үлкен өсу кезеңі; ІУ - пісіп жетілу кезеңі.
І - көбею немесе оогониальды кезеңі. Жыныс клеткалар - оогониялар, олар АЖК клеткалардың ұрпақтары. Митотикалық бөлініп оогониялар жыныс клеткалардың қор фонды құрылады. Оогониялар жыныс клеткалардың ең ұсағы, олардың диаметрі 10-20 мкм, ядролары ірілеу (5-7 мкм), хроматин заты шет жағында орналасаты, ядрошысы бәр. Жұмыртқа қабығы мембрана ретінде дамыған, оған бірең-саран бездің строма клеткалары қосылып жатады.
Балықтардың жыныс бездерінде оогониялар тек ерте онтогенезінде болады, жұмыртқалы пластинкалар ол кезде болмайды. Ересекті балықтарда оогониялар жұмыртқалы пластинкалардың шетінде орналасады, митотикалық бөлініп олардың саны өмірдің белгілі кезеніңде өседі, мысалы горчакта көбею уақытында, оңғақ пен шырма балықта - уылдырық шашқаннан кейін [ 28].
ІІ - превителлогенез кезеңі. Осы кезеңде ооциттерде цитоплазманың саны және ядроның мөлшері үлкейеді. Оларды 1-ші реттік ооциттер деп атайды.
Осы кезеңнің басында ооциттің ядросы мейоздың 1-ші бөліну профазасына кіреді, ол ең усақ оогонияларға ұқсас клеткаларда басталады. Ооциттер бірінен кейін бірі профазаның лептотена, зиготена, пахитена және ерте диплотена сатыларынан өтеді;
лептотена сатысында ядрода хромосомның жіңішке жіпшілері пайда болады;
зиготена немесе синапс сатысында гомологты хромосомалардың коньюгациясы өтеді, олар қатты спиральданып ядроның бір полюсында орналасады (бұл сатыны шоқ немесе синаптикалық шоқ деп атайды);
пахитена сатысында коньюгацияланған хромосомала тарқауы басталады және қос хромасомалардың - биваленттік құрылуы басталады. Осы сатыда ядрода экстрахромосомды ДНК белгіленеді, ол тығыз денешік ретінде алғашқы ядрошыққа қосылып жатады. Бұл денешіктің қызметі - көптеген шеттік ядрошаларды құрастыру;
кейін ядро диплотена - қос жіпшелері деп аталатын сатысына өтеді. Мейоз бөлінуі осы сатыда тоқтап қалады, оның ары қарай қайтадан бөлінуі оогенездің пісіп жетілу кезенінде ғана басталады. Ядрода хромосомдардың деспирализациясы жалғасып өтеді, және олар жарты ұрпаққа - хроматидаларга.
Лептотена мен зиготена сатысында ооциттердің өсуі байқалмайды; пахитена сатысында ядро мен клетка кішкене ғана өседі, ооциттын өсуі диплотена сатысында басталады, осы сатыда ядронын мөлшері 5-6 ретке үлкееді. Ядроның қабығы (мембранасы) бүктесініп цитоплазмаға томпайып шығады. Хромосомалар көптеген бүйір ілгек құрайды сондықтан олар ершик не лампалық шетинкалар түрде болып келеді. 19 ғасырда лампалық шетинкалар деген терминді неміс ғалымдар атағаң содаң бері осы термин сақталынып қалды.
Хромосомалардың бүйір ілгектер ол жоғарғы функциональды активті жағдайда болып тұратын деспирализацияланған хромонемалардың бөлшектері [ 28].
ІII - Вителлогенез кезені. Тез өсу фазасы. Ооцит қысқа уақытта (бір неше күннен - аптаға дейін) өзінің соңғы көлеміне жетеді. Жұмыртқа негізгі сары уыз массасы жиналады. Вителлогенин - ақ уыз ол бауырда синтездейді, ал ооците вителинге айналады. Ол қан арқылы ооциттің периоцитті аймаққа әкеліледі. Арнайы концентрация болуына фолликулярлы клеткалар әсер етеді. Вителлогенин ооциттарға пиноцитоз көпіршіктері арқылы кіріп, ооцит цитоплазмасында бір - бірімен қосылып, алғашқы (примордиальды) сарыуыз гранулаларын түзейді. Бұл гранулаларға аппарат Гольджи бар көпіршіктер де қосылады сонда олар дифинитивті сары уыз гранулаларына айналады.
Ооцит дамуы фолликулда өтеді, ол бір қабатты фолликулярлы эпителийден және екі қабатты өзара байланыстырғыш ұлпа қабықша - текадан түрады. Тека интерна, тека экстерна, олардың арасында қан капиллярлары орналасады. Фолликулярлы қабшықтың және теканың арасында базальды мембрана жатады. Фолликулярлы клеталарда және байланыстырғыш ұлпа қабықшада өсу уақытында клеткалық органеллалар, әсіресе эндоплазматикалық тор және аппарат Гольджи саны өседі.
Фолликулярлы замыкающая клетка микропилені жауып тұрады [ 28].
ІҮ - пісіп жетілу кезені. Ядро анимальді микропилле бар жаққа өтеді, ядрышықтары центрде жиналады. Хромосом спирализациясы басталады. Цитоплазма ооциттің анимальды жағында жиналады, сарыуыз кристалл структурасын жойып, суланады. Ж.қабшықтары . Фолликулярлы клеткалар жоғары болып олардың макроворсинкалары сәулелі қабаттын өзектерінен шығып микропилені жауып түрған клеткадан босатылады, сонымен қатар периооцитті кеңістігі кеңейеді. Фолликулярды қабаты жарылып жұмыртқа гонаданың қуысына немесе дене қуысына түседі. Овуляциаланған жыныс клетка жетілген жұмыртқа деп аталады, ол 2 реттік ооцит болып саналады. 2- мейоз бөлінуі тек қана ооцитке сперматозоид кірген уақытта аяқталады [28].
Қазіргі кезде кеңінен таралған ооциттердің даму схемасын В.А. Мейен (1939) жасап шығарған. Бұл автор ооциттердің даму кезеңін келесі кезеңдер мен фазаға бөледі:
I. Оогониальды кезеңі
II. Кіші өсу кезеңі: 1) ювенильды фаза ( В фазасы ); 2) бір қабат фоликулласы бар ооциттер фазасы ( С фазасы).
III. Үлкен өсу кезеңі: 1) сарыуыздың жиналу фазасы ( Д фазасы ); 2) ооциттің толыққанды сарыуыз жинауы ( Е фазасы ); 3) пісіп - жетілген жұмыртқа клеткасы ( Ғ фазасы ).
Бұл схемада ооциттің цитоплозмасының вакуолизация фазасы көрсетілмеген. Сондықтан Б.Н. Казанский (1949) үлкен өсу кезеңін келесі фазаларға бөлді:
1) ооциттердің вакуолизация фазасы (вакуолизацияның басталуынан - сарыуыздың жиналуына дейін - Д1, Д2, Д3 фазасы );
2) сарыуыздың жиналуы (Д4, Д5, Д6 фазасы );
Ғ фазасын Б.Н. Казанский жеке кезең ретінде бөліп көрсетті (В.А. Мейен Ғ фазасын үлкен өсу кезеңіне біріктірген), себебі бұл кезеңде ооциттерде сарыуыз жиналып бітіп, ооциттер овуляциялануға және мейоздық бөлінуге дайындалады.
Сондықтан біз өз жұмысымызда ооциттің дамуының келесі схемасын пайдаланамыз:
I. Көбею немесе оогониальды кезең
II.Превителлогенез кезеңі немесе протоплазматикалық, цитоплазматикалық немесе кіші өсу кезеңі:
1) ювенильды фаза ( В фазасы );
2) бір қабатты фоликула (С фазасы ).
III. Вителлогенез немесе дейтоплазмалық, трофоплазмалық, үлкен өсу кезеңі:
1) вакуолизация фазасы (ерте вителлогенез кезеңі ): а) ооцитте 1 - 2 қатар вакуоль болады - Д1 фазасы; б) ооцит жартылай вакуолмен толтырылған - Д2 фазасы; в) ооцит вакуолге толық толған - Д3 фазасы.
2) сарыуыз жиналу фазасы (кеш вителлогенез кезеңі ); а) сарыуыз жинала бастауы - Е1 фазасы; б) ооцит жарт ылай сарыуызға толтырылған - Е2 фазасы; в) ооцит толық сарыуызбен толған - Е3 фазасы.
IV. Пісіп жетілу кезеңі: а) ооциттің клетка ішілік заты гомогенизациялайды (Е - Е фазасы); б) ооциттіңклетка ішілік затының гидатациясы (Е - Ғ1 фаза тармағы ); в) пісіп - жетілген клетка ( Ғ фазасы ) [ 28].
Сперматогенез және аталық бездерінің пісіп жетілу шкаласы. Балықтардың сперматогенез периодизациясы автор бойынша жүргізілген. Бұл процесте төрт период байқалады: 1- көбею, 2- өсу, 3- жетілу және 4 - спермиогенез немесе спермиялар қалыптасуы.
I. Көбею уақытында сперматогонийлер митотикалық бөлінеді, соған байланысты олардың саны да көбейеді. Екінші реттік алғашқы сперматогонийлер алғашқы сперматогонилер бөлінгеніне байланысты пайда болады. Оларды резервты, бұтақты, тыныштық немесе сперматогоний Ас - типті деп атайды. Бұл аталық гонададағы ең ірі жыныс клеткалар. Олардың диаметрі 10 мкм. Ас- сперматогонийлердің жартысы бөлінеді, келесі реттік сперматогонийлерді түзейді А1,А2, А3 т.б. Бұл сперматогонийлерді дифференциациаланатын деп атайды Ад - деп белгілейді, олар бөлінбейді уақытша резервте сақталады.
Ас- сперматогоний бөлінгенінен пайда болған клеткалар топтанып орналасады, сыртынан дәнекер-ұлпалы клеткалар қоршап - циста деп аталады.
Бір цистадан (клетка клонынан) жыныс клеткалардың дамуы әр сперматогенез периодында синхронды өтеді. Әр цистадағы клеткалар бір бірі мен клеткалық көпір арқылы байланысып синцитий түзейді. Клонның синцитиальді дамуы ерекше сперматогенезде өтетін сатысы болады. Соңғы сперматогоний миграциясы Б типіне жатады.
II. Өсу периоды.
Б - типті сперматогонийлері бөлініп 1-ші реттік сперматоцит (жыныс клеткалар), мейоз профазасына өтуге дайындалады. Мейотикалық профазасында 1-ші реттік сперматоциттер көлемі шамалы ұлкейеді.
III. Жетілу периоды.
Мейозда екі бөліну өтеді, бұл процесс жетілу периодына сәйкес келеді. Алғашқы бөліну өткенде 1-ші реттік сперматидтен 2-ші реттік сперматоциттер түзіледі. 2-ші реттік сперматоциттер гаплоидты және олардың көлемі 1-ші реттік спераматоциттерден екі есе кішірек болады. Алғашқы бөліну соңынан, келесі екінші бөліну өтеді, пайда болған сперматидтер одан да көлемі ұсақ клеткалар болады. Көлемі 2-ші реттік спераматоциттерден екі есе кішірек болады [28].
Спермиогенез. Спермий қалыптасу периоды.
Бұл уақытта әр сперматидтен бір ғана сперматозоид қалыптасады. Алғашында сперматидтерде поляризация өтеді, ол клеткалық органеллалардың орны өзгеруіне байланысты болады. Центриольдар ядроға қарай жылжиды, сонымен ядроның артқы жағын көрсетеді. Ядроның негізінде орналасқан алдыңғы центриоль - проксимальді деп аталады. Ол кейде ядроның арнайы тереңдеген жеріне кіріп тұрады. Екінші центриоль бірінші центриольға тік бұрышты жерде орналасып дистальды немесе базальді денешік деп аталады. Бұл центриольдан талшықтың ось комплексінің фибрильдері өседі.
Митохондриялар спермийдің ортаңғы бөлімінде, талшықтың негізінде орналасады. Сперматозоидтағы Гольджи аппараты ядроның алдыңғы жағына жылжып, акросомаға айналады. Сперматозоидтың қалыптасуына сперматидтің цитоплазмасының және клеткалық органеллалардың тек жартысы ғана жаратылады. Сперматидтің қалған массасы: ол қалдық цитоплазма және органеллалар, фолликулярлы клеткалармен фагоцитоз жолымен жойылады [ 28].
Қалдық спермилердің резорбциясы.
Аталық гонадаларының ұрық өзектерінде өріс біткен кезде, әр уақытта шамалы спермийлер қалады, олар резорбцияға (фагоцитозға) ұшырайды. Өріс біткен уақытта өзектің қабырғасын түзейтін фолликулярлы клеткалар көбейіп өзектерде қалған спермилерді жояды. Бұл процесстің ұзақтығы бір ай немесе бір неше айға дейін созылады, ол қалған спермийлердің санына байланысты болып келеді.
Жетілу шкаласы.
Ұрық бездің жетілгенін білу үшін 6 балдық шкаланы қолдану керек. Микроскопиялық анализ арқылы гонаданың жетілгенін көріп, микроскопиялық зерттеу жұмысын жүргізіп оны анықтау керек.
I. саты. Ұрық безі жұқа мөлдір түсті жіптерге (тяжи) ұқсас болып келеді. Жыныс клеткалары - ірі сперматогонийлер. Бұл стадия тек қана жас, жетілмеген аталықтарға сәйкес болады.
II. - саты. Ұрық безінің көлемі үлкейеді, тығыздалады, түсі қызғылт болады. Сперматогонийлер көбейіп, цисталар қалыптасады.
III. - саты. Ұрық бездің көлемі өсе береді. Түсі ашық қызғылт болады. Өткір лезвиемен көлденең кескен уақытта бездің шеті ақпайды және өзінің пішінін сақтайды. Жыныс клеткалар көрсетілген: сперматогонийлер және сперматидтер, сонымен қатар 1-2 реттік сперматоциттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Естенқұлов Тоқтар Қартабайұлы
Қапшағай су қоймасында мекендейтін тыран балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қапшағай су қоймасында мекендейтін тыран балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi
материалдар саны____
Орындаған : Естенқұлов Тоқтар Қартабайұлы
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Лукбанов В.М.
Сарапшы: __________ Есжанов Б.Е.
Нормабақылаушы: __________ Токсабаева Б.С. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Естенқұлов Тоқтар Қартабайұлы
Жұмыс тақырыбы: Қапшағай су қоймасында мекендейтін тыран балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы
2. Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасының биология алуан түрлілігі
3. Тыран балығының зерттеу нәтижелері
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Определение рыбопродуктивности рыбохозяйственных водоёмов иили их участков, разработка биологичексих обоснований ОДУ (общих допустимых уловов) и выдача рекомендаций по режиму и регулированию рыболовства на водоёмах Балхаш-Алакольского бассейна. Раздел: Капшагайское водохранилище: Отчёт о НИР КазНИИРХ.- Алматы,2009.- 72 с.
2. Энциклопедия Гл. ред. Козыбаев М. К.. -- Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии, 1983. -- С. 291 -- 292. -- 608 с.
3. Унифицированные методы анализа вод Под ред. Ю.Ю. Лурье.-М.: Химия, 1973.-376с.
4. Веселов В.В. Экология - мелиоративные проблемы использования водных ресурсов бассейна оз.Балхаш. МН АН. РК, Ин-т гидрогеологий и гидрофизики им. А.М.Ахмедсафин. Алматы: 1996, - 688 с.
5. Анциферова Т.И., Язева Н.С. О процесе аклиматизации воблы в Балхаш - Илийском бассейне Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их пользование. Алма-Ата: Кайнар, 1974. Вып. 8. - С. 95-97.
6. Бурмакин Е.В. Перспективы улучшения балхашской ихтиофауны Изв. ВНИОРХ. 1956. Т. 37.- С. 21-30.
7. Методические рекомендации по сбору и обработке материалов при гидробиологических исследованиях на пресноводных водоемах: Зообентос и его продукция. - Л., 1983. - 50 с.
8. Методические рекомендации по применению современных методов изучения питания рыб и расчета продукции по кормовой базе в естественных водоемах. - Л., 1982. -27с.
9. Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоёмов трансграничных бассейнов. Раздел: Капшагайское водохранилище: Отчет о НИР (промежуточный) КазНИИРХ - Алматы, 2002. - 67 с.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Лукбанов В.М.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Лукбанов В.М.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Лукбанов В.М.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Лукбанов В.М.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Естенқұлов Т.Б.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасының биология алуан түрлілігі
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Тыран балығының зерттеу нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
8
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Лукбанов В.М.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Естенқұлов Т.Б.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
7
АНЫҚТАМАЛАР
8
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
9
КІРІСПЕ
11
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
13
1.1
Тыран балығының систематикасы мен биологиялық сипаттамасы
13
1.2
Тыран балығының көбеюі, тұқымдылығы және дамуы
14
1.3
Тыран балығының кәсіпшіліктегі маңызы
17
1.4
Балықтардың жыныс бездерінің жалпы құрылысы
18
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1
Зерттеу жұмыстарының материалдары мен әдістемелері
25
2.2
Қапшағай су қоймасының физико-географиялық сипатамасы
25
2.3
Қапшағай су қоймасының ихтиофаунасы
27
2.4
Қазақ балық шаруашылығы ғылыми - зерттеу институтына сипаттама
31
3
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
38
3.1
Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасының биология алуан түрлілігі
38
3.2
Тыран балығының зерттеу нәтижелері
45
ҚОРЫТЫНДЫ
48
ТӘЖІРЕБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографическая запись. Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления.
ГОСТ 7.32 - 2001. Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления
ГОСТ 50 380 -92 Рыбы и рыбопродукты. Термины и определения
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица. Размерные категории
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диплом жұмысында қолданған терминдердің төмендегідей анықтамалары бар:
Фитофильдер - уылдырығын су өсімдіктеріне шашатын балықтар.
Фитофаг - өсімдіктермен қөректенетін организм.
Кәсіптік аулау - белгіленген бір уақыт кезеңінде қолданылатын аулау құралдарының жалпы саны.
Уылдырық шашу - балықтардың қоректену немесе қыстау аймағынан уылдырық шашатын жерге көшуі.
Шабақ - барлық денесі қабыршақпен қапталған, сыртқы пішін бойынша балыққа ұқсас.
Абиотикалық фактор - судың физико-химиялық қасиеті.
Екі жылдық - екі вегетациялық кезең өмір сүрген балық.
Порционды - уылдырықтарын бөліп-бөліп шашуы.
Балық питомниктер - балық өсіретін материалдарды өсіру.
Ихтиофауна - суқоймадағы гидробионттардың түрлік құрамы.
Популяция - белгілі бір аймақта мекендейтін, белгілі аймақта уылдырық шашып, қыстайтын, бір түрге жататын түрлі балық топтарын белгілейтин термин.
Фитопланктон - су қабатының төменгі сатысындағы бір клеткалы балдырлар мен бактериялар.
Фультон бойынша қондылық - толық салмағы бойынша қондылық коэффициенті.
Кларк бойынша қондылық - іш құрлыссыз салмағы бойынша қондылық коэффициенті.
Планктон - су қабатын мекен ететін гидробионттар.
Дернәсіл - аралас қорекке көшу уақытына қабыршақтың бастамасы салынғанға дейінгі уақыт.
Ихтиология - балықтар жайындағы ілім.
Бентофаг - бентоспен қоректенетін организм.
Биологиялық мелиорация - ихтиофаунадағы түрлік құрамының жоғарлауы үшін жүргізілетін шаралар; маңызссыз балықтарды аулау; кәсіптік және бағалы балықтардың тіршілік жағдайына қолайлы орта туғызу; жыртқыш және өсімдікқоректі балықтарды суқоймаға жерсіндіру.
Аккилиматизация - белгілі бір түрмен олардын ұрпақтарын жаңа бір ортаға жерсіндіру.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
min - минимум;
maх - максимум;
м - метр
n - балық саны;
мм - миллиметр
см - сантиметр
кг - килограмм
г - грамм
т - тонна
км2 - 1 шаршы шақырым
км 3 - 1 куб шақырым
га - гектар
ж. - жыл
% - пайыз
т.б - тағы басқа
L - денесінің толық ұзындығы.
l - денесінің құйрық қалақшасысыз ұзындығы.
aD - антедорсальды арақашықтығы.
pD - посдорсальды арақашықтығы.
Lca - А қанатының соңынан құйрық қанатының басталған жеріне дейінгі арақашықтығы.
aP - антепектральды арақашықтық.
aV - антевентральды арақашықтық
aA - антенальды арақашықтық.
lc - басының ұзындығы.
ao - тұмсығының ұзындығы.
o - көзінің диометрі.
ap - көзінің артынан желбезек қақпағының соңына дейінгі арақашықтық.
lmx - жоғарғы жағының ұзындығы.
lmd - төменгі жағының ұзындығы.
io - екі көзінің арақашықтығы.
hCs - көзінің алдынан басының биіктігі.
hZa - көзінің артынан басының биіктігі
H - денесінің ең биік жері
h - денесінің ең аласа жері
ID - арқа қанатының ұзындығы.
hD - арқа қанатының биіктігі.
lA - аналь қанатының ұзындығы.
hA - аналь қанатының биіктігі.
IP - кеуде қанатының ұзындығы.
lV - құсақ қанатының ұзындығы.
lcs - үстіңгі құйрық қабақшасының ұзындығы.
lcm - құйрық қабақшасының ортасы.
lci - астыңғы құйрық қабақшасының ұзындығы.
ll - бүйір сызығының қабыршақтар саны.
над - бүйір сызығының үстіңгі қабыршақтар саны.
под - бүйір сызығының астыңғы қабыршақтар саны.
llca - құйрық қалақшаларының басталатын жеріндегі қабыршақтар саны.
D - арқа қанатының сәулелер саны.
A - аналь қанатының сәулелер саны.
P - кеуде қанатының сәулелер саны
V - құрсақ қанатының сәулелер саны.
Spbr - 1 - ші желбезек доғасының өсінділер саны.
Vert - омыртқасының саны.
Q - денесінің толық салмағы.
q - денесінің іш құрылыссыз салмағы.
пол - жынысы.
стад - стадиясы
тамақ - ішектегі тмақ мөлшері.
АИП - уылдырығының саны [16].
КІРІСПЕ
Қапшағай суқоймасын жобалау кезінде жылына 2,8 мың т балық аулауды жоспарлаған, оның үштен бірін сазан, ал қалғанын басқа бағалы балық түрлері құрау керек болған. Бірақта суқойманың пайда болғаннан бергі барлық кезеңіне іс - жүзінде аулау 1,574 мың т (1977 ж.) аспаған және оның негізгі бөлігін тыран құраған. Суқойма қалыптасқаннан кейін оның өзіндік ихтиофаунасы балықтардың уылдырық шашатын, жайылым және өрістейтін аудандары пайда болды.
Тыран балығы тіршілік ортасының алуан түрлі ауытқуына бейімделгіш болғандықтан республикамыздың барлық суқоймаларында кең таралған. Бүгінде оның кәсіптік қоры өзге де кәсіптік балықтармен салыстырғанда тұрақты сақталған. Кәсіптік құндылығы жоғары бекіре, көксерке, сазан және т.б. балықтардың қорының әртүрлі факторлардың салдарынан азаюына байланысты тыран балығы бүгінгі таңда негізгі қол жетімді кәсіптік нысан ретінде қала беруде және оған деген сұраныс жыл санап артуда.
Биологиялық алуан түрлілік пен биологиялық ресурстардың тұрақтылығын сақтау қазіргі қоғам алдында тұрған басты актуалды проблемалардың бірі.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қапшағай суқоймасындағы тыран популяциясының қазіргі жағдайы мен кәсіптік маңызын зерттеуге арналған. Дипломдық жұмысқа зерттеу объектісі ретінде тыран (Abramis brama) балығы алынды. Зерттеуге тыранды таңдаған себебіміз: тыран балығы Қазақстан суқоймаларында кең таралған, басқа балықтардан сырт көрінісімен айқын ажаратылады, кәсіптік маңызы бар, қазіргі уақытта саны көп және кең таралған балық.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің ең үлкен қалаларының бірі Алматы қаласы мен Қапшағай қаласына жақын орналасқан балық шаруашылықтық маңызы жоғары суқойма - Қапшағай суқоймасы болып табылады. Жыл санап қаладағы адам санының артуымен және де өзге ет өнімдерінің нарықтағы бағасының қымбаттауына байланысты қол жетімді балық өніміне деген сұраныс пен тұтынушылардың да санының артқанын көруге болады. Сондықтан, Қапшағай суқоймасындағы тыран балығының популяциялық құрылымын, көбеюін, қазіргі жағдайы мен кәсіптік маңызын және суқойма ихтиофаунасындағы орны мен басқа түрлермен қарым қатынасын анықтау зерттеуді қажет етеді. Тыран балығының табиғи қорын сақтап, тиімді пайдалану және өнімділігін арттыру, отандық тұтыну мөлшері мен экспорттық дәрежесін көтеру.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қапшағай суқоймасында мекендейтін тыран балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы-тақырыбына сәйкес дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты Қапшағай суқоймасындағы тыран балығының популяциясының қазіргі жағдайына сипаттама беру. Осыған орай төмендегідей міндеттер қойылады:
1. Қапшағай суқоймасы ихтиофаунасының қалыптасу тарихына әдебиттік шолу жасау.
2. Қапшағай суқоймасының ихтиоценозында тыран балығының қалыптасуына шолу жасау.
3. Қапшағай суқоймасындағы тыран балығына биологиялық талдау жасау.
4. Алынған зерттеу нәтижелерін әдебиет көздерімен салыстыра отырып бағалау.
Ғылыми жаңалығы: 2017 ж. зерттеу барысында автор Қапшағай суқоймасы ихтиофаунасындағы тыран популяциясының кәсіптік маңызы мен қазіргі жағдайын анықтады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс көлемі компьютермен терілген 52 бет. Онда кіріспе, 5 тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі бар. Жұмыста 15 кесте, 7 сурет және 43 әдебиеттер атауы берілген.
Дипломдық зерттеу жұмысыма қажетті сынамаларды Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының Ихтиология лабораториясымен бірге өткізілген Іле өзені мен Қапшағай суқоймасынан далалық практика барысында жиналды.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Тыран балығының систематикасы мен биологиялық сипаттамасы
Тыран балығының систематикасы
Тип: Сhordata - Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata (Craniata) - Омыртқалылар (басқалқандылар)
Бөлім: Gnathostomata - Жақтылар
Класс үсті: Pisces - Балықтар
Класс: Ostichthyes - Сүйекті балықтар
Класс тармағы: Actinopterygii - Сәуле қанаттылар
Отряд: Cypriniformes - Тұқытәрізділер
Отряд тармағы: Cyprinoidei - Тұқытектестер
Тұқымдас:Cyprinidae - Тұқылар
Туыс: Abramis - Тырандар
Түр: Abramis brama (L) - тыран
Түрше: Abramis brama orientalis - шығыс тыраны
Биологиялық сипаттамасы
Таралуы. Тыранның табиғи таралған аймағы өте көлемдi: ол түгелдей дерлiк Еуропа өзен алаптары қосады және Арал су алаптарына дейiн шығыста созылып жатады. Жерсіндіру жұмыстарының нәтижесінде Қазақстанның барлық суқоймаларында дерлік оның саны басқа кәсіптік балықтарға қарағанда үстем болып отыр.
Понто - каспийлік фаунистикалық комплекске жатады. Тыран - Қазақстанның каспий және Арал теңіздерінің аборигенді түрі болып табылады. 1949 жылы тыранды Балқаш - Іле бассейніне, 1959-1964 жж. Зайсан көліне, Ертіс бассейнінің Бұхтырма және Өскемен суқоймаларына 1958 ж. Талас бассейнінің көлдеріне, 1959-1965 жж. Көкшетау көлдеріне, 1962-1966 жж. Солтүстік Қазақстан және 1965-1966 жж. Целиноград облыстарына жерсіндірілді. Бүгінгі таңда тыран еліміздің барлық балықшаруашылық маңызы бар суқоймалардың барлығында таралған [28, 29, 30, 31].
Сипаттамасы. D III 9-12, жиі 9-10; A III 22-30, жиі 24-26; бүйір сызығындағы қабыршақ саны 47-58; бірінші желбезек доғасындағы желбезек жапырақшаларының саны 19-32, жиі 22-28; омыртқа саны 38-46, жиі 41-44; жұтқыншақ тістерінің формуласы 5-5, жиі 6-5 немесе 5-6. Антедорсальді аралығы пайыз бойынша дене ұзындығына қатысты (С есептемегенде) 50,2-64,5, постдорсальді 28,6-40,7, пектовентральді 17,5-27,0, вентроанальді 13,6-26,5; құйрық жүзбеқанатының ұзындығы 7,3-18,1, денесінің ең биік жері 30,0-44,6, денесінің ең кіжі жері 7,4-18,1, кеуде жүзбеқанаттарының ұзындығы 16,3-28,9, құрсақ жүзбеқанаттарының ұзындығы 13,6-26,5, арқа жүзбеқанаттарының негізінің ұзындығы 9,9-19,8, оның биіктігі 19,8-34,9; аналь жүзбеқанаттарының негізінің ұзындығы 19,3-33,1; оның биіктігі 13,8-24,7; басының ұзындығы 16,0-27,6, биіктігі 14,5-24,6; көзінің диаметрі 3,6-7,4, тұмсығының ені 4,2-10,0.
Денесінің түсі күміс түсті, арқа жағы қарайып құрсақ және ішкі бөлігі ашық түске боялған. Денесі биік, екі бүйірінен сығылған.
Сыртқы көрінісі бойынша аталықтары мен аналықтарында айқын өзгешелік жок, тек уылдырық шашу алдындағы кезеңде ғана байқалады. Аналықтарында құрсақ бөлігі және уылдырық шашу мүшесі үлкен болып ісініп тұрады және уылдырық шашып болған соң қызыл түске боялады, ал аталықтарында неке сәні байқалады олардың басының дорсальді және латериальді бөлігінде, кеудесінде және жүзбеқанаттарында інжу тәріздес көзге байқалатын нүктелер пайда болады.
1.2 Тыран балығының көбеюі, тұқымдылығы және дамуы
Көбею.Тыран таралған ареалына қарай біруақытты және порциялы уылдырық шашатын балық. Негізінен солтүстіктен оңтүстікке қарай ығысқанға қарай оның уылдырық шашу порциясы артқан.Қазақстан суқоймаларында тыран негізінен порциялы уылдырық шашады. Негізгі суқоймалардың басым бөлігінде тыранның уылдырық шашуы сәуір айының соңы мен мамыр айының басында су температурасы 11-140С жеткенде сәйкес келген [32, 33, 34, 35, 36, 37, 38].
Уылдырық шашу кезеңінің жалпы созылуы әртүрлі суқоймаларды ерекше болады және ол 1 айдан 2-3 айға дейін созылуы мүмкін. Тыранның уылдырық шашуының мұншалықты созылуы уылдырық шашушы үйірдегі дарақтардың әркелкі жетілуі мен оның порциялы уылдырық шашуымен байланысты.
Әдебиет көздеріне сүйенсек Қапшағай суқоймасындағы тыран 1971-1972 жж. екі порциялы уылдырық шашу типі байқалса, ал 1973-1974 жж. негізінен үш порциялы уылдырық шашу типі анықталған. 1979 ж. және кейінгі жылдарда алғаш уылдырық шашқан дарақтар негізінен бір порциялы болған, ал екінші немесе оданда астам уылдырық шашқан ересек дарықтар екі порциялы уылдырық шашқаны байқалған, тек кейбір дарақтарда ғана үш порциялы уылдырық шашу анықталған [38]. Уылдырық шашу порциясының саны негізінен үйірдегі балық саны мен қоректік базаға байланысты ауытқып тұрады. Бұндай заңдылық Арал тыранында да анықталған [39].
Тыран уылдырық шашу орнына қарай кез келген жерге тез бейімделгіш. Ол уылдырығын судағы өсімдіктерге және судағы кез келген заттарға шаша береді, шашылған уылдырық судағы нысандарға жабысып дамиды. Уылдырықтың дамуы эмбрионның жарып шығуына 3-7 күн уақыт кетеді. Жарып шыққан эмбрионның ұзындығы 5,6-6,4 мм болады. Дернәсілдік кезеңі шамамен 30-35 күнге созылады және дене ұзындығы 24 мм жетеді [40].
Қоректенуі
2017 жылы мамыр айында Қошқаркөл көлінде тыран балығына азықтық ресурстардың қолданылу деңгейіне зерттеу жүргізгізілген.
Ерекше мөлшердегі, ұзындығы 10,5-21,2 см, массасы 20-160 г, жасы 3+8+ зерттелген. Рационында омыртқасыз жануарлардың 11 тобы тіркелген, сонымен қатар омыртқасыздардың жұмыртқасы, балық, балықтардың уылдырығы, макрофиттер, диатомды, жасыл және көк-жасыл балдырлар, детрит және минералды бөлшектер кездескен.
Сурет 1 - Тыран балығы
Тыран балығының жартылай жетілген популяциясы бөлігінің рационының негізгі массасын 2017 ж мамыр айында, бентосты организмдер: әртүрлі даму сатысындағы хирономидтер 48%, басқа да қосқанаттылардың дернәсілдері-29,2 % тағамдық азықтың массалары. Шаянтәрізділердің үлесі азық массасынан 10,8 %-дан аса алмады, олардың 8,4%-ын планктонды шаяндар құрады. Өсу компонентінің мәні үлкен болмады 2,7%-ға дейін. Жануар азығының рөлі насекомдардың және шаянтәрізділердің дернәсілі ересек тыран балығының рационында 1993-мен салыстырғанда 2003ж айтарлықтай өсті. Сондай-ақ хирономид массасын қолдану дәрежесі сол деңгейінде қалды: 2017 ж - 47,8 %, 1993ж - 43,0 %-дың айырмашылығы байқалмады. Қоректенуде әржастағы және жыныстағы особьтардың айырмашылығы байқалады. Аталықтарында (ұзындығыы- 10,7-13,7 см, массасы-20-45 мг, жасы 3+,5+) шығу тегі-жануар, 7 компонент тіркелген, сонымен қатар макрофиттер, балдырлар және минералды бөлшектер. Рационның сандық негізін күрделі компоненттер хирономид дернәсілдері құрайды, өсімдіктің минимальды дозасында шаянтәрізділердің рөлі 6 есе кем болған еді. Қоректену интенсивтілігі төмен-11,0 %, бос ішекте особьтар барлық қоспаның 70 %-ын құрайды. Ересек аналықтар қоректену спектрінде (ұзындығы 19,0-21,2 см, масса 125-160 г жасы 6+, 7+), жоғары өсімдіктер немесе минералды қосындылар байқалмады. Шаянтәрізділер доминанттылық танытты, олардан ескекаяқтылар тағамдық азықтың 50 % массасын құрады.
Сондай жастағы тыран аталығы рационының өлшемі (-19,5-20,3 см, маса 130-150 г) құрамында шығу тегі-жануар 7 компонент болды: 6- омыртқасыз организмдер, сонымен қатар балық, одан басқа, балықтар уылдырығы, макрофиттер және балдырлар, детрит және минералды бөлшектер. Сандық қатынаста негізгі қоректенуді насекомдар құрайды: хирономид имагосы-40,7%, дернәсілдер-38,0%.
Көктемде осындай климаттық зоналарда, тыран балығының тәуліктік рационы мына шамада тербеліп тұратыны анықталған, дене массасынан 0,14-тен 0,98 %-ға дейін осы қатынасқа байланысты, азықтық организмдердің көлемі есептеледі, осы маусымдағы қолданылатын ересек тыран балығының, 2003 ж мамыр айында Қошқаркөліне ортақ мөлшердің бір особінің 94 г тәуліктік рационы 0,13 г-нан 0,92 г-ға дейінгі мәнімен анықталады [15].
Жоғары тәнділік, бірінші өмір сүру жылындағы тез сызықтық өсу, әртүрлі субстратта өспеу қабілеттілігі, жоғары экологиялық жатағандық оның популяциясына негативті факторлардың бүтін кешенінің астынан шығуы мүмкіндік береді. Қабілетті реакциялардың мұндай кең спектрінде ол басқа түрлердің алдында көп үлес алады [17]. Барлық биотоптарда кездеседі , бірақ аулау кезеңдерінде (мамырдың I және II жартысы) өте жоғары тұрақты сан мен жағалаудың ашық аудандарында биомассаға ие. Мамырдың басында массасы бойынша да, саны бойынша да едәуір концентрацияға жетеді.
Тұқымдылығы. Тыранның абсолютті тұқымдылығы әртүрлі суқоймаларда ауытқып тұрады. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей тыранның абсолютті тұқымдылығы тек қана үйірдің өлшемді-жастық құрамымен емес қоректік қамтамассыздығымен және тіршілік ортасының қолайлығымен де байланысты.
Тыранның абсолютті тұқымдылығы ұзындығы мен салмағының артуына байланысты екені анықталған.
1979 ж. зерттеу нәтижелері көрсеткендей Қапшағай суқоймасындағы дене ұзындығы 32 см 6+, 7+, және 8+ жастық тырандардың абсолютті тұқымдылығы сәйкесінше 153,4, 179,0 және 189,0 мың уылдырықты құраған. Тыранның тұқымдылығы порциялы шашуына да байланысты: бірінші шашқан порциясы екінші порциясына қарағанда екі есеге, ал үшінші порцияға қарағанда үш есеге артық болған [41].
Қапшағай суқоймасында тыранның жыныстық жетілуі 2-6 жас аралығында, ал жаппай 3-4 жаста жетілуі анықталған.
Тыран үйіріндегі жыныстық арақатынасы әр суқоймада біркелкі емес. Қапшағай суқоймасындағы тыранның жыныстық арақатынасы 2:1 аналықтардың басымдылығымен сипатталады және көбіне одан артық болмаған, ал негізінен бұл көрсеткіш әр кезеңдерде 1:1 арақатынасына жақын болған.
Дамуы. Тыранның анық болған ең шекті жасы 20 жасты құрап салмағы 3 кг дейін жеткен.
Балқаш көліндегі кәсіптік аулауларда тыранның ұзындық өлшемдері 19-39 см, ал салмағы 1,43 кг құрап жасы 13+ дейін жеткен. Үйірінің негізін 3+-7+ балықтар құраған [36].
Қапшағай суқоймасын алғаш толтырған жылдары ұзындықтары 16-27 см, салмағы 75-330 г 2-7 жастықтырандар құраған [35].
Қапшағай суқоймасын толтыра бастағаннан кейін суқоймадағы тыранның өсу темпі Балқаш көліне қарағанда жақсы болады деп күтілген, бірақта 1972 жылдан бастап алғашқы екі жылда Балқаш көліндегі тыранның өсу көрсеткіші бойынша артта қалып отырды. Тек, үшінші жылдан бастап Қапшағай суқоймасындағы тыранның өсу темпі Балқашқа қарағанда әрбір жастық топта шамамен 1,2-4,7 см алда болып отырды.
1977-1979 жж. Қапшағай суқоймасындағы тыранның санының артуына байланысты оның өсу темпінің төмендегені байқалған [18]. Одан кейінгі жылдарғы зерттеу нәтижелері көрсеткендей тыранның суқоймадағы өсу темпі 1972 ж. көрсеткішке жеткен және кей жағдайларда одан да артық болған [42].
1.3 Тыран балығының кәсіпшіліктегі маңызы
Басқа организмдер сияқты балықтарда өмірінің әрбір кезеңінде өзі өмір сүрген ортасының әр түрлі факторларына бейімделеді. Мысалы, уылдырықтарын шашуға бір жағдай керек болса, семіру үшін екінші жағдай, ал қыстап шығу үшін үшінші жағдайды керек етеді. Міне, осындай әрбір тіршілік процесіне қолайлы жағдайды іздеу нәтижесінде, тіршілік еткен ортасын алмастырып, орын ауыстыруға тура келеді.
Тыран балығы өзінің биологиялық ерекшелігіне тән қоршаған ортаның әртүрлі жағдайына тез бейімделгіш және тіршілік ортасының жағдайына үлкен талап етпейді.
Қапшағай суқоймасы жағдайында тыран балығы суқойма ихтиоценозында өзінің нақты орнын тапқан деп айтуға толық негіз бар. Тыран - Қапшағай суқоймасынан жылына ауланатын кәсіптік балықтардың ішіндегі ең негізгісі. Себебі, бүгінгі таңда кәсіптік ауланатын балықтардың үлесі бойынша оған 70 % тиесілі. Яғни, бұл дегеніміз тыранның басқа да кәсіптік балықтармен салыстырғанда маңызының жоғары екенін көрсетеді.
Еліміздің жергілікті көпшілік халық үшін бағасының өзге де кәсіптік балықтармен салыстырғанда қол жетімді болғандықтан ол республикамыздың нарығында үлкен сұранысқа ие. Тағамдық сапасы бойынша да тұтынушыларды қанағаттандырып отыр. Сонымен қатар ол Қапшағай суқоймада балық аулау маусымының барлық кезеңінде кәсіптік балықшылардың аулауларында және әуесқой балықшылардың қармақтарына ауланады. Осы аталған факторлардың салдарынан тыранның Қапшағай суқоймасындағы кәсіптік маңызының жоғары екенін айтуға толық негіз бар.
1.4 Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы
Аналық жыныс мүшенің құрылысы. Әдетте аналық балықтардың гонада құрылысы әр түрлі болып келеді. Көпшілік балықтарда дене қуысының дорсальды жағынан мезоварий арқылы байланысқан 1 жұп гонададан тұрады. Бірақ кейбір балық түрлерінде гонадасы тақ болады. Ол ерте онтогенезде екі түйіншеден дамып, кейін қосылып бір гонада береді (атерина - Aterina hepsehus). Кейбір жұп түйіншелері медальды жағынан (гочактар - Rholeinoe ) немесе каудальды жағынан (көксерке - stirostedion lucioperca ) қосылып бір гонадаға айналады. Гонада түйіншесі ассимертиялы дамуы мүмкін, яғни гонаданың біреуі ұзын, екіншісі қысқа болып келуін айтамыз (корюшка - osmerus ).
Жыныс клеткаларын ооциттер деп атайды. Осы жыныс клеткалары бүрмеленіп келген жұмыртқа пластинкаларында орналасқан. Жұмыртқа пластинкасы дәнекер ұлпадан тұрады және целомдық эпителий қаптап жатады.
Аналық балықтарда жыныс безінің ашық және жабық типін ажыратуға болады. Ашық немесе бекітілмеген типте ооциттер жұмыртқа пластинкасынан овуляция кезінде дене қуысына түседі. Одан ооциттер жұмыртқа жолымен немесе генитальды тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Мұндай типтегі жыныс безі шеміршекті, саусаққанатты, қостынысты, көпқанатты балықтарға; шеміршекті ганоидтылардан - бекірелерге; сүйекті ганоидтылардан - балшықты балыққа; сүйекті балықтардан - албыртәрізділер, шырма балықтарға тән.
Жабық типті жыныс бездерінде овуляцияланған ооциттерді шығаратын арнайы қуысы болады. Сол арнайы қуысы арқылы шыққан ооциттер кейін сыртқа шығарылады. Паровариальды қуысы гонаданың бүйірінде орналасқан (тұқытәрізділер), энтовариальды - қуысы гонаданың артында орналасқан (алабұға), экзовариальды - қуысы гонаданың қабырғасының сыртында шетінде орналасқан (скопентәрізді). Жыныс безінің артқы бөлімдері жұп жұмыртқа жолдарын құрайды. Осы жұмыртқа жолы каудальды жағынан бірігіп, генитальды тесікпен сыртқа ашылады. Аналық жыныс безінің осы типі көпшілік сүйекті балықтарға, сүйекті ганоидтылардан шортанға - lepisosteus тән [ 28].
Аталық жыныс безінің құрылысы. Аталық балықтың жыныс мүшесі жұп жыныс безінен тұрады, кейбір түрлерде (Notopterus notopterus - үнді нотоптерусы) гонадасы тақ болады. Аталық ұрық безі дене бойына созылып ұзарып жатуы мүмкін (алабұға, теңіз иті - Blennidae ). Аталық ұрық безінің пішіні әр түрлі болып келеді, мысалы, жуан, қысқа, ұзын, дөңес пішінді кездеседі.
Шеміршекті балықтарда ұрық безі мен зәр шығару жүйесі өзара тығыз байланысқан. Олардың мезонефрикалық бүйрегінің алдыңғы бөлігі ұрық безінің туындысы эпидермиспен лейдиг безіне айналған, ал артқы бөлігі зәр шығару түтігі болады. Эпидермис сперманың сыртқы орта жағдайына төзімділігін қамтамасыз ететін арнайы сөл бөледі.
Ал сүйекті балықтардың аталықтарында жыныс жүйесімен зәр шығару жүйесі өзара ажыратылған. Кейбір түрлердің ұрық бездерінің қосымша бездері болады, олар аталық ұрық безінің артқы бөлігінде немесе гонаданың медиальды бөлігінде (бұзаубас балықтар, жайындар) көпіршік ретінде орналасқан, кейбір түрлерде (кейбір жайын балықтарында) ұрық безінің артқы бөлігінде (бұзаубас балықтар) орналасқан. Қосымша безден бөлініп шығатын сөлдің қызметі нақты белгісіз немесе олардың сөлі сперманы біріктіріп арнайы агрегатқа айналдырып және олардың өмірін ұзартуы мүмкін. Кейбір балықтардың қосымша безінің құрамында стероидты гормондар табылған және бұл без экзогормон - феромон бөледі. Сол феромон арқылы көбею кезінде аналықтары мен аналықтары бір - бірін таңдайды. Қосымша бездің активті жұмыс көбею уақытына сәйкес келеді [25].
Оогенез және аналық бездерінің пісіп жетілу шкаласы. Оогенез екі типке болінеді:
диффузды оогенез - ооциттер жануардың денесінің әр түрлі бөлігінде дамиды;
локальды - ооциттер арнайы мүше - гонадада пайда болады.
Локальды оогенез солитарлы және фолликулярлы оогенезге бөлінеді:
солитарлы оогенезде ооциттердің өсуіне қосымша клеткалар қатынаспайды;
фолликулярлы оогенезде ооциттер бір немесе бірнеше қабат клеткалардың фолликулярлы эпителидың қоршауының ішінде дамиды.
Сонымен қатар нутриментарды оогенез болады, бұл оогенезде ооциттердың өсуіне қажет клеткалар - трофоциттер қатысады. Трофоциттер - жыныс клеткалардың өзгерген түрі. Балықтарда алиментарды типке жататын фолликулярлы оогенез. Фолликулярлы клеткалар гонаданың соматикалық клеткаларынан дамиды. Олар ооциттердің өсуі мен пісіп жетілуіне активті қатысады, себебі олар жүйке және энтокринды мүшеден келген стимулдарға арнайы белоктар мен гормондарды синтездетіп жауап бере алады.
Төрт кезеңі болады: І - көбею немесе оогониальды кезеңі; ІІ - превителлогенез немесе цитоплазматикалық, протоплазматикалық не кіші өсу кезені; ІІІ - вителлогенез, трофоплазматикалық, дейтоплазматикалық не үлкен өсу кезеңі; ІУ - пісіп жетілу кезеңі.
І - көбею немесе оогониальды кезеңі. Жыныс клеткалар - оогониялар, олар АЖК клеткалардың ұрпақтары. Митотикалық бөлініп оогониялар жыныс клеткалардың қор фонды құрылады. Оогониялар жыныс клеткалардың ең ұсағы, олардың диаметрі 10-20 мкм, ядролары ірілеу (5-7 мкм), хроматин заты шет жағында орналасаты, ядрошысы бәр. Жұмыртқа қабығы мембрана ретінде дамыған, оған бірең-саран бездің строма клеткалары қосылып жатады.
Балықтардың жыныс бездерінде оогониялар тек ерте онтогенезінде болады, жұмыртқалы пластинкалар ол кезде болмайды. Ересекті балықтарда оогониялар жұмыртқалы пластинкалардың шетінде орналасады, митотикалық бөлініп олардың саны өмірдің белгілі кезеніңде өседі, мысалы горчакта көбею уақытында, оңғақ пен шырма балықта - уылдырық шашқаннан кейін [ 28].
ІІ - превителлогенез кезеңі. Осы кезеңде ооциттерде цитоплазманың саны және ядроның мөлшері үлкейеді. Оларды 1-ші реттік ооциттер деп атайды.
Осы кезеңнің басында ооциттің ядросы мейоздың 1-ші бөліну профазасына кіреді, ол ең усақ оогонияларға ұқсас клеткаларда басталады. Ооциттер бірінен кейін бірі профазаның лептотена, зиготена, пахитена және ерте диплотена сатыларынан өтеді;
лептотена сатысында ядрода хромосомның жіңішке жіпшілері пайда болады;
зиготена немесе синапс сатысында гомологты хромосомалардың коньюгациясы өтеді, олар қатты спиральданып ядроның бір полюсында орналасады (бұл сатыны шоқ немесе синаптикалық шоқ деп атайды);
пахитена сатысында коньюгацияланған хромосомала тарқауы басталады және қос хромасомалардың - биваленттік құрылуы басталады. Осы сатыда ядрода экстрахромосомды ДНК белгіленеді, ол тығыз денешік ретінде алғашқы ядрошыққа қосылып жатады. Бұл денешіктің қызметі - көптеген шеттік ядрошаларды құрастыру;
кейін ядро диплотена - қос жіпшелері деп аталатын сатысына өтеді. Мейоз бөлінуі осы сатыда тоқтап қалады, оның ары қарай қайтадан бөлінуі оогенездің пісіп жетілу кезенінде ғана басталады. Ядрода хромосомдардың деспирализациясы жалғасып өтеді, және олар жарты ұрпаққа - хроматидаларга.
Лептотена мен зиготена сатысында ооциттердің өсуі байқалмайды; пахитена сатысында ядро мен клетка кішкене ғана өседі, ооциттын өсуі диплотена сатысында басталады, осы сатыда ядронын мөлшері 5-6 ретке үлкееді. Ядроның қабығы (мембранасы) бүктесініп цитоплазмаға томпайып шығады. Хромосомалар көптеген бүйір ілгек құрайды сондықтан олар ершик не лампалық шетинкалар түрде болып келеді. 19 ғасырда лампалық шетинкалар деген терминді неміс ғалымдар атағаң содаң бері осы термин сақталынып қалды.
Хромосомалардың бүйір ілгектер ол жоғарғы функциональды активті жағдайда болып тұратын деспирализацияланған хромонемалардың бөлшектері [ 28].
ІII - Вителлогенез кезені. Тез өсу фазасы. Ооцит қысқа уақытта (бір неше күннен - аптаға дейін) өзінің соңғы көлеміне жетеді. Жұмыртқа негізгі сары уыз массасы жиналады. Вителлогенин - ақ уыз ол бауырда синтездейді, ал ооците вителинге айналады. Ол қан арқылы ооциттің периоцитті аймаққа әкеліледі. Арнайы концентрация болуына фолликулярлы клеткалар әсер етеді. Вителлогенин ооциттарға пиноцитоз көпіршіктері арқылы кіріп, ооцит цитоплазмасында бір - бірімен қосылып, алғашқы (примордиальды) сарыуыз гранулаларын түзейді. Бұл гранулаларға аппарат Гольджи бар көпіршіктер де қосылады сонда олар дифинитивті сары уыз гранулаларына айналады.
Ооцит дамуы фолликулда өтеді, ол бір қабатты фолликулярлы эпителийден және екі қабатты өзара байланыстырғыш ұлпа қабықша - текадан түрады. Тека интерна, тека экстерна, олардың арасында қан капиллярлары орналасады. Фолликулярлы қабшықтың және теканың арасында базальды мембрана жатады. Фолликулярлы клеталарда және байланыстырғыш ұлпа қабықшада өсу уақытында клеткалық органеллалар, әсіресе эндоплазматикалық тор және аппарат Гольджи саны өседі.
Фолликулярлы замыкающая клетка микропилені жауып тұрады [ 28].
ІҮ - пісіп жетілу кезені. Ядро анимальді микропилле бар жаққа өтеді, ядрышықтары центрде жиналады. Хромосом спирализациясы басталады. Цитоплазма ооциттің анимальды жағында жиналады, сарыуыз кристалл структурасын жойып, суланады. Ж.қабшықтары . Фолликулярлы клеткалар жоғары болып олардың макроворсинкалары сәулелі қабаттын өзектерінен шығып микропилені жауып түрған клеткадан босатылады, сонымен қатар периооцитті кеңістігі кеңейеді. Фолликулярды қабаты жарылып жұмыртқа гонаданың қуысына немесе дене қуысына түседі. Овуляциаланған жыныс клетка жетілген жұмыртқа деп аталады, ол 2 реттік ооцит болып саналады. 2- мейоз бөлінуі тек қана ооцитке сперматозоид кірген уақытта аяқталады [28].
Қазіргі кезде кеңінен таралған ооциттердің даму схемасын В.А. Мейен (1939) жасап шығарған. Бұл автор ооциттердің даму кезеңін келесі кезеңдер мен фазаға бөледі:
I. Оогониальды кезеңі
II. Кіші өсу кезеңі: 1) ювенильды фаза ( В фазасы ); 2) бір қабат фоликулласы бар ооциттер фазасы ( С фазасы).
III. Үлкен өсу кезеңі: 1) сарыуыздың жиналу фазасы ( Д фазасы ); 2) ооциттің толыққанды сарыуыз жинауы ( Е фазасы ); 3) пісіп - жетілген жұмыртқа клеткасы ( Ғ фазасы ).
Бұл схемада ооциттің цитоплозмасының вакуолизация фазасы көрсетілмеген. Сондықтан Б.Н. Казанский (1949) үлкен өсу кезеңін келесі фазаларға бөлді:
1) ооциттердің вакуолизация фазасы (вакуолизацияның басталуынан - сарыуыздың жиналуына дейін - Д1, Д2, Д3 фазасы );
2) сарыуыздың жиналуы (Д4, Д5, Д6 фазасы );
Ғ фазасын Б.Н. Казанский жеке кезең ретінде бөліп көрсетті (В.А. Мейен Ғ фазасын үлкен өсу кезеңіне біріктірген), себебі бұл кезеңде ооциттерде сарыуыз жиналып бітіп, ооциттер овуляциялануға және мейоздық бөлінуге дайындалады.
Сондықтан біз өз жұмысымызда ооциттің дамуының келесі схемасын пайдаланамыз:
I. Көбею немесе оогониальды кезең
II.Превителлогенез кезеңі немесе протоплазматикалық, цитоплазматикалық немесе кіші өсу кезеңі:
1) ювенильды фаза ( В фазасы );
2) бір қабатты фоликула (С фазасы ).
III. Вителлогенез немесе дейтоплазмалық, трофоплазмалық, үлкен өсу кезеңі:
1) вакуолизация фазасы (ерте вителлогенез кезеңі ): а) ооцитте 1 - 2 қатар вакуоль болады - Д1 фазасы; б) ооцит жартылай вакуолмен толтырылған - Д2 фазасы; в) ооцит вакуолге толық толған - Д3 фазасы.
2) сарыуыз жиналу фазасы (кеш вителлогенез кезеңі ); а) сарыуыз жинала бастауы - Е1 фазасы; б) ооцит жарт ылай сарыуызға толтырылған - Е2 фазасы; в) ооцит толық сарыуызбен толған - Е3 фазасы.
IV. Пісіп жетілу кезеңі: а) ооциттің клетка ішілік заты гомогенизациялайды (Е - Е фазасы); б) ооциттіңклетка ішілік затының гидатациясы (Е - Ғ1 фаза тармағы ); в) пісіп - жетілген клетка ( Ғ фазасы ) [ 28].
Сперматогенез және аталық бездерінің пісіп жетілу шкаласы. Балықтардың сперматогенез периодизациясы автор бойынша жүргізілген. Бұл процесте төрт период байқалады: 1- көбею, 2- өсу, 3- жетілу және 4 - спермиогенез немесе спермиялар қалыптасуы.
I. Көбею уақытында сперматогонийлер митотикалық бөлінеді, соған байланысты олардың саны да көбейеді. Екінші реттік алғашқы сперматогонийлер алғашқы сперматогонилер бөлінгеніне байланысты пайда болады. Оларды резервты, бұтақты, тыныштық немесе сперматогоний Ас - типті деп атайды. Бұл аталық гонададағы ең ірі жыныс клеткалар. Олардың диаметрі 10 мкм. Ас- сперматогонийлердің жартысы бөлінеді, келесі реттік сперматогонийлерді түзейді А1,А2, А3 т.б. Бұл сперматогонийлерді дифференциациаланатын деп атайды Ад - деп белгілейді, олар бөлінбейді уақытша резервте сақталады.
Ас- сперматогоний бөлінгенінен пайда болған клеткалар топтанып орналасады, сыртынан дәнекер-ұлпалы клеткалар қоршап - циста деп аталады.
Бір цистадан (клетка клонынан) жыныс клеткалардың дамуы әр сперматогенез периодында синхронды өтеді. Әр цистадағы клеткалар бір бірі мен клеткалық көпір арқылы байланысып синцитий түзейді. Клонның синцитиальді дамуы ерекше сперматогенезде өтетін сатысы болады. Соңғы сперматогоний миграциясы Б типіне жатады.
II. Өсу периоды.
Б - типті сперматогонийлері бөлініп 1-ші реттік сперматоцит (жыныс клеткалар), мейоз профазасына өтуге дайындалады. Мейотикалық профазасында 1-ші реттік сперматоциттер көлемі шамалы ұлкейеді.
III. Жетілу периоды.
Мейозда екі бөліну өтеді, бұл процесс жетілу периодына сәйкес келеді. Алғашқы бөліну өткенде 1-ші реттік сперматидтен 2-ші реттік сперматоциттер түзіледі. 2-ші реттік сперматоциттер гаплоидты және олардың көлемі 1-ші реттік спераматоциттерден екі есе кішірек болады. Алғашқы бөліну соңынан, келесі екінші бөліну өтеді, пайда болған сперматидтер одан да көлемі ұсақ клеткалар болады. Көлемі 2-ші реттік спераматоциттерден екі есе кішірек болады [28].
Спермиогенез. Спермий қалыптасу периоды.
Бұл уақытта әр сперматидтен бір ғана сперматозоид қалыптасады. Алғашында сперматидтерде поляризация өтеді, ол клеткалық органеллалардың орны өзгеруіне байланысты болады. Центриольдар ядроға қарай жылжиды, сонымен ядроның артқы жағын көрсетеді. Ядроның негізінде орналасқан алдыңғы центриоль - проксимальді деп аталады. Ол кейде ядроның арнайы тереңдеген жеріне кіріп тұрады. Екінші центриоль бірінші центриольға тік бұрышты жерде орналасып дистальды немесе базальді денешік деп аталады. Бұл центриольдан талшықтың ось комплексінің фибрильдері өседі.
Митохондриялар спермийдің ортаңғы бөлімінде, талшықтың негізінде орналасады. Сперматозоидтағы Гольджи аппараты ядроның алдыңғы жағына жылжып, акросомаға айналады. Сперматозоидтың қалыптасуына сперматидтің цитоплазмасының және клеткалық органеллалардың тек жартысы ғана жаратылады. Сперматидтің қалған массасы: ол қалдық цитоплазма және органеллалар, фолликулярлы клеткалармен фагоцитоз жолымен жойылады [ 28].
Қалдық спермилердің резорбциясы.
Аталық гонадаларының ұрық өзектерінде өріс біткен кезде, әр уақытта шамалы спермийлер қалады, олар резорбцияға (фагоцитозға) ұшырайды. Өріс біткен уақытта өзектің қабырғасын түзейтін фолликулярлы клеткалар көбейіп өзектерде қалған спермилерді жояды. Бұл процесстің ұзақтығы бір ай немесе бір неше айға дейін созылады, ол қалған спермийлердің санына байланысты болып келеді.
Жетілу шкаласы.
Ұрық бездің жетілгенін білу үшін 6 балдық шкаланы қолдану керек. Микроскопиялық анализ арқылы гонаданың жетілгенін көріп, микроскопиялық зерттеу жұмысын жүргізіп оны анықтау керек.
I. саты. Ұрық безі жұқа мөлдір түсті жіптерге (тяжи) ұқсас болып келеді. Жыныс клеткалары - ірі сперматогонийлер. Бұл стадия тек қана жас, жетілмеген аталықтарға сәйкес болады.
II. - саты. Ұрық безінің көлемі үлкейеді, тығыздалады, түсі қызғылт болады. Сперматогонийлер көбейіп, цисталар қалыптасады.
III. - саты. Ұрық бездің көлемі өсе береді. Түсі ашық қызғылт болады. Өткір лезвиемен көлденең кескен уақытта бездің шеті ақпайды және өзінің пішінін сақтайды. Жыныс клеткалар көрсетілген: сперматогонийлер және сперматидтер, сонымен қатар 1-2 реттік сперматоциттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz