Коммерциялық банктердің инвестициялык қызметі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БАНКТЕРДІҢ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ ДАМУ НЕГІЗІ
0.1 Нарықтық экономикадағы банктердің рөлі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
0.2 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ...10
0.3 Шетел банктері кызметтерінің ұйымдастырылу ерекшеліктері ... ... ... ... ... 16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ЖӘНЕ БТА БАНК АҚ-ның 2010-2012 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ НАРЫҚТЫҚ МҮМКІНДІКТЕРІНЕ ТАЛДАУ
0.1 БТА Банк АҚ техникалық-экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... 20
0.2 Екінші деңгейлі банктердің қызметтеріне салыстармалы талдау ... ... ... ... .25
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 ҚР банк жүйесінің өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.2 ҚР банк жүйесінің даму перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
КІРІСПЕ
Еліміздің 2030 жылға дейінгі Дамуының стратегиясында - қоғамымыздың келешектегі келбеті мен мемлекеттің мақсат-мұраты баян етілді.
Бүгін толық жауапкершілікпен былай деп мәлімдеуімізге болады: "Қазақстан өтпелі кезеңнен ойдағыдай өтті, әрі өз дамуының сапалық жаңа кезеңіне нық сеніммен қадам басты!"
Президентіміздің Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында:"Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жекеменшік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге міндетті", - деп экономикамыздың барлық салаларын дамытуға мүмкіндігіміз бар деп пайымдаған еді.
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Экономикамыздың дамуына үлкен өзіндік үлесін қосып жатқан Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің қызметтерінің дамып, халықаралық стандарттарға сай болып жатқандығын айта аламыз.
Екінші деңгейлі банктердің, яғни коммерциялық банктердің пассивті операциялары негізінде салымдар түрінде кәсіпорынның, ұйымдардың, басқа банктердің, халықтың уақытша бос қаражаттарын тартуға мүмкіндігі бар.
Қазақстанның қаржы жүйесінің тұрақты дамуы бірінші кезекте ұзақ мерзімді қайта құрудан өткен банктік мекемелердің дамуынан көрініс табады. Осыған байланысты еліміздің несие нарығының соңғы жылдардағы даму қарқыны банктердің несие көлемінің ұлғаюынан және халықтың банк жүйесіне деген сенімділігінің артуын байқалады.
Казіргі кезеңде Қазақстан Республикасында банк аясы серпінді түрде дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бірі. Бұрын қатал түрде реттелетін коммерциялық банктер, бүгін дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында жұмыс істеп жатыр.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының қазіргі проблемалар тұрғысында банк жүйесінің алдағы уақыттағы дамуы мен жетілдірілуі үлкен тәжірибелік мәнділікке ие.
Қазіргі банктер клиенттерге қызметтің кең ауқымды спектірін ұсынып, банк операцияларының жаңа техникасын қолданып, қызмет көрсетудің жоғарғы деңгейін камтамасыз етіп отыр. Банктердің ең басты қызметі - несиелеу. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың және кәсіпкерлік фирмалардың тұтынушылық және инвестициялық мақсаттары үшін іске асырылады. Банктер өздерінің несие қызметін қаншалықты тиімді жүзеге асырса, соншалықты клиенттердің экономикалық жағдайына әсерін тигізеді. Себебі, банктік қарыз жаңа кәсіпорындардың пайда болуына, жұмыс орны санының өсуіне мүмкіндік туғызады және олардың экономикалық өмірге икемділігін қамтамасыз етеді.
Курстық жұмысытың мақсаты: банк жүйесінің жағдайын және даму болашағын жан-жақты қарастыру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер көрсетілген:
-Нарықтық экономикадағы банктердің рөлі мен мәні
-Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылымы
-Шетел банктерінің қызметтерінің ұйымдастырылу ерекшеліктері
-Қазақстан Республикасының банк жүйесінің және БТА Банк АҚ 3 жылдық нарықтық мүмкіндіктерін талдау
-БТА Банк АҚ техникалық-экономикалық сипаттамасы
-Екінші деңгейлі банктердің қызметтеріне салыстырмалы талдау
-ҚР-ның банк жүйесінің өзекті мәселелері
-ҚР-ның банк жүйесінің даму перспективалары
1 БАНКТЕРДІҢ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ ДАМУ НЕГІЗІ
2.1 Нарықтық экономикадағы банктердің рөлі мен мәні
Банк сөзі ағылшын тілінен аударғанда айырбас орыны дегенді білдіреді. Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылырдың және олардың айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктердің Италияда пайда болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығының болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты түсіндіріледі.
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға болмайтындығын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін түсінеді.
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар, салым иелеріне біртіндеп есеп айырысу қазметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктердегі салым иелерінің бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізілді.
Банктер қызметтерінің қолайлығы іскер адамдардың назарынан тыс қалмады. Банктің клиентер қатары ақырындып ұлғая түсті. Банктер өз кезегінде клиентер арасында жасалатын келісім шарттарды құруда сенім қызметтерін көрсетіп, сауда-саттық делдал қызметін атқарды. Есеп айрысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік билеттерін шығарады. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді. Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк-Ағылшын банкі 1649 жылы құрылып, үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.
Банкте арнайы қызметкекерлер жұмыс жасайды, олар заттай еңбекпен емес, ақшалай операциялармен, сандық мәліметтер мен ақпараттарды өңдеу, экономикалық талдау, кәсіпорындар арасындағы есеп айрысуларды, есепті ұйымдастырумен шұғылданады.
Сонымен, қазіргі түсінікте банк - бұл ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада төлем айналысын реттеуді жүзеге асыратын ақша-несие институты болып табылыды.
ҚР банктер және банктік қызмет туралы заңның 1-ші бабына сәйкес
банк-бұл осы жарғыға сай банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.[6, 6-8б]
Кенес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ, себебі республика аумағында КСРО-ның орталақтандырылған несие жүйесінің филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байлынысып келді. Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық банктер, ипотекалық несие банктері басқа да несиелік мекемелер кірді.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың қаңтарында, елдегі банктік реформаның бастамасы болып табылатын, Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет туралы Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстык басқармалары мен бөлімшелері бар ҚР Ұлттық банкіне айналады. Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық Тұран банкіне, Агроөнеркәсіпбанк-Қазақстан Республикасы акционерлік жинақ банкі-ҚР акционерлік-коммерциялық Жинақ банкіне ауысты. 1993 жылы бұл
Банктер акционерлік банктер болып қайта өзгереді, ал Жинақ банкі Қазақстан Республикасы Халықтық банкі деген атқа ие болды.
1989 жылдың басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік, жеке банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интервестбанк КРАМДС банк сияқты және т.б коммерциялық банктер құрылды. [4, 163б]
Банктік жүйе-нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлары ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір-бірімен тығыз байланысты. Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейдегі басқарумен тікелей байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне қатысушылардың экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын халықтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай асеп айырысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын сала аралық, аудан аралық үлестіру механизмін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мен міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа талап қойды.
Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау үрдісі қаржылық делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші қарыз алушыға және соған қатысты қаржылық институттар қызметінің қозғалысы, орын ауыстыруы, қаржылық ресурстардың құйылуы қажылық делдалдық деп аталады.
Әр турлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша қаражаттарының тобын құрайды және де оларды жұмыс істеп тұратын капиталға айналдырып, әр түрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қанағаттандыра алады.
Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық-несиелік қызмет көрсетуін ұйымдастыру және несиелік жүйенің қызмет етуі шаруашылық құрылымдардың дамуында маңызды роль атқарады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық қаржылық капитал арқылы нақты басқарады. Олар тек кызметтен шығып, ұдайы өндірістің барлық фазасының аясына ғана кіреді. Несиелік жүйе ертегідей күшке ие бола отырып нақты өндіріске ең қауіпті түрде араласу мүмкін. Банктер шаруашылық өмірдің орталығы, барлық экономиканың негізгі екені ескеріледі.
Экономиканы басқару процесінде негізінен басқарудың экономикалық қатынастарын көрсетеді, ал әр коғамның экономикалық қатынастары ең алдамен мүдде ретінде көрініс алады, ал экономикалық мүдде өндірістің мақсаты, яғни оны қозғаушы фактор болып табылатын әдістемелерді пайданалады. Мүддені осыллай деп түсінуден келесі туындайды, яғни оларға қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты. Банктер басқарудың экономикалық әдістері мәселен, несиелеу арқылы, экономикалық әр түрлі буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттіліктерін әр түрлі несиелермен немесе колма-қолсыз есеп айрысу арқылы экономиканың үздіксіз қызмет етуіндегі қажеттілігін қанағаттандырады қоғамдық өнімнің тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етеді.
Банктер есеп ацырысу операцияларын жүргізудің тәртібін бұзғаны үшін айыппұл, төлем төлеу күніесозғаны үшін өсім, несиені өз уақытында қайтармағандығы үшін жоғары пайыздар алумен өзінің мүлдесін ғана емес, сонымен қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесін қорғайды.
Банктер өз қызметтерін орындау кезінде функционалдық, салааық және аумақтарды басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді. Банктер экономикалық басқарудын органы болғандықтан, оның өз клиенттерінің алдындағы жаупкершілігі де экономикалық сипатта. Банктердің экономикалық жауапкершілігінің ең алдымен олар қызмет көрсетіп меншік түріне, ведомоствалық тәуелділігіне байлынысты емес, шаруашылық органдырының, шаруашылық және қаржылық қызметтерінің нәтижелерімен байланысты. Банктердің айналасында өздеріне әрбір банкті таңдайтын фирмалар мен компаниялар топталады. Олар басқа жағдайларда пайдамен қамтамасыз етілітін, өзі және клиенттері үшін оперыцияларды неғұрлым тиімді жүргізетін несиелік сипаты жүргізіледі.
Банктерде басқарудын басқа органдарын жоқ ағымдағы ақпараттар болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетілген клиенттерінің негізгі қызметі туралы ақпарат болап табалады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем жасау, банктік несиелерді қайтру үшін қаражаттың болмауы тек обьективті емес, сонымен бірге, осы шарт иесінің жұмысының нашар екендігінің күнделікті оперативті көрсеткіші болып табылады. Шотқа ақшаның келіп түсуі жабдықтаушының тиеген тауарларының өткендігін және т.б. білдіреді. Банктің мәліметтері бухгалтерлік есепті құруды күтпей-ақ кәсіпорын қызметттерінің көптеген маңызды факторы туралы, әрі олардың нәтижелерін алдын ала көруге мүмкіндік береді. Бұл банктерге өз клиенттерінің жағдайын білуге, оларды бақылауға және олардың тағдыры мен табыстылығын анықтауға мүмкіндік береді.
Ақша айналымы бірікпен сипатталады. Қолма-қолсыз ақша қозғылысының аясы бір ақша бірлігінде қызмет көрсетеді, әрі өзара тығыз байланысты. Банктер кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың жергілікте халықтың шот есептерін жүргізу арқылы ақша айналымың жиынтылғын, ал олар арқылы шаруашылық процестердің барысын қадағалайды, әрі ықпал етеді.
Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларды шоғырландырған:
мемлекеттік шаруашылық буындардың аражаттары, халықтың жинақақшалары, т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсенді қатысыды, яғни оларды пайдалану бойынша бақылау жүргізеді, ақша айналымын реттейді және сол арқылы ұдайы өндірістік үрдіске әсер етті. Қазақстаның нарықты экономикаға қөшумен банктердің алдында жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Меншікті жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру нәтижесінде жеке меншік, меншіктің ұжымдық және акционерлік түрлері,коопративтік қозғалыс кең етек алуда, меншіктің аралас түрінің негізінде кәсіпорындар құрылуда. Шаруа қожалықтыры санының есебі, олардыңбірлесуі, жалға беруші және жеке еңбек қызметімен айналысатын тұлғалар да осыған жатады.
Қоғамда белгілі бір класқа ие коммерсанттар, кәсіпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, коғамда банктердің экономикалық ролі күшеюде. Олардың жұмысында бірінші орынға әкімшілдік-әміршілік эдестерінің орнын-экономикалық әдістер алмастырады. Сөйтіп экономикаға банктік ықпал етудің құндық құрымдарының мағынасы арта түседі.
Банктік жүйенің реформасы жеке кәсіаоррындардың банктен несие алуларын қамтамасыз етеді, жеке сектордың дамуына жәрдемін тигізеді. Осы мерзімде ол шығынды мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құруды ынталандырады.
Жекешелендіруші кәсіпорындарға ркспубликада банктік реформаны құрудың барысында қажетті ипотекалық банктер маңызды көмек көрсетеді, яғни бұл жерде әңгіме жекешелендіруші кәсіпорындарға, оған тиісті мүлікті кепілге ала отарап, ипотекалық банктің ұзақ мерзімді несиесін беру мүмкіндігі туралы болап табылады. Бірақ ол үшін ең алдымен заң базасын жасау керек.
Банк жүйесін реформалау бағдарламасын іске асыру қазіргі кезде бәсекеге төтеп бере алатын, Қазақстаның экономиқалық дамуына ықпалын тигізе алатын банк жүйесін құру мен жақсартудың негізі болып табылады. Қазақстан Республикасының банк жүйесі өзге елдердегідей өзінің ұлттық ерекшеліктерімен, тарихи дәстүрлерімен айқындалуы керек, экономиканың мақсаттары мен шарттарына сәйкес келіп, елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуі керек.
Қазақстаның банк жүйесін жетілдірудің түпкі мақсаты оның тиімділік
көрсеткішінің жоғары болуы, тұрақтылығы, өркениеттілігі деп санау керек.
Банк жүйесін жетілдіру талаптарына сәйкес келетін мынадай ұсыныстар алуға болады:
1.Банктік қызметі басқа да түрлі экономикалық процесс сияқты қоғам, мемлекет және банктік қоғамдастық тарапынан басқаруды қажет етеді.
2.Халықаралық тәжірибеде банк қызметін реттеу органдары тәртібінің үш негізгі тұжырымдамасы бар. Бұл қоғамдық мүдде, туындау теориясы және қоғамдық таңдау теориясы.
3.Қазақстан республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты қазіргі таңда шаруашылық коньюнктураны және жалпы экономикалық міндеттерді реттеу мақсатында ақша-несие жүйесінің қызметін регламенттейтін мемлекеттік іс-шаралар жиынтығын білдіреді.
4.Қазақстандағы банк жүйесін дамытудың бірден-бір міндеті болып несиелік ұйымдарға деген несие берушілердің және ең алдымен салымшылардың сенімдерін арттыру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін Қазақстанда коммерциялық емес ұйым болып табылатын Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік беру қоры АҚ құрылды. Әрине, бұл қор депозиттік нарықты дамытуға үлкен үлесін қосты.
5.Несиелеу банк қызметінің негізі болып табылады және көпшілік банктер үшін әлі де болса пайда табудың ең негізгі көзі болып отыр. Сөйте тұра, несие беру банктің сенімділігі мен қауіпсіздігі үшін өте үлкен қатер тудырады және қандай да бір кәсіпорын сияқты коммерциялық банк банкротқа ұшырау секілді тәуекелге бара отырып, өзінің пайдасын максималдандыруға тырысады. Сондықтын, несиелеу процесіндегі негізгі міндет тәуекелді төмендету мен ссудалық операциялардың пайдалылығын қамтамасыз етуге ықпал ететін банктің тұрақты, тиімді басқарылатын портфелін құру.
6.Қазақстан Республикасы ұлттық банкісінің 2003 жылғы 3 маусымдағы екінші деңгейлі банктер үшін туралы пруденциялық нормативтер туралы 213 қаулысына сәйкес, Банктің өз капиталын есептеу кезінде сол банктің субординациялық қарызын қосуға болатындағы қарастырылады. Яғни, субординациялық қарыздың меншік капиталына барлық жағынан ұқсас екендігіне қарамастан, ол бәрібір ерте ме, кеш пе, әйтеуір иесіне қайтарылуы тиіс қарыз болып табылады.
7.Тиімді нарықтық экономиканың айрықша негізгі белгілері-бәсекелестіктің және нарықтық қатынасқа түсушілердің барлығының іскерлігі мен адамгершілігінің болуы.
Осы айтылған жағдайлар іске асып жатса, біздің ойымызша банк жүйесінің дамуы кезінде банк қызметтерінің негізгі көрсеткіштеріндегі аймақтық банктердің үлесі артпақ. Ал бұл өз кезегінде кіші және орта бизнестің несие ресурстарына қол жеткізуіне себепкер болып, осының нәтижесінде Республика аймақтарындағы халықты жұмыспен қамтамасыз ету жөніндегі мәселенің дұрыс шешімін табуына оң ықпал етеді
1.2. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылымы
Банк жүйесі несие жүйесінің негізгі буыны, нарықтық экономиканың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Несие және қаржы операцияларының негізгі бөлігін шоғырландырады.
Өзінің практикалық қызметінде банктер мен банк жүйесі бюджет-салық және басқа да жүйелермен тығыз бірлесе отырып, экономикалық өмірді реттеу мен басқарудың ортақ тетігіне бірігеді. [16,5]
1. Банк жүйесінің элементтері орталық банк бастаған белгілі бір бірлікке бағына отырып, өзара әркет жасайды, онда кездейсоқ элементтер жоқ.
2. Банк жүйесі оның құрамдас элементтері және олар арасындағы өзара әрекеттер арқылы айқындалған қасиеттерге ие. Онда елдің Орталық банкі белгілеген қосымша міндеттерді, тәртіптерді орындайтын тетік жұмыс істейді.
3. Банк жүйесінің элементтері өзара алмасуға қабілеті. Оны тұтастық есебінде қарастыруға болады. Бұл оның жекелеген бөліктері қажет жағдайда бір-бірін алмастара аларлықтай болып байланысқанын көрсетеді.
4. Банк жүйесі динамикалық жүйе және ұдайы қозғалыс үстінде болып, дамып отырады. Ол жаңа элементтермен, жаңа байланыстармен толыға алады. Кредиттердің және қаржы институттарының жаңа түрлері пайда болуда.
5. Банк жүесі жабық жүйе ретінде көрінеді. Оның өз тәртіптері, ережелері, нұсқаулықтары болады. Оларда тек осы жүйеге арналған банк құпиясы деген бар. Бірақ оны толық мәнінде жабық деп айтуға болмайды, себебі ол сыртқы ортамен, өзге жүйелермен өзара байланысқа түседі.
6. Банк жүйесі өзін-өзі реттейтін, өзін-өзі ұйымдастыратын қасиетке ие. Жалпы алғанда жүйе өзінің іс-әрекет саясатын құбылмалы экономикалық, әлеуметтік, саяси ахуалға байланысты өзгертіп отырады. Экономикалық дағдарыстар кезеңінде саясат басқа болады, ал экономика тұрақты дамыған кезенде өзге іс-қимыл саясаты қодданылады.
7. Банк жүйесі басқаратын жүйе болып табылады. Ол арнайы банк зандарымен реттеліп, жұмыс істейді және орталық атқарушы немесе өкілетті органдарға бағынады.
Бұл белгілердің барлығы Қазақстанның банк жүйесіне тән. Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы ҚР Заңында (3-бап) былай деп жазылған:
-Қазақстан Республикасы (ҚР) екі деңгейлі банк жүйесіне ие;
-Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейін құрайды;
-ҚР заңнамалық актісінде белгіленген айрықша құқықтық мәртебеге ие Қазақстан Даму банкінен өзге барлық басқа банктер банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін құрайды;
-шетелдік қатысуы бар банк - екінші деңгейдегі банк, оның акцияларының үштен бірінен астамы:
а)ҚР резиденті еместердің;
ә) ҚР резиденті еместердің қаржысына иелік етушілер болып табылатын заңды тұлғалар - ҚР резиденттерінің иелігінде, меншігінде және (немесе) басқаруында болады;
- Мемлекет аралық банк - халықаралық шарт негізінде құрылып жұмыс істейтін банк.
Банк жүйесіне сондай-ақ банк операцияларының жекелеген түрлерін орындайтын банктік емес мекемелер, банк инфрақұрылымын түзетін және кредит институттарының өмір сүруін қамтамасыз ететін кейбір қосымша мекемелер кіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы ҚР Заныңа сәйкес ҚР Ұлттық банкі және оның аумақтық органдары банк жүйесінің жоғары
денгейін білдіреді және елдің эмиссиялық, резервтік, есеп айырысу, кассалық орталығы болып табылады. Сонымен қатар норма белгілейтін, бақылаушылық құқыққа ие соңғы инстанциядағы кредитор рөлін атқарады, ақша-несие, валюта саясатын белгілейді. Оның қызметінің басты мақсаты пайда табу емес, ақша-несие саясатын өмірге енгізу, елдің кредит жүйесіне басшылық жасау.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, Орталық банкке мемлекеттің кең өкілеттігін беру банк жүйесінің екі деңгейінің тиімді жұмысын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Ұлттық банк мемлекеттік биліктің атқарушы органдарынан экономикалық және саяси тәуелсіздікікке ие. Оның қаржылық тәуелсіздігі ұйымдастырушылық және қаржылық қырларында көрінеді. Ұлттық банктің
ұйымдастырушылық тәуелсіздігі оның мемлекеттік бюджеттен жарғылық капиталмен, мүлікпен қамтамасыз етілген және оларға иелік ету, пайдалану және басқару өкілеттігін жүзеге асыратын дербес мемлекеттік орган болуынан байқалады. Ұлттық банктің қаржылық тәуелсіздігі оның мемлекет міндеттемелеріне, ал мемлекеттің міндеттемелеріне, жауап бермеуінен көрініс табады.
ҚР Ұлттық банкінің саяси тәуелсіздігінің көрінісі ретіндеҰлттық банк пен ҚР Үкіметі арасындығы формальды байланыстардың жоқтығын, кадр мәселесіндегі тәуелсіздігін атауға болады. Заң бойынша ол тек ҚР Президенті мен парламентіне ғана есеп береді. Оның қызметіне республикалық және жергілікті атқарушы органдар араласа алмайды.
ҚР Ұлттық банк екінші деңгейдегі барлық банктерге (Қазақстан даму банкісінен басқаларға) олардың қызметін реттейтін бірыңғай нормативтер мен талаптар белгілейді.
Банк қызметін- банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-әрекеттерді орындауын сиппаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде қандай да бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы төңірегінде банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық қызметтердің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылықты жаулап алу және оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі бір қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді, ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша қаражаттарының болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалануы ақша нарығының экономикалық негізі болып табылады.
Коммерциялык банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық қыметтеріне қызмет көрсетуме байланысты несиелік есеп айырысу және қарж ылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
-Ақылы негізде депозиттерді тарту;
-Клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға қассалық ызмет көрсету;
-Қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
-Инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілердің тапсырмалары бойынша қапиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
-Заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздырын шығару;
-Төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да операцияларды жүргізу;
-Ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме және өзге де міндеттемелерді беру;
-Тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету, осындай талаптардың инкассациялық тәуекелін өз мойнына алу;
-Банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтер көрсету;
-Клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
-Клиенттер үшін құжаттар мен бағылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер;
-Коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз;
-Клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды басқару;
-Банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
-Лизингтік операцияларды жүзеге асыру.
Ұлттық банкінің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды аударуға байланысты қызметтерді көрсету.
Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі қызметтерді былай құруға болады:
-уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинау;
-экономиканы және халықты несиелендіру;
-қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
-инвестициялық қызмет;
-клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.
1.Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау-коммерциялық банктердің алғашқы дәстүрлі-базалық қызмет. Бұл банктің пассиві меншікті капиталы мен тартылған қаражаттардан тұрады. Банктер өздерінің активтік операцияларын жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-нан жоғары бөлігін пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін депозиттер құрайды, Депозит пен банктің клиенттерінің жинақ салымдарынан басқа мерзімді және мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Осылардың негізінде коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының негізгі бөлігі құралады.
Депозиттік операциялар мындай қағидалармен ұйымдастырылады:
-банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға:
-депозиттік операциялар әрекет ету керек;
-банк балансының оперативтік өтіміділігін демеу мақсатында икемді депозиттік саясат жүргізілуі керек;
Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан қарағанда талап еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
2.Экономиканы және халықты несиелендіру-коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі - базалық қызметі. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады.
Несиелік операциялар-бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсыну бойынша қатынастар.
Банктердің активтік қарыздық операцияларын қарастырсақ. Кәсіпорын, фирма, концерндер қарызды өздерінің тауарлық қорларын толықтыру, жалақыны төлеу, жабдық сатып алу үшін және т.б. ауыл шаруашылық кәсіпорындар, фирмалар-өздерінің тұқым, жанар-жағар май және тыңайтқыш сатып алу шығындарын жабу үшін; бір реттік тұтынушылар-автомобиль, үй, ұзақ пайдаланалатын тауарлар және т.б. сатып алу үшін; үкімет-ағымдағы шығындарды қаржыландыру үшін алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы қарызды негізінен табыс алу мақсатында шоғарландырған ақша қаражаттарын орналастыратын коммерциялық банктерден алады.
Несиелік операциялар басқа белгілері бойынша да жіктеледі: қарыз алушылардың түрлері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, мөлшері бойынша, ашу шарттары бойынша және басқалар.
3. Қолма- қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізу. Ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне немесе банктің коммиссиондық операцияларына байланысты.
Қолма-қолсыз есеп айырысу-бұл есеп айырысудаң формасы мен әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым тұрақты өзгермейтін болып келеді.
Қатысушыларға байланысты есеп айырысу операциялары екі топқа бөлінеді: клиенттік есеп айырысу және банкаралық есеп айырысу операциялары.
Есеп айырысу кезінде келесі төлем құралдары қолданылады: төлем тапсырмалары, чектер, вексельдер, аккредитивтер, пластикалық карточкалар, жирочектер.
Қазақстан Ресаубликасында банкаралык және халық шаруашылындағы есеп айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы Ұлттық банк. Ол мынадай қызметтерді орындайды:
-қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналым ауқымдарына, қолма-қолсыз және қолма-қол ақша эмиссиясының мөлшеріне бақылау жургізу;
-барлық коммерциялық банктер үшін біртұтас әдістемелік негізде бірыңғай мемлекеттік есеп айырысу орталығы болу;
-есеп айырысудың, есеп берудің, есепке алу мен жүргізудің ережелерін жасау және оларды унификациялау.
Халықаралық тәжірибеде қолданылатын есеп айырысу формаларының негізгі 3 тобын айтуға болады: чек және вексель арқылы инкассациялық операциялар, аккредитивтер арқылы есеп айырысу, аударым операциялары.
4. Коммерциялық банктердің инвестициялык қызметі
Инвестиция дегеніміз-бұл халық шаруашылығына мемлекет ішінде және шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сол сяқты пайда алу мақсатында ұзақ мерзімді қаражат бөлу. Тікелей инвестиция-бұл қаражаттарды тікелей өндіріске, құрал-жабдықтарды сатып алу мен әлеуметтік сипаттағы обьектілерді салуға жұмсау. Портфельдік инвестициялар бағалы қағаздарды сатып алу арқылы және мерзімдік банк несиелерін беру арқылы жүзеге асады.
Қазақстандағы заңға сәйкес, инвестиция деп, кәсіпкерлік іс-әрекет обьектілеріне салынатын ақша қаражаттары мен бағалы қағаздарды айтады. Инвестициялык қызметтің қатысушылары және заңды тұлғалар, мемлекет, сол сияқты щетелдік инвестолар бола алады.
Әдетте банктердің инвестициясы деп, ақша қаражаттарын банктердің өздерінің бастамашылығымен табыс алу мақсатында, белгілі мерзімге ақшалай қаражаттар салу немесе салыстырмалы ұзақ мерзім ішінде қызмет ететін бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын салуды айтады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты-қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және өтімділікті қамтамасыз ету.
5.Қоммерциялық банктердің басқа да қаржылық қызметтері:
Лизингтік операциялар-бұл ұзақ мерзімді пайдаланатын заттарды мысалы, ғимарат, машина, ұшақ, автомобиль, компьютерлерді жалға беруді айтады.
Лизинг бірнеше қызмет атқарады. Біріншіден, ол негізгі қорларға ақша жұмсау, яғни қаржыландыру формасы. Лизинг алушының өз қаражаттарын бір уақыттық жұмылдыруынсыз немесе тартылған қаражатсыз өзіне керекті мүлікті пайданалуға мүмкіндігі болады. Ол мүліктің құнын бір жолғы төлеуден техникамен материалды-техникалық қамтамасыз етудің анағұрлым прогрессивті формасы. Лизинг түрлері: жедел лизинг, қаржылық лизинг, қалдық құны бойынша лизинг.
Факторингтік операциялар. Факторингтік операция-клиентпен төленбеген қарыздық талаптар бойынша төлемді талап ету құқын басқаға беру. Факторингтің мәні-банктер өз клиенттерінен төлем құжаттарды пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұндай мәміле келісім-шартпен жүзеге асады. Ол келісім-шартта сатып алынған қарыздың сомасы мен пайызы көрсетіледі. Бұл пайыз көрсетілген қызмет үшін қарыздың қандай мөлшері алынатынын көрсетеді.
Трастық операциялар. Коммерциялық банктер өздеріне сенімді тұлғаның қызметтерін қабылдап, өздерінің жеке корпоративті клиенттері үшін әр түрлі қызметтер орындайды. Траст сенім дегенді білдіреді. Капитал иесі өз капиталын басқа тұлғаға оның мүддесін қорғап отырып, иелік етуге сенім білдіріп тапсырады, яғни траст деп, банктердің, басқа институттардың мүлікті және капиталды басқарумен байланысты қызметтер көрсетуін және клиент атынан, оның мүддесі үшін, сенімді тұлға ретінде басқа да қызметтер көрсетуін айтады.
Кеңес беру қызметі. Коммерциялык банктер өздерінің клиенттеріне банктік мекеменің ерекшеліктеріне байланысты, экономика және есеп беруге байланысты кеңес беру қызметін көрсетеді. Бұл қызмет көрсетулер банктер тарапынан пайда табу мақсатында ғана емес, соңдай-ақ клиенттерге банк ісінің қырларын білу үшін, жаңа қызмет түрлеріне қатысты толық түсіндірмелер беру арқылы жаңа клиенттерді тартуға да байланысты көрсетіледі.
Ақпараттық қызмет көрсету. Қазіргі кездегі телекоммуникациялар, компьютерлік байланыстарды игере отырып, банктер жеткілікті түрде коммерциялық емес ақпараттарды иеленеді. Сонымен қатар, банктер клиенттерге әр түрлі қызметтер көрсете отырып, олардан түрлі мәліметтер алады.[4,295б]
Меншік түрі бойынша банктерді мемлекеттік (Қазақстанда олар 2), жекеменшік коммерциялық (33) және шет елдік капитал қатысатын банктер (6) деп бөлуге болады.
Қызмет ауқымы бойынша банктер ірі, орташа және шағын банктер болып бөлінеді. Қазақстанда ірі банктер санатына шартты түрде 3 банк (Қазкоммерцбанк, БТА Банкі және Халық банкі) қосылғанмен , оларды халықаралық стандарт бойынша ірі банктерге жатқызуға болмайды.
Орташа банктерге 5-6 банк жатады (АТФ банк, Центр кредит-банк Альянс-банк), қалғандары ұсақ банктер.
Банк жүйесінің дамуы елдегі экономикалық қатынастардың дамуына және саяси жағдайға тәуелді болады.
1.3 Шетел банктерінің қызметтерінің ұйымдастырылу ерекшеліктері
Көптеген ғалымдардың еңбектерінде банк жұмысындағы банк жүйесінің шетелдік банк секторының әсері анықталған:
Біріншіден, шетел банктері отандық банктерді бір жүйеге келтіруде оның өтемсіздігін төмендетіп, қаржылық қабілетін жоғарлатуға, бәсекеге қабілеттілігіне әсер етеді. Шетелдік банктердің қатысуымен отандық банктер өз қызметтерін жақсартуға міндетті. Көбінесе шетелдік банктердің қатысуы ескі банктік технологияның қолдануына қауіп төндіруін түсіндіреді. Сонымен қатар, жетілген бәсекеде пайыздық маржаның және пайданың төмендеуіне әкеп соғады.
Екіншіден, шетелдік банктердің тәжірибесі жағымды әсер етумен отандық банктердің қаржылық қызметінің жағдайын жақсартады. Бұл жаңа қаржылық қызмет көрсетуде қазіргі заман талаптарына сай жаңа технологияларды енгізіп, банк менеджментін жақсартады. Және де шетелдік банктер отандық банктердің реттеу және қадағалау қызметін жақсартады.
Үшіншіден, шетелдік банктер отандық банк жүйесінде адам капиталының сапасын жақсартуда өз ықпалын тигізеді. Мысалға, жергілікті банк персоналдары және банкирлер шетелдің жоғары дәрежелі тәжірибесінен өте алады. Сонымен қатар шетелдік банктер отандық банк қызметкерлерінің оқуын инвестицияласа олардың қабілеттері жоғарылап, жұмыс істеу сапасы арта түседі.
Шетелдік банктердің қызметін жүргізу тәжірибелері әлемнің қаржы нарығы, банк жүйесінде өте маңызды болып табылады. Соған байланысты дамыған мемлекеттердің банк секторындағы қызметтерін ұйымдастыруда келесіндей сарапатамалар жасауға болады. [7,20-23б]
АҚШ банктік жүйесі 1776 жылы өзінің тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап пайда болды. АҚШ-та алғашқы банк 1791 жылы құрылған. Ол Конгрестен ақшаны эмиссиялау құқығын ала отырып, коммерциялық банктердің бірқатар қызметтерін қатар атқарған.
Орталық банктің құрылуы туралы 1913 жылы қабылданған заңға сәйкес, осы уақытқа дейін жұмыс жасап отырған үш деңгейлі - Басқарушылар кеңесінен, Федералды резервтік жүйеге мүше банктерден тұратын Федералды резервтік жүйенің негізі қаланды.
АҚШ-тың ФРЖ-сы басқру және ұйымдастыру қағидаларына қарай басқа дамыған елдердің орталық банктерінен ерекшеленеді. ФРЖ 12 федералдық резервтік банктерден және ФРЖ-ға мүше жеке коммерциялық банктерден тұрады.
ФРЖ-ның құрылымы оның функционалдық кешенін құрайтын 5 буынға бөлінеді:
1. ФРЖ-ның басқару кеңесі;
2. Ашық нарықтағы операциялар жүргізетін федералды комитеті;
3. Федералдық кеңес беру;
4. 12 федералдық резервтік банктер;
5. ФРЖ-ға мүше 6000 коммерциялық банктер.
Басқару кеңесі Федералды резервтік банктердің қызметін бақылуға ФРЖ-ның саясатының басты бағыттары бойынша шешім қабылдауға өкілетті мемлекеттік құрылым ретінде құрылған.
ФРЖ-ның басқару кеңесінің басты қызметі - ақша-несие саясатын дайындау. Бұдан басқа бұл кеңес әр түрлі банктік институттар мен федералды резервтік банктерге қатысты қадағалау және ретеу қызметтерін де жүзеге асырады.
Басқару кеңесі елдің төлем жүйесінің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз етеді, сол сияқты, тұтыну несиесі аумағындағы қызметтерді реттеуге бағытталған федералдық заңдардың орындалуын катаң бақылып отырады. ФРЖ-ның Басқару Федералдық резервтік банктердің қызметін бақылаумен қатар, резервтік банктер мен ФРЖ-ға мүше басқа да резервтік округтарда, сол сияқты шет елдерде филиалын құруы туралы шешім қабылдайды және жылына бір рет резервтік банктердің қызметіне ревизия жүргізеді. Кеңестің төрағасы халықаралық валюта-қаржы мәселері бойынша үкіметтің осы төңіректегі саясатын ретке келтіріп отыратын Ұлттық кеңес беру кеңесінің мүшесі болып табылады.
ФРЖ-ның Басқару кеңесі ФРЖ-ның ақша-несие саясаты аясында кең өкілеттіліктерге ие болып келеді:
-федералды резервтік банктердің бюджетін бекітеді;
- барлық 12 федералды резервтік банктердің есепке алу мөлшерін бекітеді және қайта қарайды;
-ФРЖ-ның ашық нарықтағы операциялары жөніндегі Комитеті арқылы ФРЖ-ның бағалы қағаздарымен жасалатын операциялардағы саясатын анықтайды;
-бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға қатысты барлық басты талаптарды реттейді;
Германияның банк жүйесінің құрылымы бірден қалыптасқан жоқ. 1875 жылы наурыз айында Прусск банкісінің негізінде Райхсбанк құрылып, оған райхсканслер, банк президенті және банк бақармасы жетекшілік жасаған.
Германиядағы банктік жүйенің басты буынын коммерциялық банктер құрайды.Оларды, ең бастысы үлкен бір әмбебаптық дәрежелері ажырытып тұрады. Іс жүзінде олар айналыспайтын банктік операциялар жоқтың қасы десе болады. Олардың үлесіне Германияның несиелік институттары жүзеге асыратын операциялардың жалпы көлімінің 34бөлігі тиеді.
Германияның банк жүйесі екіге бөлінеді: әмбебап банктер және арнайы банктер.
Қорыта келе біріншіден, 1931 жылы несиелік реформаның жүргізілуіне дейінгі кезеңдері кеңес одағының банктік жүйесі неміс банктік тәжірибесіне сай қалыптасып және реформадан кейін социалистік принципке негізделген жолмен кеткендігін ескерсек, онда бүгінгі банктік жүйені қайта құруда және қалпына келтіруде, Германия тәжірибесінің біздің банк жүйесінің алға басуына қосар үлесі және маңызы зор. Екіншіден, бізге Германия тәжірибесін есепке алу орындары, себебі бүгінгі таңдағы өнеркәсібі жағынан дамыған барлық елдердің банктік жүйелері әмбебаптануға бетбұрыс жасаған. [6,11-25б]
Республиканың банк жүйесі мен экономикасына Америкада болып жатқан, халықаралық сарапшылар өзінің көлемі мен терендегі жағынан АҚШ-тағы Ұлы тоқыраумен кезіндегі дағдарыс жергілікті ғана сипатта болса, қазіргі күйзеліс қаржы ұйымдарының инвестициялық рейтингтерінің жаппай төмендеуіне, халықаралық биржа индекстерінің жаппай төмендеуіне, халықарылық биржа индекстерінің шұғыл ауытқуына және тіпті дүниежізілік экономиканың өсу қарқыны баяулауы жөніндегі болжануға қатысты, ғаламдық сипат алып отыр.
Әлемдік қаржы проблемалары АҚШ-тың ипотекалық нарығының төлемқабілеттілігі күрт төмендеуінен, қарызгелер төлемнен бас тартқан кезде басталды. Нәтижесінде АҚШ-та бағаның 10-15%ға төмендеуі жағдайында жылжымайтын мүліктің өтімділігі айтарлықтай кеміді. АҚШ-тағы ипотекалык дағдарыстың дүниежүзілік экономикаға айқын әсері доллар бағамының еуроға қарағанда төмендеуінен көрініс тапты (2010 жылдың 1 маусымында бағам 1 Euro үшін 1,33 $ болып, 1 Euro үшін 1,59 $ дейін төимендеді, ал қазір 1 Euro үшін 1,54 $); нақ осы жағдай мұнай бағасының көтеруліне ерік беріп, АҚШ-тың да дамушы елдердің де экономикасындағы жол ашыла берді (қазір 4 мөлшерінде). Әсіресе ТМД елдері мен Қытайдағы инфляция оқиға барысына өте сезімтал болып шықты: бұларда бағаның өсуі бірінші тоқсанда жылдық 10-тан асып түсті. [13,9]
Шет елде клиенттердің несиелік қабілеті туралы ақпараттар жинауға маманданған және олар туралы анықтамалар беретін арнайы фирмалар немесе агенттіктер жұмыс жасайды. Бұл тәуелсіз ұйымдар банктерге келісімшарт негізінде қызмет көрсетеді. Мысалаға, фирма Дан энд Брэнд фрод 3 млн жуық АҚШ-тың, Канаданың, Данияның фирмалары туралы ақпараттар жинақтап, жалпы ұлттық және аймақтық аңықтамаларда жариялайды.
Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер факторларға жасалған талдау батыстың банкирлеріне мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік берді: дүниежүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес, несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебіне 67%- ішкі факторлар, ал 33%-оы сыртқы факторлар үлесі тиеді.
Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар қатарында бірінші орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес. Банктің кез келген қарыз алушысы мұндай факторларды басынан кешуі мүмкін. Сондықтан да қарыз алушының несиелік қабілетін талдай отырып, банк қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын толық анықтап білуге тиіс. Банкроттықтың басты себептеріне басқарудағы жетіспеушілік, тиімді басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайларындағы өзгерістер мен бәсекеге төселе алмауы, өз мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі, яғни ресурстардың жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі, акционерлік капиталдың жетіспеушілігі және заемдың қаражаттардың үлесінің жоғары болуы жатады.
Қарыз алушының сәтсіздікке ұшырауын куәландыратын белгілерге: шоттағы айналым қаражаттарының қысқаруы, алдында мерзімі ұзартылғын несиелер бойынша төлемдердің уақытын созуын өтінуі (екінші рет мерзімі ұзартылғанан кейін несие проблемалық несиелер қатарына жатқызылады) және басарларды жатқазуға болады.
Несиелік тәуекелді төмендетудің ең басты тәсіліне - потенциалда қарыз алушыларды таңдау жатады. Қарыз алушының қаржылық жағдайын талдауда және оның алдаған қарызды банкке уақытылы қайтаруына байланысты сенімділігін бағалауда көптеген әдістер қолданылуда.
Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін жете бағалау несиелік тәуекелді төмендетудегі басты шара болып табылады. [20,23]
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы бар. Несиенің сапасы деп сол несиеге тәуекелдің дәрежесі айтылады. Несие сапасы көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне кері пропорционал (несие сапасы каншалықты жоғары болса соғұрлым оның қайтарылуы күмәнсіз және керісінше) болып келеді. Бұл жерде несиелік тәуекелдің көрсеткіштерінен несие сапасының немесе банктің несиелік портфелінің көрсеткіштерінің айырмашылығы - бұл банктің берген несиелері бойынша аңықталатын нақты шамасында. Несиелік тәуекелді басқару, реттеудің негізгі әдістеріне мыналар жатады:
1.несиелік портфельді диверсификациялау;
2.қарыз алушының төлем қабілетін алдын ала талдау:
3.несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв құру;
4.несиелік портфельдің оңтайлы (банк үшін) құрылымын талдау және қолдау;
5. несиелердің қамтамасыз етілуін және оларды мақсатты пайдалануды талап ету;
Несиелердің қайтарылмауынан зиян шегу - кез келген банк қызметінің қашса құтылмайтын үлесі. Оларды толық жою мүмкін емес, бірақ ең төменгі мөлшерлерге жеткізуге болады. Американдық коммерциялық банктерде проблемалық несиелердің пайда болу себептерін айқындауға көмектесетін, сол сияқты олардың пайда болуын болжайтын толық жүйе жұмыс жасайды. Жаңа шарт несиені қайтару кестесіне бағытталып, банк пен қарыз алушы арасындағы басты мақсат - проблемалық несиелерді жою жолында, өзара келісілген іс-әрекеттерді қарайды. Сонымен қатар, американдық коммерциялық банктердің күмәнді несиелерін анықтау және жою жұмысы әр түрлі кезеңді қамитиды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БАНКТЕРДІҢ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ ДАМУ НЕГІЗІ
0.1 Нарықтық экономикадағы банктердің рөлі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
0.2 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ...10
0.3 Шетел банктері кызметтерінің ұйымдастырылу ерекшеліктері ... ... ... ... ... 16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ЖӘНЕ БТА БАНК АҚ-ның 2010-2012 ЖЫЛДАР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ НАРЫҚТЫҚ МҮМКІНДІКТЕРІНЕ ТАЛДАУ
0.1 БТА Банк АҚ техникалық-экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... 20
0.2 Екінші деңгейлі банктердің қызметтеріне салыстармалы талдау ... ... ... ... .25
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 ҚР банк жүйесінің өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.2 ҚР банк жүйесінің даму перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
КІРІСПЕ
Еліміздің 2030 жылға дейінгі Дамуының стратегиясында - қоғамымыздың келешектегі келбеті мен мемлекеттің мақсат-мұраты баян етілді.
Бүгін толық жауапкершілікпен былай деп мәлімдеуімізге болады: "Қазақстан өтпелі кезеңнен ойдағыдай өтті, әрі өз дамуының сапалық жаңа кезеңіне нық сеніммен қадам басты!"
Президентіміздің Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында:"Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жекеменшік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге міндетті", - деп экономикамыздың барлық салаларын дамытуға мүмкіндігіміз бар деп пайымдаған еді.
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Экономикамыздың дамуына үлкен өзіндік үлесін қосып жатқан Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің қызметтерінің дамып, халықаралық стандарттарға сай болып жатқандығын айта аламыз.
Екінші деңгейлі банктердің, яғни коммерциялық банктердің пассивті операциялары негізінде салымдар түрінде кәсіпорынның, ұйымдардың, басқа банктердің, халықтың уақытша бос қаражаттарын тартуға мүмкіндігі бар.
Қазақстанның қаржы жүйесінің тұрақты дамуы бірінші кезекте ұзақ мерзімді қайта құрудан өткен банктік мекемелердің дамуынан көрініс табады. Осыған байланысты еліміздің несие нарығының соңғы жылдардағы даму қарқыны банктердің несие көлемінің ұлғаюынан және халықтың банк жүйесіне деген сенімділігінің артуын байқалады.
Казіргі кезеңде Қазақстан Республикасында банк аясы серпінді түрде дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бірі. Бұрын қатал түрде реттелетін коммерциялық банктер, бүгін дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында жұмыс істеп жатыр.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының қазіргі проблемалар тұрғысында банк жүйесінің алдағы уақыттағы дамуы мен жетілдірілуі үлкен тәжірибелік мәнділікке ие.
Қазіргі банктер клиенттерге қызметтің кең ауқымды спектірін ұсынып, банк операцияларының жаңа техникасын қолданып, қызмет көрсетудің жоғарғы деңгейін камтамасыз етіп отыр. Банктердің ең басты қызметі - несиелеу. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың және кәсіпкерлік фирмалардың тұтынушылық және инвестициялық мақсаттары үшін іске асырылады. Банктер өздерінің несие қызметін қаншалықты тиімді жүзеге асырса, соншалықты клиенттердің экономикалық жағдайына әсерін тигізеді. Себебі, банктік қарыз жаңа кәсіпорындардың пайда болуына, жұмыс орны санының өсуіне мүмкіндік туғызады және олардың экономикалық өмірге икемділігін қамтамасыз етеді.
Курстық жұмысытың мақсаты: банк жүйесінің жағдайын және даму болашағын жан-жақты қарастыру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер көрсетілген:
-Нарықтық экономикадағы банктердің рөлі мен мәні
-Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылымы
-Шетел банктерінің қызметтерінің ұйымдастырылу ерекшеліктері
-Қазақстан Республикасының банк жүйесінің және БТА Банк АҚ 3 жылдық нарықтық мүмкіндіктерін талдау
-БТА Банк АҚ техникалық-экономикалық сипаттамасы
-Екінші деңгейлі банктердің қызметтеріне салыстырмалы талдау
-ҚР-ның банк жүйесінің өзекті мәселелері
-ҚР-ның банк жүйесінің даму перспективалары
1 БАНКТЕРДІҢ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ ДАМУ НЕГІЗІ
2.1 Нарықтық экономикадағы банктердің рөлі мен мәні
Банк сөзі ағылшын тілінен аударғанда айырбас орыны дегенді білдіреді. Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылырдың және олардың айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктердің Италияда пайда болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығының болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты түсіндіріледі.
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға болмайтындығын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін түсінеді.
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар, салым иелеріне біртіндеп есеп айырысу қазметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктердегі салым иелерінің бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізілді.
Банктер қызметтерінің қолайлығы іскер адамдардың назарынан тыс қалмады. Банктің клиентер қатары ақырындып ұлғая түсті. Банктер өз кезегінде клиентер арасында жасалатын келісім шарттарды құруда сенім қызметтерін көрсетіп, сауда-саттық делдал қызметін атқарды. Есеп айрысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік билеттерін шығарады. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді. Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк-Ағылшын банкі 1649 жылы құрылып, үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.
Банкте арнайы қызметкекерлер жұмыс жасайды, олар заттай еңбекпен емес, ақшалай операциялармен, сандық мәліметтер мен ақпараттарды өңдеу, экономикалық талдау, кәсіпорындар арасындағы есеп айрысуларды, есепті ұйымдастырумен шұғылданады.
Сонымен, қазіргі түсінікте банк - бұл ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада төлем айналысын реттеуді жүзеге асыратын ақша-несие институты болып табылыды.
ҚР банктер және банктік қызмет туралы заңның 1-ші бабына сәйкес
банк-бұл осы жарғыға сай банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.[6, 6-8б]
Кенес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ, себебі республика аумағында КСРО-ның орталақтандырылған несие жүйесінің филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байлынысып келді. Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық банктер, ипотекалық несие банктері басқа да несиелік мекемелер кірді.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың қаңтарында, елдегі банктік реформаның бастамасы болып табылатын, Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет туралы Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстык басқармалары мен бөлімшелері бар ҚР Ұлттық банкіне айналады. Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық Тұран банкіне, Агроөнеркәсіпбанк-Қазақстан Республикасы акционерлік жинақ банкі-ҚР акционерлік-коммерциялық Жинақ банкіне ауысты. 1993 жылы бұл
Банктер акционерлік банктер болып қайта өзгереді, ал Жинақ банкі Қазақстан Республикасы Халықтық банкі деген атқа ие болды.
1989 жылдың басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік, жеке банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интервестбанк КРАМДС банк сияқты және т.б коммерциялық банктер құрылды. [4, 163б]
Банктік жүйе-нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлары ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір-бірімен тығыз байланысты. Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейдегі басқарумен тікелей байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне қатысушылардың экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын халықтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай асеп айырысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын сала аралық, аудан аралық үлестіру механизмін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мен міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа талап қойды.
Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау үрдісі қаржылық делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші қарыз алушыға және соған қатысты қаржылық институттар қызметінің қозғалысы, орын ауыстыруы, қаржылық ресурстардың құйылуы қажылық делдалдық деп аталады.
Әр турлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша қаражаттарының тобын құрайды және де оларды жұмыс істеп тұратын капиталға айналдырып, әр түрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қанағаттандыра алады.
Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық-несиелік қызмет көрсетуін ұйымдастыру және несиелік жүйенің қызмет етуі шаруашылық құрылымдардың дамуында маңызды роль атқарады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық қаржылық капитал арқылы нақты басқарады. Олар тек кызметтен шығып, ұдайы өндірістің барлық фазасының аясына ғана кіреді. Несиелік жүйе ертегідей күшке ие бола отырып нақты өндіріске ең қауіпті түрде араласу мүмкін. Банктер шаруашылық өмірдің орталығы, барлық экономиканың негізгі екені ескеріледі.
Экономиканы басқару процесінде негізінен басқарудың экономикалық қатынастарын көрсетеді, ал әр коғамның экономикалық қатынастары ең алдамен мүдде ретінде көрініс алады, ал экономикалық мүдде өндірістің мақсаты, яғни оны қозғаушы фактор болып табылатын әдістемелерді пайданалады. Мүддені осыллай деп түсінуден келесі туындайды, яғни оларға қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты. Банктер басқарудың экономикалық әдістері мәселен, несиелеу арқылы, экономикалық әр түрлі буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттіліктерін әр түрлі несиелермен немесе колма-қолсыз есеп айрысу арқылы экономиканың үздіксіз қызмет етуіндегі қажеттілігін қанағаттандырады қоғамдық өнімнің тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етеді.
Банктер есеп ацырысу операцияларын жүргізудің тәртібін бұзғаны үшін айыппұл, төлем төлеу күніесозғаны үшін өсім, несиені өз уақытында қайтармағандығы үшін жоғары пайыздар алумен өзінің мүлдесін ғана емес, сонымен қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесін қорғайды.
Банктер өз қызметтерін орындау кезінде функционалдық, салааық және аумақтарды басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді. Банктер экономикалық басқарудын органы болғандықтан, оның өз клиенттерінің алдындағы жаупкершілігі де экономикалық сипатта. Банктердің экономикалық жауапкершілігінің ең алдымен олар қызмет көрсетіп меншік түріне, ведомоствалық тәуелділігіне байлынысты емес, шаруашылық органдырының, шаруашылық және қаржылық қызметтерінің нәтижелерімен байланысты. Банктердің айналасында өздеріне әрбір банкті таңдайтын фирмалар мен компаниялар топталады. Олар басқа жағдайларда пайдамен қамтамасыз етілітін, өзі және клиенттері үшін оперыцияларды неғұрлым тиімді жүргізетін несиелік сипаты жүргізіледі.
Банктерде басқарудын басқа органдарын жоқ ағымдағы ақпараттар болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетілген клиенттерінің негізгі қызметі туралы ақпарат болап табалады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем жасау, банктік несиелерді қайтру үшін қаражаттың болмауы тек обьективті емес, сонымен бірге, осы шарт иесінің жұмысының нашар екендігінің күнделікті оперативті көрсеткіші болып табылады. Шотқа ақшаның келіп түсуі жабдықтаушының тиеген тауарларының өткендігін және т.б. білдіреді. Банктің мәліметтері бухгалтерлік есепті құруды күтпей-ақ кәсіпорын қызметттерінің көптеген маңызды факторы туралы, әрі олардың нәтижелерін алдын ала көруге мүмкіндік береді. Бұл банктерге өз клиенттерінің жағдайын білуге, оларды бақылауға және олардың тағдыры мен табыстылығын анықтауға мүмкіндік береді.
Ақша айналымы бірікпен сипатталады. Қолма-қолсыз ақша қозғылысының аясы бір ақша бірлігінде қызмет көрсетеді, әрі өзара тығыз байланысты. Банктер кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың жергілікте халықтың шот есептерін жүргізу арқылы ақша айналымың жиынтылғын, ал олар арқылы шаруашылық процестердің барысын қадағалайды, әрі ықпал етеді.
Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларды шоғырландырған:
мемлекеттік шаруашылық буындардың аражаттары, халықтың жинақақшалары, т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсенді қатысыды, яғни оларды пайдалану бойынша бақылау жүргізеді, ақша айналымын реттейді және сол арқылы ұдайы өндірістік үрдіске әсер етті. Қазақстаның нарықты экономикаға қөшумен банктердің алдында жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Меншікті жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру нәтижесінде жеке меншік, меншіктің ұжымдық және акционерлік түрлері,коопративтік қозғалыс кең етек алуда, меншіктің аралас түрінің негізінде кәсіпорындар құрылуда. Шаруа қожалықтыры санының есебі, олардыңбірлесуі, жалға беруші және жеке еңбек қызметімен айналысатын тұлғалар да осыған жатады.
Қоғамда белгілі бір класқа ие коммерсанттар, кәсіпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, коғамда банктердің экономикалық ролі күшеюде. Олардың жұмысында бірінші орынға әкімшілдік-әміршілік эдестерінің орнын-экономикалық әдістер алмастырады. Сөйтіп экономикаға банктік ықпал етудің құндық құрымдарының мағынасы арта түседі.
Банктік жүйенің реформасы жеке кәсіаоррындардың банктен несие алуларын қамтамасыз етеді, жеке сектордың дамуына жәрдемін тигізеді. Осы мерзімде ол шығынды мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құруды ынталандырады.
Жекешелендіруші кәсіпорындарға ркспубликада банктік реформаны құрудың барысында қажетті ипотекалық банктер маңызды көмек көрсетеді, яғни бұл жерде әңгіме жекешелендіруші кәсіпорындарға, оған тиісті мүлікті кепілге ала отарап, ипотекалық банктің ұзақ мерзімді несиесін беру мүмкіндігі туралы болап табылады. Бірақ ол үшін ең алдымен заң базасын жасау керек.
Банк жүйесін реформалау бағдарламасын іске асыру қазіргі кезде бәсекеге төтеп бере алатын, Қазақстаның экономиқалық дамуына ықпалын тигізе алатын банк жүйесін құру мен жақсартудың негізі болып табылады. Қазақстан Республикасының банк жүйесі өзге елдердегідей өзінің ұлттық ерекшеліктерімен, тарихи дәстүрлерімен айқындалуы керек, экономиканың мақсаттары мен шарттарына сәйкес келіп, елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуі керек.
Қазақстаның банк жүйесін жетілдірудің түпкі мақсаты оның тиімділік
көрсеткішінің жоғары болуы, тұрақтылығы, өркениеттілігі деп санау керек.
Банк жүйесін жетілдіру талаптарына сәйкес келетін мынадай ұсыныстар алуға болады:
1.Банктік қызметі басқа да түрлі экономикалық процесс сияқты қоғам, мемлекет және банктік қоғамдастық тарапынан басқаруды қажет етеді.
2.Халықаралық тәжірибеде банк қызметін реттеу органдары тәртібінің үш негізгі тұжырымдамасы бар. Бұл қоғамдық мүдде, туындау теориясы және қоғамдық таңдау теориясы.
3.Қазақстан республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты қазіргі таңда шаруашылық коньюнктураны және жалпы экономикалық міндеттерді реттеу мақсатында ақша-несие жүйесінің қызметін регламенттейтін мемлекеттік іс-шаралар жиынтығын білдіреді.
4.Қазақстандағы банк жүйесін дамытудың бірден-бір міндеті болып несиелік ұйымдарға деген несие берушілердің және ең алдымен салымшылардың сенімдерін арттыру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін Қазақстанда коммерциялық емес ұйым болып табылатын Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік беру қоры АҚ құрылды. Әрине, бұл қор депозиттік нарықты дамытуға үлкен үлесін қосты.
5.Несиелеу банк қызметінің негізі болып табылады және көпшілік банктер үшін әлі де болса пайда табудың ең негізгі көзі болып отыр. Сөйте тұра, несие беру банктің сенімділігі мен қауіпсіздігі үшін өте үлкен қатер тудырады және қандай да бір кәсіпорын сияқты коммерциялық банк банкротқа ұшырау секілді тәуекелге бара отырып, өзінің пайдасын максималдандыруға тырысады. Сондықтын, несиелеу процесіндегі негізгі міндет тәуекелді төмендету мен ссудалық операциялардың пайдалылығын қамтамасыз етуге ықпал ететін банктің тұрақты, тиімді басқарылатын портфелін құру.
6.Қазақстан Республикасы ұлттық банкісінің 2003 жылғы 3 маусымдағы екінші деңгейлі банктер үшін туралы пруденциялық нормативтер туралы 213 қаулысына сәйкес, Банктің өз капиталын есептеу кезінде сол банктің субординациялық қарызын қосуға болатындағы қарастырылады. Яғни, субординациялық қарыздың меншік капиталына барлық жағынан ұқсас екендігіне қарамастан, ол бәрібір ерте ме, кеш пе, әйтеуір иесіне қайтарылуы тиіс қарыз болып табылады.
7.Тиімді нарықтық экономиканың айрықша негізгі белгілері-бәсекелестіктің және нарықтық қатынасқа түсушілердің барлығының іскерлігі мен адамгершілігінің болуы.
Осы айтылған жағдайлар іске асып жатса, біздің ойымызша банк жүйесінің дамуы кезінде банк қызметтерінің негізгі көрсеткіштеріндегі аймақтық банктердің үлесі артпақ. Ал бұл өз кезегінде кіші және орта бизнестің несие ресурстарына қол жеткізуіне себепкер болып, осының нәтижесінде Республика аймақтарындағы халықты жұмыспен қамтамасыз ету жөніндегі мәселенің дұрыс шешімін табуына оң ықпал етеді
1.2. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылымы
Банк жүйесі несие жүйесінің негізгі буыны, нарықтық экономиканың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Несие және қаржы операцияларының негізгі бөлігін шоғырландырады.
Өзінің практикалық қызметінде банктер мен банк жүйесі бюджет-салық және басқа да жүйелермен тығыз бірлесе отырып, экономикалық өмірді реттеу мен басқарудың ортақ тетігіне бірігеді. [16,5]
1. Банк жүйесінің элементтері орталық банк бастаған белгілі бір бірлікке бағына отырып, өзара әркет жасайды, онда кездейсоқ элементтер жоқ.
2. Банк жүйесі оның құрамдас элементтері және олар арасындағы өзара әрекеттер арқылы айқындалған қасиеттерге ие. Онда елдің Орталық банкі белгілеген қосымша міндеттерді, тәртіптерді орындайтын тетік жұмыс істейді.
3. Банк жүйесінің элементтері өзара алмасуға қабілеті. Оны тұтастық есебінде қарастыруға болады. Бұл оның жекелеген бөліктері қажет жағдайда бір-бірін алмастара аларлықтай болып байланысқанын көрсетеді.
4. Банк жүйесі динамикалық жүйе және ұдайы қозғалыс үстінде болып, дамып отырады. Ол жаңа элементтермен, жаңа байланыстармен толыға алады. Кредиттердің және қаржы институттарының жаңа түрлері пайда болуда.
5. Банк жүесі жабық жүйе ретінде көрінеді. Оның өз тәртіптері, ережелері, нұсқаулықтары болады. Оларда тек осы жүйеге арналған банк құпиясы деген бар. Бірақ оны толық мәнінде жабық деп айтуға болмайды, себебі ол сыртқы ортамен, өзге жүйелермен өзара байланысқа түседі.
6. Банк жүйесі өзін-өзі реттейтін, өзін-өзі ұйымдастыратын қасиетке ие. Жалпы алғанда жүйе өзінің іс-әрекет саясатын құбылмалы экономикалық, әлеуметтік, саяси ахуалға байланысты өзгертіп отырады. Экономикалық дағдарыстар кезеңінде саясат басқа болады, ал экономика тұрақты дамыған кезенде өзге іс-қимыл саясаты қодданылады.
7. Банк жүйесі басқаратын жүйе болып табылады. Ол арнайы банк зандарымен реттеліп, жұмыс істейді және орталық атқарушы немесе өкілетті органдарға бағынады.
Бұл белгілердің барлығы Қазақстанның банк жүйесіне тән. Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы ҚР Заңында (3-бап) былай деп жазылған:
-Қазақстан Республикасы (ҚР) екі деңгейлі банк жүйесіне ие;
-Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейін құрайды;
-ҚР заңнамалық актісінде белгіленген айрықша құқықтық мәртебеге ие Қазақстан Даму банкінен өзге барлық басқа банктер банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін құрайды;
-шетелдік қатысуы бар банк - екінші деңгейдегі банк, оның акцияларының үштен бірінен астамы:
а)ҚР резиденті еместердің;
ә) ҚР резиденті еместердің қаржысына иелік етушілер болып табылатын заңды тұлғалар - ҚР резиденттерінің иелігінде, меншігінде және (немесе) басқаруында болады;
- Мемлекет аралық банк - халықаралық шарт негізінде құрылып жұмыс істейтін банк.
Банк жүйесіне сондай-ақ банк операцияларының жекелеген түрлерін орындайтын банктік емес мекемелер, банк инфрақұрылымын түзетін және кредит институттарының өмір сүруін қамтамасыз ететін кейбір қосымша мекемелер кіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы ҚР Заныңа сәйкес ҚР Ұлттық банкі және оның аумақтық органдары банк жүйесінің жоғары
денгейін білдіреді және елдің эмиссиялық, резервтік, есеп айырысу, кассалық орталығы болып табылады. Сонымен қатар норма белгілейтін, бақылаушылық құқыққа ие соңғы инстанциядағы кредитор рөлін атқарады, ақша-несие, валюта саясатын белгілейді. Оның қызметінің басты мақсаты пайда табу емес, ақша-несие саясатын өмірге енгізу, елдің кредит жүйесіне басшылық жасау.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, Орталық банкке мемлекеттің кең өкілеттігін беру банк жүйесінің екі деңгейінің тиімді жұмысын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Ұлттық банк мемлекеттік биліктің атқарушы органдарынан экономикалық және саяси тәуелсіздікікке ие. Оның қаржылық тәуелсіздігі ұйымдастырушылық және қаржылық қырларында көрінеді. Ұлттық банктің
ұйымдастырушылық тәуелсіздігі оның мемлекеттік бюджеттен жарғылық капиталмен, мүлікпен қамтамасыз етілген және оларға иелік ету, пайдалану және басқару өкілеттігін жүзеге асыратын дербес мемлекеттік орган болуынан байқалады. Ұлттық банктің қаржылық тәуелсіздігі оның мемлекет міндеттемелеріне, ал мемлекеттің міндеттемелеріне, жауап бермеуінен көрініс табады.
ҚР Ұлттық банкінің саяси тәуелсіздігінің көрінісі ретіндеҰлттық банк пен ҚР Үкіметі арасындығы формальды байланыстардың жоқтығын, кадр мәселесіндегі тәуелсіздігін атауға болады. Заң бойынша ол тек ҚР Президенті мен парламентіне ғана есеп береді. Оның қызметіне республикалық және жергілікті атқарушы органдар араласа алмайды.
ҚР Ұлттық банк екінші деңгейдегі барлық банктерге (Қазақстан даму банкісінен басқаларға) олардың қызметін реттейтін бірыңғай нормативтер мен талаптар белгілейді.
Банк қызметін- банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-әрекеттерді орындауын сиппаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде қандай да бір қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы төңірегінде банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.
Қазіргі кезде әмбебап банктер банк қызметтерінің және қаржылық қызметтердің барлық аспектілерін түгелдей қамтитын өнімдердің кең қатарын ұсынады. Осы кезде басқа банктер бәсекелестік артықшылықты жаулап алу және оны мықты түрде сақтандырып қалу мақсатымен қатаң түрде белгілі бір қызметтер түрлерін көрсетуге мамандануға тырысады.
Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді, ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша қаражаттарының болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалануы ақша нарығының экономикалық негізі болып табылады.
Коммерциялык банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық қыметтеріне қызмет көрсетуме байланысты несиелік есеп айырысу және қарж ылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
-Ақылы негізде депозиттерді тарту;
-Клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға қассалық ызмет көрсету;
-Қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
-Инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілердің тапсырмалары бойынша қапиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
-Заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздырын шығару;
-Төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да операцияларды жүргізу;
-Ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме және өзге де міндеттемелерді беру;
-Тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету, осындай талаптардың инкассациялық тәуекелін өз мойнына алу;
-Банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтер көрсету;
-Клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
-Клиенттер үшін құжаттар мен бағылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер;
-Коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз;
-Клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды басқару;
-Банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
-Лизингтік операцияларды жүзеге асыру.
Ұлттық банкінің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды аударуға байланысты қызметтерді көрсету.
Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі қызметтерді былай құруға болады:
-уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинау;
-экономиканы және халықты несиелендіру;
-қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
-инвестициялық қызмет;
-клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.
1.Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау-коммерциялық банктердің алғашқы дәстүрлі-базалық қызмет. Бұл банктің пассиві меншікті капиталы мен тартылған қаражаттардан тұрады. Банктер өздерінің активтік операцияларын жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-нан жоғары бөлігін пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін депозиттер құрайды, Депозит пен банктің клиенттерінің жинақ салымдарынан басқа мерзімді және мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады. Осылардың негізінде коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының негізгі бөлігі құралады.
Депозиттік операциялар мындай қағидалармен ұйымдастырылады:
-банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға:
-депозиттік операциялар әрекет ету керек;
-банк балансының оперативтік өтіміділігін демеу мақсатында икемді депозиттік саясат жүргізілуі керек;
Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан қарағанда талап еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
2.Экономиканы және халықты несиелендіру-коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі - базалық қызметі. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады.
Несиелік операциялар-бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсыну бойынша қатынастар.
Банктердің активтік қарыздық операцияларын қарастырсақ. Кәсіпорын, фирма, концерндер қарызды өздерінің тауарлық қорларын толықтыру, жалақыны төлеу, жабдық сатып алу үшін және т.б. ауыл шаруашылық кәсіпорындар, фирмалар-өздерінің тұқым, жанар-жағар май және тыңайтқыш сатып алу шығындарын жабу үшін; бір реттік тұтынушылар-автомобиль, үй, ұзақ пайдаланалатын тауарлар және т.б. сатып алу үшін; үкімет-ағымдағы шығындарды қаржыландыру үшін алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы қарызды негізінен табыс алу мақсатында шоғарландырған ақша қаражаттарын орналастыратын коммерциялық банктерден алады.
Несиелік операциялар басқа белгілері бойынша да жіктеледі: қарыз алушылардың түрлері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, мөлшері бойынша, ашу шарттары бойынша және басқалар.
3. Қолма- қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізу. Ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне немесе банктің коммиссиондық операцияларына байланысты.
Қолма-қолсыз есеп айырысу-бұл есеп айырысудаң формасы мен әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым тұрақты өзгермейтін болып келеді.
Қатысушыларға байланысты есеп айырысу операциялары екі топқа бөлінеді: клиенттік есеп айырысу және банкаралық есеп айырысу операциялары.
Есеп айырысу кезінде келесі төлем құралдары қолданылады: төлем тапсырмалары, чектер, вексельдер, аккредитивтер, пластикалық карточкалар, жирочектер.
Қазақстан Ресаубликасында банкаралык және халық шаруашылындағы есеп айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы Ұлттық банк. Ол мынадай қызметтерді орындайды:
-қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналым ауқымдарына, қолма-қолсыз және қолма-қол ақша эмиссиясының мөлшеріне бақылау жургізу;
-барлық коммерциялық банктер үшін біртұтас әдістемелік негізде бірыңғай мемлекеттік есеп айырысу орталығы болу;
-есеп айырысудың, есеп берудің, есепке алу мен жүргізудің ережелерін жасау және оларды унификациялау.
Халықаралық тәжірибеде қолданылатын есеп айырысу формаларының негізгі 3 тобын айтуға болады: чек және вексель арқылы инкассациялық операциялар, аккредитивтер арқылы есеп айырысу, аударым операциялары.
4. Коммерциялық банктердің инвестициялык қызметі
Инвестиция дегеніміз-бұл халық шаруашылығына мемлекет ішінде және шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сол сяқты пайда алу мақсатында ұзақ мерзімді қаражат бөлу. Тікелей инвестиция-бұл қаражаттарды тікелей өндіріске, құрал-жабдықтарды сатып алу мен әлеуметтік сипаттағы обьектілерді салуға жұмсау. Портфельдік инвестициялар бағалы қағаздарды сатып алу арқылы және мерзімдік банк несиелерін беру арқылы жүзеге асады.
Қазақстандағы заңға сәйкес, инвестиция деп, кәсіпкерлік іс-әрекет обьектілеріне салынатын ақша қаражаттары мен бағалы қағаздарды айтады. Инвестициялык қызметтің қатысушылары және заңды тұлғалар, мемлекет, сол сияқты щетелдік инвестолар бола алады.
Әдетте банктердің инвестициясы деп, ақша қаражаттарын банктердің өздерінің бастамашылығымен табыс алу мақсатында, белгілі мерзімге ақшалай қаражаттар салу немесе салыстырмалы ұзақ мерзім ішінде қызмет ететін бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын салуды айтады.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты-қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және өтімділікті қамтамасыз ету.
5.Қоммерциялық банктердің басқа да қаржылық қызметтері:
Лизингтік операциялар-бұл ұзақ мерзімді пайдаланатын заттарды мысалы, ғимарат, машина, ұшақ, автомобиль, компьютерлерді жалға беруді айтады.
Лизинг бірнеше қызмет атқарады. Біріншіден, ол негізгі қорларға ақша жұмсау, яғни қаржыландыру формасы. Лизинг алушының өз қаражаттарын бір уақыттық жұмылдыруынсыз немесе тартылған қаражатсыз өзіне керекті мүлікті пайданалуға мүмкіндігі болады. Ол мүліктің құнын бір жолғы төлеуден техникамен материалды-техникалық қамтамасыз етудің анағұрлым прогрессивті формасы. Лизинг түрлері: жедел лизинг, қаржылық лизинг, қалдық құны бойынша лизинг.
Факторингтік операциялар. Факторингтік операция-клиентпен төленбеген қарыздық талаптар бойынша төлемді талап ету құқын басқаға беру. Факторингтің мәні-банктер өз клиенттерінен төлем құжаттарды пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұндай мәміле келісім-шартпен жүзеге асады. Ол келісім-шартта сатып алынған қарыздың сомасы мен пайызы көрсетіледі. Бұл пайыз көрсетілген қызмет үшін қарыздың қандай мөлшері алынатынын көрсетеді.
Трастық операциялар. Коммерциялық банктер өздеріне сенімді тұлғаның қызметтерін қабылдап, өздерінің жеке корпоративті клиенттері үшін әр түрлі қызметтер орындайды. Траст сенім дегенді білдіреді. Капитал иесі өз капиталын басқа тұлғаға оның мүддесін қорғап отырып, иелік етуге сенім білдіріп тапсырады, яғни траст деп, банктердің, басқа институттардың мүлікті және капиталды басқарумен байланысты қызметтер көрсетуін және клиент атынан, оның мүддесі үшін, сенімді тұлға ретінде басқа да қызметтер көрсетуін айтады.
Кеңес беру қызметі. Коммерциялык банктер өздерінің клиенттеріне банктік мекеменің ерекшеліктеріне байланысты, экономика және есеп беруге байланысты кеңес беру қызметін көрсетеді. Бұл қызмет көрсетулер банктер тарапынан пайда табу мақсатында ғана емес, соңдай-ақ клиенттерге банк ісінің қырларын білу үшін, жаңа қызмет түрлеріне қатысты толық түсіндірмелер беру арқылы жаңа клиенттерді тартуға да байланысты көрсетіледі.
Ақпараттық қызмет көрсету. Қазіргі кездегі телекоммуникациялар, компьютерлік байланыстарды игере отырып, банктер жеткілікті түрде коммерциялық емес ақпараттарды иеленеді. Сонымен қатар, банктер клиенттерге әр түрлі қызметтер көрсете отырып, олардан түрлі мәліметтер алады.[4,295б]
Меншік түрі бойынша банктерді мемлекеттік (Қазақстанда олар 2), жекеменшік коммерциялық (33) және шет елдік капитал қатысатын банктер (6) деп бөлуге болады.
Қызмет ауқымы бойынша банктер ірі, орташа және шағын банктер болып бөлінеді. Қазақстанда ірі банктер санатына шартты түрде 3 банк (Қазкоммерцбанк, БТА Банкі және Халық банкі) қосылғанмен , оларды халықаралық стандарт бойынша ірі банктерге жатқызуға болмайды.
Орташа банктерге 5-6 банк жатады (АТФ банк, Центр кредит-банк Альянс-банк), қалғандары ұсақ банктер.
Банк жүйесінің дамуы елдегі экономикалық қатынастардың дамуына және саяси жағдайға тәуелді болады.
1.3 Шетел банктерінің қызметтерінің ұйымдастырылу ерекшеліктері
Көптеген ғалымдардың еңбектерінде банк жұмысындағы банк жүйесінің шетелдік банк секторының әсері анықталған:
Біріншіден, шетел банктері отандық банктерді бір жүйеге келтіруде оның өтемсіздігін төмендетіп, қаржылық қабілетін жоғарлатуға, бәсекеге қабілеттілігіне әсер етеді. Шетелдік банктердің қатысуымен отандық банктер өз қызметтерін жақсартуға міндетті. Көбінесе шетелдік банктердің қатысуы ескі банктік технологияның қолдануына қауіп төндіруін түсіндіреді. Сонымен қатар, жетілген бәсекеде пайыздық маржаның және пайданың төмендеуіне әкеп соғады.
Екіншіден, шетелдік банктердің тәжірибесі жағымды әсер етумен отандық банктердің қаржылық қызметінің жағдайын жақсартады. Бұл жаңа қаржылық қызмет көрсетуде қазіргі заман талаптарына сай жаңа технологияларды енгізіп, банк менеджментін жақсартады. Және де шетелдік банктер отандық банктердің реттеу және қадағалау қызметін жақсартады.
Үшіншіден, шетелдік банктер отандық банк жүйесінде адам капиталының сапасын жақсартуда өз ықпалын тигізеді. Мысалға, жергілікті банк персоналдары және банкирлер шетелдің жоғары дәрежелі тәжірибесінен өте алады. Сонымен қатар шетелдік банктер отандық банк қызметкерлерінің оқуын инвестицияласа олардың қабілеттері жоғарылап, жұмыс істеу сапасы арта түседі.
Шетелдік банктердің қызметін жүргізу тәжірибелері әлемнің қаржы нарығы, банк жүйесінде өте маңызды болып табылады. Соған байланысты дамыған мемлекеттердің банк секторындағы қызметтерін ұйымдастыруда келесіндей сарапатамалар жасауға болады. [7,20-23б]
АҚШ банктік жүйесі 1776 жылы өзінің тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап пайда болды. АҚШ-та алғашқы банк 1791 жылы құрылған. Ол Конгрестен ақшаны эмиссиялау құқығын ала отырып, коммерциялық банктердің бірқатар қызметтерін қатар атқарған.
Орталық банктің құрылуы туралы 1913 жылы қабылданған заңға сәйкес, осы уақытқа дейін жұмыс жасап отырған үш деңгейлі - Басқарушылар кеңесінен, Федералды резервтік жүйеге мүше банктерден тұратын Федералды резервтік жүйенің негізі қаланды.
АҚШ-тың ФРЖ-сы басқру және ұйымдастыру қағидаларына қарай басқа дамыған елдердің орталық банктерінен ерекшеленеді. ФРЖ 12 федералдық резервтік банктерден және ФРЖ-ға мүше жеке коммерциялық банктерден тұрады.
ФРЖ-ның құрылымы оның функционалдық кешенін құрайтын 5 буынға бөлінеді:
1. ФРЖ-ның басқару кеңесі;
2. Ашық нарықтағы операциялар жүргізетін федералды комитеті;
3. Федералдық кеңес беру;
4. 12 федералдық резервтік банктер;
5. ФРЖ-ға мүше 6000 коммерциялық банктер.
Басқару кеңесі Федералды резервтік банктердің қызметін бақылуға ФРЖ-ның саясатының басты бағыттары бойынша шешім қабылдауға өкілетті мемлекеттік құрылым ретінде құрылған.
ФРЖ-ның басқару кеңесінің басты қызметі - ақша-несие саясатын дайындау. Бұдан басқа бұл кеңес әр түрлі банктік институттар мен федералды резервтік банктерге қатысты қадағалау және ретеу қызметтерін де жүзеге асырады.
Басқару кеңесі елдің төлем жүйесінің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз етеді, сол сияқты, тұтыну несиесі аумағындағы қызметтерді реттеуге бағытталған федералдық заңдардың орындалуын катаң бақылып отырады. ФРЖ-ның Басқару Федералдық резервтік банктердің қызметін бақылаумен қатар, резервтік банктер мен ФРЖ-ға мүше басқа да резервтік округтарда, сол сияқты шет елдерде филиалын құруы туралы шешім қабылдайды және жылына бір рет резервтік банктердің қызметіне ревизия жүргізеді. Кеңестің төрағасы халықаралық валюта-қаржы мәселері бойынша үкіметтің осы төңіректегі саясатын ретке келтіріп отыратын Ұлттық кеңес беру кеңесінің мүшесі болып табылады.
ФРЖ-ның Басқару кеңесі ФРЖ-ның ақша-несие саясаты аясында кең өкілеттіліктерге ие болып келеді:
-федералды резервтік банктердің бюджетін бекітеді;
- барлық 12 федералды резервтік банктердің есепке алу мөлшерін бекітеді және қайта қарайды;
-ФРЖ-ның ашық нарықтағы операциялары жөніндегі Комитеті арқылы ФРЖ-ның бағалы қағаздарымен жасалатын операциялардағы саясатын анықтайды;
-бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға қатысты барлық басты талаптарды реттейді;
Германияның банк жүйесінің құрылымы бірден қалыптасқан жоқ. 1875 жылы наурыз айында Прусск банкісінің негізінде Райхсбанк құрылып, оған райхсканслер, банк президенті және банк бақармасы жетекшілік жасаған.
Германиядағы банктік жүйенің басты буынын коммерциялық банктер құрайды.Оларды, ең бастысы үлкен бір әмбебаптық дәрежелері ажырытып тұрады. Іс жүзінде олар айналыспайтын банктік операциялар жоқтың қасы десе болады. Олардың үлесіне Германияның несиелік институттары жүзеге асыратын операциялардың жалпы көлімінің 34бөлігі тиеді.
Германияның банк жүйесі екіге бөлінеді: әмбебап банктер және арнайы банктер.
Қорыта келе біріншіден, 1931 жылы несиелік реформаның жүргізілуіне дейінгі кезеңдері кеңес одағының банктік жүйесі неміс банктік тәжірибесіне сай қалыптасып және реформадан кейін социалистік принципке негізделген жолмен кеткендігін ескерсек, онда бүгінгі банктік жүйені қайта құруда және қалпына келтіруде, Германия тәжірибесінің біздің банк жүйесінің алға басуына қосар үлесі және маңызы зор. Екіншіден, бізге Германия тәжірибесін есепке алу орындары, себебі бүгінгі таңдағы өнеркәсібі жағынан дамыған барлық елдердің банктік жүйелері әмбебаптануға бетбұрыс жасаған. [6,11-25б]
Республиканың банк жүйесі мен экономикасына Америкада болып жатқан, халықаралық сарапшылар өзінің көлемі мен терендегі жағынан АҚШ-тағы Ұлы тоқыраумен кезіндегі дағдарыс жергілікті ғана сипатта болса, қазіргі күйзеліс қаржы ұйымдарының инвестициялық рейтингтерінің жаппай төмендеуіне, халықаралық биржа индекстерінің жаппай төмендеуіне, халықарылық биржа индекстерінің шұғыл ауытқуына және тіпті дүниежізілік экономиканың өсу қарқыны баяулауы жөніндегі болжануға қатысты, ғаламдық сипат алып отыр.
Әлемдік қаржы проблемалары АҚШ-тың ипотекалық нарығының төлемқабілеттілігі күрт төмендеуінен, қарызгелер төлемнен бас тартқан кезде басталды. Нәтижесінде АҚШ-та бағаның 10-15%ға төмендеуі жағдайында жылжымайтын мүліктің өтімділігі айтарлықтай кеміді. АҚШ-тағы ипотекалык дағдарыстың дүниежүзілік экономикаға айқын әсері доллар бағамының еуроға қарағанда төмендеуінен көрініс тапты (2010 жылдың 1 маусымында бағам 1 Euro үшін 1,33 $ болып, 1 Euro үшін 1,59 $ дейін төимендеді, ал қазір 1 Euro үшін 1,54 $); нақ осы жағдай мұнай бағасының көтеруліне ерік беріп, АҚШ-тың да дамушы елдердің де экономикасындағы жол ашыла берді (қазір 4 мөлшерінде). Әсіресе ТМД елдері мен Қытайдағы инфляция оқиға барысына өте сезімтал болып шықты: бұларда бағаның өсуі бірінші тоқсанда жылдық 10-тан асып түсті. [13,9]
Шет елде клиенттердің несиелік қабілеті туралы ақпараттар жинауға маманданған және олар туралы анықтамалар беретін арнайы фирмалар немесе агенттіктер жұмыс жасайды. Бұл тәуелсіз ұйымдар банктерге келісімшарт негізінде қызмет көрсетеді. Мысалаға, фирма Дан энд Брэнд фрод 3 млн жуық АҚШ-тың, Канаданың, Данияның фирмалары туралы ақпараттар жинақтап, жалпы ұлттық және аймақтық аңықтамаларда жариялайды.
Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер факторларға жасалған талдау батыстың банкирлеріне мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік берді: дүниежүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес, несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебіне 67%- ішкі факторлар, ал 33%-оы сыртқы факторлар үлесі тиеді.
Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар қатарында бірінші орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес. Банктің кез келген қарыз алушысы мұндай факторларды басынан кешуі мүмкін. Сондықтан да қарыз алушының несиелік қабілетін талдай отырып, банк қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын толық анықтап білуге тиіс. Банкроттықтың басты себептеріне басқарудағы жетіспеушілік, тиімді басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайларындағы өзгерістер мен бәсекеге төселе алмауы, өз мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі, яғни ресурстардың жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кеңеюі, акционерлік капиталдың жетіспеушілігі және заемдың қаражаттардың үлесінің жоғары болуы жатады.
Қарыз алушының сәтсіздікке ұшырауын куәландыратын белгілерге: шоттағы айналым қаражаттарының қысқаруы, алдында мерзімі ұзартылғын несиелер бойынша төлемдердің уақытын созуын өтінуі (екінші рет мерзімі ұзартылғанан кейін несие проблемалық несиелер қатарына жатқызылады) және басарларды жатқазуға болады.
Несиелік тәуекелді төмендетудің ең басты тәсіліне - потенциалда қарыз алушыларды таңдау жатады. Қарыз алушының қаржылық жағдайын талдауда және оның алдаған қарызды банкке уақытылы қайтаруына байланысты сенімділігін бағалауда көптеген әдістер қолданылуда.
Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін жете бағалау несиелік тәуекелді төмендетудегі басты шара болып табылады. [20,23]
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы бар. Несиенің сапасы деп сол несиеге тәуекелдің дәрежесі айтылады. Несие сапасы көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне кері пропорционал (несие сапасы каншалықты жоғары болса соғұрлым оның қайтарылуы күмәнсіз және керісінше) болып келеді. Бұл жерде несиелік тәуекелдің көрсеткіштерінен несие сапасының немесе банктің несиелік портфелінің көрсеткіштерінің айырмашылығы - бұл банктің берген несиелері бойынша аңықталатын нақты шамасында. Несиелік тәуекелді басқару, реттеудің негізгі әдістеріне мыналар жатады:
1.несиелік портфельді диверсификациялау;
2.қарыз алушының төлем қабілетін алдын ала талдау:
3.несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв құру;
4.несиелік портфельдің оңтайлы (банк үшін) құрылымын талдау және қолдау;
5. несиелердің қамтамасыз етілуін және оларды мақсатты пайдалануды талап ету;
Несиелердің қайтарылмауынан зиян шегу - кез келген банк қызметінің қашса құтылмайтын үлесі. Оларды толық жою мүмкін емес, бірақ ең төменгі мөлшерлерге жеткізуге болады. Американдық коммерциялық банктерде проблемалық несиелердің пайда болу себептерін айқындауға көмектесетін, сол сияқты олардың пайда болуын болжайтын толық жүйе жұмыс жасайды. Жаңа шарт несиені қайтару кестесіне бағытталып, банк пен қарыз алушы арасындағы басты мақсат - проблемалық несиелерді жою жолында, өзара келісілген іс-әрекеттерді қарайды. Сонымен қатар, американдық коммерциялық банктердің күмәнді несиелерін анықтау және жою жұмысы әр түрлі кезеңді қамитиды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz